logo

От стилистикаси

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

203.82421875 KB
От стилистикаси.                 O t turkumiga oid elementlar morfologik   qurilishini stilistik nuqtai 
nazardan tadqiq etishda eng   muhim masala so‘zlarning denotativ va 
konnotativ   ma’nolaridagi chegarani to‘g‘ri aniqlay bilishdadir. Bu  
ma’nolarning Yuzaga kelishida esa morfologik ko‘rsatkichlar   muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARIOT STILISTIKASI                 TIL VOSITALARI
Ana  shu  ko‘rsatkichlar  ko‘plik,  egalik,  
kelishik  va  sub’ektiv  baho  shakllarida 
namoyon bo‘ladi. KO‘PLIK:   nutqda o‘zi qo‘shilib kelagan so‘z bilan
birgalikda hurmat, kinoya, piching, kesatish, 
takror,   ta’kid,   noaniqlik, kuchaytirish, mubolag‘a, 
ajratib ko‘rsatish 
KELISHIK:   bosh kelishik, jo‘nalish kelishik, 
qaratqich kelishik, tushum kelishik, o‘rin-payt 
kelishik, chiqish kelishik
EGALIK:  hurmat, umumlashtirish, bir-birining 
o‘rnida ishlatilishi OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARI                 EGALIKKELISHIK KO‘PLIK:
hurmat,           kinoya, 
piching,           kesatish, 
noaniqlik,        takror,  
kuchaytirish, ta’kid,     OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                  -LAR  OTTENKALARI
- lar  uslublararo chegaralanish xususiyatiga ega, ya’ni   ilmiy va 
rasmiy  uslublarda  u  adabiy  til  uchun  me’yoriy  holatda,   denotativ 
ma’noda keladi va ko‘plikni anglatadi. 
So‘zlashuv,  ommabop  va  badiiy  uslublarda  konnotativ  
ma’nolar keng ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Sevimli  shoirimiz  –   tahririyatimiz  a’zosi  Normurod   Narzullaevning 
vafoti   safimizga  ayriliq  soldi.  Lekin   ko‘nglimizda,  qalbimizda  ular  
doimo tirik
ular doimo   tirik – u kishi doimo tirik – u kishi doimo tiriklar.
Dadam! Dadamlar qaytibdur                 EGALIKKELISHIK KO‘PLIK:
hurmat,           kinoya, 
piching,           kesatish, 
noaniqlik,        takror,  
kuchaytirish, ta’kid,     OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                   HURMAT OTTENKASI
Ammo  har  ikkala  komponentga  ham  qo‘shilib   dadamlar 
keldilar  deyish  stilistik  farqlanishni  keltirib   chiqaradi,  ya’ni 
birinchi  so‘zdagi  –lar  ko‘plikni  anglatadi  va   ikkita  dadaning, 
masalan,  o‘z  otasi  va  qaynotasining  birgalikda   kelganligini 
anglatadi. dadamlar keldi –  ko’plik
dadam keldilar.  hurmat                 EGALIKKELISHIK KO‘PLIK:
hurmat,           kinoya, 
piching,           kesatish, 
noaniqlik,        takror,  
kuchaytirish, ta’kid,     OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                   TA’KID, KUCHAYTIRISH, MUBOLAG‘A 
OTTENKALARI
U   nihoyatda  kuchli  emotsionallikni  ifoda  etishi,  poetik 
mahorat   namunasiga aylanishi ham mumkin: 
Umringga achinmagan   ketmaydimi chiriblar Badiiy uslubda ta’kid, kuchaytirish, mubolag‘a singari   ottenkalar 
ko‘proq anglashiladi: 
S h u ko‘zlar Yulduzday abadiy   kulsin, 
Bahor yo‘llaringga to‘shasin chechak                  TA’KID, KUCHAYTIRISH, MUBOLAG‘A 
OTTENKALARI
Quyidagi  misolda  u  iltifotsiz   muomalani  madaniy  shaklda 
ifodalovchi kuchli stilistik   vositaga aylangan: 
Ichkari  tarafdan  keksa  bir  xodima  –   eshikochar  xola  ko‘rinib, 
Gulshanga  salom  berdi  va  “xush  keldilar”   dedi,  Gulshanni  ichkari 
kiritib, eshikni bekladi                  HURMAT OTTENKASI
Ko‘plik o‘rnida birlikni qo‘llash: 
professor-o‘qituvchilar   talaba nigohida; 
hurmatli o‘quvchim, shu bilan kitobimga oxirgi   nuqtani qo‘ydim; 
hurmatli tomoshabin, endi mana bu lavhaga bir   nazar tashlang 
Bu ham nutqiy ekspressiyaning bir   ko‘rinishi sanaladi.                 EGALIKKELISHIK
bosh            jo‘nalish 
qaratqich     tushum   
o‘rin-payt    chiqish  KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                   QARATQICH KELISHIK
