Qadimgi Xorazm moddiy madaniyati
![Mavzu:Qadimgi Xorazm moddiy madaniyati](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_1.png)
![Xorazm ( arabcha : مزراو خ ) — Amudaryo sohillarida markazga ega O rta ʻ Osiyo qadimiy mintaqasi —
qadimiy
davlat [1] [2] [3]
va rivojlangan irrigatsiyali dehqonchilik, hunarmandlik va savdo mintaqasi. Xorazm
orqali Buyuk Ipak yo li
ʻ o tgan. III asr oxirlarida Xorazm poytaxti ʻ Kat shahri bo lgan; ʻ X asr oxirlarida
poytaxt Urganch shahriga
ko chiriladi (hozirgi ʻ Ko hna ʻ Urganch shahri).
Xorazm
hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murg ob ʻ va Tajan daryolarining yuqori
oqimlarigacha
cho zilgan. Shu boisdan bu qadimiy tarixiy hudud fanda 2 xil: Qadimiy Xorazm va Katta ʻ
Xorazm
nomlari bilan ma lum. Xorazm haqidagi ilk ma lumotlar Avesto, Doro I ning Behistun kitoblari, ʼ ʼ
qadimiy
yunon mualliflari (Gekatey, Gerodot, Strabon va hokazo) hamda ilk o rta asrlarning arab ʻ
geograflari
asarlarida mavjud. „Xorazm“ nomi (toponimi) Avestoda Xvarizem, qadim forschada
Xvarazmish, lotinchada Chorasmia
va yunonchada Xorazmiya deb yuritilgan. Arabcha yozma manbalarda
bu
hudud Xvorazm talaffuzida tiliga olinadi.
„ Xorazm“
nomining semantikasi haqida bir qancha fikrlar mavjud. Xorazm tarixining bilimdoni S.P.
Tolstov
„Xorazm“ nomi talqinlari orasida „Quyoshli o lka“, „Quyoshli yer“ deb atalishi haqiqatga eng yaqin ʻ
etnonimdir
deb ta kidlasada, Xorazmni „Xvarri yoki Xarri (Xurriy) xalqi vatani“, „quyosh (xalqi) zamini“ ʼ
deb
izohlaydi. Sug dshunos olim M. N. Bogolyubovning fikricha, Xorazm alohida 3 ta so zdan tarkib ʻ ʻ
topgan.
Xu (Xush, Xash), var (vara) va zm (zim, zem). Eroniy tillarda Xu —"yaxshi" „ma qul“, var (vara) ʼ
—
„devor“, „marza“, „fob“, „qal a“, „qo ra“ degan ma nolarni bildirgan. Zm (zim, zem) esa — „zamin“, ʼ ʻ ʼ
„hudud“,
„diyor“, „mamlakat“ kabi ma nolarni anglatgan. ʼ](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_2.png)
![Xorazm jangchisi, Ermitaj, Sankt Peterburg](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_3.png)
![Qadimdan G arbiy Osiyo, xususan, shimoliy-sharqiy Eron hududlari bilan bevosita aloqador ʻ
bo lgan
Xorazmning qadimiy mushtarak madaniyatining ko pgina jihatlari, xususan, badiiy ʻ ʻ
madaniyati
— aholisining tili, urfodatlari, uy-joylarining tuzilish tartiblari, ro zg or anjomlari, ʻ ʻ
zebi-ziynatlarida
o z ifodasini topgan. Masalan, Xorazmning janubiy qismi qadimiy obidalarida ʻ
(miloddan
avval VI—III ming yillik) somonli guvaladan bino qilingan sahni, ganch aralash loy
suvoqli
bir xonali uylar ichida o choq, supa, g alla uchun o ra (to la) bo lgan. Chaqmoqtosh ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qurollari
qirg ich, o roq, randa, pichoq; suyakdan yasalgan igna, bigiz; yarmatosh; somonli ʻ ʻ
loydan
yasalgan sopol idishlar, ba zilarining sirtiga qizil rang (angob) berilgan; tosh va ʼ
sopoldan
yasalgan ayol va turli xil hayvon haykalchalar; tosh suyak va chig anoqlardan ʻ
yasalgan
tumor, munchoq kabi taqinchoklar uchraydi. Miloddan avval IV—II ming yilliklarda
esa
turar joylar maydoni nihoyatda kengayib xom g ishtli ko p xonali uylardan iborat qishloqqa ʻ ʻ
aylangan.
