Sharq tillari va eski o‘zbek yozuvi fanidan
![Sharq tillari va eski o‘zbek yozuvi
fanidan](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_1.png)
![Rеja:
1. Eron tillar gruppasi haqida ma’lumot bering .
2. Fors tili diftonglarni tavsiflang va ularga
misollar keltiring.
3. Matnning diakritik belgi – harakatlarini ( zir,
zabar, pish ) qo’ying.
4. Matnni husnixat qoidalariga rioya qilgan
holda ko’chirib yozing.
5. Matnni transkriptsiyasini yozing.
6. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling.](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_2.png)
![•
Eroniy tillar — Hind- Yevropa tillari oilasining hind- eron tarmog iga mansub tillar ʻ
guruhi.Asosan,
Eron , Afg oniston ʻ , Tojikiston ,shuningdek, O'zbekiston , Turkiya , Iroq , Suriya ,
Pokiston
va Hindistonning ba zi hududlarida, ʼ Rossiya Federatsiyasining Shimoliy Osetiya —
Alaniya
Respublikasida, Gruziyaning Janubiy Osetiya muxtor viloyatida, Kavkaz va O rta ʻ
Osiyoning
boshqa ayrim yerlarida tarqalgan. Avvalroq Shimoliy Qora dengiz bo ylari, ʻ
Turkmaniston ,
Sharqiy Turkiston , Sharqiy Pomirda ham alohida tarqalish markazlari bo lgan. ʻ
So zlashuvchilarning umumiy soni 200 million kishidan ziyod.Tarixiy-genetik tasnif bo yicha
ʻ ʻ
Eroniy tillar 2 asosiy guruhga bo linadi:
ʻ g arbiy ʻ va sharqiy ; ularning har biri, o z navbatida, ʻ
shimoliy va janubiy guruhchalarga ajraladi. Shimoliy-g arbiy Eroniy tillarga
ʻ midiya tili va
parfiya tili
kabi o lik ʻ til lar hamda kurd , baluj , gilon , mozandaron , tolish kabi jonli tillar,
shuningdek, Eron, Iroq, Turkiyadagi bir qancha mayda, yozuvsiz tillar, parachi va ormuri
tillari kiradi. Janubiy g arbiy Eroniy tillar ga qadimiy fors va o rta fors kabi o lik tillar hamda
ʻ ʻ ʻ
fors ,
tojik , dariy (forsi kobuliy), xazora , kumzari kabi jonli tillar, Erondagi boshqa bir qancha
mayda
til va lahjalar kiradi.](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_3.png)
![•
Shimoliy sharqiy Eroniy tillarga skif , alan , sug d ʻ , xorazmiy singari o lik ʻ til lar hamda
osetin ,
yag nob ʻ kabi jonli tillar kiradi. Janubiy sharqiy Eroniy tillarga baqtriya tili, sak
tillari kabi o lik tillar hamda ʻ pushtu (afg on) tili va bir qancha til guruhlarini qamrab ʻ
olgan
pomir tillari , boshqa jonli tillar kiradi. O lik tilga aylangan avesto tilida ham ʻ
g arbiy, ham sharqiy Eroniy tillarning belgilari mavjud bo lgan.Eroniy tillar tipologik
ʻ ʻ
jihatdan bir xil emas. qadimiy (o lik) va hozirgi (jonli) Eroniy tillar hamda garbiy yoki
ʻ
sharqiy guruhchalarga mansub Eroniy tillar o zaro ma lum fonetik, grammatik va
ʻ ʼ
leksik o ziga xosliklarga ega. Ayrim o lik va jonli Eroniy tillarning xususiy lingvistik
ʻ ʻ
jihatlari haqida qarang: parfiya tili, skif tili, sug d tili, xorazmiy tili; baluj tili, dariy tili,
ʻ
kurd tili, osetin tili, pomir tillari, pushtu tili, tojik tili, fors tili.Eroniy tillarning tarixi
shartli ravishda 3 davrga bo linadi: 1) qadimiy (miloddan avvalgi 2-ming yillik
ʻ
boshlaridan miloddan avvalgi 4—3-asrlargacha) — midiya, avesto, qadimiy fors, skif
tillari; 2) o rta (miloddan avvalgi 4—3-asrlardan milodiy 8—9-asrlargacha) — o rta
ʻ ʻ
fors (pahlaviy), parfiya, baqtriya, sug d, alan tillari; 3) yangi (milodiy 8—9-asrlardan)
ʻ
— fors, tojik, pushtu, dariy, osetin, kurd va yozuvsiz pomir tillari. Bu tasnif
ekstralingvistik (madaniytarixiy va boshqalar) belgilarga asoslangan.](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_4.png)
![•
Lingvistik belgilarga qarab esa 2 davr farqlanadi: qadimiy (qad. fors, avesto,
midiya, skif tillari) va keyingi (boshqa barcha tillar).Qad. fors tilining ilk yozma
yodgorliklari miloddan avvalgi 6-asrga mansub bo lib, ʻ mixxatdya yozilgan.