Qaratqich  kelishigi  shakllariga  funksional-uslubiy   nuqtai 
nazardan  qaraganda,  ularda  ba’zan  badiiy  uslubga  xos   bo‘lgan 
variantlrni kuzatish mumkin. Masalan:  - (i)m   qo‘llaniladi: 
Axir hayajonlar o‘zligim manim, mayli qalbingga   ham ko‘chsin  
hayajon 
Y o  rab,   yozug‘im nedur manim?                  QARATQICH KELISHIK
Bu   kelishikning  eski  o‘zbek  tilida  –niŋ  /  -nыŋ,  -nuŋ  /  -ngŋ,  -
iŋ  /  -ыŋ,  -gŋ  /  -gŋ   shakllari,  og‘zaki  nutq  va  mumtoz  adabiyotda , 
sheva  va   dialektlarda  –ning,  -tыng,  -ting,  -ding,  -dыng,  -tы,  -ti,  -
dы,  -i  ,  -   in,  -nung,  -dung,  -ing,  -mi,  -pi  kabi  shakllari  mavjudligi 
ilmiy   manbalarda qayd etilgan.                 QARATQICH KELISHIK
Kelishik  qo‘shimchasi  variantlarining  ma’lum  qismi
mumtoz  adabiyot  matnlariga  xos.  Masalan,  qaratqich-
qaralmishli   birikmaning  inversiyaga  uchragan  holda 
qo‘llanilishi: 
Seli   ashkim birla tutmish jumlai olamni su, 
Jumlai olam nekim bu   obgun toramni su  (Navoiy). 
Bu an’ana   hozirgi she’riyatda ham davom etmoqda: 
Y a rqirar ming bir bahor                 EGALIKKELISHIK
bosh            jo‘nalish 
qaratqich     tushum   
o‘rin-payt    chiqish  KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                     O‘RIN-PAYT KELISHIK
Ushbu  kelishik  qo‘shimchasidan  badiiy  uslubda
foydalanish  ayrim  o‘ziga  xosliklarga  ega.  Masalan,  so‘z  o‘zagi 
va   qo‘shimcha orasida bitta – n  tovushi orttiriladi: 
Surxoningda   anor guli kahrabodiur, 
Y o boningda bodomlaring talx g‘izodir,
Qovun-tarvuz qursog‘inda selitrodur, 
Kimlar seni bemor etdi, 
Tabiatingni xor etdi  (O.Hojieva. Dardlashuv).                  EGALIKKELISHIK
bosh            jo‘nalish 
qaratqich     tushum   
o‘rin-payt    chiqish  KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                      JO‘NALISH KELISHIK
– g‘a  shaklining  qo‘llanilishi  biroz  farqlanadi.  Bu  shakl
hozirgi  adabiy  til  me’yorlariga  mos  kelmaydi  va  shuning  uchun
eski  o‘zbek  tilining  namunasi  sifatida  badiy  matnlarda  va  xalq
og‘zaki ijodi namunalarida uchraydi: 
– Haq  taolog‘a  shukurkim,  o‘z   pushti  kamarimdan  bo‘lgan 
farzandlarimdan yolchitmasa-da, senday   shogird ato qildi...                  JO‘NALISH KELISHIK
Jo‘nalish  kelishigining  –a,  -na  ko‘rinishlari  badiiy   nutqqa 
xoslangan  bo‘lib,  bu  qisqargan  shakl  poetik  talab   natijasi  bilan 
y uzaga keladi: 
Bazm aro yozim bila tufroqqa goh   may to‘kung, 
Kim erur ul ham yaqinkim, to‘kkasiz tufrog‘ima
Ul quyosh hajrida za’fim   o‘yladurkim, o‘lg‘amen, 
Soya tushsa nogahon bu jismi betob ustina                 JO‘NALISH KELISHIK
Jo‘nalish  kelishigi  ma’nosi  belgisiz  holatda  ham
anglashiladi  va  bu  jihat  so‘zlashuv  hamda  badiiy  uslublarga
xoslangan: 
Kunlarimiz jilg‘alarday o‘tdilar oqib, 
Maktab   bordik og‘ir bo‘lib qoldik daf ’atan                  EGALIKKELISHIK
bosh            jo‘nalish 
qaratqich     tushum   
o‘rin-payt    chiqish  KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                       TUSHUM KELISHIK
Tushum  kelishigi  ko‘rsatkichi  –ni  barcha  funksional  
uslublar  uchun  meyo’r  hisoblanadi.  Uning  –di/dы,  -ti/tы  
shakllarda qo‘llanilishi buzilgan sheva ko‘rinishlaridir:
kitapti ber, 
tog‘omdi ko‘rdingma                  TUSHUM KELISHIK
– (i)n  shakli va belgisiz   qo‘llanishi esa badiiyat bilan bog‘liq 
va adabiy asarlarda faol   uchraydi. Masalan: 
Erka malak, achchig‘lanmam senga. 
Uchirsang-da   ko‘kka Yurak kulin, 
Achchig‘lanmam senga nozil quyosh, 
Y o ndirsang-da   umidimning gulin                  TUSHUM KELISHIK
Ularning   noo‘rin  almashtirilishi  stilistik  g‘alizlik  va 
noaniqlikni   keltirib chiqarishi mumkin. 
miltik   otdi →o‘q uzdi 
miltiqni otdi →qurolning o‘zini uloqtirib   tashladi; 
bola ko‘rdi →tug‘di 