Ularning girdi mudofaa devori bilan o ralib, otashgoh, hovlilar, tor ko chalar va ʻ ʻ
markazida
maydon paydo bo lgan. Qurollarining aksariyati tosh va suyakdan, qisman misdan ʻ
yasalgan,
qo lda yasalgan sopol idishlar sirtiga qora rangli geometrik va jimjimador (gilam ʻ
nusxa)
naqshlar, hayvon va parranda tasvirlari tushirilgan. So ngra kulolchilik charxi kashf ʻ
etilib,
bikonik nusxa idishlar, qadah va vazalar paydo bo lgan. Binokorlikda monumental ʻ
imoratlar
[ibodatxona, miyonsaroy (zal) va boshqa] qad ko tarib, qishloqlar esa ilk shahar ʻ
shaklini
ola boshlagan.](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_4.png)
![Xorazm podshosi Artav tangasi, I asr](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_5.png)
![Xorazm shimoliy qismining moddiy madaniyat obidalari (miloddan avval IV—III ming yillik), asosan, ovchi va baliqchi
qabilalarning
ulkan chaylalari chaqmoqtoshdan qadama (mikrolit) qurollar, tagi tuxumsimon sopol idishlar, chig anoq va ʻ
jilvir
toshlardan yasalgan taqinchoqyaardan iborat. Miloddan avval 2-ming yillikda garchi sug orma dehqonchilik xonaki ʻ
chorvachilik
va podachilik paydo bo lib, turli zot (mayda va yirik shoxli hayvonlar) bilan bir qatorda ot, tuya ʻ
xonakilashtirilib,
yilqichilik ancha rivoj topgan bo lsada, turar joylar yarim yer to labostirma shaklida bo lgan. Zeb ʻ ʻ ʻ
ziynatlari
(uzuk, bilaguzuk, ziraklar) jez yoki mis kabi ma dan bo lsada, qurollarining aksariyati chaqmoqtoshlardan ʼ ʻ
yasalgan.
Bu davrda Xorazmning shimoliy qismida shubhasiz, na misdan yasalgan qurol va na guvala yoki xom
g ishtlardan
bino qilingan turar joy mavjud edi. ʻ Xorazmiylarning janubdan shimolga Amudaryo quyi oqimi tomon siljishi,
ularning
mahalliy sak va massaget qabilalar bilan qorishuvi oqibatida, tubdan yangi madaniyat shakllanadi. Amudaryo
adog i
(deltasi) o zlashtirilib, hududda 1 nechta monumental binolar (Ko zaliqir va Qal aliqir kabi) qad ko taradi. Miloddan ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
avval
IV—III asrlarda Xorazm iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topib, katta sug orish kanallari (60–70 km. eni 30– 40 ʻ
m
li sayoz) barpo etilib, yangi shaharlar, qo rg on-qal alar (Jonbos qal a, Bozorqal a, Qo yqirilgan qal a) quriladi. ʻ ʻ ʼ ʼ ʼ ʻ ʼ
Hunarmandchilik,
ichki va tashqi savdo hamda san at rivoj topib, poytaxt (Tuproqqal a) barpo etiladi. Xorazm qal a va ʼ ʼ ʼ
shaharlari
to g ri to rtburchakli va doirasimon shakllarda aniq reja asosida qurilgan. Ular qalin va baland mudofaa devor ʻ ʻ ʻ
bilan
o ralib, tashqarisidan keng (10–15 m) va chuqur xandaq qazilgan. Qal a va shaharlarning mudofaa qudratini strategik ʻ ʼ
jihatdan
kuchaytirish maqsadida ularning tashqi devorlari 1 yoki 2 qator shinak (nishon, tuynuk)lari, darvoza og zi esa, ʻ
g ulomgardish
(labirint) — ihota istehkomi bilan mustahkamlangan. Bunday mudofaa inshootlari majmui, shubhasiz, aniq ʻ
rejalar
asosida strategik jihatdan nihoyatda mustahkam qilib barpo etilgan. Masalan, to rtburchakli qal alar (Jonbos qal a, ʻ ʼ ʼ