Asrlar mobaynida og zaki yashab kelgan avestoviy matnlar taxminan milodiy 4-
ʻ
asrda o rta fors yozuvi asosidagi maxsus alifboda ko chirilgan. O rta fors
ʻ ʻ ʻ
(milodiy 2—3-asrlar), parfiya (miloddan avvalgi 1-asr), sug d (milodiy 4-asr) va
ʻ
qisman xorazmiy (miloddan avvalgi 3-asr) tillaridagi yodgorliklar
oromiy
yozuvining
turli ko rinishlarida bitilgan (xorazmiycha matnlarning bir qismi ʻ arab
yozuvida
12—13-asrlarda yozilgan arabcha matnlar tarkibida ham uchraydi).
Xo tansak tili (milodiy 7-asr) brahmining bir turidan; baqtriya tili (milodiy 2-
ʻ
asr)
yunon alifbosidan foydalangan; fors, dariy, pushtu, baluj tillarida turli
o zgarishlarga uchragan arab alifbosidan, tojik, osetin, tot tillarida esa
ʻ rus
alifbosidan
foydalaniladi. Kurdlar, yashash sharoitlaridan kelib chiqib, rus
(Zakavkazye), lotin (Suriya va Iroq) va arab yozuvlaridan foydalanadilar. Boshqa
Eroniy tillar o z yozuviga ega emas.
ʻ](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_5.png)
![•
Fors tilida unlilardan tashqari ikkita diftong: “ey” va “ou” uchraydi. Ikkita unli
tovush birikmasini ifodalagan tovushga diftong deyiladi. Masalan: eyvSn, keyvan, sougand,
xodrou.Diftonglar so‘zda faqat undosh tovushlardan avval so‘z boshida, so‘z o‘rtasida va
oxirida uchraydi.Unli tovushlardan oldin hech qachon diftonglar uchramaydi va bunday
holatlarda diftong birikmasining ikkinchi bo'lagi undosh tovushga aylanadi: masalan;
peyrou-peyravan-peyravi. Farroxpey-farroxpeyan
Fors tilida O’zbek tilida Fors tilida O‘zbek tilida
eyvan ayvon housale hafsala
beyray bayroq houz hovuz
peyda paydo houle hovli
peyrou payrov douran davron
peyyambar payg‘ambar doure davra
peyman paymon doulat davlat
heyvan hayvon rousan ravshan
heydar haydar rousaniy ro'shnolik
zeytun zaytun zouraq zavraq
Diftongli so’zlar: asayeS, ouySt, awal, avizSn, Sine, innou, balaye, bSvar, bayad, baraye,
beyan, beyt, bidar, beyn, biniyaz, payin, piySz, toSak, tavajjoh, touzih, tavaJlod, tahiye, jelou,
javab, jour, jouhar, day, detour, hekayat, hou/e, hey at, xSvar, xiyaban, xeyli, dey, davSzdah,
devist, divane .](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_6.png)
![](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_7.png)
![](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_8.png)
![•
Jumhuriyiyi O zbekiston dar markazi Osiyoyi Markaziy qaror dorad. Dar Osiyoyi ʻ
Markaziy g ayr az O zbekiston Jumhurihoyi Qazoqiston, Tojikiston, Afg oniston,
ʻ ʻ ʻ
Jumhuriyi Turkmaniston voqe ast. Hama rohhoi zamini va havoyi bayni kishvarhoi
ʼ
mashriq va mag ribzamin az sarzamini O zbekiston meguzarad. Dar zamonhoi
ʻ ʻ
qadim "Rohi kabiri abreshim" ham az sarzamini O zbekiston meguzasht. Jamiyati
ʻ
O zbekiston nazdiki 23 million nafar ast.Va injo milal gunogun: masalan o zbek
ʻ ʻ
ho, rus ho, totorho, tojikho, qozoqho, qirg izho, turkmanho, kurdho, ukroyinho va
ʻ
g ayra zindagi mekunand. Jumhuriy O zbekiston kishvari kishovarzi sanoati
ʻ ʻ
meboshad. Poytaxti jumhuriyi O zbekiston shahri Toshkand ast.
