Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘otit turk”asari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

50.3349609375 KB

Скачать

Reja:
1. Mahmud Koshg‘ariy va uning
“Devonu lug‘otit turk”asari.
2. Mahmud Zamaxshariy va uning
filologik asarlari.
3. XIII-XVII asarlarda yaratilgan filologik
asarlar. Ularning turkologiya tarixidagi
o‘rni.ри

XII-XIV asrlar davomida arab tilida turkiy tillarning
leksik, fonetik va grammatik
xususiyatlariga bag’ishlangan bir qancha asarlar
vujudga keldi. Ularning ko’pchiligi til to’rganish
maqsadida, ba'zilari esa qiyosiy xarakterda yozilgan.
M: Abu Hayyon asarlari bunga misol bo'la
oladi.
Ispaniyaning Andaluziya viloyatidagi Grenada
shahrida tugilib, Misrda yashagan, aslida
Afrikaning berber qabilasiga mansub bo’lgan
Asiruddin Abu Hayyon al-Andalusiy (1256-1345) 60
ga yaqin asar yozgan bo’lib, 15 tasi bizgacha etib
kelgan.

Abu Hayyonning turkiy tiliga bo`lgan qiziqishi
Misrda yashab turgan davrdayoq paydo
bdlgan edi. Bu qiziqish natijasida u arablarning
turkiy tilini yaxshi tushunishlarini
osonlashtirish
maqsadida turkiy til va uning dialektlariga
hamda turkiy til bilan arab tilining o'zaro
qiyosiga
bagishlangan «Kitob al-idrok...» lug'atidir. Asar
1312 yilda Qohirada yozilgan bo'lib, qo'l yozma
nusxasi 132 betdan iborat. Bu asarning 2
qo'lyozmasi mavjud. Ular Istanbulda saqlanadi.

Asar 2 qismdan iborat. 1) lug'at; 2)grammatika.
Lug'atda so’zlar alfavit printsipi asosida joylashtirilgan.
So'zning lugatdagi o'rni so'z
boshidagi 2 harf (tovush) asosida belgilangan.
Muqaddima qismida ma'lum bo’lishicha, Abu Hayyon
tilning struktura elementlarini o'sha
davrdayoq lugat tarkibi, morfoloeiya va sintaksisdan
iborat deb hisoblaydi. Chunki u til o'rganish
uchun uch narsani: 1) ayrim olingan so’zlarning
ma'nolarini; 2) so'zlarning turlanish va tuslanish
qoidalarini, 3) so'z birikmalarini bilishni tavsiya qiladi.

Yuqorida ta'kidlab o'tdikki, asarning lug'at qismida turkiy
so'zlar arab alfaviti tartibida
berilgan. Unda 2760 so'z mavjud, Tadqiqotchilarni
ko'rsatishicha, asarning lug'at qismida 5 ta
arabcha so`z va 13 ta forscha so'z uchraydi.

1) k, g tovushining y tovushiga o'tishi holati:
dagma-tayma, atni mindum ayarlab;
2) g tovushining undoshlar oldidan tushishi:
igna-ina.
3) g va y tovushlarining o'rin almashinib kelishi;
bugdoy-buyday;
4) g`va v tovushlarining o'rin almashinib kelishi;
o'g`ul-o'vul, ag'uz-avuz;
5) so'z boshida y undoshining orttirilishi; ilon-
yilon, yip-ip;
6)x tovushining q ga o'tishi; xo`ja-qo`ja;

Morfologiya qismida so'zlar odatga kdra 3 turkumga
ajratilgan: ot, fe'l, harf (yordamchi
so'zlar va qo'shimchalar). Bu qismda turkiy tillarning
so'z yasash, so'z o'zgartish va shakl yasash
tizimi aks ettiriladi.
Sifatlarning orttirma darajasi «yavlak» so'zi orqali
hosil qilinadi: yavlak ko'rkludur-juda
chiroylidir. «Yarim» ma'nosini bildiruvchi son
manbada «yaru» so'zlari bilan ifodalanad.

