Pelloponnes urushlari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

894.41796875 KB

Скачать

•
Reja:
•

•
1. Peloponnes urushining sabablari va boshlanishi.
•
2.
Urushning borishi va oqibatlari.
•
3.
Polis tizimining inqirozi.

Yunoniston shahar-davlatlari o`rtasida miloddan avvalgi 431-404
yillarda bo`lib, o`tgan urushlarni Peloponnes urushlari deyilib, uni Fukidid
"Tarix"idan, Ksenofontning "Gresiya tarixi", Diodorning "Tarixiy kutubxona
asarlari", Plutarx va Aristofan ma`lumotlari orqali bilib olamiz.
Urushlar qadimgi Yunoniston quldorlik jamiyatida ichki ziddiyatlarning
jamlanishi va keskinlanishi natijasida kelib chiqqan ediki, biz ziddiyatlarga
viloyatlarning notekis rivojlanishi asos bo`lgan.
Yunonistonda 1-Afina dengiz ittifoqi bilan bir qatorda Peloponnes
ittifoqi bilan bir qatorda ham bor edi. U miloddan avvalgi VI asrning
ikkinchi yarmida tuzilgan bo`lib, unga Megara, Korinf, Agros, Tirinf kabi
shahar-davlatlar a`zo edilar. Bu ittifoqqa Sparta boshchilik qilgan.
O`tmishda 1-Afina ittifoqi bilan Peloponnes ittifoqi o`rtasida sulh
shartnomasi ham tuzilgan edi. Sulh shartnomalarida ittifoqchilarning bir-
birlariga qo`shin tortmasliklari, tinch-totuv yashashliklari ta`kidlangan.

Ammo keyingi voqealar 1-Afina ittifoqi bilan Peloponnes ittifoqi
o`rtasida qator ziddiyatlar va kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bu ziddiyatlarning tagida u yoki bu ittifoqning butun Yunonistonda
hukmronlikni qo`lga kiritish masalasi yotardi. Bu masala urushni
keltirib chiqaradigan bosh omil edi. Urushning boshlanishini
tezlashtirgan birinchi mojaro, bahona qadimgi yunon dunyosining
g`arbiy chekkasidagi Epidami koloniyasi va Kerkira orolida yuz
bergan edi. Bu joylar Yunonistondan Janubiy Italiya va Sisiliya
oroliga boriladigan dengiz yo`lidagi ikki muhim bekat edi. Shu ikki
joydagi mojarolar tufayli Peloponnes ittifoqiga a`zo bo`lgan Korinf
bilan Afina o`rtasida ham nizo chiqqan. Urushni tezlashtirishga
sabab bo`lgan ikkinchi bahona Xalkidika yarim orolidagi Korinf
koloniyasi Potideyada ham yuz bergan. Bu yerda ham 1-Afina ittifoqi
bilan Korinf o`rtasida mojaro chiqgan. Megara shahar davlati Korinf
tomonini olgan.

Megara va Korinf Peloponnes ittifoqining boshlig`i Spartani Afinaga
qarshi urushga undagan. Shundan keyin uchinchi mojaro ham yuz bergan.
Afina xalq yig`ini 1-Afina ittifoqi a`zolarining Afinaga qarashli barcha
buxtalarida Megara savdo-sotiq kemalarining to`xtashlarini taqiqlagan. Shu
tariqa Afina bilan Megara o`rtasida keskinlik kuchaygan. Endi urushning
boshlanishi muqarrar edi.
Miloddan avvalgi 431 yilda Korinf va Megaraning tezlashi bilan Sparta
Afinaga qarshi urush harakatlarini boshlab yuborgan. Urushga Sparta
podshosi Arxidam II boshchilik qilgan. Shuning uchun bu urush Arxidam
urushi ham deyiladi. Bu Peloponnes urushining birinchi bosqichi bo`lib,
urush miloddan avvalgi 431 yildan 421 yilgacha davom etgan.

