logo

O‘lkamiz tarixini o‘rganishda toponimika fanining tutgano‘rni

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4307.7353515625 KB
O‘lkamiz tarixini 
o‘rganishda toponimika 
fanining tutgano‘ rni. Toponomika fanining 
vujudga va oʻrganilishi
Qashqadaryo viloyati 
toponomikasining  
oʻrganilishi
Buxoro toponomikasining 
oʻrganilishi 
Samarqand 
toponomikasining 
oʻrganilishi  Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o'rganadigan 
fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani  «zamin tili», ya' ni 
er tili  deb ham  atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan 
olingan bo'lib,  «topos»  —  joy,  «onom» yoki «onima» — 
nom,  umuman joy nomini o'rganadigan  fan  degan ma'noni 
bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa'rida 
o' rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo'yilgan ismlar 
toponimikaning o'rganish manbai hisoblanadi. The user can demonstrate on a projector or 
computer, or print the presentation and 
make it film
The user can demonstrate on a projector or 
computer, or print the presentation and 
make it filmHozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik 
ob'ektlarning: tog'lar, o'rmonlar, vodiylar, vohalar, 
shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik 
ob'ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, 
anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko'llarning 
nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar 
toponimika tarkibiga to'lig'icha kirmaydi, ammo ular 
toponimikani o'rganishda katta ahamiyatga egadir. Ti t le t ext  addi t ion
The user can demonstrate on a 
projector or computer, or print the 
presentation and make it film Ti t le t ext  addi t i on
The user can demonstrate on a 
projector or computer, or print the 
presentation and make it filmToponimik asoslarga vaqt, manbalar va 
yo'nalishlar bo'yicha joylarga aholining ko'chishi, 
o'rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon 
bo'lib, u aholining ko'chishi, madaniy, iqtisodiy 
vatil munosabatlari  bilan  vujudga keldi, so'ng 
tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning 
muomala vositasi bo'lgan tilni, uning 
iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy 
taraqqiyotini o'rganish jarayonida o'sib, rivojlanib 
boradi. Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi bilan bog'liq holda 
o'rganish, ularni klassifikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda 
boshlangan. Bu sohada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati 
kattadir.  U Rossiyadagi daryo nomlarini ularning oxirgi qo'shimchalariga 
qarab guruhlarga bo'ladi va bu qo'shimchalar hozir biron ma'noni 
anglatmasa ham qadimgi xalqlar tilida ma'lum ma'noni bildirgan bo'lsa 
kerak, deb to'g'ri xulosaga keladi. A.X.Vostokovning fikri XIX asr oxiri 
— XX asr boshlaridagi ba'zi bir toponimikachilarning asarlarida o'z 
rivojini topdi. XX asr boshlarida toponimik taEndilikda o'lkamizda toponimik tadqiqotlar 
avj oldirilmoqda. Toponimikaga, uning nazariyasiga doir ko'pgina asarlar 
yaratildi.
Bir necha o'nlab yosh olimlar ham toponimika sohasida samarali ish olib 
bormoqdalar. CHunonchi, T.Nafasov «Qashqadaryo toponimikasi», 
SH.Qodirova «Toshkent mikrotoponimikasi», e.Begmatov esa 
antrotoponimika — kishi nomlarini o'rganish sohasida ilmiy ish olib 
bormoqdalar.dqiqotlar  ancha  keng quloch yoydi. 2-jahon urushidan oldingi 
davrda olimlardan A.I.Sobolevskiy, N.YA.Marr, S.V.Veselovskiy, 
V.V.Bartol’d, V.P.Semyonov-Tyanshanskiy, V.G.SHostakovich toponimika 
sohasida ayniqsa samarali ishlar qildilar Qashqadaryo  — daryoning nomidan olingan. U Qarshi vohasini suv  bilan 
ta'minlaydi.  Daryo  qadimgi  vaqtda  Koshkirud  deb  atalgan.  Ayrim 
tadqiqotchilarning  (masalan,  V.  V.  Bartol’dning)  fikricha,  Qashqadaryo 
Keshkirudning fonetik o'zgargan variantidir. 
Ba'zi olimlar toponimning asosini  «qashqa»  so'zi tashkil etadi, qashqa 
«qaqshamoq, qurib qolmoq» degan ma'noni bildirishini aytadi (A. 
Ishaev). H. Hasanov daryoning tabiiy xususiyatida ham qashqalik bor, 
Qarshidan keyin daryoning suvi kamayib o'zani olachalpoq  «qashqa 
holiga  keladi»,  deb yozadi. S. Qoraev  «qashqa»  so'zining bir necha 
ma'nosini keltiradi. etnik  nom:  tiniq,  tez  oqar, yoqasida o'simlik 
o'smaydigan yalang, yolg'iz tepa  va  hokazo.
Qarshi — shahar nomi. Qashqadaryo viloyatining ma'muriy 
markazi. Qarshi O'zbekistonning eng ko'hna shaharlaridan 
biri. U Grek — Baqtriya davlati davridan beri mavjud. SHahar XIV asrgacha Naxshab deb atalgan. Arablar bu maxdlliy 
nomni buzib Nasaf deb ishlatgan bo'lsa kerak. Hozirgi Qarshi  XIV 
asrning birinchi yarmida voha o'rtasida Samarqand, Buxoro, 
Afg'oniston, Hindiston  va  SHarqdagi boshqa qo'shni 
mamlakatlardan keladigan yo'llar ustida qurilgan. CHig'atoy 
naslidan bo'lgan Kepakxon  (1309 —1326)  Qashqadaryo 
