logo

O‘zbekiston tarixini o‘rganishda xironologiya. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda vaqt hisobi muommosi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1065.1484375 KB
O ‘ zbekiston tarixini 
o ‘ rganishda xironologiya. 
O ‘ zbekiston tarixini o ‘ qitishda 
vaqt hisobi muommosi.  REJA:  Xironologiya -
vaqt 
to ‘ g‘risidagi fan
3 Tarixiy va 
astronomik 
xironologiya 
O ‘ zbekiston 
tarixini 
o‘rganishda 
Xironologiya  1  
2        Xronologiya sozi grekcha bolib xronos - vaqt, 
logos - fan, yani vaqtni organish haqidagi fan 
deganidir. Xronologiya vaqtlarni organish, 
hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga 
bolinadi, bular  astronomik (yoxud matematik) 
xronologiya va tarixiy xronologiyadir. 
Qadimgi dunyo xalqlari nafaqat kalendarlardan, 
balki oziga xos hisoblash usullaridan ham 
foydalanishgan. Bu murakkab usullarni 
aniqlashga tarixiy xronologiya fani yordam 
beradi. Tarixiy xronologiyaning obyekti 
(manbalari), tarixiy voqyealar haqida malumot 
beruvchi manbalar hisoblanadi. Tarixiy 
xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni 
hisoblash sistemasini organadi, ularning ozaro 
bogliqligini, vaqtlarni bir hisob sistemasidan 
ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishlab 
chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi 
hisoblash sistemasidan tarixiy vaqtlarni 
hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy 
manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy 
tahlil qiladi.  Insoniyatning xojalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash 
zaruratini yuzaga keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda 
tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi hodisasi bolgan 
sutka, tun, kun, Oy fazalarining ozgarishi, Yerning yillik 
aylanma harakatidan foydalanilgan.
Asta-sekin vaqtni aniq hisoblashga bolgan ehtiyoj yuzaga 
keldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman 
astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir 
vazifani, kun, oy, yillar ortasidagi farqlarni aniqlash 
zarurati ham tugildi. Buning uchun esa matematik hisob-
kitobni puxta bilish lozim edi. Tabiat hodisalarini 
kuzatish, vaqtni aniqlash uchun qollanilgan murakkab 
matematik hisob-kitoblar xronologiyaning fan sifatida 
shakllanishiga asos sifatida xizmat qildi. Bobil va Misr 
kabi qadimgi davlatlarda paydo bolgan xronologiya 
ayniqsa Qadimgi Gresiya va Rimda rivojlandi. 
Xronologiya bilim sohasi sifatida rivojlanishiga Qadimgi 
Gresiya va Rim olimlari Erotosfen, Kalipp, Gipparx, 
Varron, Senzorin, Ptolomey, Makrobiylar katta hissa 
qoshganlar.
Gipparx-(eramizgacha 190-125 yillar) birinchi bolib 
Oyning olchamini va undan Yergacha bolgan masofani 
aniqlagan. Gipparx shaxsiy kuzatuvlari natijasida Quyosh 
yilining uzunligini deyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 
daqiqa). Olim osha davr uchun ulkan hisoblangan 850 ta 
yulduzlarning holati katalogini tuzgan edi.   YOUR 
TITLE
YOUR 
TITLE YOUR 
TITLE           Xronologiya nima?
Tarix fanining noan'anaviy sohasi 
haqida gapirishdan oldin, klassik 
ma'noda xronologiya nima ekanligini 
hal qilish kerak.
Demak, xronologiya bir nechta 
narsalarni o'rganadigan yordamchi 
fandir.
Birinchidan, voqea qachon sodir 
bo'lganligini aniqlaydi.
Ikkinchidan, u hodisalarning ketma-
ketligi va o'rnini yillarning chiziqli 
miqyosida kuzatib boradi.
U bir nechta bo'limlarga bo'lingan - 
astronomik, geologik va tarixiy 
xronologiya Xi
r
o
n
ol
o
gi
y
a  T
a
r
a
q
q
iy
o
t  V
A
Q
T  
H
is
o
b
i.        B C D
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text TITLE
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text TITLE
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text TITLEAdd your title
Xronologiya (so'zma-so'z "vaqt ilmi") tarixdagi 
voqealar ketma-ketligi sifatida belgilangan tadqiqot 
yo'nalishi. Qadimgi asr xronologiyasi fan kabi 
nimani o'rganadi? U vaqt o'lchovini aniqlaydi. 
"Matematik (astronomik) xronologiyasi" 
matematikasi "tushunchasi mavjud." Bunday 
xronologiya birinchi navbatda samoviy jismlar 
qoidalarining o'zgarishiga yo'naltirilgan. Dunyoning 
astronomik xronologiyasi samoviy hodisalarning 
namunasini o'rganadi, ularni va oqimlarni hal 
qiladi. Biroq, xronologiya ostida ko'pincha tarixiy 
voqealar ketma-ketligini anglatadi. Chetologiyani 