431 yilda Sparta qo`shinlari Attikaga bostirib kirganlar va dehqon xo`jaliklarini
vayron qilib, dehqonlarni talaganlar. Natijada ularning o`zlari oziq-ovqat
masalasida og`ir ahvolga tushib qolganlar. Afinaliklarni qat`iy jangga torta olmagan
spartaliklar Peloponnesga qaytishga majbur bo`lganlar. Miloddan avvalgi 430 yilda
spartaliklar Attikaga yana hujum qilganlar. Shu yili Afinada vabo tarqalib, ko`p
odam qirilib ketgan. Urushda har ikki tomon ham jiddiy g`alabaga erisha olmagan.
Xalq va aksariyat dehqonlar Afina boshiga tushgan kulfatlarning aybdori Perikl deb
hisoblangan. Xalq yig`ini miloddan avvalgi 430 yili uni hokimiyatdan chetlashtirgan.
Ammo bir yildan keyin uni oqlab, qaytadan birinchi strateg qilib saylaganlar.
Qartayib qolgan Perikl ko`p o`tmay yuqumli kasallikdan vafot etgan. Uning
vafotidan keyin hokimiyat tepasiga Kleon saylangan. Shu davrda 1-Afina ittifoqi
a`zolari orasida Afinaga qarshi guruhlarning harakati kuchaygan. Bu guruhlarga
Sparta yordam berib turgan.

Miloddan avvalgi 429 yilni hisobga olmaganda, spartaliklar har yili Attikaga
hujum qilib turganlar. Ular bog`-rog`larni, uzumzorlarni va boshqa ekinzorlarni
kesib, qirqib, vayron qilib tashlaganlar.
Miloddan avvalgi 428 yilda Lesbos orolidagi Mitilena shahrida Afinaga qarshi
qo`zg`olon ko`tarilgan. Afinaliklar Mitilenadagi qo`zg`olonni shavqatsizlik bilan
bostirganlar. Ayni paytda 100 triyerdan iborat Afina kemalari Peloponnes sohillariga
yuborilgan. Ular Spartadan Lesbosga yordam uchun yuborilishi mumkin bo`lgan
harbiy kemalarning yo`lini to`sib turishlari kerak edi. Spartaliklarning Beotiya, Attika
va boshqa joylarda olib borgan janglari yaxshi natija bermagan.
Miloddan avvalgi 430-426 yillar orasida Afina Peloponnesning g`arbiy
sohillarida g`olibona urushlar olib boradi. Afinaliklarning harbiy-dengiz kuchlari
Kefalleniya va Zakinf orollarini qo`lga kiritganlar. Yunonlar Akarnaniyadagi Solliy
shahrini ham bosib olganlar. Korinfni dengiz tomondan himoya qilib turadigan
Navpakt shahrini ham afinaliklar qo`lga kiritganlar va uni mustahkamlaganlar.
Afinaliklar Messeniya sohillarida ham spartaliklarga qattiq zarba berishgan.

Miloddan avvalgi 424 yili afinaliklar Kifera orolini ham bosib olganlar.
Shundan keyin Sparta va uning ittifoqchilari og`ir ahvolga tushib qoladi.
Demosfen va Kleon boshchiligidagi Afina floti Sfakteriya orolida ham
spartaliklarni tor-mor qilganlar. Mag`lubiyatga uchragan spartaliklar sulh
so`raganlar. Kleon Sparta qabul qila olmaydigan shartlarni taklif qilgan. Natijada
urush yana davom etgan.
Afinaliklar dengiz urushida qo`lga kiritgan g`alabalaridan mag`rurlanib,
ittifoqchilarning imkoniyatlarini to`g`ri baholay olmaganlar. Afinaliklarning
miloddan avvalgi 425 yil Korinfga qarshi uyushtirgan navbatdagi yurishi
muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Bir yildan keyin Delinda bo`lgan jang ham
afinaliklarning butun Peloponnes urushi davridagi eng katta mag`lubiyati edi.
Miloddan avvalgi 427-424 yillarda afinaliklar Sisiliyaga ham bir necha bor
muvaffaqiyatli yurish qilganlar. Ammo sisiliyaliklar afinaliklarga bu yerdan
ketishni taklif qilganlar. Afina qo`mondonligi o`z imkoniyatlarini hisobga olib,
Afina qo`shinlarini Sisiliyadan olib ketishga majbur bo`lgan.