vodiysiga o'rnashgan eski Naxshabdan ikki farsax narida o'ziga 
saroy qurgan.Saroy Mo'g'ul tilida Qarshi deb ataladi. Qarshi 
«SHoh qal'asi» degan ma'noni ham bildiradi, deyishadi. Gubalak  — bu qishloq Qashqadaryo viloyati Koson 
rayonidagi kolxoz hududida joylashgan. Qishloq viloyat 
markazi Qarshi shahridan 18 km shimoli-g'arbda, rayon 
markazidan  esa  10 km janubi-sharq tomonda joylashgan. 
Qishloqda 200 dan ko'proq xo'jalik istiqomat qiladi.
  Ko'chmanchilik  bilan  shug'ullangan odamlar asta-sekinlik  bilan 
shu erga kelib o'troqlashib qola boshlaganlar. Qishloq yonida 
ko'chmanchi  «arab»  qabilalari kelib o'rnashgan. Ular avvallari 
kapa  va  erto'lalarda yashaganlar, so'ng guvala quyib, undan uy 
qurib olganlar. SHundan keyin bu qishloq nomi  «Guvalak» 
bo'lib qolgan, keyinchalik Guvalak so'zi  «Gubalak»  bo'lib 
ketgan.
.  Bu nom  O'zbekistonning boshqa viloyatlarida ham uchraydi. 
Masalan, Farg'ona vodiysida guvalak nomli bir necha joylar 
bor. Mahmud tepa  — Qashqadaryo viloyati Koson 
rayonidagi qishloq. Qishloqning oldingi nomi 
«Qoratelpak»  bo'lgan. Qishloq axlining aksariyati 
qoratelpak kiyib yurganidan shunday  nom  olgan, 
deyishadi. Keyinchalik odamlar chakalakzor  va  tepalarni 
o'zlashtirib, yangi qishloq barpo qilganlar.Ishboshi 
Mahmud ismli oqsoqol bo'lgan ekan. O'sha vaqtdan 
boshlab Mahmud ota o'zlashtirgan tepa, keyinchalik 
Mahmud tepa deb atala boshlagan, qishloq nomi esa o'z 
holicha qolavergan. Buxoro  — qadimiy, tarixiy, yodgorliklarga boy shahar. Narshaxiy 
Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat us — Sufriya, ya'ni  «Mis 
shahar», Madinat o't — tujjor, ya'ni  «Savdogarlar shahri»  degan nomlari 
borligini aytadi: «Buxoro, — deb davom etadi tarixchi,— degan  nom  u 
nomlarning hdmmasidan ma'qulroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi 
ham bunchalik ko'p nomga ega emas.
Buxoro — sanskritcha vixara so'zidan olingan bo'lib, 
«ibodatxona»  ma'nosini bildiradi, degan  fikr  bor. V. A. 
Livshitsning fikricha, vixara so'zi so'g'd tilida parxar 
shaklida kirgan. Hofizi Tanish Buxoriyning yozishicha, 
«Buxoro»  so'zi buxor so'zidan kelib chiqqan 
bo'lib,O'tparastlar tilida  «ilm makoni»  demakdir. 
  Bu  talaffuz uyg'ur  va  xitoy butparastlarining tiliga 
yaqindir, chunki (ularda) sig'inish joylari bo'lgan 
ma'budalarni  «buxor»  deb ataydilar. Buxoro shaxrining 
nomi aslida Lumijkat bo'lgan  Buxoroning birinchi tarixchilari yozib 
qoldirgan afsonalardan birida Buxoro qal'asi 
Siyovush tomonidan qurilgan deb aytiladi. 
Siyovush qadim zamonlarda ilohiy shaxs 
sifatida hurmatlangan, keyingi davrlarda 
yaratilgan she'riy afsonaga ko'ra, eron shohi 
va  turk malikasining farzandi bo'lgan 
Siyovush Turon shohi Afrosiyob tomonidan 
o'ldirilgan . Tit le Goes
HereVI asrda shahar, yuqorida 
ta'kidlanganidek, so'g'dcha  nom bilan 
Numijkat deb atalgan bo'lsa, VII — VIII 
asrlarda Puxo, Buxo, Buge deb ham 
nomlangan. VII asrning ikkinchi yarmida 
arab istilochilari O'rta Osiyoga, shu 
jumladan, Buxoroga bostirib kira 
boshlaydilar. Amudaryoni birinchi bo'lib 
kechib o'tgan Ubaydulla ibn Ziyod 674 
yilda Toshkentni egallab, Buxoroga 
bostirib kirady. 709 yilda Qutayba ibn 
Muslimning katta lashkari boy va yaxshi 
mustahkamlangan Buxoroni egallaydi. 
O'sha paytgacha shaharning to'rt, 
keyinchalik ettita darvozasi bo'lgan. 01
03
06Samarqand  Oʻrta  
Osiyoning  eng 
qadimgi  shahari 
sifatida  jahonga 
mashhur. Bu 
zamining tarixi  uzoq 
oʻtmishga borib  
taqaladi .Shahar  
nomini  kelib 
chiqishiga doir turli 
mulohazalar 
mavjuddir. 02 0301Jom  qishlog'i  —  Samarqand  viloyatining  Nurobod 
rayonidagi  qishloqning  nomi.  Bu  so'z  fors  tilidan  olingan  bo'lib, 
qadah, metalldan yoki sopoldan yasalgan idish demakdir. CHunki 
qishloqning  hamma  tomoni  tog'  bilan  o'ralgan  bo'lib,  xuddi 
jomga,  ya'ni  kosaga  o'xshaydi.  Jom  deyilishining  boisi  xam  ana 
shu o'xshashlikdan kelib chiqqan. 
Narpay  tarixiy  hujjatlarda  va  arab  geografi  ibn  Havqal  asarlarida 
Nahri  pay  shaklida  tilga  olingan.  V.  L.  Vyatkin  vaqf  hujjatlarini 
o'rganib, Sug'dning eng obod qismini sug'orib kelgan bu ariqning nomi 
aslida  Nahri  pay  ekanligini  isbot  qildi.  Nahri  pay  (naxr  —  arabcha 
«ariq-kanal»)  
Urgut tarixi tosh asrlardan boshlanadi. Urgut toponimikasi 
etimologiyasiga olimlarimiz ko'p yillardan buyon qiziqib keladilar. 
Mashhur  rus  sharqshunos olimi V. L. Vyatkin mang'itlar 
hukmronligi davridan boshlab tarixiy hujjatlarda uchraydigan 
Arkut qishlog'i Urgut deb atala boshlaganini aytadi.  Foydalinilgan adabiyotlar:  
1.  Karimov  I.  A.  «Vatan  sajdagox  kabi  muqaddasdir». 
Toshkent. «O'zbekiston»  1996 yil.  
2.A.Nabiev. “Tarixiy o'lkashunoslik ” T. 1979 yil. 
3.  S.Koriev  «geografik  nomlar  ma'nosini  bilasizmi?» 
Toshkent. 1970 yil. Z 
4. CHoriev. “Tarix atamalarining tushunchasi” izoli lug'at. 
To  E ʼ tiboringiz uchun rahmat!

