logo

TARMOQLAR ARO SOHANI

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2057 KB
TARMOQLAR ARO SOHANI 
BOSHQARISH   Reja:
  Moliyaning mohiyati va funksiyalari.
1. Moliya tizimi.
2. Moliya  tizimini boshqarish.
3. Moliyaviy resurslarning mohiyati va ahamiyati.
4. Moliya siyosati         
Shu pul munosabat l ar k orx onalar 
moliy asi ni ng mohit ini belgil ay di, chunk i 
ularni ng v osit asi bilan dav lat ning v a x o’al ik  
y urit uv chi sub’ek t larning ixt i yoridagi t url i 
pul  fondlar t ashk il qili nadi v a sarfl anadi . 
Ma’lumk i, moli y a fani  pulning o’zi emas, balk i 
pul  fondlari  t o’g’risidagi fandir. Pul fondlari 
ma’lum maqsadlar uchun t ashk il qili nadi v a 
belgilangan maqsadlar uchun sarfl ani shi 
k erak . Pul  fondlari o’z maqsadiga 
sarfl anmagan t aqdirda moliy a int izomi 
buzil gan deb hisoblanadi.

X ul osa qi lib shuni ay t i sh mumk i nk i, t ijorat  
k orx onalari ni ng mol iy asi o’z k api t alini v a pul 
mablag’lari ni ng maqsadli fondlarini t ashk il 
qilish v a sarfl ash bi lan bog’liq bo’lgn pul 
munosabat larni  bel gilay di.