o'rganadigan asosiy ob'ekt vaqt Grigoriy - XII italiyalik shifokor Luiji - Lilioning 
1576 yilda taklif etgan loyihasiga suyanib, 
kalendarga o'zgartirish kiritadi. 1582 yil 4 
oktabr 5 oktabr deb emas 15 oktabr 
deyishga farmon berildi. Shu bilan 1200 
yildagi xato tuzatiladi. Grigoriydagi xatolik 
3300 yilda 1 sutka yoki 4000 yildan 1 sutka 
chiqarib tashlansa xatolik bir - yoki 0,22 
sutkadan iborat bo'ljb, 18200 yildagina 1 
sutkaga yetadi. Har 400 yilda 3 kun chiqarib 
tashlanadigan boMdi. 1700 yillarda Daniya, 
Norvegiya , Germaniya, 1752 yil Angliya, 
1753 yil Shvesiya, Filayandiya, 1812 yil 
Shveysariya, 1911 yil Xitoy va Bolqon 
davlatlari. 1918 yil 26 yanvarda Rossiyada 
qabul qilindi. 1927 yil Turkiya, 1928 yilda 
Misrda qabul qilingan. Yazdigard kalendari. 
O'rta Osiyo va Eron yerlarida zardushtiylik 
dini shakllangan ular ham o'z g'oyalariga mos 
kalendar 10 ijod qilishdi.  XVI asrda xronologiya fan sifatida vujudga 
keladi. XVII asrda fransuz olimi Jozef Skaliger 
(1540-1609 y) tarixiy xronologiyaga 
sistematizasiyani olib kirdi, tarjima usullarini 
ishlab chiqardi. Bu solnomalarni chuqur 
o'rganish, vaqtni aniqlashga yordam 
beradi.Uning “Vaqt hisobining o’zgarishi” (1583 
y) va “Vaqtlar xazinasi” (1606y) kabi buyuk 
asarlari astranomik va tarixiy xronologiya 
masalalarini tadqiq qilishda muhim 
manbalardan hisoblanadi. XVIII asrda Skaligеr 
ma'lumotlari Frantsuz olimlari Klеmеnsе, 
d’Antina, Dyuranning “Vaqtni aniqlash san'ati” 
nomli 44 tomdan iborat asarlar to’plami 
yaratildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida ilmiy 
xronologiya o’zining rivojlangan cho’qqisiga 
ko’tarildi. Bu davrda nеmis astronomi va 
xronologi Xristian – Lyudvig Idеlеr, F.Ginsеl, 
X.Grotofеnd, F.Ryulya fransuz olimlari A.Jiri rus 
olimlari S.I.Sеlеshnikova, I.A.Klimishina, 
Е.I.Kamеnsеva v boshqalar ham xronologi 
fanlariga munosib hissalarini qo’shganlar.  astronomik vaqtni aniqlash, astronomik hodisalar va 
fazoviy jismlar harakatlari vaqtini aniqlaydi. 2. Tarixiy- 
qadimgi va hozirgi xalq va elatlarning turli taqvim va 
kalеndarlarining shakllanishini va o’zgarish 
qonuniyatlarini aniqlaydi. Xronologiya Sharqning 
qadimgi davlatlarida vujudga kelgan. Uning 
rivojlanishi qadimgi Misr, Gretsiya va Rimda 
kuzatilgan. Qadimgi xronologiya bilan ilk 
shug'ullangan olimlar gerek olimlaridan Eratosfen, 
Ptolomey, Kallip, Rim mutafakkirlaridan Varronlarni 
kiritishimiz mumkin. Eratosfen Kirenskiy (er avv 276-
194) Misrning Aleksandriya va Afina kutubxonasida 
ishlagan. Qadimgi xronologiya haqidagi ishlar unga 
oiddir. Klavdiy Ptolomeyning «Geografiya» asari 
o'zida boy tarixiy manbalarni 6 mujassamlashtirgan. 
U «Podsholarning xronologik qonuni»ni tuzgan. 
Rimlik Mark Terensiy Varrdn (er avv 116-27 yillar) 
xronologiya faniga katta hissa qo'shdi. U Rimda 
konsul vazifasida ishlagan. Qomusiy olim boMgan. 
600 dan ziyot kitob yozgan. Xronologiyaning keyingi 
istiqboli o'rta asrlarda yuz berdi. Sharqning qomusiy 
olirni Abu Rayhon Beruniy, ingliz solnomachisi Veda 
Dostopochtenniy katta hissa qo'shgan. Musulmon kalendari. Muhammad payg'ambar 
kalendari. Muxammad paygambar Makkadan 
Madinaga kuchgan yildan boshlanadi. 622 yil 16 iyul 
juma kuni. Oy kalendari. Qamariy yil deb ham 
hisoblanadi. Yilning 1.3.5. 7. 9.11. 30 kundan, jufti 29 
kun. 1. Muharram (Ashur)-30 (Muqaddas, urushlar 
ta'qiqlangan) 2. Safar (Safar) -28 (shu oyda kasallik 
tarqalgan-yuzlari sarg'aygan) 3.Rabi al avval 
(Mavlud)-30 (bahor) 4. Rabi al axir -28(yomg'ir 
yog'gan, daraxt barglari tushgan) 5. Jamodilavval -30 
( kish fasliga to'g'ri keladi) 6. Jamodiloxir -28 (qish 
fasli) 7. Rajab (Rajab) - 30 (urushdan saqlangan, 
bexayotirlik) 8. Sha'bon (Borot) -28 (ajralish.Ayrimlari 
islomni qabul kilmagan) 9. Ramazon (Ro'za) -30 
(oyning issiq kuni, kam ovqat yeyishgan) lO.Shavval 
(Hayit)-28 (hech qayerga ko'chmaganlar) 11. Zul- 
ka'da (Ora)-30 (faqat uyda o'tirish lozim bo'lgan) 12. 
Zul - hijja (Qurbon) -28-30 ( Makkani ziyorat qilish. 
Qurbonlik) Haftaning juma kuni bayram bo'lgan. 
Sha'bon oyini 15 kuni xudodan vahiy kelib, uning 
kelgusi yilda o'limini xabar qilgan. 11 Ramazonning 
27 kechasi «Qur'on» nozil bo'lgan. Ramazonda ro za 
tutilgan. 1-3 shavvalda O'raza bayrami, 70 kundan 
so'ng Zulhijjada - Qurbon hayiti o'tkaz'ilgan

