O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘RNI

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1413.75 KB

Скачать

MAVZU:O‘LKAMIZ TARIXINI
O‘RGANISHDA TOPONIMIKA
FANINING TUTGAN
O‘ RNI.

Toponim ik a (y unoncha « t opos» - joy,
« onoma» - nom) - joy nom lari t o
g'risidagi fandir. Toponimik a deganda
joy nomlarini o'rganadigan fan,
t oponimiy a deganda esa geografi k
nomlar y ig‘indisi t ushuniladi.
Toponim ik a geografi y a, t arix,
et nografi y a bilan chambarchas aloqada
riv ojlanadi. Toponimlar t il t arixini
t adqiq et ishda m uhim m anba
hisoblanadi Toponimik a xalqlam ing
t arixiy o‘t mish xususiy at larini
jonlant irishga, ulaming joy lashish
chegaralarini belgilashga, t illaming
o‘t mishdagi t arqalish hududlarini,
madaniy v a iqt isodiy mark azlar, sav do
y o'llari v a shahar, qishloq geografi y asini
t av sifl ashga y ordam beradi.

Geografi k joy nomlari (k ey ingi o‘rinlarda
t oponimlar) qumqlik v a suv lik lardagi
geografi k oby ek t laming, joy laming at oqli
ot laridir. Toponimlar o‘zbek t ili, uning
so‘z boy ligi, o‘zbek xalqining madaniy,
ma’nav iy hamda ilmiy merosiga oid boy
ma’lumot lami o‘zida ifodalab, asrlar
dav omida saqlab, asrab k elay ot gan ulug'
xazinadir. J oy nomlarining asosiy v azifasi
- brr xil, bir t ipli geografi k o‘rinlar,
oby ek t lar, hududlami alohida, y ak k a
holda ajrat ib at ash v a shu orqali ulami
bir-biridan farqlashga xizmat qilishdir.
Toponimlarda xalqning o‘t a qadimiy
dav rlardan t ort ib shu k unlaigacha
boigan noy ob k uzat ishlari, t ajribalari,
ulaming duny oqarashi v a t urli e’t iqodlari
o‘z ifodasini t opgan

1917-y ilga qadar t oponunik a
m ust aqil fan sifat ida organilm ay,
uning v azifasini t arixiy
geografi y a fani bajanb k elardi.
Toponimik a geografi y a, t arix,
et nografi y a, t arixiy oik asliunosiik
fanlari bilan cham barchas
aloqada riv ojlanadi. Toponim lar
t il t arixini t adqiq et ishda,
xalqlaming t anxiy o‘t m ish
xususiy at larini oiganishda,
ulam ing joy lashish chegaralarini
belgilashda, t illam ing
o‘t m ishdagi t arqalish hududlarini
t adqiq qilishda, m adaniy
m ark azlar, sav do y oilari v a
shahar, qishloq geografv y asim
t av sifl ashda m uhim hisoblanadi.

Tarix, geografi y a, t ilshunoslik ,
t oponim ik ashunoslik , et nografi y a k abi
k o‘plab fanlam i o‘rganishda
t oponim ik aning o‘m i m uhim . U fan
sifat ida birmuncha k echroq shak llangan
boiishiga qaram ay, olk am iz t arixini
o‘rganishda m uhim sanaladi.
Toponim ik ani bilmay t urib geografi k joy
nomlarini birbirlaridan farqlash qiy in.
Tabiiy k i, har bit t urk um (shahar, qishloq,
t og‘, cho'l, v a h.k .) t ushunchalar biror
norn ost ida shak llangan. Shu boisdan
insoniv at shak llanibdik i, ulam i biron bir
nomlar bilan at ay di. N at ijada jam iy at
t arixida m illionlab nom lar pay do boidi v a
ulam ing o‘ziga xos m a’no129 mazm unlan
shak llandi. Ay nan o'sha m ano-mazm un
bir qancha fanlam i o'rganishda oziga xos
aham iy al k asb et adi.

В uni chuqur anglagan t adqiqot chilar
joy nomlarini t arixiy, lingv ist ik , y a’ni
et imologik jihat dan t ahlil qilar ek an.
o‘shat oponim mazrnunan joy lashgan
nuqt asining t abiiy geografi k
sharoit iga naqadar mos t ushish y ok i
t ushmasligiga e’t ibor qarat adilar.
Chunk i joy nomlan o'sha hududning
o‘ziga xos x ususiy at larini aniq
ifodalab t uradi. Masalan, N urot a
t ogiari y onbag'irlarida joy lashgan
Temir Qobiq, Temirk on, Zarmit an.
Zarband qishloqlari o‘mida
qadimdanoq t emir y ok i olt in qazib
olingan. joy ning bu xil nomlanishi
zamonamizda ushbu hududlar
bo'y lab y irik k onlaming ochilishga
sababchi bo'lgan bo‘lsa k erak .

