Qoraqolpoq, tojik, Turkman xalqlari etnologiyasi
![QORAQOLPOQ, TOJ IK, TURKMAN
X ALQLARI ETN OLOGIYASI](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_1.png)
![QORAQOLPOQ X ALQI
ETN OLOGIYASI
•
Tarixiy manbalarda hozirgi Qoraqalpo g’iston hududida odamlar neolit
davridayoq yashaganligi qayd etiladi. Qadimgi tarixiy yodgorliklardan bo’lmish
Doro I (mil.av. 522-468-yillarda podsholik qilgan) qabri ustidagi toshlarga
mil.av. V asrda mixxat bilan o’yib yozilgan bitiklarda Orolbo’yi va Sirdaryoning
quyi oqimida yashagan aholi "Saka tigraxauda" (cho’qqi qalpoqli saklar) deb
atalgan. Milodiy II-VIII asrlarda Orolbo’yi dashtlariga bir qator turkiy qabilalar
kirib kelib joylashganlar. Mahalliy aholining kirib kelgan qabilalar bilan
qo’shilishi natijasida Orolbo’yida bijanaklar va o’g’uzlar shakllangan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_2.png)
![•
Bijanaklar negizida 8-10 asrlarda qoraqal poqlarning xalq sifatida shakllanish
jarayoni boshlangan. X asr boshlarida bijanaklarning bir qismi Volga ortiga,
Janubiy Rus dashtlariga ko’chib o’tishga majbur bo’lganlar. Bunga o’g’uzlar va
qipchoqlarning siquvi, tazyiqi sabab bo’lgan. XII asr rus yilnomalarida "Черные
клобуки", mo’g’illar tarixida "qora malaqayli", sharq manbalarida esa "qora
bo’rkli" deb atalgan qavm haqida ma’lumotlar bor. Bu nomlar qoraqalpoqlarga
tegishlidir. "Qoraqalpoq" so’zi qoraqalpoqlilar so’zidan kelilb chiqqan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_3.png)
![•
Oltin O’rda zaiflashgach, uning tarkibidan qator mustaqil davlatlar ajralib
chiqqan. Bu davlatlarning biri-XIV asr oxirida tashkil topgan No’g’ay (Mang’it)
xonligi edi. Uning chegarasi Volga daryosidan Irtish daryosigacha, Kaspiy va
Orol dengizi bo’ylaridan Kama daryosigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga
olgan. Binobarin, qoraqalpoqlar ko’chib borib joylashgan hududlar XV-XVI
asrlarda No’g’ay xonligi hududiga kirgan. No’g’ay va qoraqalpoq xalqlari o’zaro
siyosiy hamkorlikda, birlashmada yashaganlar. No’g’ay tili tarkibi, fonetikasi va
grammatik qurilishi jihatidan qoraqalpoq tiliga juda yaqin.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_4.png)
![•
Shu tariqa XVI asrga kelib bir necha urug’lardan iborat qoraqalpoq xalqining
shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan. Bu xalq olti qabila (xitoy, qipchoq,
kenagas, mang’it, qo’ng’irot va mo’yten) negizida shakllangan. Qoraqalpoqlar
ijtimoiy hayotida biylar va botirlar (harbiylar boshlig’i) muhim o’rin tutganlar.