ʻ](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_9.png)
![•
O zbekiston Respublikasining markazi O rta Osiyoda joylashgan. O zbekiston ʻ ʻ ʻ
Respublikasi, Qozog iston, Tojikiston, Afg oniston va Turkmaniston Respublikasi
ʻ ʻ
Markaziy Osiyoda joylashgan. O‘zbekiston quruqlikni ham, havoni ham, Sharq va
Mag‘ribni ham qamrab oladi. “Rohi Kabiri Abresim” ham O‘zbekistonning
qo‘shig‘idir. O zbekiston aholisi 23 millionga yaqin, u xilma-xil: masalan,
ʻ
o zbeklar, ruslar, tatarlar, tojiklar, qozoqlar, qirg izlar, turkmanlar, kurdlar, ukrainlar
ʻ ʻ
va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasining qishloq xo‘jaligi sanoati
rivojlanmoqda. O zbekiston Respublikasining poytaxti — Toshkent shahri.
ʻ](/data/documents/8d8b1a16-7f03-4c4d-bada-fbe06384710c/page_10.png)
Sharq tillari va eski o‘zbek yozuvi fanidan
Rеja: 1. Eron tillar gruppasi haqida ma’lumot bering . 2. Fors tili diftonglarni tavsiflang va ularga misollar keltiring. 3. Matnning diakritik belgi – harakatlarini ( zir, zabar, pish ) qo’ying. 4. Matnni husnixat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib yozing. 5. Matnni transkriptsiyasini yozing. 6. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling.
• Eroniy tillar — Hind- Yevropa tillari oilasining hind- eron tarmog iga mansub tillar ʻ guruhi.Asosan, Eron , Afg oniston ʻ , Tojikiston ,shuningdek, O'zbekiston , Turkiya , Iroq , Suriya , Pokiston va Hindistonning ba zi hududlarida, ʼ Rossiya Federatsiyasining Shimoliy Osetiya — Alaniya Respublikasida, Gruziyaning Janubiy Osetiya muxtor viloyatida, Kavkaz va O rta ʻ Osiyoning boshqa ayrim yerlarida tarqalgan. Avvalroq Shimoliy Qora dengiz bo ylari, ʻ Turkmaniston , Sharqiy Turkiston , Sharqiy Pomirda ham alohida tarqalish markazlari bo lgan. ʻ So zlashuvchilarning umumiy soni 200 million kishidan ziyod.Tarixiy-genetik tasnif bo yicha ʻ ʻ Eroniy tillar 2 asosiy guruhga bo linadi: ʻ g arbiy ʻ va sharqiy ; ularning har biri, o z navbatida, ʻ shimoliy va janubiy guruhchalarga ajraladi. Shimoliy-g arbiy Eroniy tillarga ʻ midiya tili va parfiya tili kabi o lik ʻ til lar hamda kurd , baluj , gilon , mozandaron , tolish kabi jonli tillar, shuningdek, Eron, Iroq, Turkiyadagi bir qancha mayda, yozuvsiz tillar, parachi va ormuri tillari kiradi. Janubiy g arbiy Eroniy tillar ga qadimiy fors va o rta fors kabi o lik tillar hamda ʻ ʻ ʻ fors , tojik , dariy (forsi kobuliy), xazora , kumzari kabi jonli tillar, Erondagi boshqa bir qancha mayda til va lahjalar kiradi.