Toponim ik a fani garchand must aqil rav ishda
shak llangan bo‘lsa-da. u riv ojlanish bosqichida qat or
fanlar bilan o‘zaro aloqada bo'lgan v a bu jaray on
hamon dav om et ib k elmoqda. Chunk i t oponimlami
bir qancha fanlar o‘z nuqt ay i nazaridan t urib
o'rganadilar. Filologlar t oponimlarning k elib chiqishi
(et imologiy asi), shuningdek , lingv ist ik birlik sifat ida
shak llanish v a riv ojlanish qonuniy at larini o'rgangan.
Toponim lar o‘t mishning « guv ohlari» sifat ida
t arixchilam ing diqqat larini jalb qiladi, et nografl ar
esa t oponimlaming t urli urf-odat lari, aholining
y ashash t arzi bilan o zaro aloqada shak llanish
xususiy at larini t adqiq et adilar. Geografl ar
t oponimik ani fanlaming bo'linmas t armog'i sifat ida
biladilar Chunk i t oponimik at am alaming geografi k
t arqalishi, ushbu fanni t adqiq et ishda o‘ziga xos
uslub t arzida isht irok et adi. Zero, joy nomlari
k o'pgma holat larda o'rganilay ot gan hududning
geografi k sharoit idan xabar berib t uradi

J oy nomlari insoniv at t arixi v a hay ot ida
alohida o‘ringa ega. Ularsiz k ishilar
qay erga borishini ham bilmasdilar.
Shuning uchun qadimgi 130 joy nomlariga
maxsus, alohida t o'xt alish hollari boim asa
hamk i y ozilgan ilmiy -amaliy qiy mat ga ega
boigan asarlarda u y ok i bu darajada
t o‘xt alganligini t arixiy v a geografi k
asarlardan bilishimiz mumk in.
At rofi mizdagi t urli-t uman joy lami ularga
berilgan nomlar asosidagina t ushunamiz,
anglay miz v a eslab qolamiz, chunk i
t oponimlar ( joy nomlari) o ziga xos t arix,
o‘ziga xos xot ira hamda o‘ziga xos
madaniy -ma’nav iy y odgorlik lardan biri
sanaladi. Shuning uchun ham joy nomlari
dav lat ahamiy at iga molik masala ek anligi
qat or rasmiy hujjat larda qay d qilingan

0‘zbek ist on t oponimik asi fani
asrimizning 30-y illaridan boshlab
riv ojlangan. Uning riv ojlanishiga
t oponimist olim H.Hasanov ning
xizmat lari k at t a. Vat animiz joy
nomlariga oid t oponimik m aium
ot lar esa t arixiy ilmiy
k it oblardan qadim-qadimdan
beri naql qilinib k elmoqda. Shu
sababli joy nomlari bo‘y icha olib
borilay ot gan ilmiy t adqiqot
ishlarida ancha qadimiy bo’lgan
qoly ozma manbalaridagi
mat eriallar ham e’t iborga
olinmoqda. Bu holni hozirgi
v aqt da amalga oshirilay ot gan
ilmiy t adqiqot ishlarida aniq
k o‘rish mumk in.

O'zbek ist on t oponimik asi fani
ay nan Vat animiz hududidagi joy
nomlarini y igish, t o'plash, m aium
bir ilmiy -nazariy t izimga solish
bilan birga, ulami har t omonlama
izohlashga ham harak at qiladi.
Mamlak at imiz hududida Toshk ent
shahri, Toshk ent , Sirdary o, J izzax,
Samarqand. Qashqadary o,
Surxondary o, Buxoro, X orazm,
N av oiy, N amangan, Andijon,
Farg‘ona v iloy at lari v a
Qoraqalpogist on Respublik asi
joy lashgan. Yuqorida sanab oiilgan
shahar v a v iloy at lar t oponimik aga
malumot lami y ig’ib beradi.

