logo

Sharq tillari va eski o‘zbek yozuvi fanidan

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1797.8740234375 KB
Sharq tillari va eski o‘zbek yozuvi 
fanidan  
Rеja:
      1.  Eron tillar gruppasi haqida ma’lumot bering . 
2. Fors tili diftonglarni tavsiflang va ularga 
misollar keltiring.
3. Matnning diakritik belgi – harakatlarini ( zir, 
zabar, pish ) qo’ying.
4. Matnni husnixat qoidalariga rioya qilgan 
holda ko’chirib yozing.
5. Matnni transkriptsiyasini yozing.
6. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling. •
Eroniy  tillar —	  Hind- Yevropa   tillari   oilasining   hind- eron  	tarmog iga  mansub  tillar 	ʻ
guruhi.Asosan,	
  Eron ,	  Afg oniston	ʻ ,	  Tojikiston ,shuningdek,	  O'zbekiston ,	  Turkiya ,	  Iroq ,	  Suriya ,	 
Pokiston  	
va	  Hindistonning  	ba zi  hududlarida,	 	ʼ Rossiya  Federatsiyasining   Shimoliy   Osetiya —
Alaniya  	
Respublikasida,	  Gruziyaning   Janubiy   Osetiya  	muxtor  viloyatida,	  Kavkaz  	va	  O rta	ʻ  
Osiyoning  	
boshqa  ayrim  yerlarida  tarqalgan.  Avvalroq  Shimoliy	  Qora   dengiz  	bo ylari,	 	ʻ
Turkmaniston ,	
  Sharqiy   Turkiston ,  Sharqiy	  Pomirda  	ham  alohida  tarqalish  markazlari  bo lgan. 	ʻ
So zlashuvchilarning umumiy soni 200 million kishidan ziyod.Tarixiy-genetik tasnif bo yicha 	
ʻ ʻ
Eroniy  tillar  2  asosiy  guruhga  bo linadi:	
 	ʻ g arbiy	ʻ  	va	  sharqiy ;  ularning  har  biri,  o z  navbatida, 	ʻ
shimoliy  va  janubiy  guruhchalarga  ajraladi.  Shimoliy-g arbiy  Eroniy  tillarga	
 	ʻ midiya  	tili  va	 
parfiya   tili  	
kabi	  o lik	ʻ   til lar  hamda	  kurd ,	  baluj ,	  gilon ,	  mozandaron ,	  tolish  	kabi  jonli  tillar, 
shuningdek,  Eron,  Iroq,  Turkiyadagi  bir  qancha  mayda,  yozuvsiz  tillar,  parachi  va  ormuri 
tillari kiradi. Janubiy g arbiy Eroniy tillar ga qadimiy fors va o rta fors kabi o lik tillar hamda	
 	ʻ ʻ ʻ
fors ,	
  tojik ,	  dariy  	(forsi  kobuliy),	  xazora ,  kumzari  kabi  jonli  tillar,  Erondagi  boshqa  bir  qancha 
mayda	
  til  	va	  lahjalar  	kiradi.  •
Shimoliy  sharqiy  Eroniy  tillarga  skif ,	  alan ,	  sug d	ʻ ,	  xorazmiy  	singari	  o lik	ʻ   til lar  hamda	 
osetin ,	
  yag nob	ʻ  	kabi  jonli tillar kiradi. Janubiy sharqiy  Eroniy tillarga	  baqtriya  	tili,	  sak
 	