•
Spartaliklarning tajribali sarkardasi Brasid rahbarligidagi qo`shini Egey dengizining shimolida joylashgan Xalkidika
orolidagi bir qancha shaharlarni, shuningdek, Amfiopol shahrini ham ishg`ol qilgan. Bu shahar ilgari afinaliklar qo`lida edi.
Amfiopolning qamal qilinishi afinaliklarni ancha tashvishga solib, qo`ygan va yerga Kleon boshliq Afina qo`shinlari yetib
kelgan. Ammo Brasid qo`shinlari afinaliklarga qo`qqisdan hujum qilib, ularni tor-mor qilganlar.
•
Amfiopol yaqinidagi jangda Kleon ham, Brasid ham halok bo`lgan. Miloddan avvalgi 422 yilda Amfiopol afinaliklarning
qo`lidan butunlay ketgan.
•
Amfiopol yonidagi mag`lubiyatdan keyin Afinada sulh tuzish tarafdorlarining ta`siri kuchaygan. Har ikki tomon urushdan
charchagan. Afinada sulh tuzish tarafdorlariga Nikiy boshchilik qilgan. Nikiy Afina davlatining rahbari bo`lib qolgach, Afina
bilan Peloponnes ittifoqlari o`rtasidagi sulh muzokaralari boshlangan.

Miloddan avvalgi 421-yilda Afina bilan Sparta o`rtasida 50 yilga mo`ljallangan
sulh tuzilgan. Bu sulhning tashabbuskori Nikiy bo`lganligi uchun u Nikiy sulhi nomini
olgan. Sulh shartlariga ko`ra, tomonlarning qo`shinlari ishg`ol qilgan yerlarini bir
vaqtda bo`shatib chiqishlari lozim edi. Agar Spartalik ilotlar qo`zg`olon ko`tarsalar,
afinaliklar spartaliklarga yordamga borishlari kerak edi. Ammo sulh shartlari to`la
bajarilmagan. Afinaliklar Meseniya pilosida, spartaliklar esa, Frakiyadagi Amfiopolda
qolganlar. Spartaning ittifoqchilari Korinf, Megara va Fiva Nikiy sulhini tan olmagan.
Nikiy sulhi bilan Peloponnes urushining birinchi bosqichi tugagan.
Miloddan avvalgi 415-404 yillar Peloponnes urushining ikkinchi bosqichi
hisoblanadi. Urushning bu bosqichi afinaliklarning Sisiliyada muvaffaqiyat
qozonsalar, bu Spartani mag`lubiyatga olib kelishi va Afinani ulug` Yunonistonning
yetakchisi qilib qo`yishi mumkin edi.

•
Miloddan avvalgi 415 yilda afinaliklar 260 ga yaqin harbiy va yuk kemasini, 32 ming
kishidan iborat qo`shinlarini Sisiliyaga jo`natishga tayyorlab qo`yganlar. Afina floti Alkiviad,
Nikiy va Lamaxlar rahbarligida Sisiliyaga jo`nab ketgan.
•
Afina qo`shinining qo`mondonlaridan biri Alkiviad xoinlik qilib, spartaliklar tomoniga
qochib o`tgan. U spartaliklarga afinaliklarning barcha sirlarini aytib, Attikaga muntazam
qo`shin yuborib, uni vayron qilish kerak degan taklif kiritgan. Alkiviad qochganidan keyin
afina flotiga Nikiy, Demosfen va Lamaxlar boshchilik qilganlar. Nikiy urushining to`xtashiga
umid boqlab, urush harakatlarini paysalga solgan. Bu bilan sisiliyaliklarga mudofaaga
tayyorgarlik ko`rishlari uchun katta imkoniyat yaratib bergan. Ayni paytda Sisiliyadagi
yunonlar ham afinaliklarga dushmanlik munosabatda bo`lganlar.