O ‘ zbekiston tarixini o ‘ rganishda xironologiya. O ‘ zbekiston tarixini o ‘ qitishda vaqt hisobi muommosi.

REJA: Xironologiya - vaqt to ‘ g‘risidagi fan 3 Tarixiy va astronomik xironologiya O ‘ zbekiston tarixini o‘rganishda Xironologiya 1 2

Xronologiya sozi grekcha bolib xronos - vaqt, logos - fan, yani vaqtni organish haqidagi fan deganidir. Xronologiya vaqtlarni organish, hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga bolinadi, bular astronomik (yoxud matematik) xronologiya va tarixiy xronologiyadir. Qadimgi dunyo xalqlari nafaqat kalendarlardan, balki oziga xos hisoblash usullaridan ham foydalanishgan. Bu murakkab usullarni aniqlashga tarixiy xronologiya fani yordam beradi. Tarixiy xronologiyaning obyekti (manbalari), tarixiy voqyealar haqida malumot beruvchi manbalar hisoblanadi. Tarixiy xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni hisoblash sistemasini organadi, ularning ozaro bogliqligini, vaqtlarni bir hisob sistemasidan ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishlab chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi hisoblash sistemasidan tarixiy vaqtlarni hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy tahlil qiladi. Insoniyatning xojalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash zaruratini yuzaga keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi hodisasi bolgan sutka, tun, kun, Oy fazalarining ozgarishi, Yerning yillik aylanma harakatidan foydalanilgan. Asta-sekin vaqtni aniq hisoblashga bolgan ehtiyoj yuzaga keldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir vazifani, kun, oy, yillar ortasidagi farqlarni aniqlash zarurati ham tugildi. Buning uchun esa matematik hisob- kitobni puxta bilish lozim edi. Tabiat hodisalarini kuzatish, vaqtni aniqlash uchun qollanilgan murakkab matematik hisob-kitoblar xronologiyaning fan sifatida shakllanishiga asos sifatida xizmat qildi. Bobil va Misr kabi qadimgi davlatlarda paydo bolgan xronologiya ayniqsa Qadimgi Gresiya va Rimda rivojlandi. Xronologiya bilim sohasi sifatida rivojlanishiga Qadimgi Gresiya va Rim olimlari Erotosfen, Kalipp, Gipparx, Varron, Senzorin, Ptolomey, Makrobiylar katta hissa qoshganlar. Gipparx-(eramizgacha 190-125 yillar) birinchi bolib Oyning olchamini va undan Yergacha bolgan masofani aniqlagan. Gipparx shaxsiy kuzatuvlari natijasida Quyosh yilining uzunligini deyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 daqiqa). Olim osha davr uchun ulkan hisoblangan 850 ta yulduzlarning holati katalogini tuzgan edi.

YOUR TITLE YOUR TITLE YOUR TITLE

Xronologiya nima? Tarix fanining noan'anaviy sohasi haqida gapirishdan oldin, klassik ma'noda xronologiya nima ekanligini hal qilish kerak. Demak, xronologiya bir nechta narsalarni o'rganadigan yordamchi fandir. Birinchidan, voqea qachon sodir bo'lganligini aniqlaydi. Ikkinchidan, u hodisalarning ketma- ketligi va o'rnini yillarning chiziqli miqyosida kuzatib boradi. U bir nechta bo'limlarga bo'lingan - astronomik, geologik va tarixiy xronologiya