bolani ko‘rdi →kimdir qandaydir   bolani ko‘rdi; 
qo‘l qo‘ydi →imzo chekdi 
qo‘lni qo‘ydi →qo‘lini   qa y ergadir (masalan elkaga) qo‘ydi; 
ot qo‘ydi →nomladi 
otni   qo‘ydi →otni bog‘likdan bo‘shatdi                  EGALIKKELISHIK
bosh            jo‘nalish 
qaratqich     tushum   
o‘rin-payt    chiqish  KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                        CHIQISH KELISHIK
G rammatik  ko‘rsatkichi  –dan  bo‘lib,   uning  mumtoz 
adabiyotda  va  shevalarda  -din/-don,  -tan/-ton,  -   nan/non  kabi 
ko‘rinishlari  mavjudligi  haqida  ilmiy   manbalarda  ma’lumotlar 
mavjud.                 CHIQISH KELISHIK
– din  variantida  badiiy   uslub  uchun  xoslanganlik  
kuzatiladi: 
Topmadi hirgiz bu Mashrab   o‘z vujudidin xabar,
Bir nazar qilsangki rohat topqusi jonu   tanim                  CHIQISH KELISHIK
Og‘zaki  nutqda  uning  -tan/-ton,  -nan/non  shakllarining
qo‘llanilishini rad etib bo‘lmagani holda, uni yozma nutqqa olib
kirishni ijobiy hodisa sifatida qarab bo‘lmaydi.                 CHIQISH KELISHIK
C h iqish  kelishigi  ko‘shimchasi  qaratchich  kelishigi
ko‘rsatkichi bilan sinonim bo‘lishi mumkin :  
Qani  shunaqalardan   o‘n  mingi,  boring,  ana  mingtasi 
bo‘lsa!
C h iqish  kelishigi  jo‘nalish  kelishigi  bilan  ham  sinonimik
munosabatda  bo‘ladi. Ammo  bu  sinonimiya  ko‘ra,  qaraganda,
nisbatan  singari  ko‘makchilar  vositachiligida  amalga  
oshiriladi: 
aytishidan - aytishi bo‘yicha – aytishicha –   aytishiga qaraganda.                  EGALIK
hurmat, 
umumlashtirish, bir-
birining o‘rnida 
ishlatilishi KELISHIK KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                  EGALIK OTTENKASI
II  shaxs  ko‘pligi  sifatida  qaralidgan  – ingiz  da  ko‘plikni
ko‘rsatishdan ko‘ra hurmat ottenkasi kuchli: 
Faqir huzuringizga   maslahat so‘rab keldim 
Siz  kimni   zurriyotini  bozorga  olib  chiqqaningizni  bilyapsizmi? 
Kimsan,   Mirzaxo‘jaboyni zurriyoti!                  EGALIK OTTENKASI
Umumlashtirish ottenkasi seziladi:
Hadislarda: qabr ustida o‘tirishdan ko‘ra cho‘g‘ ustida o‘tirib...
kiyim va badanlaringiz kuysa, yaxshiroqdir, deyiladi!                  EGALIK OTTENKASI
Ko‘plikni ma’nosini esa – lar  o‘z   zimmasiga oladi: 
Purhikmat nasihatlaringiz uchun tashakkur,   taqsir, – dedi; Toki 
rasadxonaga ko‘milgan tilla va   javohirlarni, ma’jusiylar va 
bedinlar bitgan kufr   kitoblarni dahriy shogirdlaringiz o‘g‘irlab 
ketmasin!                  EGALIK OTTENKASI
Badiiy  uslub  va  so‘zlashuv  uslubida  egalik  
qo‘shimchalarining  almashinib  qo‘llanish  imkoniyatlari  ham  
mavujd.  Ayniqsa  I  shaxs  birligi  o‘rnida  I  shaxs  ko‘pligini  
ishlatish faolligini kuzatamiz: 
-
Unda  bizga  ruxsat,  -  dedi   takabburona.  Pochchamizni  so‘rab 
qo‘yasiz 
-
Biz   it  bo‘lsak  bo‘ynimizdagi  tilla  zanjiringiz  o‘zingizga: 
yangichasiga   aytganda men qizingizni xohlamayman, eskichasiga 
kerak bo‘lsa – uch   taloq qo‘ydim                  SUB’EKTIV BAHO 
SHAKLLARI EGALIKKELISHIK KO‘PLIK:
OTNING 
MORFOLOGIK 
BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY
ILMIY
RASMIYNutqni  to‘g‘ri  va  ta’sirli  tuzishda,  nutqiy  uslublarni  maqsadga  to‘la  muvofiq 
shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.  Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi:  
SO’ZLASHUV
PUBLISISTIK
BADIIY                 SUB’EKTIV BAHO SHAKLLARI
  OTTENKASI
Ot  so‘z  turkumi  doirasida  qaraladigan  sub’ektiv  baho
shakllarida  ham  modallik  munosabatlari  mavjud.  Bu  kabi
kichraytish  ma’nosini  bildiruvchi  -cha,  -choq,  -loq,-chiq,-chak;
erkalash  ottenkasini  beradigan  -gina/-kina/-qina,  -xon,  -jon,  -
boy,  -bek,  -qul,  -toy,  -oy,  -beka,  -bekach,  -poshsho,  -bibi,  -pari,  -
bonu,   -niso;   kuchaytiruv,  kattalashtirish,  ulug‘lash,  tantanavorlikni
ifodalovchi  –on,  -kon,  -vor,  -g‘on,  -don  kabi  qo‘shimchalar  va
affiksoidlar,