O‘lkamiz tarixini o‘rganishda toponimika fanining tutgano‘ rni. Toponomika fanining vujudga va oʻrganilishi Qashqadaryo viloyati toponomikasining oʻrganilishi Buxoro toponomikasining oʻrganilishi Samarqand toponomikasining oʻrganilishi

Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o'rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya' ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo'lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini o'rganadigan fan degan ma'noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa'rida o' rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo'yilgan ismlar toponimikaning o'rganish manbai hisoblanadi.

The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it film The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it filmHozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob'ektlarning: tog'lar, o'rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ob'ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko'llarning nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to'lig'icha kirmaydi, ammo ular toponimikani o'rganishda katta ahamiyatga egadir.

Ti t le t ext addi t ion The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it film Ti t le t ext addi t i on The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it filmToponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo'nalishlar bo'yicha joylarga aholining ko'chishi, o'rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo'lib, u aholining ko'chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, so'ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo'lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o'rganish jarayonida o'sib, rivojlanib boradi.

Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi bilan bog'liq holda o'rganish, ularni klassifikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda boshlangan. Bu sohada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati kattadir. U Rossiyadagi daryo nomlarini ularning oxirgi qo'shimchalariga qarab guruhlarga bo'ladi va bu qo'shimchalar hozir biron ma'noni anglatmasa ham qadimgi xalqlar tilida ma'lum ma'noni bildirgan bo'lsa kerak, deb to'g'ri xulosaga keladi. A.X.Vostokovning fikri XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi ba'zi bir toponimikachilarning asarlarida o'z rivojini topdi.