Biylar qoraqalpoq urug’lariga boshchilik qilganlar hamda ularning ichki
huquqiy va xo’jalik ishlariga doir muammolarni hal qilganlar. Shuningdek, biylar
qo’shni xalqlar bilan munosabatlarda o’z urug’i yoki qabilasi nomidan vakil
sifatida qatnashganlar.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_5.png)
![•
XVI-XVII asrlarda qoraqalpoqlar yo Buxoro xonligiga, yo qozoq xonlariga tobe
bo’lganlar. XVIII asr boshlariga kelib Sirdaryo bo’yida yashovchi qoraqalpoqlar
birlashishga harakat qilganlar. Ularning birlashish jarayonida Sig’noq singari
qadimiy qo’rg’on-shaharlar tayanch bo’lgan. Qoraqalpoqlarning birlashuvida
Kuchukxon, Taburchak va G’oyib sultonlar muhim ro’l o’ynaganlar. Buning
natijasi 1714 -yilda Sirdaryobo’yi qoraqalpoqlari o’z yetakchilari Eshmuhammad
(Eshimxon) boshchiligida davlatga-qoraqalpoq xonligiga birlashtirilgan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_6.png)
![TOJ IK X ALQI ETN OLOGIYASI
•
Tojik lar Markaziy Osiyodagi eng qadimgi xalq. Tojikiston Respublikasi aholisi (6
mln. 800 mingdan ortiq). Oʻzbekistonda rasmiy 1,5 mln.dan ziyod, asosan,
Samarqand shahri, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo hamda Fargʻona
Vodiysi, shuningdek kichik miqdorlarda boshqa hududlarda)), Afgʻonistonda (15
mln. 500 ming), Xitoyning sharqida (50 mingdan ortiq), Eron Xurosonida (500
mingdan ortiq), Rossiya Federatsiyasida, Qozogʻistonda, Qirgʻiziston va
Turkmanistonda, shuningdek, Pokistonda yashaydilar. Tojiklarning umumiy
soni 40 mln.dan ortiq.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_7.png)
![•
Asosiy qismi fors tilida soʻzlashadi. Togʻli Badaxshon Muxtor viloyati hamda
Yagʻnob aholisining asosiy qismi sharqiy eroniy tillari guruhi oilasiga kiruvchi
tillarning dialektlarida soʻzlashadi. Tojiklar asosan, islom dinining sunniy
mazhabiga, Badaxshon aholisining aksariyati esa shia mazhabining ismoiliya
oqimiga eʼtiqod qiladi.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_8.png)
![•
Tojiklarning etnik maydonda shakllanishiga Markaziy Osiyoda yashagan bir
qator etnik guruh va qabilalar, asosan soʻgʻdiylar, baqtriyaliklar, toxarlar,
koʻchmanchi sak va skiflar katta taʼsir koʻrsatgan.
•
Pomirda yashovchi Tojiklar, sharqiy eroniy tillarining turfa dialektlarida
soʻzlashishlariga qaramasdan, ular ham oʻzlarini Tojiklarning ajralmas qismi
sifatida eʼtirof etadilar. Sababi Tojiklarning eng qadimgi ajdodlari baqtriyaliklar,
soʻgʻdlar, qadimgi xorazmliklar, saklar sharqiy eroniy tillarda soʻzlashishgan. 9-
asrda arab bosqinidan soʻng asli balxlik eroniylar xonadoniga mansub
Somonxudot avlodlari Markaziy Osiyoda ulkan davlatga asos solishadi.
Somoniylar deb atalmish ushbu davrda hukmdorlar uygʻonish davrini boshlab
berishadi va aynan fors tilini davlat tili deb eʼlon qilishadi.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_9.png)
![•
Natijada Buxoro va Balx Somoniylar davrida Yangi Fors tili vujudga kelishi va
rivojlanishiga tayanch boʻlib xizmat qiladi. Arab va fors tillari eng muhim tillarga
aylandi. Jumladan, arab bosqini natijasida sharqiy eroniy tillariga kiruvchi soʻgʻd
tili barham topgan va o'lik tillar qatoriga kirgan edi. Uning oʻrnini esa gʻarbiy
eroniy tillaridan biri Fors tili egallaydi va keyinchalik aynan Somoniylar davrida
Sharq adabiyotining tayanch tiliga aylanishiga debocha yaratiladi. 20-asr
Tojiklar, uchun eng ogʻir davr hisoblanadi. Aynan Erondagi forslar va hozirgi
hududlarda yashayotgan tojiklar bir til — Fors tilida suhbatlashishlariga
qaramasdan, Markaziy Osiyolik Tojiklar,ning yozuvi kommunistlar tomonidan
kirill alifbosiga oʻzgartirildi va unga xalq nomidan kelib chiqib tojik tili deb nom
berildi. Bu oʻz navbatida tojiklarning ming yillik tarixi va madaniyatidan judo