К orx onalarning moliy asi  ham umumdav lat  
moliy asi  baj aradigan t aqsimot  v a nazorat  
funk siy alarini bajaradi .   
К orx onal aring moliy av i y  munosabat lari dav lat  t omonidan belgil anadigan 
may da qonun-qoidalardan hol i bo’ladi. Dav lat  k orxonalarning moliy a-
xo’jal ik  faoliy at ini qiy mat  v osit al ari bilan, y a’ni  soli q, v aly ut a, ek sport -
import  v a amort i zasiy a siy osat i orqali  t art ibga soladi. Mol iy av iy  
resurslarning k orxonal ar o’rt asi da qay t adan t aqsimlanishiga y o’l 
qo’y ilmay di . Vak olat  doirasidan t ashqari dav l at  v a uning organlari 
k orx onalarning faoli y at i ga aralashishi mumk i n emas. Dav lat  organlari v a 
mansabdor shaxslarning qonunga xi lof rav i shda k orxonalarning 
huquql arini buzishi  v a shu organl ar v a mansabdor shax slarni ng 
k orx onalarga nisbat an qonunlarda k o’zda t ut ilgan majburiy at lar et arlicha 
baj arilmaganl igi nat ijasida k orx onal arga et k azil gan zararlar y ok i boy  
beri lgan foy da k orx onal arga shu organlar t om oni dan qoplanishi k erak .   Moliyaning mohiyati va funksiyalari
Moliya  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  Xalq  xujaligida    pul  resurslarini  hosil  etish 
ularni taqsimlash va ishlatish sohasidagi iqtisodiy munosabatlarni o`z ichiga oladi.
Jamiyatning  ravnaqi,  aholini  farovonligi,yurtning  tinchligini  taminlash    va 
boshqalarni amalga oshirish moliyaga borib taqaladi.
Moliya  lotincha  «Finansia»  so`zidan  olingan  bo`lib  pul  hisob-kitoblarini 
bildiradi.Moliya  so`zi  dastlab  XIII  asrda  Italiyada,  keyin  davlatning  daromad  va 
harajatlarini mohiyati sifatida XVI asrda Fransiyada ishlatilgan.
Hozirgi  vaqtda  Moliya  –Yalpi  ichki  maxsulot  va  milliy  daromadni  taqsimlash 
va  qayta  taqsimlash  natijasida  turli  markazlashgan    va  markazlashmagan  pul 
fondlarini tashkil etish va ulardan foydalanishdagi pul munosabatlar hisoblanadi.
Shuni  takidlash  lozimki  ,  hamma  pul  munosabatlari  ham  moliyaviy 
munosabatlarga  kirmaydi.  Jumladan,  fuqarolik  va  chakana  savdo  o`rtasidagi 
(xattoki,chakana  narxlar  davlat  tomonidan  tartibga  solish  sharoitida  ham)  yuzaga 
keladigan  pul  munosabatlari  davlat  fuqarolik  –huquqiy  uslub  bilan  tartibga  solishi 
tufayli moliyaviy munosabatlarga kirmaydi.
Moliyaviy  munosabatlar-bu  iqtisodiyot  subyektlarning  moliya  resurslari 
xususidagi o`zaro aloqalari.   Moliya  tarixiy  kategoriya  sifatida  tovar-pul  munosabatlari  sharoitida  paydo 
bo`lgan  va  u  bilan    birgalikda  mavjud.  Moliyaning  zarurligi  davlatning 
mavjudligidan  ham  kelib  chiqadi,chunki  davlat  o`z  vazifasidan  kelib  chiqib  atrof 
muxitni  ximoya  qilish,  mudofa,  ijtimoiy  tartibni  saqlash  nomoddiy  soxalarni  pul 
bilan  ta`minlash  aholini  nochar  katlamlarini  ijtimoiy  jixatdan  ximoya  qilish, 
kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarish  sharoitlarini  ta`minlash 
maqsadida.markazlashgan  pul  jamg`armalarini  tashkil  etish  orqali  amalga 
oshiriladi.
                      Shunday  qilib  moliya  –  bu  iqtisodiy  pul  munosabatlarining  yig`indisi 
bo`lib,  u  yordamida  yaratilgan  jami  ijtimoiy  maxsulot  va  milliy  daromadni 
taqsimlash va qayta taqsimlash yo`li bilan korxona,tashkilot,birlashma va davlatni 
pul  daromadlari  va  markazlashgan  jamg`armalarini  tashkil  etish  asosida 
kengaytirilgan    takror  ishlab  chiqarishni  amalga  oshirish  va  aholini  moddiy  va 
madaniy extiyojlarini qondirishni ta`minlashdir.
                      Yu qoridagilardan  kelib  chiqib  moliyaning  obyekti  bo`lib  korxona, 
birlashma  va  Xalq  xujaligi  tarmoqlarining  pul  jamg`armalari  va  moliyaviy 
rusurslarni tashkil etish, taqsimlash va foydalanish bilan bog`lik bo`lgan iqtisodiy 
munosabatlar hisoblanadi.