Ulardan ay rimlarining asarlari
ay nan t oponimik a fanining
riv ojlanishi uchun muhim
manbadir. J umladan, Ibn J a’far
N arshaxiy (X asr) ning « Buxoro
t arixi» k it obi shular jumlasidandir.
Olim o‘sha dav rlarda Buxoro
at rofl arida mav jud boigan
shaharlami eslash bilan bir qat orda
ulaming at ama t arziga k irish
sabablarini ham y orit ib beradi.
J umladan, X amuk et - X amuk k at t a
y er egasi, buxorolik dehqonning
nomi edi. A slida buxorolik lar
« X amuk » deb gav hami, k ent deb
esa shahami at ay dilar. Demak ,
X amuk et - gav har shahar y ok i
shaharlaming gav hari demak dir

Al-X orazmiy, J ay honiy, Abu Ray hon
Beruniy, Yusuf X os Hojib, Mahmud
Koshg‘ariy, Bobur asarlarida k o‘plab
t oponimlar qay d et ilgan. Bu
asarlarnmg muallifl an ham joy
nomlarining mazmuniga k at t a 133
e’t ibor bilan qaraganlar. X I asrda
y ashagan mashhur olim Yusuf X os
Hojib o‘n sak k iz oy dav omida y irik
dost on t arzidagi t arixiy asar y arat di.
Uning nomi « Qut adg‘u bilig» boiib, bu
k it ob t oponimik maiumot larga
boy ligi bilan ham qimmat lidir.
Mahmud Koshg‘ariy t oponimik asining
qiy mat i nafaqat qadimiy ligi, balk i
et imologiy asi, noma’lum joy nomlari
mazmunini aniq ochib berishi bilan
y anada oshadi

Abu Ray hon Beruniy nafaqat geografi y a,
geologiy a, t ibbiy ot , falsafa, mat emat ik a
k abi o‘nlab fanlar, balk i t oponimik a
sohasida ham ajoy ib k uzat ishlar olib
boigan. Uning « Hindist on» asarida
t oponimik a qonumy at lari bay on et ilgan
boiib, « v unonlar v a arablar t urk iy so'zlami
buzib, o'z t alafi uzlariga moslab
ishlat ganlik lari t ufay li bulaming ma’nosi
o‘zgarib k et gan» , dey di. Mana bu jumlalar
nihoy at da ahamiy at lidir. « Tosh» so‘zi (asli)
t urk iy cha ism boiib, « shosh» k o‘rmishini
olgan. Toshk and « t oshli qishloq»
demak dir. Pt olemey ning « J ugiofi y a»
k it obida u Bug al-X it ora (t osh qal’a) deb
nomlangan» , dey di olim. Ko‘rinib
t uribdik i, Beruniy joy nomlarining t arixi
v a t o‘g‘ri y ozilishiga ast oy dil qiziqqan.

J umladan, Moit on shahri nomiga
t arixiy manbalardan olib,
quy idagicha izoh bergan:
« Moit onning (asl) nomi
Koshy ak ura edi, k ey in X ajapura,
k ey in Baganura, k ey in
Saibxanura v a Moiast xona, y a’ni
« A sl joy » deb nomlandi. Bunda,
m o i - « asl» , t ona - « joy »
demak dir. Beruniy ning
aniqlashicha, ay rim joy lar o‘sha
y erda uchramay digan buy umlar
nomi bilan at algan. Masalan,
Hind ok eanidagi Yoqut orolida
y oqut mut laqo y o‘q. U y erdagi
k ishilaming go‘zal fazilat lari,
husni t ufay ligina orolning nomi
Yoqut boiib qolgan

Bobur t oponimik a fanining riv ojlanishi
uchun muhim t adqiqot lar qilgan
qomusiy bilimlar egasidir. Uning
« Bobumoma» asarida 0‘rt a Osiy o
xalqlari ishlat gan geografi k t erminlar
v a ularga berilgan izohlar bilan boy dir.
J umladan, « jilg‘a» k ichik soy,
« nay shak ar» shak arqamish, « t angi»
dara, t og‘ oraligidagi y o л i, « uchma»
chuqurjary oqasi, « ulang» o‘t loq, y er,
k eng may don degan ma’nolami
bildiradi. « Bobumoma» da X V I asr
boshidagi joy nomlari o‘sha v aqt lardagi
holat ida v a t ransk ripsiy ada berilgan.
Shu boisdan ulaming k o‘pchiligi
zamonamizda ba’zi fonet ik o‘zgarishlar
bilan uchray di.

