Sharq mutaffakkirlari ta`lim metodlari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

383.5615234375 KB

Скачать

Mav zu: Sharq mut aff ak k irlari
t a` lim met odlari

Reja:
1. Abdulla Avloniy ta`lim qarashlari.
2. Ibn Sino ma`rifiy me`rosi.
3. Alisher Navoiy ta`limga qo`shgan hissasi.
4. Yusuf xos Hojib.

Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu
bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan b е lgilanadi. Bu
ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiharish va ilmiy bilimlarning rivojlanish
darajasi talablari ta'siri ostida o’zgarib borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa
sifatida odamlarning bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari
negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur.
Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim
tomonidan tashkil etiluvchi funktsiyalari ko’lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur
yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim
mazmuni yo’nalishlarni b е lgilab k е ladi.

«... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich kabi o’tkir
qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam
tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi»
Abdulla Avloniy “Turkiy Geilston
yoxud axloq” acarida

Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining
fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda
intizomlilik sifatlari ham namoyon bo’lishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining
jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma'naviy rivojini ta'minlovchi asosiy omil, deya
baholaydi. Abdulla Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan,quyidagilarni bayon
etadi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat muqaddas bir
fazilatdur, zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko’rsatur, zehnimizni,
fikrimizni qilich kabi o’tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur» 8
. Alloma bilim insonni
jaholatdan qutqarishning eng samarali vositasi ekanligiga ham urg’u beradi: «Ilm bizni jaholat
qorong’usidan qutqarur, madaniyat, ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan, buzuq
ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur. Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz,
sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur

Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida, o’qit uv chi bolalarga
t a'lim berishdek mas'uliy at li burchni bajarishi
zarurligini uqt irar ek an, ularga faoliy at da
muv off aqiy at ga erishish garov i bo’lgan quy idagi
t av siy alarni beradi:
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
- be rilay ot gan bilimning t alabalar t omonidan o’zlasht irilishiga e't iborni qarat ish;
- t a'limda t urli shak l va me t odlardan f oy dalanish;
- t alabaning xot irasi, bilimlarni e gallash qobiliy at i, shax siy x ususiy at larini bilishi;
- f anga qiziqt ira olishi;
- be rilay ot gan bilimlarning e ng muhimini ajrat ib be ra olishi;
- bilimlarni t alabalarga t ushunarli, uning y oshi, aqliy darajasiga mos ravishda
be rish;
- har bir so’zning bolalar hissiy ot ini uy g’ot ish darajasida bo’lishiga e rishish. 4

Abu Nasr Forobiyning e'tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan yuksalishining
mahsulidir. Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borliqda tirik mavjudotning yaratilish
tarixigacha bo’lgan ma'lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni yaratadi, ilmiy jihatdan
asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon Beruniy
quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda
xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni
taqqoslaydi, bir-biri bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini aniqlaydi».
Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilib borishi yangi
bilimlarning yaratilishiga olib k е lishini aytadi: «Ilmlar ko’pdir. Ular zamoni iqbolli bo’lib,
turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi. Odamlarning ilmlarga rag’bat qilishi,
ilmlarni va ilm aqllilarini hurmatlashi o’sha iqbolning b е lgisidir. (Ayniqsa) hukmron
kishilarning ilm aqllini hurmat qilishi turli ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi».

Abu Ali ibn Sinoning, bilish nazariyasida sabab haqidagi ta'limot alohida o’rin
oladi. U sabablarni aniq, sezish asosida anglanadigan va yashirin, tashqi
holatlarini tahlil etish asosida tushuniladigan sabablarga ajratadi va hodisaning
mohiyati uning yuzaga k е lish sabablarini aniqlash yo’li bilan anglanishi
mumkin, deb hisoblaydi. Alloma ushbu gnoseologik qoidani o’zining tabiblik
amaliyoti, kasalliklarni ularning simptomlari bo’yicha va dorilar ta'sirini
kuzatish asosida aniqlagan.

Ali ibn Sino o’z asarlarida bilim tushunchasiga sharh
berish bilan birga bilimning chuqur o’zlashtirilishi
donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm
narsalarning inson aqli yordami bilan o’rganilishidir. Bilim
deb esa, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki,
inson aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga
erishishi kerak bo’ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar
ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar chinakamiga bo’lsa, u holda
bunga xikmat - donishmanlik deyildi».

Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz o’zlashtirish zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, ilm o’rganish mashaqqatli yumush bo’lib, uni o’rganishda ayrim
qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri k е lishi, bu yo’lda chidamli,qanoatli,
bardoshli bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini
ta'kidlaydi.
Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning hayotidagi
o’rnini b е lgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko’rsatadi. Dehqonlar tog’risida fikr
yuritar ekan, «Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam
ma'murliqi alardin va olam ahli masrurliqi alardin. harqayonki, qilsalar harakot,
elga ham qut yetkurur, ham barakot» 12
, - deb dehqonlarni, ya'ni, mehnatkash
insonni ulug’laydi. Shu bilan birga shoir bu asarida tekinxo’rlarni, nojo’ya ish
tutuvchi kishilarni, ochko’z va ta'magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi
shaxslarni tanqid qiladi.