                Moliyaning  subyekti  -  bu  moliya  munosabatlarini  ishtirokchilari,  firmalar, 
davlat va nodavlat idoralaridan iborat yuridik va jismoniy shaxslar.   Moliyaviy  siyosat  -  Davlatning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishini  ta`minlash 
yuzasidan moliyaviy resurslar bilan ta`minlashga  qaratilgan siyosat.
          Moliyaning turli darajalari:
      -  Mikromoliya  -  bu  firmalar,  davlat  va  jamoat  tashkilotlari  moliya  tizimini 
boshlang`ich  va  asosiy  bug`ini  hisoblanadi.  Mikromoliyaning  muhimligi 
ularda  moddiy  boylik  yaratiladi.  Ularning  faoliyati  jamiyatning  iqtisodiy 
axvolini  shakllantiradi.  Uning  asosiy  resurslari  bo`lib  foyda,  ish  haqi,  aksiya 
va obligatsiyalar, kredit,sug`urta to`lovi, subsidiya va boshqalar hisoblanadi.
                    Korxona  qanchalik  yaxshi  ishlab  foydali  faoliyat  ko`rsatsa,uni 
moliyaviy  faoliyati  shunchalik  yaxshilanadi,  soliqlar  va  boshqa  to`lovlarni 
to`liq  va  o`z  vaqtida  amalga  oshirishda  har  xil  fondlarni  tashkil  etishga, 
xodimlarni  rag`batlantirishga,  ishlab  chiqarishni  kengaytirishga,  xayriya  va 
boshqalarga imkoniyat yaratiladi.
    -  Makromoliya  –  bu  mamlakat  doirasidagi  va  milliy  iqtisodiyotga  xizmat 
qiluvchi davlat moliyasidan iborat.U umumdavlat moliyasi bo`lib,unga davlat 
budjeti, ijtimoiy sug`urta jamg`armasi, boshqa maqsadli jamg`armalar kiradi.
    -  Metomoliya  –  bu  xalqaro  doiradagi  moliya  bo`lib  davlatlararo  pul 
munosabatlarini anglatadi.      Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namayon bo`ladi va u asosan 
qo`yidagilarga bo`linadi.
1. Taqsimlash funksiyasi. Bu funksiya ko`yidagilarda o`z aksini topadi.
- Yaratilgan yalpi ichki maxsulot dastlab korxonada,uni yaratishda ishtirok etgan 
xodimlarga, davlat budjetiga (soliq shaklida).
-Davlat moliyasi orqali har xil fondlarni shakllantirishga.
- Korxona va boshqalar o`z daromadlarining ma`lum qismini nodavlat va jamoa 
tashkilotlariga, ular tomonidan turli xayriya fondlarini tashkil etishga.
- Xayriya  fondlaridan kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy ximoya  etishga.
- Xonadonlar moliyasida –yaratilgan daromadni iste`mol va jamg`arma extiyojlariga 
taqsimlanishi.
  2. Nazorat funksiyasi – Bu funksiya taqsimlash funksiyasi  bilan o`zviy bog`lik bo`lib, u 
moliya munosabatlarining turli tarkibi orasida pul fondlarining shakllanishi va 
ishlatilishini nazorat qiladi.
Ushbu funksiyaning bosh maqsadi ijtimoiy ishlab chiqarishni samaradorligini 
oshirish ,Xalq xujaligining barcha bug`inlari ishini yakunlash maqsadida markazlashgan 
va markazlashmagan pul fondlarini to`g`ri tashkil etilishi va ulardan maqsadga muvofiq 
foydalanishni taminlashdan iborat.     Moliyaviy  nazorat  umudavlat,  ichki  xo`jalik  ,jamoa  va  mustaqil  nazoratlarga 
bo`linadi.
            Umumdavlat  nazorati  Oliy  Majlis,  Moliya  Va zirligi,  Soliq  ,kredit  muassalari 
davlat  qumitalari,  vazirliklar,  maxalliy  boshqaruv  organlari  tomonidan  amalga 
oshirilib unda pul mablag`larini shakllanishi va sarflanishi nazorati olib boriladi.
        Ichki xo`jalik nazorati korxona,tashkilot va muassasalarning moliyaviy xizmatlari 
(hisob,hisobot va rejalashtirish) bo`limlari tomonidan pul mablag`larining shakllanishi 
va harajatlar ustidan nazoratni ta`minlaydi.
              Jamoa  nazoratini  aloxida  jismoniy  shaxslar,  o`z-o`zini  boshqarish  organlari  va 
boshqalar ixtiyoriy ravishda olib boradi.
              Mustaqil  nazoratni  mustaqil  auditorlik  firmalari  amalga  oshiradi.Bunda  barcha 
xo`jalik subyeklari faoliyati natijalarining qonuniyligi, amaldagi buxgalteriya hisobini 
yuritish  bo`yicha  va  boshqalarga  tegishli  me`yoriy  hujjatlarga  mosligi,  ularga  amal 
qilinganligi nazoratdan o`tkaziladi.
                Amalga  oshirish  muddatidan  kelib  chiqib  moliyaviy  nazorat  birlamchi,  joriy  va 