tillari  kabi  o lik  tillar  hamda	 	ʻ pushtu  	(afg on)  tili  va  bir  qancha  til  guruhlarini  qamrab 	ʻ
olgan	
  pomir   tillari ,  boshqa  jonli  tillar  kiradi.  O lik  tilga  aylangan  avesto  tilida  ham 	ʻ
g arbiy,  ham  sharqiy  Eroniy  tillarning  belgilari  mavjud  bo lgan.Eroniy  tillar  tipologik 	
ʻ ʻ
jihatdan bir xil emas. qadimiy (o lik) va hozirgi (jonli) Eroniy tillar hamda garbiy yoki 	
ʻ
sharqiy  guruhchalarga  mansub  Eroniy  tillar  o zaro  ma lum  fonetik,  grammatik  va 	
ʻ ʼ
leksik  o ziga  xosliklarga  ega. Ayrim  o lik  va  jonli  Eroniy  tillarning  xususiy  lingvistik 	
ʻ ʻ
jihatlari haqida qarang: parfiya tili, skif tili, sug d tili, xorazmiy tili; baluj tili, dariy tili, 	
ʻ
kurd  tili,  osetin  tili,  pomir  tillari,  pushtu  tili,  tojik  tili,  fors  tili.Eroniy  tillarning  tarixi 
shartli  ravishda  3  davrga  bo linadi:  1)  qadimiy  (miloddan  avvalgi  2-ming  yillik 	
ʻ
boshlaridan  miloddan  avvalgi  4—3-asrlargacha)  —  midiya,  avesto,  qadimiy  fors,  skif 
tillari;  2)  o rta  (miloddan  avvalgi  4—3-asrlardan  milodiy  8—9-asrlargacha)  —  o rta 	
ʻ ʻ
fors (pahlaviy), parfiya, baqtriya, sug d, alan tillari; 3) yangi (milodiy 8—9-asrlardan) 	
ʻ
—  fors,  tojik,  pushtu,  dariy,  osetin,  kurd  va  yozuvsiz  pomir  tillari.  Bu  tasnif 
ekstralingvistik (madaniytarixiy va boshqalar) belgilarga asoslangan.  •
Lingvistik  belgilarga  qarab  esa  2  davr  farqlanadi:  qadimiy  (qad.  fors,  avesto, 
midiya,  skif  tillari)  va  keyingi (boshqa  barcha  tillar).Qad. fors  tilining  ilk yozma 
yodgorliklari  miloddan  avvalgi  6-asrga  mansub  bo lib, 	ʻ mixxatdya  	yozilgan. 
Asrlar  mobaynida  og zaki  yashab  kelgan avestoviy  matnlar  taxminan  milodiy 4-	
ʻ
asrda  o rta  fors  yozuvi  asosidagi  maxsus  alifboda  ko chirilgan.  O rta  fors 	
ʻ ʻ ʻ
(milodiy  2—3-asrlar),  parfiya  (miloddan avvalgi  1-asr),  sug d  (milodiy  4-asr) va 	
ʻ
qisman  xorazmiy  (miloddan  avvalgi  3-asr)  tillaridagi  yodgorliklar	
  oromiy  
yozuvining  	
turli ko rinishlarida bitilgan (xorazmiycha matnlarning bir qismi	 	ʻ arab
  yozuvida  	
12—13-asrlarda  yozilgan  arabcha  matnlar  tarkibida  ham  uchraydi). 
Xo tansak  tili  (milodiy  7-asr)  brahmining  bir  turidan;  baqtriya  tili  (milodiy  2-	
ʻ
asr)
  yunon   alifbosidan  	foydalangan;  fors,  dariy,  pushtu,  baluj  tillarida  turli 
o zgarishlarga  uchragan  arab  alifbosidan,  tojik,  osetin,  tot  tillarida  esa	
 	ʻ rus  
alifbosidan  	
foydalaniladi.  Kurdlar,  yashash  sharoitlaridan  kelib  chiqib,  rus 
(Zakavkazye), lotin (Suriya va Iroq) va arab yozuvlaridan foydalanadilar. Boshqa 
Eroniy tillar o z yozuviga ega emas.	
ʻ •
Fors    tilida    unlilardan    tashqari    ikkita    diftong:    “ey”    va    “ou”  uchraydi.    Ikkita    unli 
tovush    birikmasini    ifodalagan  tovushga  diftong  deyiladi.  Masalan:    eyvSn,  keyvan,  sougand, 
xodrou.Diftonglar  so‘zda    faqat    undosh  tovushlardan    avval    so‘z  boshida,  so‘z  o‘rtasida  va 
oxirida  uchraydi.Unli    tovushlardan    oldin    hech    qachon    diftonglar    uchramaydi    va  bunday   
holatlarda    diftong    birikmasining    ikkinchi    bo'lagi    undosh  tovushga    aylanadi:    masalan;   
peyrou-peyravan-peyravi.  Farroxpey-farroxpeyan
Fors tilida O’zbek tilida Fors tilida  O‘zbek tilida
eyvan  ayvon  housale   hafsala
beyray  bayroq  houz   hovuz
peyda  paydo houle   hovli
peyrou  payrov  douran   davron
peyyambar  payg‘ambar  doure   davra
peyman  paymon  doulat   davlat
heyvan  hayvon  rousan   ravshan
heydar  haydar rousaniy   ro'shnolik
zeytun  zaytun  zouraq   zavraq
Diftongli  so’zlar:  asayeS,  ouySt,  awal,  avizSn,  Sine,  innou,  balaye,  bSvar,  bayad,  baraye, 
beyan,  beyt,  bidar,  beyn,  biniyaz,  payin,  piySz,  toSak,  tavajjoh,  touzih,  tavaJlod,  tahiye,  jelou, 
javab,  jour,  jouhar,  day,  detour,  hekayat,  hou/e,  hey  at,  xSvar,  xiyaban,  xeyli,  dey,  davSzdah, 
devist, divane .   •
Jumhuriyiyi  O zbekiston  dar  markazi  Osiyoyi  Markaziy  qaror  dorad.  Dar  Osiyoyi ʻ
Markaziy  g ayr  az  O zbekiston  Jumhurihoyi  Qazoqiston,  Tojikiston,  Afg oniston, 	
ʻ ʻ ʻ
Jumhuriyi Turkmaniston voqe  ast. Hama rohhoi zamini va havoyi bayni kishvarhoi 	
ʼ
mashriq  va  mag ribzamin  az  sarzamini  O zbekiston  meguzarad.  Dar  zamonhoi 	
ʻ ʻ
qadim  "Rohi  kabiri  abreshim"  ham  az  sarzamini  O zbekiston  meguzasht.  Jamiyati 	
ʻ
O zbekiston  nazdiki  23  million  nafar  ast.Va  injo        milal  gunogun:  masalan  o zbek 	
ʻ ʻ
ho,    rus  ho,  totorho,  tojikho,  qozoqho,  qirg izho,  turkmanho,  kurdho,  ukroyinho  va 	
ʻ
g ayra  zindagi  mekunand.  Jumhuriy  O zbekiston  kishvari  kishovarzi  sanoati 	
ʻ ʻ
meboshad. Poytaxti jumhuriyi O zbekiston shahri Toshkand ast.	
ʻ •
O zbekiston  Respublikasining  markazi  O rta  Osiyoda  joylashgan.  O zbekiston ʻ ʻ ʻ
Respublikasi,  Qozog iston,  Tojikiston,  Afg oniston  va  Turkmaniston  Respublikasi 	
ʻ ʻ
Markaziy  Osiyoda  joylashgan.  O‘zbekiston  quruqlikni  ham,  havoni  ham,  Sharq  va 
Mag‘ribni  ham  qamrab  oladi.  “Rohi  Kabiri  Abresim”  ham  O‘zbekistonning 
qo‘shig‘idir.  O zbekiston  aholisi  23  millionga  yaqin,  u  xilma-xil:  masalan, 	
ʻ
o zbeklar, ruslar, tatarlar, tojiklar, qozoqlar, qirg izlar, turkmanlar, kurdlar, ukrainlar 	
ʻ ʻ
va  boshqalar.  O‘zbekiston  Respublikasining  qishloq  xo‘jaligi  sanoati 
rivojlanmoqda. O zbekiston Respublikasining poytaxti — Toshkent shahri.	
ʻ