Afinaliklarning Sirakuzani qamal qilishdagi harakatlari muvaffaqiyatsiz
chiqqan. Miloddan avvalgi 413 yili Demosfen boshliq Afina floti Sparta va uning
ittifoqchilari tomonidan tor-mor etilgan. Nikiy va Demosfenlar qatl etilgan. Ko`p
o`tmay Lamax ham halok bo`lgan. Asir qilib olingan afinaliklar qul qilib sotilgan.
Sisiliyadagi mag`lubiyat Afinaning obro`sini tushirib yuborgan.
Sisiliya fojeasidan keyin omad Sparta qo`shinlari Afinadan 22 km narida
joylashgan Dekeleya qishlog`ini bosib oladi. Ular shu yerdan turib afinaga xavf
solib turganlar. Spartaliklar Afina qullariga murojaat qilib, Dekeleyaga qochishga
da`vat etganlar va ularga ozodlik berishni va`da qilganlar. Ko`p o`tmay 20
mingdan ortiq qul Dekeleyaga qochib o`tgan. Afinaliklar shaharni himoya qilish
uchun barcha choralarini ko`rganlar.

Afina dengizida kuchli bo`lib, uni Sparta Afina flotiga qarshi kurashish uchun Eronga
murojaat qilgan. Eron shohi Doro II bu taklifni qabul qilgan. Jangda spartaliklar g`alaba qilgan
taqdirlarida Yunonistonning Kichik Osiyodagi yerlarining hammasini Eronga berishga va`da
qilingan. Ammo bu davrda Afina butun kuchini flotni qayta tiklashga va o`z ittifoqchilari bilan
aloqani mustahkamlashga sarf qilgan.
Sparta bilan Afina floti Egey dengizining turli joylarida to`qnashib, goh unisi, goh bunisi
yengib turgan. Bu davrda Alkiviad yana Afina tomonga o`tib, Spartaga qarshi kurashda
qatnashgan. Ammo spartaliklar forslar yordamida yangi flot tashkil qilganlar. Bu flot 405 yili
qobiliyatli sarkarda Lisandr rahbarligida Gelespondni egallab, u yerdagi afina flotini tor-mor etgan.
Bu bilan Afinaga Qora dengiz sohillaridan keladigan g`alla yo`li bilan to`silgan. Afinani quruqlikdan
Dekeleyadan kelgan qo`shinlar, dengizdan esa Lisandr qo`shinlari qurshab olgan. Afinada
ocharchilik boshlangan. Afina oligarxlarining rahbari Feramenning Sparta bilan olib borgan sulh
muzokaralari natija bermagan. Feramen boshliq oligarxlar Spartaga taslim bo`lish tarafdorlari
edilar.

•
Miloddan avvalgi 404 yili ochlikdan madori qurigan afinaliklar spartaliklarga taslim bo`lganlar. Afinani
Sparta qo`shinlari egallaganlar, uni Pirey bilan bog`lagan devorlar qulatilgan. Afina arxesi tarqatilgan, u
Spartaga qaram davlatga aylantirilgan. Oligarxlar Kritiy va Feramen boshchiligida o`tttizlar tiraniyasini
tuzib, hokimiyatdan o`z qo`llariga olganlar. Kritiy va boshqalar o`zlariga yoqmagan kishilarni jazolab,
quvg`in ostiga olganlar, aholini talaganlar. Feramen unga norozilik bildirganida uni qatl etganlar.
•
Sobiq demokrat Frasibul Beotiyaga qochib bekingan. U afinalik qochoqlardan otryad tuzib, chegaradagi
Filani egallagan. Frasibul Pireyga yaqinlashar ekan, uning tarafdorlari ko`payib boradi. Bir necha
janglardan so`ng oligarxlar va spartaliklar mag`lubiyatga uchraganlar. Kritiy ham o`ldirilgan.
•
Miloddan avvalgi 403 yili Afinada demokratiya qayta tiklangan. Ammo Afina Peloponnes ittifoqiga a`zo
bo`lib qolgan. Shunday qilib, to`xtab-to`xtab 27 yil davom etgan Peloponnes urushi Spartaning g`alabasi
bilan tugagan. Bu urush butun nomi olamiga, xususan Afinaning iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotiga va
harbiy qudratiga juda katta salbiy ta`sir ko`rsatgan. Bu hol Yunonistonning butunlay zaiflashishiga olib
kelgan.