yakuniy nazoratlarga ham bo`linadi.
Birlamchi  moliyaviy  nazorat  korxonalar  moliyaviy  rejalarini  budjet 
tashkilotlarini smetalarini, budjetlar loyihalarini va boshqalarni tuzish , ko`rib chiqish 
va tavsiflash bosqichlarida amalga oshiriladi.   Moliya tizimi
Moliya  tizimi  -  bu  davlatning  hamda  korxonalarni  pul  mablag`larini  shakllantirish, 
taqsimlash va ishlatish usullari majmuasidir.
Umuman moliya tizimini qo`yidagicha ifodalash mumkin(sxema):
         Moliya tizimining asosini xo`jalik yurituvchi subyeklar moliyasi tashkil etadi, chunki 
ular  moddiy  ishlab  chiqarish  jarayonida  bevosita  ishtirok  etadi  va  ular  ishtirokida  yalpi  ichki 
maxsulot va milliy daromad yaratiladi.
Xo`jalik  yurituvchi  subyektlarning  tashkiliy  -  huquqiy  shaklidan  kelib  chiqib  ular 
moliyasining shakllanishi va undan foydalanish  o`ziga xos xususiyatlarga ega. 
              Jumladan,  ijtimoiy  tashkilotlar,  kasaba  uyushmalari,  yoshlar  va  faxriylar 
tashkilotlari  ,ijodiy  uyushmalar,  sport  jamiyatlari  va  shu  kabilardan  iborat  bo`lib,  ularning 
moliyaviy  resurslari  asosan  tashkilot  azolik  badallari,tijorat  faoliyatidan  olingan  daromadlar, 
xomiylar  va  xayriya  mablag`lari  hisobiga  tashkil  topadi  va  shu  tashkilotlar  nizomiga  asosan 
foydalaniladi. Ayrim  korxona  va  tashkilotlar  moliyasining  xususiyatlari  mavzuning 5  savolida 
yoritilgan.
Davlat budjeti moliya tizimining bosh bug`ini hisoblanadi. U yordamida davlat  boshqaruv 
organlari  funksiyalarini  taminlash  uchun  markazlashgan  pul  fondlari  shakllantiriladi  va 
ishlatiladi. 
                  Davlat  budjeti  mamlakatning  asosiy  moliya  rejasi  hisoblanadi  va  Oliy  Majlis 
tomonidan  qonun  holida  tasdiqlanadi.  Davlat  budjeti  orqali  davlat  Xalq  xujaligi  tarakiyotini, 
ijtimoiy  -  madaniy  tadbirlarni,  mudofani,davlat  xokimiyati  va  boshqaruv  organlarini  saqlash 
moliyalashtiriladi.      Moliya tizimini boshqarish
O`zbekiston  Respublikasida  moliyaviy  munosabatlar  O`zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisi,  O`zbekiston  Respublikasi  Va zirlar  Maxkamasi,  O`zbekiston  Respublikasi 
Moliya  Va zirligi,  Qoraqalpog`iston  Respublikasi  Va zirlar  Kengashi,  Viloyatlar  va 
tuman  (shahar)  xokimliklari  qoshidagi  moliya  organlari  va  boshqa  organlar  tomonidan   
boshqariladi.
O`zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  78-moddasiga  binoan 
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining  mutlok vakolatlari jumlasiga boj, valyuta va 
kredit  ishlarini  qonun  yo`li  bilan  tartibga  solish;  Va zirlar  Maxkamasining  takdimiga 
binoan  O`zbekiston  Respublikasining  budjetini  kabul  qilish  va  uning  ijrosini  nazorat 
etish, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni joriy qilish… kiradi.
Moliya  tizimini  boshqarishda  O`zbekiston  Respublikasi  Va zirlar 
Maxkamasining    moliya  bo`yicha  me`yoriy  xujjatlar  doirasida  moliyaviy  masalalarni 
Respublika  mikiyosida  muvofiqlashtirishda,  moliyani  markazlashgan  tartibda 
boshqarilishini ta`minlashda ahamiyati katta.
Moliya  tizimini  boshqarishda  O`zbekiston  Respublikasi  Va zirlarMaxkamasi 
qoshidagi  Moliya  Va zirligi  aloxida  vakolatga  ega.  O`zbekiston  Respublikasi  Moliya 
Va zirligi  O`zbekiston  Respublikasi  Va zirlar  Maxkamasi  tomonidan  1992  yil  23 
noyabrdagi  553  –  sonli  karor  bilan  tasdiklangan  «O`zbekiston  Respublikasi  Moliya 
Va zirligi  haqidagi  nizom»ga  asosan  faoliyat  ko`rsatadi.  Nizomda  Moliya  Va zirligining 
asosiy  vazifalari,funksiyalari  va  hukuklari  hamda  uni  faoliyatini  tashkil  qilish  tartibi 
belgilab berilgan.    Nizomga ko`ra Moliya Va zirligining bosh vazifasi bo`lib, davlat budjetini 
tayyorlash va uni moliyalashtirish hisoblanadi.  Bu asosan qo`yidagilarni o`z ichiga 
oladi:

Davlat budjeti loyixasini tayyorlash

Davlat budjeti loyixasi va uni bajarilishi to`grisidagi hisobotni Va zirlar 
Maxkamasi orqali Respublika Oliy Majlisi tasdigiga kiritish.

Davlat budjeti bajarilishini moliyalashtirish.

Davlat budjeti daromadlari va harajatlari yuzasidan nazorat va boshqalar.
O`zbekiston  Respublikasi  Moliya  Va zirligiga  Va zir  raxbarlik  qiladi  va  u 
O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  tomonidan  tayinlanadi  va  Oliy  Majlis 
tasdigidan  o`tadi.    Moliya  Va zirining  o`rinbosarlari  vazirning  tavsiyasi  asosida 
Va zirlar Maxkamasi tomonidan tayinlanadi.   O`zbekiston  Respublikasi  Moliya  Va zirligi  mamlakatda  moliyaviy  faoliyat 
huquqiy  asoslari  mustaxkamlanishini  ta`minlaydi,  qonun  loyixalari  bo`yicha 
moliyaviy  xulosa  beradi,  o`z  hukuki  doirasidagi  masalalar  bo`yicha 
qonunchilikning amalda ko`llanilishini umumlashtiradi va uni takomillashtirishga 
qaratilgan  vazifalarni  Va zirlar  Maxkamasiga  takdim  etadi,  hamda  o`zining 
vakolati  doirasida  me`yoriy  xujjatlarni  ishlab  chiqadi  va  ularni  bajarilishini 
nazorat qiladi.
Joylardagi  moliya  organlari  o`z  ishlarini  hududning  xajmi  va  unga  tegishli 
moliyaviy rusurslar chegarasida tashkil etadi. 
Mamlakatimizda  soliq  to`lovlarini  to`gri  hisoblanishi,  ularni  davlat  budjetiga 
to`liq  va  belgilangan  muddatlarda  kelib  tushishini  ta`minlash  O`zbekiston 
Respublikasi  Davlat  Soliq  Ko`mitasi  va  uning  joylardagi  boshqarmalari  hamda 
inspeksiyalari  zimmasiga  yuklatilgan.  Boj    to`lovlarining  to`g`ri  hisoblanishi  va 
budjetga  to`liq  va  o`z  vaqtida  kelib  tushishiga  O`zbekiston  Respublikasi  Davlat 
Bojxona Ko`mitasi va uning joylardagi bo`linmalari mas`uldir.
Davlat budjetning gazna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab kuyiladigan maxsus 
vakolatli  moliya  organi  hamda  uning  Korakalpogiston  Respublikasi,  viloyatlar, 
tumanlar, shaharlardagi hududiy bulinmalari tomonidan amalga oshiriladi.   Turli xil daromadlar $133.3 B 
(3%)
Bojxona to'lovlari $80 B (2%)
Aktsiz solig'i $75.3 B (2%)
Mulk va sovg'a soliqlari $27.1 B 
(1%)
Ishsizlik sug'urtasi $56.6 B (1%)
Boshqa pensiya $10.3 B (<1%) Hukumat yig'adigan daromadlarning 
katta qismi har yili yoki har chorakda 
yig'iladigan soliqlar orqali alohida 
soliq to'lovchilar, kichik biznes va 
korporatsiyalarning badallaridan 
keladi. Federal daromadlarning 
qolgan manbalari aktsizlar, mulk va 
boshqa soliqlar va yig'imlardan 
iborat.   2021 yilda federal hukumat
6,82 t rillion 
dollar sarfl adi .
Federal hukumat 
Amerika 
jamoatchiligini qo'llab-
quvvatlovchi turli xil 
dasturlar va 
xizmatlarni 
moliyalashtiradi. Feder
al hukumat, 
shuningdek, 
to'lanmagan federal 
qarz, shu jumladan 
G'aznachilik notalari va 
obligatsiyalari bo'yicha 
olingan foizlarga pul 
sarflaydi. Hamma pul qayerga ketadi? Hukumat AQSh 
xalqining farovonligini ta'minlaydigan 
dasturlarga pul sarflaydi. Nima uchun 
federal hukumat buni qiladi? Konstitutsiya 
javob beradi! Konstitutsiyaning 
muqaddimasida hukumatimizning maqsadi 
“...Adolatni oʻrnatish, ichki osoyishtalikni 
taʼminlash, umumiy mudofaani taʼminlash, 
umumiy farovonlikka koʻmaklashish va 
oʻzimizga va avlodlarimizga ozodlik 
ne’matlarini taʼminlashdan iborat” deyilgan.   Foydalanilgan adabiyotlar:
                                                 