Asar 4 bobdan iborat bo'lib, ularning har qaysisi
mavzuviy gurithlarga-fasllarga ajratilgan.
Asarning birinchi bobi tangrining ismi va fazoda unga
tobe bo'lgan mavjitdotlarga hamda diniy
terminlarga bag'ishlangan. M: tangri, yalavach, farishta,
quyosh, yog`mur, ko`kramak, ay tutulmak
kabilar.
Asarning ikkinchi bobi er, uning osti va uslidagi narsalar
izohiga bag'ishlangan bo'lib, ularga
oid so'zlar bir qancha guruhlarga bo’lingan:

M: foydali qazilmalarga oid so'zlar: altun, kumush, baqo'r
(mis), kamur, qurshun
(qo’rg'oshin), tamur;
- harbiy sohaga oid so'zlar: kozari (josus), chari (qo'shin),
chalo'sh (olishuv,
kurash), sano'sh (sanchilmoq), qonush (bosqinchilik);
- o’simliklar nomlari: bugdoy, arpa, kunji, noxut, ekin;
- hayvonlar nomi: davar (poda), dava(tuya), okuz, bug'a,
qoyan, buzag'u, oglak (uloq,
echkicha);
- oziq-ovqat nomlari: ai (go'sht), ash, bal (asal), chaqar
(shakar), yag:
- qarindoshlikka oid so'zlar: ana, ata,o`g'lan, o`g`ul, qiz;
- hashorat nomlari: sinak (pashsha), chibin;

M.Koshg'ariyning «Devonu lugotit turk» asari ikki qismdan iborat: 1) k i r i sh; 2) l u g' a
t.
Kirish qismida turkiy tillarning mavqei, lug'atning oldiga qoyitgan vazifalar, asarning
mundarijasi,
turkiy tillarda so'z tuzilishi va yasalishi, turkiy qabilalar va ular tillarining o’ziga xos
xususiyatlari,
tilda va lahjalarda bo'lgan so'zlar haqida fikr yuritiladi.
Asarning lug'at qismi sakkiz bo’limdan iborat:
1) hamzali so'zlar (boshida alif, vov, yoy harflari keladigan stfzlar) bo'limi;
2) solim (tarkibida alif, vov, yoy harflari kelmaydigan so'zlar)

Lug'atning shu tartibda tuzilishi arab leksikograjlyasi an'analariga mos
edi. Muallif lug'at
tuzishda mashhur arab tilshunosi Halil ibn-Ahmadning «Kitob-ul-ayn»
lug'atiga asoslanganini
alohida ta'kidlaydi.
Mahmud Koshg'ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy metoddan
foydalanib,
tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning asoschilaridan biri bo’ldi. U
turkiy tillarning leksikasini,
morfologiyasini va fonetikasini bir-biriga qiyoslab, ular orasidagi o'xshash
va farqli tomonlarni
ko’rsatdi. Bu faktlarni izohlashda tarixiy aspektga yondoshadi.
Lug'atda turkiy tillar leksikasiga mansub 7500 so'z izohlangan. O'sha
davrdagi taomilga
ko'ra, turkiy so'zlarga arabcha izoh beriladi. Shuning uchun ham
M.Koshg'ariy «Tushunilishi oson
bo'lsin uchun asarda arabcha istiloh (termin)lar qo'lladim», -deydi.

Muayyan xalq, qabila tiliga oid so'zlar: gejak-kokil (arg'u tilida), o'tunch-qarz (o'guz tilida),
qaraqlamoq-tfg'irlamoq, taiamoq (yag'mo tilida), tunak-qamoqxona, zindon (barsag'on
tilida), sugut-
suzma (qarluq tilida) kabilar.
Bu haqda Mahmud Koshg’ariy shunday yozadi: «Men turklar, turkmanlar o'g'uzlar,
chigillar,
yag'molar, qirgizlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko'p yillar kezib chiqdim,
lug'atlarini
ttfpladim, turli xil so'z xususiyatlarini o'rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til
bilmaganim
uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildirn. Vlarni
har
tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim».
Mahmud Koshg’ariy o'zlashma so'zlarga ikki xil munosabatda bo'ladi: 1) Kundalik
turmushda qo'llanadigan turli xil narsalar borki, ular hayotga singib ketgan. Vlarni
nomlovchi so'z
tilda bo'lmasa, bunday so'zni qo'shni tildan olish mumkin. 2) Tilda mavjiid so'zlar o'rnida
boshqa tit
so'zini qffllash zararli deb hisoblaydi. BU fikrga asoslanganimizga bilge, bitig, uragut kabi
turkiy
so'zlar o'rnida arabcha olim, kitob, ayol kabi so'zlarni qabul qilmasligimiz kerak.