qildi.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_10.png)
![•
Tojiklarning xoʻjalik mashgʻuloti qadimdan, asosan, sunʼiy sugʻorishga
asoslangan dehqonchilik va bogʻdorchilik hisoblanib, chorvachilik ham muhim
rol oʻynagan. Shuningdek, binokorlik va hunarmandchilik: yogʻoch oʻymakorligi
va ganchkorlik, kashtachilik, choʻptaroshlik (tovoq, choʻmich va qoshiqlar
yasash) keng rivojlangan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_11.png)
![OʻZBEKLAR ETNOGENEZI
•
Oʻzbeklar alohida etnik birlik (millat) boʻlib, Oʻrta Osiyoning markaziy
viloyatlari — Movarounnahrda , Xorazmda , qisman Sharqiy Turkistonning
gʻarbiy mintaqalarida shakllangan. Oʻzbek xalqining asosini hozirgi Oʻzbekiston
hududida qadimdan oʻtroq yashab, sugʻorma dehqonchilik , hunarmandchilik
bilan shugʻullanib kelgan mahalliy sugʻdiylar , baxtariylar , xorazmiylar ,
fargʻonaliklar, yarim chorvador qangʻlilar , eftaliylar , koʻchmanchi va sak-
massaget kabi qadimgi sharqiy eroniy tillarida sʻozlashuvchi guruhlar va turli hil
turkiy uru’glar tashkil etgan. Shuningdek, miloddan avvalgi II asrdan boshlab
avvalgi Janubiy Sibir, Oltoy , Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural
daryosi boʻylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan Turkiy va
Mugʻul qabilalar ham oʻzbeklar etnik tarxida ishtirok etganligi tarixdan maʼlum.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_12.png)
![•
Keyingi yillarda Oʻzbekiston hududida olib borilgan arxeologik va antropologik
tadqiqotlar natijasida Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida soʻnggi jez davridayoq
yuqorida nomlari zikr etilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan dastlabki
aralashuvi sodir boʻlganligi va assimilyatsiya jarayoni natijasida antik davrga
kelib, oʻtroq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi
hamda oʻzbek xalqiga xos antropologik tipning makon va zamoni aniqlangan.
Maʼlumki, miloddan avvalgi 3-asr da Sirdaryoning oʻrta oqimida turkiy va
sugʻdiylar ittifoqi asosida Qangʻ davlati tashkil topgan edi.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_13.png)
![•
Qangʻ davlati davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalardagi
xalqlarning iqtisodiy siyosiy va etnomadaniy aloqalarining tobora rivojlanib
borishi natijasida turkiy tilli etnoslar ustuvorlik qilib, oʻziga xos uygʻunlashgan
madaniyat shakllandi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati
nomini olgan. Antropolog olimlarning taʼkidlashlaricha aynan shu davrlarga
kelib, Oʻrta Osiyo ikki daryo oraligʻi antropologik tipi (qiyofasi) toʻliq
shakllangan.
•
Hunlar Xorazmda milodiy III asrda paydo boʻlgan. Tadqiqotchilar hunn tilini
turkiy deb tasniflaydilar.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_14.png)
![•
Oʻzbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar kushonlar
hamda milodiy 4—5-asrlarda Oʻrta Osiyoning markaziy viloyatlariga Oltoydan va
Sharqiy Turkistondan siljigan xioniylar , kidariylar va eftaliylardir . Kidariylar tarkibida
turkiy qatlam boʻlgan. Shuningdek, oʻzbeklar etnogeneziga faol taʼsir oʻtkazgan turkiy
etnik komponentlar asosan Turk xoqonligi (6—8-asrlar) davrida Oʻrta Osiyoning
markaziy mintaqalari ( Toshkent , Zarafshon , Qashqadaryo , Surxondaryo vohalari,
Fargʻona vodiysi ) va Xorazmga kelib joylashib, maʼlum bir tarixiy davr mobaynida, bu
etnik komponentning aksariyat qismi oʻtroqlashdi. Turk xoqonligi davrida kirib
kelgan turkiy komponentlar va mahalliy aholi oʻrtasidagi etnik madaniy
munosabatlarning rivoji hududdagi etnik jarayonlar taraqqiyotiga katta taʼsir
oʻtkazdi. Ushbu turkiy qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy xoʻjalik
anʼanalari bilan jadal uygʻunlashuvi yuz berdi. Bu davr turkiy-sugʻdiy simbiozni hal