1. O`zbekiston Respublikasining Markaziy bankining  faoliyatini tubdan 
takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risidagi  PF-5296 (09.01.2018).
2. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Toshkent, 2023y.
3. Markaziy bank  to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2002y.
4. Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risidagi qonun , Toshkent, 
2007y.
5. Bank siri to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2003y.
6. Va lyutani tartibga solish to`g`risidagi qonun, Toshkent, 2003y.
7. Davlat budjetining g`azna ijrosi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y.
8. Fuqarolarni jamg`arib boriladigan pensiya ta`minoti to`g`risidagi qonun, 
Toshkent, 2004y.
9. Kredit uyushmalari to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2006y.
10. Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2003-y.   ETIBORINGIZ UCHUN 
RAHMAT!

TARMOQLAR ARO SOHANI BOSHQARISH

Reja: Moliyaning mohiyati va funksiyalari. 1. Moliya tizimi. 2. Moliya tizimini boshqarish. 3. Moliyaviy resurslarning mohiyati va ahamiyati. 4. Moliya siyosati

 Shu pul munosabat l ar k orx onalar moliy asi ni ng mohit ini belgil ay di, chunk i ularni ng v osit asi bilan dav lat ning v a x o’al ik y urit uv chi sub’ek t larning ixt i yoridagi t url i pul fondlar t ashk il qili nadi v a sarfl anadi . Ma’lumk i, moli y a fani pulning o’zi emas, balk i pul fondlari t o’g’risidagi fandir. Pul fondlari ma’lum maqsadlar uchun t ashk il qili nadi v a belgilangan maqsadlar uchun sarfl ani shi k erak . Pul fondlari o’z maqsadiga sarfl anmagan t aqdirda moliy a int izomi buzil gan deb hisoblanadi.  X ul osa qi lib shuni ay t i sh mumk i nk i, t ijorat k orx onalari ni ng mol iy asi o’z k api t alini v a pul mablag’lari ni ng maqsadli fondlarini t ashk il qilish v a sarfl ash bi lan bog’liq bo’lgn pul munosabat larni bel gilay di.  К orx onalarning moliy asi ham umumdav lat moliy asi baj aradigan t aqsimot v a nazorat funk siy alarini bajaradi .