T U R K E T N O N I M I V A U N I N G M A ` N O S I

TURK ETNONIMI VA UNING MA’NOSI. • Turk etnonimi eramizning VI asrlari-dan boshlab yozma manbalarda tez-tez tilga olinadi. Tomsen va Bartoldlarning ta’kidlashicha, turk etnonimi, dastlab, ijtimoiy termin bo‘lgan, keyinchalik, xalq va til oilasining atamasiga aylangan, ya’ni, avval, ayrim urug‘ yoki qabilaning nomi bo‘lmagan bu so‘z qabilalar uyushmasini ifodalay boshlagan va asta-sekin xalq nomi – etnonimga aylangan. Turk so‘zining etimologik ma’nosi ham, yuqoridagi mualliflar aniqlashicha, “uyushgan, birlashgan, kuchli, qudratli” demakdir.

T U R K I Y T I L L I X A L Q L A R VA U L A R N I N G YA S H A S H H U D U D L A R I . • Turkiy xalqlarga – avarlar, ozarbayjonlar, oltoylar, astraxan tatarlari, balqarlar, boshqirdlar, bulg‘or-lar, gagauzlar, qarluqlar, xajarlar, qozoqlar, qaraimlar, qoraqalpoqlar, qorachoylar, qumiqlar, qipchoqlar, qirg‘izlar, qrim tatarlari, qirimchaqlar, no‘g‘oylar, o‘g‘uzlar, o‘zbeklar, pecheneglar, salarlar, sariq uyg‘urlar, sibir tatarlari, tatarlar, tofalar, truxmenlar, tuvalar, turklar, turkmanlar, uyg‘urlar, urumlar, xazarlar, xakaslar, chuvashlar, chulim tatarlari, shorlar, yoqutlar kiradi. • Yuqorida ta’kidlangan xalqlarning ayrimlari hozirda o‘z milliy tiliga ega bo‘lsa, ba’zilari o‘lik tilga aylanib qolgan yoki boshqa xalqlar tarkibiga qo‘shilib ketgan. Bular haqida ma'lumotlar berish til tarixi, turkiy tillarni qiyosiy-tarixiy o‘r-ganish uchun ahamiyatlidir. Shuning uchun ham turkiy xalqlar haqida ma’lumotga ega bo‘lishning ahamiyati katta. Endi ularning har biri haqida alohida to‘xtalamiz.

• Avarlar – o‘rta asrda yashagan turkiy xalq bo‘lib, ular Karpat havzasida (hozirgi Dunay orti, Markaziy Vengriya, Transilvaniya) ikki yarim asr davomida katta siyosiy kuchga ega bo‘lgan hamda o‘zining Avar xoqonligini vujudga kel-tirgan xalqdir. Xoqonlik IX asr boshlarida franklar tomonidan qulatilgach, avarlar boshqa xalqlarga aralashib ketadi. • Avarlar turkiycha par-apurim , Vizantiya manbalarida avarlar , rus manba-larida obrlar deb nomlangan. Markaziy Osiyodan chiqqan qabilalar bilan juan-ju-anlar nomi bilan ma’lum bo‘lgan, degan taxmin paydo bo‘ladi. Boshqa taxmin-larga ko‘ra, ular O‘rta Osiyodan chiqqan. Ammo ularning kelib chiqishi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar yo‘q. • O‘tgan asr boshlarida olimlar orasida dog‘istonlik avarlar bilan “yo‘q bo‘lib ketgan” avarlarning qarindoshi bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risida bahs-munozaralar bo‘ldi. Qadimgi avarlarning tili turkiy, dog‘istonlik avarlar tili esa alohida kavkaz tili hisoblangan. Dog‘istonlik avarlarning qadimgi nomi maarulal bo‘lib, bu ikki xalqning qarindoshligini rad etadi.

• Ozarbayjonlar – Kavkazda yashovchi turkiy xalqlarning biri bo‘lib, ular Ozarbayjon Respublikasining tub aholisini tashkil qiladi. Bundan tashqari, Gruzi- ya, Armaniston, Dog‘iston hamda 7 mln. ozarbayjon Eronning shimolida, shuning-dek, boshqa mamlakatlarda ham istiqomat qiladilar. Ozarbayjonlarning umumiy soni 13 mln. Dini – musulmon (shiytlar). • Ozarbayjonlarning kelib chiqishida eramizgacha bo‘lgan IV asrdagi Janubiy Ozarbayjonda tuzilgan kichik Midiya yoki Atropatena mamlakati aholisi va Ozar- bayjonning shimolida paydo bo‘lgan alban qabilasi urug‘i, keyinchalik esa Kavkaz Albaniyasining mahalliy aholisi tarkibiy qism rolini o‘tagan. So‘ngra bu yerlarga har xil eroniy (kimmeriylar, skiflar) va turkiy qabilalar (xunlar, bulg‘orlar, xazar-lar, pecheneglar) kelib, mahalliy aholi bilan chatishadi. Shundan keyingi davrlarda (XI – XIII asrlar) turkiy qabilalar (ayniqsa, o‘g‘uz-saljuqlar) ko‘plab kelib, ular ozarbayjon xalqining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.