Alisher N av oiy mehnat ning insonni go’zallasht irishi, faqat
mehnat t ufay ligina insonning k amol t opishi m um k inligini
t a'k idlay di. Shu maqsadda u qat or mehnat sev ar badiiy obrazlarni
y arat adi. Masalan, « Farxod v a Shirin» dost onining asosiy
qahramoni Farxod ana shunday qahramonlar jumlasidandir.
16-asrning y irik mut afak k iri Alisher N av oiy ning
mehnat k ash insonni ulug’lov chi, m ehnat t arbiy asi haqidagi
fi k rlari « Hay rat ul abror» , « Farxod v a Shirin» , « Mahbub-ulqulub»
asarlari ham mav jud. Alisher N av oiy ning xaqiqiy inson uchun eng
y axshi fazilat lardan biri mehnat sev arlik deb k o’rsat adi. U
« Hay rat ul abror» ning beshinchi m aqolat ida k ishilarning
saxov at iga k o’z t ik ishdan k o’ra o’z qo’l i bilan hay ot k echirish
ulug’roq v a oliy janobroq ek anligini « Hot am Toy i» hik oy at ida
k е lt iradi.
Alisher Navoiy.

Yusuf X os X ojib.
Zero, insoniylik g‘oyasida yuksak axloqiy xislatlar ifodalangani uchun ham Sharq Uyg‘onish davri falsafasi va
pedagogikasida ta’limiy-axloqiy yo‘nalish muhim ahamiyat kasb etdi. Axloq masalasi faylasuflaming ham, buyuk
mutafakkirlaming ham, tarixchi-yu shoir hamda adiblarning ham birdek diqqat markazida bo‘ldi. Ta’limiy-axloqiy risolalar
paydo bo‘lib, axloqning ham nazariy, ham amaliy masalalari tahlil etildi. “Qutadg‘u bilig”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma”,
“Hibbat ul-haqoyiq”, “Guliston”, “Bo'ston”, “Axloqi Jaloliy”, “Axloqi Muhsiniy”, “Mahbub ul4julub” kabi Yusuf Xos Hojib,
Nasiriddin Tusiy, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy , Jaloliddin Davoniy,
Husayn Voiz Koshifiylaming ta’limiy-axloqiy asarlari yuqorida ta’kidlaganimiz inson shaxsini ma’naviy-axloqiy shakllantirish
muammosini hal etish sohasida yaratilgan sof pedagogik asarlar sifatida muhim ahamiyatga ega. Mazkur ta’limiy-axloqiy
asarlarda insonning ma’naviy kamolga yetishida yuksak axloqqa egabo‘lishi ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi
mumkin, degan g‘oya ilgari surildi. Chunki biz nazarda tutayotgan davrdan boshlab savod o‘rgatish “Qur’on” va “Hadis”lami
o‘rganish va ulardagi ko‘rsatmalami o‘zlashtirib olib bilan birga olib borilgan. Shunga ko‘ra, “Qur’on” va “Hadis”lardagi
pand-nasihatlar ham olimlar, ham adiblar ijodiga ta’sir etgan.

Xulosa:
•
Biz shunday buyuk mutafakir olim,ustozlardan bilimlari o`gitlarini
o`rgandik .

Foy dalangan A dabiy ot lar.
•
1 Izbranniye proizvedeniya misliteli stran Blijney I Srednogo Vostoka M.: Sotsgiz, 1961.C.622
•
2 Tillashev X.X.Obsheye pedagogicheskiye I didakticheskiye idei uchennix ensiklopedistov Blijnogo I Srednogo
Vostoka epoxi srednovekovaya. Tashkent: Fan. 1989.C.10
•
3 Abu Rayhon Beruniy. O’ylar, hikmatlar, naqllar,she’rlar. Toshkent. Yosh gvardiya. 1973.44-bet
•
4 Rahimov S. Abu Ali Ibn Sino. Ta’lim va tarbiya haqida. – Toshkent, O’qituvchi, 1967. – 75 bet
•
5 A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. –
189-190-betlar
•
6 A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. –
192-193-betlar
•
7 Xoshimov K. Pedagogika tarixi Oliy o’quv yurtlari va universitetlar talabalari uchun o’quv qo’llanma. –
Toshkent, O’qituvchi, 1996, - 191-bet
•
8 A.Avloniy. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, O’qituvchi, 1994, -10-bet
•
9 A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 22-23-betlar
•
10 A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 230-bet
•
11 Yu.X.Hojib. Qutadg’u bilig (Saodatga yo’llovchi bilim) – Toshkent, Fan, 1971.659-bet
•
12 A.Navoiy, Asarlar. O’n besh tomlik. Uchinchi nashr. – Toshkent, G’.G’ulom nomidagi badiiy adabiyot
nashriyoti, 1977, 29-30-betlar

Mav zu: Sharq mut aff ak k irlari t a` lim met odlari

Reja: 1. Abdulla Avloniy ta`lim qarashlari. 2. Ibn Sino ma`rifiy me`rosi. 3. Alisher Navoiy ta`limga qo`shgan hissasi. 4. Yusuf xos Hojib.

Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan b е lgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiharish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o’zgarib borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur. Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funktsiyalari ko’lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni yo’nalishlarni b е lgilab k е ladi.

«... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich kabi o’tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi» Abdulla Avloniy “Turkiy Geilston yoxud axloq” acarida

Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo’lishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma'naviy rivojini ta'minlovchi asosiy omil, deya baholaydi. Abdulla Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan,quyidagilarni bayon etadi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat muqaddas bir fazilatdur, zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko’rsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur» 8 . Alloma bilim insonni jaholatdan qutqarishning eng samarali vositasi ekanligiga ham urg’u beradi: «Ilm bizni jaholat qorong’usidan qutqarur, madaniyat, ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur. Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur

Sharq mutaffakkirlari ta`lim metodlari

10.08.2023

0

383.5615234375 KB

Похожие