•
Peloponnes urushi miloddan avvalgi V asrdayoq yuzaga kela boshlagan jarayonni tezlashtirib, xo`jalik
tarmoqlarida ishlatilayotgan qullar sonini ko`payishiga olib keldi. Ularning mehnatidan foydalanish
hunarmandlar, yuk tashuvchilar va batraklarning ahvoliga halokatli ta`sir ko`rsatib, ularni lyupen-
proletariatga aylantirib qo`ydi, o`zining doimiy ishidan mahrum qildi. Ishlab chiqarish ishiga qullarning ishi
deb qarash ana shu davrdan keng rasm bo`ldi, buning natijasida esa halol mehnat qilib pul topishga bo`lgan
rag`bat susaydi.
•
Ko`p dehqonlar va hunarmandlar urush harakatlarida uzoq vaqt ishtirok qilishi oqibatida, yer-maydonlar
qarovsiz, tashlandiq bo`lib qoldi. Buni quldorlar arzon-garovga sotib olganlar. Boy quldor-plutokratlar ("o`z
boyligi bilan kuchlilar") ayni vaqtda ham sudxo`r, ham savdogar, ham yer egasi bo`lganlar

•
Miloddan avvalgi IV asrlarda polislarda eski xalq lashkari ham o`z ahamiyatini yo`qotgan.
Buning sababi fuqarolar o`rta tabaqasining barham topganligida edi. Chunki ular xalq lashkarlarini
asosini tashkil qilar edi. Yollanma askarlar harbiy kuchlarning asosiy turi bo`lib qoldi.
•
Demak, miloddan avvalgi IV asr davomida polislarning ham iqtisodiy, ham sosial ham harbiy
sohalaridagi inqiroz chuqurlashib borgan ekan.
•

MAVZU: PELLOPON N E S URUSHLARI

• Reja: • • 1. Peloponnes urushining sabablari va boshlanishi. • 2. Urushning borishi va oqibatlari. • 3. Polis tizimining inqirozi.

Yunoniston shahar-davlatlari o`rtasida miloddan avvalgi 431-404 yillarda bo`lib, o`tgan urushlarni Peloponnes urushlari deyilib, uni Fukidid "Tarix"idan, Ksenofontning "Gresiya tarixi", Diodorning "Tarixiy kutubxona asarlari", Plutarx va Aristofan ma`lumotlari orqali bilib olamiz. Urushlar qadimgi Yunoniston quldorlik jamiyatida ichki ziddiyatlarning jamlanishi va keskinlanishi natijasida kelib chiqqan ediki, biz ziddiyatlarga viloyatlarning notekis rivojlanishi asos bo`lgan. Yunonistonda 1-Afina dengiz ittifoqi bilan bir qatorda Peloponnes ittifoqi bilan bir qatorda ham bor edi. U miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida tuzilgan bo`lib, unga Megara, Korinf, Agros, Tirinf kabi shahar-davlatlar a`zo edilar. Bu ittifoqqa Sparta boshchilik qilgan. O`tmishda 1-Afina ittifoqi bilan Peloponnes ittifoqi o`rtasida sulh shartnomasi ham tuzilgan edi. Sulh shartnomalarida ittifoqchilarning bir- birlariga qo`shin tortmasliklari, tinch-totuv yashashliklari ta`kidlangan.

Ammo keyingi voqealar 1-Afina ittifoqi bilan Peloponnes ittifoqi o`rtasida qator ziddiyatlar va kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Bu ziddiyatlarning tagida u yoki bu ittifoqning butun Yunonistonda hukmronlikni qo`lga kiritish masalasi yotardi. Bu masala urushni keltirib chiqaradigan bosh omil edi. Urushning boshlanishini tezlashtirgan birinchi mojaro, bahona qadimgi yunon dunyosining g`arbiy chekkasidagi Epidami koloniyasi va Kerkira orolida yuz bergan edi. Bu joylar Yunonistondan Janubiy Italiya va Sisiliya oroliga boriladigan dengiz yo`lidagi ikki muhim bekat edi. Shu ikki joydagi mojarolar tufayli Peloponnes ittifoqiga a`zo bo`lgan Korinf bilan Afina o`rtasida ham nizo chiqqan. Urushni tezlashtirishga sabab bo`lgan ikkinchi bahona Xalkidika yarim orolidagi Korinf koloniyasi Potideyada ham yuz bergan. Bu yerda ham 1-Afina ittifoqi bilan Korinf o`rtasida mojaro chiqgan. Megara shahar davlati Korinf tomonini olgan.

Pelloponnes urushlari

10.08.2023

0

894.41796875 KB

Похожие