O'zbek ist onda t oponimik a fanining y irik
v ak illaridan biri Suy un Qoray ev o'zbek
t oponimik a fanining riv ojlanishiga k at t a
hissa qo‘shgan. Qoray ev asarlaridan
lingv ist ik , k art ografi k , t arixiy v a et nografi k
malumot lar y arat ilgan bo'lib. « Toponimik a» ,
« Geografi k nomlar ma'nosi» , « Geografi k
nomlar ma'nosini bilasizmi?» v a « 0‘zbek ist on
v iloy at lari t oponimlari» risolalari o‘zining joy
nomlari, uning t alqini, izohi v a
et imologiy asini at rofl icha bay on et ilishi bilan
ajralib t uradi. S. Qoray ev asarlarining
ak sariv at i oddiy, sodda t ilda, ay ni pay t da
ommabop t arzda y ozilgan. Olimning hamma
asarlarida oy k onim, et nooy k onim,
ant ropooy k onim, fi t ooy k onim, zoonim,
gidronim, oronim. geomorfologik , agronim v a
boshqa t urdagi joy nomlari k eng о' rin olgan.

Geologiy a, m ineralogiy a fanlari dok t ori R. Musin
v a H. Rahmat ullay ev 0‘rt a Osiy odagi foy dali
qazilm a boy lik laririing geografi k t arqalishim joy
nomlarining m azmun-m ohiy at iga k o‘ra qidirish
borasida qiziqarli t adqiqot lar olib bordilar. Shu
bilan geologik qidiruv ishlarida t oponimik aning
rolini y anada oshirishga m uv afFaq boidilar.
T.N afasov t oponim ik a fanining riv ojlanishiga
k at t a hissa qo‘shgan. Uning « J anubiy
O'zbek ist on t oponim iy asining et nolingv ist ik
analizi» , « Qishlog‘ingiz nega shunday at algan?»
asailari t oponim ik a fanining y angi qirralarini
ochib berdi. Ay niqsa, bu t adqiqot lar oy k onim ik a
ilm ida y arat ilgan dast labk i t adqiqot
hisoblanadi. T. N afasov ning « J anubiy
O'zbek ist on t oponim iy asining et nolingv ist ik
analizi» nom li m onografi y asida m am lak at im iz
janubidagi joy nomlarining et nolingv ist ik t ahlili
berilgan.

Geografi v a y o‘nalishida olib
borilgan t oponimik t adqiqot lar
mahalliy k adrlar t omonidan
o't gan asming ik k inchi y armidan
boshlandi. Bu borada
H.Hasanov ning t adqiqot lari
diqqat ga sazov ordir. Uning
« Geografi k nomlar imlosi» . « 0
‘rt a Osiy o joy nomlari t arixidan» ,
« Yer t ili» , « Geografi k nomlar
siri» asarlan shular
jumlasidandir. Key ingi v aqt larda
t oponimik a fani geograf olimlar
t omonidan y anada k at t a isht iy oq
bilan t adqiq et ilmoqda

H.Hasanov ning t oponimik aga bag‘ishlangan asarlaridan
biri 1977-y ilda chop et ilgan « Yer t ili» risolasidir. Olimning
bu k it obi ik k i 135 qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismi y er
y uzidagi joy nomlarining t urlari, shak llanishi v a geografi k
nomlaming mak t abda o'rganilishini o'z ichiga oladi.
Risolaning ik k inchi qismida ay rim nomlaming
et imologiy asi, y a’ni lug‘av iy ma’nolariga izoh berilgan. Bu
risola o qit uv chilar. t alabalar, o’quv chilar v a k eng
k it obxonlar ommasiga moijallangan. Ay ni pay t da risolada
joy nomlarining k lassifi k at siy asi berilib, ulaming har
biriga qisqacha izoh ham berilgan. Risolada O'rt a
Osiy odagi geografi k nomlar v a ulaming et imologiy asi-
semant ik asiga alohida e’t ibor berilgan. H.Hasanov
t oponimik aga bag‘ishlangan o‘nlab maqolalami chop
et t irgan. Olimning « 0 ‘rt a osiy olik geograf v a say y ohlar»
(1964) v a « Say y oh olimlar» (1981) k abi risolalaming chop
et ilishi O ’rt a Osiy o xalqlari madaniy at ini, t arixim
o‘rganishda muhim ahamiy at k asb et di. Mazk ur risolada O
rt a Osiy odan y et ishib chiqib fanimiz, madaniy at imiz
t arixiga buy uk hissa qoshgan qirqqa y aqin olimning
hay ot i, ilmiy merosi, ulaming joy nomlari, t oponimik a
faniga qo‘shgan hissalari haqida ancha k eng ma’lumot
berilgan.