Sharq tillari va eski o‘zbek yozuvi fanidan

Rеja: 1. Eron tillar gruppasi haqida ma’lumot bering . 2. Fors tili diftonglarni tavsiflang va ularga misollar keltiring. 3. Matnning diakritik belgi – harakatlarini ( zir, zabar, pish ) qo’ying. 4. Matnni husnixat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib yozing. 5. Matnni transkriptsiyasini yozing. 6. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling.

• Eroniy tillar — Hind- Yevropa tillari oilasining hind- eron tarmog iga mansub tillar ʻ guruhi.Asosan, Eron , Afg oniston ʻ , Tojikiston ,shuningdek, O'zbekiston , Turkiya , Iroq , Suriya , Pokiston va Hindistonning ba zi hududlarida, ʼ Rossiya Federatsiyasining Shimoliy Osetiya — Alaniya Respublikasida, Gruziyaning Janubiy Osetiya muxtor viloyatida, Kavkaz va O rta ʻ Osiyoning boshqa ayrim yerlarida tarqalgan. Avvalroq Shimoliy Qora dengiz bo ylari, ʻ Turkmaniston , Sharqiy Turkiston , Sharqiy Pomirda ham alohida tarqalish markazlari bo lgan. ʻ So zlashuvchilarning umumiy soni 200 million kishidan ziyod.Tarixiy-genetik tasnif bo yicha ʻ ʻ Eroniy tillar 2 asosiy guruhga bo linadi: ʻ g arbiy ʻ va sharqiy ; ularning har biri, o z navbatida, ʻ shimoliy va janubiy guruhchalarga ajraladi. Shimoliy-g arbiy Eroniy tillarga ʻ midiya tili va parfiya tili kabi o lik ʻ til lar hamda kurd , baluj , gilon , mozandaron , tolish kabi jonli tillar, shuningdek, Eron, Iroq, Turkiyadagi bir qancha mayda, yozuvsiz tillar, parachi va ormuri tillari kiradi. Janubiy g arbiy Eroniy tillar ga qadimiy fors va o rta fors kabi o lik tillar hamda ʻ ʻ ʻ fors , tojik , dariy (forsi kobuliy), xazora , kumzari kabi jonli tillar, Erondagi boshqa bir qancha mayda til va lahjalar kiradi.