От стилистикаси.

O t turkumiga oid elementlar morfologik qurilishini stilistik nuqtai nazardan tadqiq etishda eng muhim masala so‘zlarning denotativ va konnotativ ma’nolaridagi chegarani to‘g‘ri aniqlay bilishdadir. Bu ma’nolarning Yuzaga kelishida esa morfologik ko‘rsatkichlar muhim ahamiyat kasb etadi. OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARIOT STILISTIKASI

TIL VOSITALARI Ana shu ko‘rsatkichlar ko‘plik, egalik, kelishik va sub’ektiv baho shakllarida namoyon bo‘ladi. KO‘PLIK: nutqda o‘zi qo‘shilib kelagan so‘z bilan birgalikda hurmat, kinoya, piching, kesatish, takror, ta’kid, noaniqlik, kuchaytirish, mubolag‘a, ajratib ko‘rsatish KELISHIK: bosh kelishik, jo‘nalish kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, o‘rin-payt kelishik, chiqish kelishik EGALIK: hurmat, umumlashtirish, bir-birining o‘rnida ishlatilishi OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARI

EGALIKKELISHIK KO‘PLIK: hurmat, kinoya, piching, kesatish, noaniqlik, takror, kuchaytirish, ta’kid, OTNING MORFOLOGIK BIRLIKLARINUTQIY USLUBLARDA USLUBIY BO‘YOQ SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY ILMIY RASMIYNutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi. Uslubiy bo’yoq ikki xil bo’ladi: SO’ZLASHUV PUBLISISTIK BADIIY

-LAR OTTENKALARI - lar uslublararo chegaralanish xususiyatiga ega, ya’ni ilmiy va rasmiy uslublarda u adabiy til uchun me’yoriy holatda, denotativ ma’noda keladi va ko‘plikni anglatadi. So‘zlashuv, ommabop va badiiy uslublarda konnotativ ma’nolar keng ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Sevimli shoirimiz – tahririyatimiz a’zosi Normurod Narzullaevning vafoti safimizga ayriliq soldi. Lekin ko‘nglimizda, qalbimizda ular doimo tirik ular doimo tirik – u kishi doimo tirik – u kishi doimo tiriklar. Dadam! Dadamlar qaytibdur