qiluvchi bosqichlaridan biri boʻlgan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_15.png)
![•
Varhuman saroyi devoriy rasmlarida tasvirlangan turkiy zodagonlar,
Samarqand, 650 yil 8-asrdan arab va ajam (arab boʻlmagan Yaqin va Oʻrta
Sharq) xalqlarining Oʻrta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga
katta taʼsir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida maʼlum bir oʻzgarishlar
boʻlgan boʻlsada, Movarounnahrdagi oʻtroq va yarim oʻtroq turkiyzabon aholi,
sugʻdiylar va Xorazmning tub yerli aholisi oʻz hududlarida qolib, arablar (VII—
VIII-asrlar) hukmronligi ostida yashaganlar.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_16.png)
![•
Umuman olganda, IX-asrdan boshlab Movarounnahr mintaqasida yaxlit turkiy
etnik qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va, oʻz navbatida,
sugʻdiylar va boshqalar mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni
jadallashgan. Etnograf olim K.Shoniyozovning qayd etishicha, IX—X-asrlarda
tigʻiz etnogenetik jarayon natijasida koʻplab turkiy qabila va elatlarning oʻtroq
hayotga oʻtishi jadal davom etgan. Bu asrlarda Sirdaryoning shimolida,
Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega
boʻlgan. Tabiiyki, bu kuchli etnik qatlam asosining aksariyat koʻpchiligini
oʻtroqlashgan turgʻun turkiy etnoslar tashkil qilgan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_17.png)
![•
Turk manlar — xalq, Turkmanlar O'rta Osiyodagi millat, asosiy aholisi (2537
ming kishi, 1990-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekiston, Shimoliy Kavkaz,
Astraxon viloyati va Rossiya Federatsiyasining bir nechta shaharlarida,
Afgʻoniston, Eron va Turkiyada yashaydi. Umumiy soni 4,6 mln. kishi. Turkman
tilida soʻzlashadi. Dindorlari — sunniy musulmonlar.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_18.png)
![•
Turkmanlarning etnogenezida mahalliy daxmassagetlar, shuningdek, sarmatlar,
alanlar qabilalari, qisman qad. Margʻiyona, Parfiya va Xorazm davlatlari aholisi
qatnashgan. 1ming yillik oʻrtalarida Kaspiy boʻyi choʻllarida turkiy qabilalar, 9-
asrda oʻgʻuzlar paydo boʻlgan. Ular Turkmanlarning etnogenezida muhim rol
oʻynagan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_19.png)
![•
Oʻgʻuzlarning asosiy guruhi XI-asrda shimoli-sharqdan kelib, mahalliy aholi
bilan aralashib ketgan. XV-asrda turkman elati shakllangan. 20-asrgacha
Turkmanlarda qabilaurugʻlarga ajralish saqlangan. Ulardan eng yiriklari:
takalar, yovmutlar, ersari, solurlar, sariklar, gyoklan va choudorlar boʻlgan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_20.png)
![•
Eramizdan oldinga 2000-yillarda hozirga Turkmaniston hududida Margʻiyona
davlati tashkil topgan.
•
VI — IV asrlarda bu hudud Ahamoniylar keyin esa, Iskandar Zulqarnayn qoʻli
ostida boʻlgan.
•
Eramizdan oldingi III- asrda Parfiya qirolligi tarkibida (poytaxti — Nisa ),
keyinchalik Sosoniylar imperiyasi tarkibida.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_21.png)
![•
V - VIII asrlarda eftaliylarga qaram boʻlgan, keyin Turk xoqonligi tarkibiga kirgan,
keyin esa arablar tomonidan bosib olingan. 776 — 783 -yillarda xalq Muqanna
boshchiligida arablarga qarshi qoʻzgʻalon loʻtargan ( Muqanna qoʻzgʻaloni ).
•
IX - Xasrlarda Toxiriylar va Somoniylar tarkibiga kirgan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_22.png)
![•
XIda Turkmaniston hududini o ʻ g ʻ uzlar ishg ʻ ol qilishadi va mahalliy eroniy xalqlar
bilan aralshgan holda turkman etnosini vijudga keltirishadi . XI asrda birinchi
turkman davlati tashkil topadi va bu davlatni nomi Saljuqiylar imperiyasi deb
atalgan poytaxti Marv shahri boʻlgan.
•
XII asr boshlarida moʻgʻullar tomonidan bosib olinadi va Ilxonlar davlati
tarkibiga kiradi. Keyin esa Temuriylar davlati tarkibiga kiradi.