• Shimoliy sharqiy Eroniy tillarga skif , alan , sug d ʻ , xorazmiy singari o lik ʻ til lar hamda osetin , yag nob ʻ kabi jonli tillar kiradi. Janubiy sharqiy Eroniy tillarga baqtriya tili, sak tillari kabi o lik tillar hamda ʻ pushtu (afg on) tili va bir qancha til guruhlarini qamrab ʻ olgan pomir tillari , boshqa jonli tillar kiradi. O lik tilga aylangan avesto tilida ham ʻ g arbiy, ham sharqiy Eroniy tillarning belgilari mavjud bo lgan.Eroniy tillar tipologik ʻ ʻ jihatdan bir xil emas. qadimiy (o lik) va hozirgi (jonli) Eroniy tillar hamda garbiy yoki ʻ sharqiy guruhchalarga mansub Eroniy tillar o zaro ma lum fonetik, grammatik va ʻ ʼ leksik o ziga xosliklarga ega. Ayrim o lik va jonli Eroniy tillarning xususiy lingvistik ʻ ʻ jihatlari haqida qarang: parfiya tili, skif tili, sug d tili, xorazmiy tili; baluj tili, dariy tili, ʻ kurd tili, osetin tili, pomir tillari, pushtu tili, tojik tili, fors tili.Eroniy tillarning tarixi shartli ravishda 3 davrga bo linadi: 1) qadimiy (miloddan avvalgi 2-ming yillik ʻ boshlaridan miloddan avvalgi 4—3-asrlargacha) — midiya, avesto, qadimiy fors, skif tillari; 2) o rta (miloddan avvalgi 4—3-asrlardan milodiy 8—9-asrlargacha) — o rta ʻ ʻ fors (pahlaviy), parfiya, baqtriya, sug d, alan tillari; 3) yangi (milodiy 8—9-asrlardan) ʻ — fors, tojik, pushtu, dariy, osetin, kurd va yozuvsiz pomir tillari. Bu tasnif ekstralingvistik (madaniytarixiy va boshqalar) belgilarga asoslangan.

• Lingvistik belgilarga qarab esa 2 davr farqlanadi: qadimiy (qad. fors, avesto, midiya, skif tillari) va keyingi (boshqa barcha tillar).Qad. fors tilining ilk yozma yodgorliklari miloddan avvalgi 6-asrga mansub bo lib, ʻ mixxatdya yozilgan. Asrlar mobaynida og zaki yashab kelgan avestoviy matnlar taxminan milodiy 4- ʻ asrda o rta fors yozuvi asosidagi maxsus alifboda ko chirilgan. O rta fors ʻ ʻ ʻ (milodiy 2—3-asrlar), parfiya (miloddan avvalgi 1-asr), sug d (milodiy 4-asr) va ʻ qisman xorazmiy (miloddan avvalgi 3-asr) tillaridagi yodgorliklar oromiy yozuvining turli ko rinishlarida bitilgan (xorazmiycha matnlarning bir qismi ʻ arab yozuvida 12—13-asrlarda yozilgan arabcha matnlar tarkibida ham uchraydi). Xo tansak tili (milodiy 7-asr) brahmining bir turidan; baqtriya tili (milodiy 2- ʻ asr) yunon alifbosidan foydalangan; fors, dariy, pushtu, baluj tillarida turli o zgarishlarga uchragan arab alifbosidan, tojik, osetin, tot tillarida esa ʻ rus alifbosidan foydalaniladi. Kurdlar, yashash sharoitlaridan kelib chiqib, rus (Zakavkazye), lotin (Suriya va Iroq) va arab yozuvlaridan foydalanadilar. Boshqa Eroniy tillar o z yozuviga ega emas. ʻ