Mahmud Koshg’ariy o'zlashtirma so'zlarni ham e'tibordan chetda
qoldirmadi. Masaian, qarit
(o'g'irlash, talash) so'zini u turkman tiliga arab tilidan o'zlashgan
deb taxmin qiladi. Shu bilan birga,
Mahmud Koshg’ariy turkiy tillardan boshqa tillarga o'zlashgan
so'zlarga ham to'xtalib o'tadi. «Paxtali
to'n» ma'nosidagi yolma so'zi haqida it shunday deb yozadi:
«Forslar buni turkiy xalqlardan olib
yalma shaklida talaffuz qiladilar. Arablar forslardan olib yolmoq
shaklida qo'llaydilar. Hech kirn bu
so'zni turklar forslardan olgan deb da'vo qila olmaydi. Chunki men
bu so'zni eng qirg'oq chegaralarda
yashovchi oddiy turk xalqlaridan ham eshitganman. Bular boshqa
xalqlardan ko'ra, bu xil yomgir
elpig'ichiga muhtojroqdirlar. Chunki bularning yurtida qor, yomgir
ko'pdir»

Mahmud Koshgariyning «Devonu lugotit'turk» asarii
faqat tilshunoslik asari bo'lib
qolmasdan, o'z davrini qomusidir. Chunki unda turli
xalqlarning tarixi, jo'grofiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy
ahvoli, urf-odatlari, tabiiy sharoiti, etnografiyasi,
adabiyoti haqida qimmatli materiallar mavjud.
M.Koshgariy tomonidan berilgan ma'lumotlar hozirgi
tillarni ffrganishda va ularning qiyosiy-tarixiy
grammatikasini yaratishda qimmatli manba bo'lib
qoladi.

Reja: 1. Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘otit turk”asari. 2. Mahmud Zamaxshariy va uning filologik asarlari. 3. XIII-XVII asarlarda yaratilgan filologik asarlar. Ularning turkologiya tarixidagi o‘rni.ри

XII-XIV asrlar davomida arab tilida turkiy tillarning leksik, fonetik va grammatik xususiyatlariga bag’ishlangan bir qancha asarlar vujudga keldi. Ularning ko’pchiligi til to’rganish maqsadida, ba'zilari esa qiyosiy xarakterda yozilgan. M: Abu Hayyon asarlari bunga misol bo'la oladi. Ispaniyaning Andaluziya viloyatidagi Grenada shahrida tugilib, Misrda yashagan, aslida Afrikaning berber qabilasiga mansub bo’lgan Asiruddin Abu Hayyon al-Andalusiy (1256-1345) 60 ga yaqin asar yozgan bo’lib, 15 tasi bizgacha etib kelgan.

Abu Hayyonning turkiy tiliga bo`lgan qiziqishi Misrda yashab turgan davrdayoq paydo bdlgan edi. Bu qiziqish natijasida u arablarning turkiy tilini yaxshi tushunishlarini osonlashtirish maqsadida turkiy til va uning dialektlariga hamda turkiy til bilan arab tilining o'zaro qiyosiga bagishlangan «Kitob al-idrok...» lug'atidir. Asar 1312 yilda Qohirada yozilgan bo'lib, qo'l yozma nusxasi 132 betdan iborat. Bu asarning 2 qo'lyozmasi mavjud. Ular Istanbulda saqlanadi.

Asar 2 qismdan iborat. 1) lug'at; 2)grammatika. Lug'atda so’zlar alfavit printsipi asosida joylashtirilgan. So'zning lugatdagi o'rni so'z boshidagi 2 harf (tovush) asosida belgilangan. Muqaddima qismida ma'lum bo’lishicha, Abu Hayyon tilning struktura elementlarini o'sha davrdayoq lugat tarkibi, morfoloeiya va sintaksisdan iborat deb hisoblaydi. Chunki u til o'rganish uchun uch narsani: 1) ayrim olingan so’zlarning ma'nolarini; 2) so'zlarning turlanish va tuslanish qoidalarini, 3) so'z birikmalarini bilishni tavsiya qiladi.

Yuqorida ta'kidlab o'tdikki, asarning lug'at qismida turkiy so'zlar arab alfaviti tartibida berilgan. Unda 2760 so'z mavjud, Tadqiqotchilarni ko'rsatishicha, asarning lug'at qismida 5 ta arabcha so`z va 13 ta forscha so'z uchraydi.

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘otit turk”asari

15.08.2023

0

50.3349609375 KB

Похожие