• Shimoliy sharqiy Eroniy tillarga skif , alan , sug d ʻ , xorazmiy singari o lik ʻ til lar hamda osetin , yag nob ʻ kabi jonli tillar kiradi. Janubiy sharqiy Eroniy tillarga baqtriya tili, sak tillari kabi o lik tillar hamda ʻ pushtu (afg on) tili va bir qancha til guruhlarini qamrab ʻ olgan pomir tillari , boshqa jonli tillar kiradi. O lik tilga aylangan avesto tilida ham ʻ g arbiy, ham sharqiy Eroniy tillarning belgilari mavjud bo lgan.Eroniy tillar tipologik ʻ ʻ jihatdan bir xil emas. qadimiy (o lik) va hozirgi (jonli) Eroniy tillar hamda garbiy yoki ʻ sharqiy guruhchalarga mansub Eroniy tillar o zaro ma lum fonetik, grammatik va ʻ ʼ leksik o ziga xosliklarga ega. Ayrim o lik va jonli Eroniy tillarning xususiy lingvistik ʻ ʻ jihatlari haqida qarang: parfiya tili, skif tili, sug d tili, xorazmiy tili; baluj tili, dariy tili, ʻ kurd tili, osetin tili, pomir tillari, pushtu tili, tojik tili, fors tili.Eroniy tillarning tarixi shartli ravishda 3 davrga bo linadi: 1) qadimiy (miloddan avvalgi 2-ming yillik ʻ boshlaridan miloddan avvalgi 4—3-asrlargacha) — midiya, avesto, qadimiy fors, skif tillari; 2) o rta (miloddan avvalgi 4—3-asrlardan milodiy 8—9-asrlargacha) — o rta ʻ ʻ fors (pahlaviy), parfiya, baqtriya, sug d, alan tillari; 3) yangi (milodiy 8—9-asrlardan) ʻ — fors, tojik, pushtu, dariy, osetin, kurd va yozuvsiz pomir tillari. Bu tasnif ekstralingvistik (madaniytarixiy va boshqalar) belgilarga asoslangan.
• Lingvistik belgilarga qarab esa 2 davr farqlanadi: qadimiy (qad. fors, avesto, midiya, skif tillari) va keyingi (boshqa barcha tillar).Qad. fors tilining ilk yozma yodgorliklari miloddan avvalgi 6-asrga mansub bo lib, ʻ mixxatdya yozilgan. Asrlar mobaynida og zaki yashab kelgan avestoviy matnlar taxminan milodiy 4- ʻ asrda o rta fors yozuvi asosidagi maxsus alifboda ko chirilgan. O rta fors ʻ ʻ ʻ (milodiy 2—3-asrlar), parfiya (miloddan avvalgi 1-asr), sug d (milodiy 4-asr) va ʻ qisman xorazmiy (miloddan avvalgi 3-asr) tillaridagi yodgorliklar oromiy yozuvining turli ko rinishlarida bitilgan (xorazmiycha matnlarning bir qismi ʻ arab yozuvida 12—13-asrlarda yozilgan arabcha matnlar tarkibida ham uchraydi). Xo tansak tili (milodiy 7-asr) brahmining bir turidan; baqtriya tili (milodiy 2- ʻ asr) yunon alifbosidan foydalangan; fors, dariy, pushtu, baluj tillarida turli o zgarishlarga uchragan arab alifbosidan, tojik, osetin, tot tillarida esa ʻ rus alifbosidan foydalaniladi. Kurdlar, yashash sharoitlaridan kelib chiqib, rus (Zakavkazye), lotin (Suriya va Iroq) va arab yozuvlaridan foydalanadilar. Boshqa Eroniy tillar o z yozuviga ega emas. ʻ