L. Karimov ni ng « 0‘zbek t ilidagi
t oponimlaming o‘rganilishi» nomli
monografi y asida joy nomlarining o
‘rganish met odl ari, ularning
lingv i st ik xususiy at lari, semant ik
t asnifi , et imologik t ahlili k abi i lmiy
ahamiy at ga ega muammolar
shi moliy o ‘zbek shev alaridagi
t oponimlar mi solida bay on qil ingan.
Z.Dusi mov « X orazm t oponimlari»
deb nomlangan monografi y asi da
X orazm hududi j oy nomlariga xos
xususiy at lar bay on qili ngan. N .
Ox unov ning « Til v a j oy nomlari » ,
« Ant rot oponimlar nima?» deb
nomlangan k it oblari da
t oponimik aga oid nazariy masalal ar
bo lgan joy nomlari,
ant rot oponimlar v a t oponimlaming
nomlanish xususiy at l ari k abi
masalalar at rofi icha y orit ilgan.

0‘rt a Osiy o, jum ladan,
0‘zbek ist onda t oponimlami
o‘rganish uzoq t arixga ega.
0‘zbek ist on t oponim ik asini
o‘rganishda mashhur rus
sharqshunos olim lari hamda
t arixchilari: V. V y at k in,
N.Sik y ak ov sk iy, L. Sobolev, V.
Bart old, S.P. Tolst ov, P. Iv anov, M.
Masson, O.Suxarev a v a boshqalar
bu sohada juda k at t a ishlami
amalga oshirdilar.
Respublik amizdagijoy nomlar
ining k elib chiqish t arixini hamda
geografi k at am alam i o‘rgamshda
Y. G ulomov, R.Nabiy ev, A .
Muham madjonov, F.A bdullay ev, S.
Ibrohim ov laming ham hissasi
k at t adir.

X UDOYQULOV OX UN J ON 208-GURUHETIBORIN GIZ
UCHUN RA HMAT!!!

MAVZU:O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘ RNI.

Toponim ik a (y unoncha « t opos» - joy, « onoma» - nom) - joy nom lari t o g'risidagi fandir. Toponimik a deganda joy nomlarini o'rganadigan fan, t oponimiy a deganda esa geografi k nomlar y ig‘indisi t ushuniladi. Toponim ik a geografi y a, t arix, et nografi y a bilan chambarchas aloqada riv ojlanadi. Toponimlar t il t arixini t adqiq et ishda m uhim m anba hisoblanadi Toponimik a xalqlam ing t arixiy o‘t mish xususiy at larini jonlant irishga, ulaming joy lashish chegaralarini belgilashga, t illaming o‘t mishdagi t arqalish hududlarini, madaniy v a iqt isodiy mark azlar, sav do y o'llari v a shahar, qishloq geografi y asini t av sifl ashga y ordam beradi.

Geografi k joy nomlari (k ey ingi o‘rinlarda t oponimlar) qumqlik v a suv lik lardagi geografi k oby ek t laming, joy laming at oqli ot laridir. Toponimlar o‘zbek t ili, uning so‘z boy ligi, o‘zbek xalqining madaniy, ma’nav iy hamda ilmiy merosiga oid boy ma’lumot lami o‘zida ifodalab, asrlar dav omida saqlab, asrab k elay ot gan ulug' xazinadir. J oy nomlarining asosiy v azifasi - brr xil, bir t ipli geografi k o‘rinlar, oby ek t lar, hududlami alohida, y ak k a holda ajrat ib at ash v a shu orqali ulami bir-biridan farqlashga xizmat qilishdir. Toponimlarda xalqning o‘t a qadimiy dav rlardan t ort ib shu k unlaigacha boigan noy ob k uzat ishlari, t ajribalari, ulaming duny oqarashi v a t urli e’t iqodlari o‘z ifodasini t opgan

1917-y ilga qadar t oponunik a m ust aqil fan sifat ida organilm ay, uning v azifasini t arixiy geografi y a fani bajanb k elardi. Toponimik a geografi y a, t arix, et nografi y a, t arixiy oik asliunosiik fanlari bilan cham barchas aloqada riv ojlanadi. Toponim lar t il t arixini t adqiq et ishda, xalqlaming t anxiy o‘t m ish xususiy at larini oiganishda, ulam ing joy lashish chegaralarini belgilashda, t illam ing o‘t m ishdagi t arqalish hududlarini t adqiq qilishda, m adaniy m ark azlar, sav do y oilari v a shahar, qishloq geografv y asim t av sifl ashda m uhim hisoblanadi.

O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘RNI

10.08.2023

0

1413.75 KB

Похожие