Bozorqal a)
devorlari bo ylab 2 qatorli shinaklardan nishonga 4 tomondan o q uzish uchun mo ljallangan bo lsa, doira ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakldagi
qal a (Qo yqirilgan qal a)dan qamal vaqgida shinaklardan bir yo la 360 daraja yo nalishda o q uzilgan. Bunday ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
uslub,
harbiy taktikada doira bo ylab markazdan o qqa tutish deb yuritiladi. ʻ ʻ](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_6.png)
![Xorazm podshosi Savashfan tangasi](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_7.png)
![Hunlar Xorazmda milodiy III asrda paydo bo lganTadqiqotchilar hunn tilini turkiy deb ʻ
tasniflaydilar.Milodiy
VI—V asrlarda Xorazmga Oltoydan va Sharqiy Turkistondan xioniylar ,
kidariylar va eftaliylar kirib
keladi. Kidariylar tarkibida turkiy qatlam bo lganXorazmda ʻ
shaharsozlik
san ati, ayniqsa, monumental me morlik miloddan avval 1-ming yillik o rtalaridan ʼ ʼ ʻ
to
milodiy VIII asr boshlarigacha o tgan davr ichida keng rivojlangan. Katta qal alar, xususan, ʻ ʼ
poytaxt
shahar (Tuproqqal a, Kat) hudud ibodatxonasi (Hazorasp), maqbaralar (Chirikrabot) va ʼ
boshqa
turdagi jamoat binolari qad ko targan. Tuproqqal ada 3 minorali qarorgoh, muhtasham ʻ ʼ
shohona
saroy (sahni 280 kv.m), markaziy ko chalar bo ylab joylashtirilgan hunarmandchilik ʻ ʻ
turar
joylari va bozor o rin olgan. Shaharda hunarmandchilikning turli sohalari: kulolchilik, ʻ
temirchilik,
misgarlik, qurolsozlik, zargarlik, binokorlik va to qimachilik yuksak darajada rivoj ʻ
topgan.
Tuproqqal a xarobalaridan topilgan turli xildagi ashyolar, xususan, tasviriy san at ʼ ʼ
asarlarining
ayrim bo laklari, loydan ishlangan haykallar, devoriy rangli tasvir (chiltor ʻ
chalayotgan
ayol, qo lida anor tutgan ma buda Nohid), tabiat manzaralari va sopol haykalchalar, ʻ ʼ
badiiy
yuksak darajada yasalgan. Yog och va charmga qadimiy xorazmiy yozuvida bitilgan ʻ
hujjatlar
o lka aholisi ma naviyatini asosi bo lgan savodxonlik darajasidan dalolat berardi. ʻ ʼ ʻ
Qadimgi
Xorazm tarixi bilan mashhur tarixchi va arxeolog olimlar shug ullangan ( ʻ Sergey
Tolstov , Yahyo G ulomov
ʻ , Yuriy Rapoport , Bella Vaynberg , Vadim Yagodin , Iso Jabborov ,
М. Mambetulaev,
M.Kdrniyazov, Sergey Baratov)](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_8.png)
![](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_9.png)
![](/data/documents/078cd979-3de7-45ac-85d7-554eaa821b3d/page_10.png)
Mavzu:Qadimgi Xorazm moddiy madaniyati
Xorazm ( arabcha : مزراو خ ) — Amudaryo sohillarida markazga ega O rta ʻ Osiyo qadimiy mintaqasi — qadimiy davlat [1] [2] [3] va rivojlangan irrigatsiyali dehqonchilik, hunarmandlik va savdo mintaqasi. Xorazm orqali Buyuk Ipak yo li ʻ o tgan. III asr oxirlarida Xorazm poytaxti ʻ Kat shahri bo lgan; ʻ X asr oxirlarida poytaxt Urganch shahriga ko chiriladi (hozirgi ʻ Ko hna ʻ Urganch shahri). Xorazm hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murg ob ʻ va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha cho zilgan. Shu boisdan bu qadimiy tarixiy hudud fanda 2 xil: Qadimiy Xorazm va Katta ʻ Xorazm nomlari bilan ma lum. Xorazm haqidagi ilk ma lumotlar Avesto, Doro I ning Behistun kitoblari, ʼ ʼ qadimiy yunon mualliflari (Gekatey, Gerodot, Strabon va hokazo) hamda ilk o rta asrlarning arab ʻ geograflari asarlarida mavjud. „Xorazm“ nomi (toponimi) Avestoda Xvarizem, qadim forschada Xvarazmish, lotinchada Chorasmia va yunonchada Xorazmiya deb yuritilgan. Arabcha yozma manbalarda bu hudud Xvorazm talaffuzida tiliga olinadi. „ Xorazm“ nomining semantikasi haqida bir qancha fikrlar mavjud. Xorazm tarixining bilimdoni S.P. Tolstov „Xorazm“ nomi talqinlari orasida „Quyoshli o lka“, „Quyoshli yer“ deb atalishi haqiqatga eng yaqin ʻ etnonimdir deb ta kidlasada, Xorazmni „Xvarri yoki Xarri (Xurriy) xalqi vatani“, „quyosh (xalqi) zamini“ ʼ deb izohlaydi. Sug dshunos olim M. N. Bogolyubovning fikricha, Xorazm alohida 3 ta so zdan tarkib ʻ ʻ topgan. Xu (Xush, Xash), var (vara) va zm (zim, zem). Eroniy tillarda Xu —"yaxshi" „ma qul“, var (vara) ʼ — „devor“, „marza“, „fob“, „qal a“, „qo ra“ degan ma nolarni bildirgan. Zm (zim, zem) esa — „zamin“, ʼ ʻ ʼ „hudud“, „diyor“, „mamlakat“ kabi ma nolarni anglatgan. ʼ
Xorazm jangchisi, Ermitaj, Sankt Peterburg
Qadimdan G arbiy Osiyo, xususan, shimoliy-sharqiy Eron hududlari bilan bevosita aloqador ʻ bo lgan Xorazmning qadimiy mushtarak madaniyatining ko pgina jihatlari, xususan, badiiy ʻ ʻ madaniyati — aholisining tili, urfodatlari, uy-joylarining tuzilish tartiblari, ro zg or anjomlari, ʻ ʻ zebi-ziynatlarida o z ifodasini topgan. Masalan, Xorazmning janubiy qismi qadimiy obidalarida ʻ (miloddan avval VI—III ming yillik) somonli guvaladan bino qilingan sahni, ganch aralash loy suvoqli bir xonali uylar ichida o choq, supa, g alla uchun o ra (to la) bo lgan. Chaqmoqtosh ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qurollari qirg ich, o roq, randa, pichoq; suyakdan yasalgan igna, bigiz; yarmatosh; somonli ʻ ʻ loydan yasalgan sopol idishlar, ba zilarining sirtiga qizil rang (angob) berilgan; tosh va ʼ sopoldan yasalgan ayol va turli xil hayvon haykalchalar; tosh suyak va chig anoqlardan ʻ yasalgan tumor, munchoq kabi taqinchoklar uchraydi. Miloddan avval IV—II ming yilliklarda esa turar joylar maydoni nihoyatda kengayib xom g ishtli ko p xonali uylardan iborat qishloqqa ʻ ʻ aylangan. Ularning girdi mudofaa devori bilan o ralib, otashgoh, hovlilar, tor ko chalar va ʻ ʻ markazida maydon paydo bo lgan. Qurollarining aksariyati tosh va suyakdan, qisman misdan ʻ yasalgan, qo lda yasalgan sopol idishlar sirtiga qora rangli geometrik va jimjimador (gilam ʻ nusxa) naqshlar, hayvon va parranda tasvirlari tushirilgan. So ngra kulolchilik charxi kashf ʻ etilib, bikonik nusxa idishlar, qadah va vazalar paydo bo lgan. Binokorlikda monumental ʻ imoratlar [ibodatxona, miyonsaroy (zal) va boshqa] qad ko tarib, qishloqlar esa ilk shahar ʻ shaklini ola boshlagan.
Xorazm podshosi Artav tangasi, I asr