•
XVI - XVII asrlarda Xiva va Buxoro xonliklari tarkibida boʻlgan.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_23.png)
![FOY DALAN ILGAN
ADABIYOTLAR RO’ Y X ATI:
A.X .Doniy orov, A.A.A shirov, O.Bo’riy ev. Mark aziy Osiy o X alqlari
et nografi y asi, et nogenezi v a et nik t arixi. Toshk ent ‘’ YAN GI N A SHR’’ 2011
109 saxifadan 156 saxifagacha bo’lgan ma’lumot lardan foy dalandim.
Qolav ersa int ernet saxifalaridan ham foy dalandim
“ O` zbek ist on m illiy ensik lopediy asi” 10-jild. Dav lat ilm iy nashriy ot i,
T. 2005 y.
90-sahifadan 100-sahifagacha berilgan m a` lum ot lardan foy dalandim.](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_24.png)
![](/data/documents/cdb6f0ed-9537-45f4-862d-9bdd029d364d/page_25.png)
QORAQOLPOQ, TOJ IK, TURKMAN X ALQLARI ETN OLOGIYASI
QORAQOLPOQ X ALQI ETN OLOGIYASI • Tarixiy manbalarda hozirgi Qoraqalpo g’iston hududida odamlar neolit davridayoq yashaganligi qayd etiladi. Qadimgi tarixiy yodgorliklardan bo’lmish Doro I (mil.av. 522-468-yillarda podsholik qilgan) qabri ustidagi toshlarga mil.av. V asrda mixxat bilan o’yib yozilgan bitiklarda Orolbo’yi va Sirdaryoning quyi oqimida yashagan aholi "Saka tigraxauda" (cho’qqi qalpoqli saklar) deb atalgan. Milodiy II-VIII asrlarda Orolbo’yi dashtlariga bir qator turkiy qabilalar kirib kelib joylashganlar. Mahalliy aholining kirib kelgan qabilalar bilan qo’shilishi natijasida Orolbo’yida bijanaklar va o’g’uzlar shakllangan.
• Bijanaklar negizida 8-10 asrlarda qoraqal poqlarning xalq sifatida shakllanish jarayoni boshlangan. X asr boshlarida bijanaklarning bir qismi Volga ortiga, Janubiy Rus dashtlariga ko’chib o’tishga majbur bo’lganlar. Bunga o’g’uzlar va qipchoqlarning siquvi, tazyiqi sabab bo’lgan. XII asr rus yilnomalarida "Черные клобуки", mo’g’illar tarixida "qora malaqayli", sharq manbalarida esa "qora bo’rkli" deb atalgan qavm haqida ma’lumotlar bor. Bu nomlar qoraqalpoqlarga tegishlidir. "Qoraqalpoq" so’zi qoraqalpoqlilar so’zidan kelilb chiqqan.
• Oltin O’rda zaiflashgach, uning tarkibidan qator mustaqil davlatlar ajralib chiqqan. Bu davlatlarning biri-XIV asr oxirida tashkil topgan No’g’ay (Mang’it) xonligi edi. Uning chegarasi Volga daryosidan Irtish daryosigacha, Kaspiy va Orol dengizi bo’ylaridan Kama daryosigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan. Binobarin, qoraqalpoqlar ko’chib borib joylashgan hududlar XV-XVI asrlarda No’g’ay xonligi hududiga kirgan. No’g’ay va qoraqalpoq xalqlari o’zaro siyosiy hamkorlikda, birlashmada yashaganlar. No’g’ay tili tarkibi, fonetikasi va grammatik qurilishi jihatidan qoraqalpoq tiliga juda yaqin.
• Shu tariqa XVI asrga kelib bir necha urug’lardan iborat qoraqalpoq xalqining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan. Bu xalq olti qabila (xitoy, qipchoq, kenagas, mang’it, qo’ng’irot va mo’yten) negizida shakllangan. Qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotida biylar va botirlar (harbiylar boshlig’i) muhim o’rin tutganlar. Biylar qoraqalpoq urug’lariga boshchilik qilganlar hamda ularning ichki huquqiy va xo’jalik ishlariga doir muammolarni hal qilganlar. Shuningdek, biylar qo’shni xalqlar bilan munosabatlarda o’z urug’i yoki qabilasi nomidan vakil sifatida qatnashganlar.