logo

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarining til xususiyatlari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4010.7421875 KB
Mav zu: Mahmud 
Koshg‘ariy ning “ Dev onu 
lug‘ot it  t urk ”  asarining t il 
xususiy at lari                   Reja:
1. Mahmud Koshg‘ariyning 
“Devonu lug‘otit turk” asari 
haqida.
2. “Devonu lug‘otit turk” 
asarining ahamiyati haqida 
tilshunos olimlar fikrlari.
3. Asarning til xususiyatlari.
4. “Devonu lug‘otit turk” 
asarida so‘z turkumlari.
Xulosa.                   «Devonu lug otit-turk» («Turkiy ʻ
so zlar devoni») – Mahmud 	
ʻ
Koshg ariyning turkiy tillar haqidagi 	
ʻ
qomusiy asari bo lib, 1071–72-yillarda 	
ʻ
yozilgan. Bu asarda 11-asrning ikkinchi 
yarmida Markaziy Osiyoda va G arbiy 	
ʻ
Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy 
urug  va qabilalar, ularning ijtimoiy 	
ʻ
ahvoli, tili, tarixi, bu hududning 
geografiyasi, metrologiyasi va 
astronomiyasiga oid qimmatli 
ma’lumotlar yozib qoldirilgan.                                       
«Devonu lug otit-turk»ning ʻ
qo lyozmasi 1914-yil Turkiyaning 	
ʻ
Diyorbakr shahridan topilgan. 319 
sahifali bu qo lyozma Istanbulda 	
ʻ
saqlanadi. Bu nusxa «Devonu 
lug otit-turk» yozilganidan 	
ʻ
salkam 200 yil keyin, ya’ni 
Mahmud Koshg ariyning o z qo li 	
ʻ ʻ ʻ
bilan yozilgan nusxadan 1266 
yilda kotib Muhammad ibn Abu 
Bakr ibn Fotihal-Soviy al-
Damashqiy tomonidan 
ko chirilgan.	
ʻ                   
Taniqli turkshun о s  о lim E.V.Sev о rtyan shunday deydi: 
“H о zirgi zam о n turkiy tillarini “Dev о n” bilan 
s о lishtirganda, ular o‘rtasida juda katta mushtaraklik 
b о rligi tayin. “H о q о niy” degan atamaning o‘zi ham 
Q о rax о niylarning sult о ni Bug‘ra X о q о n n о midan 
о linganligi ma’lum. Pr о fess о r T.Gadjievning 
yozishicha, bugungi juda ko‘p turkiy tillardagi 
antr о p о nimlar etn о nimlarga aylangan. Shuning uchun 
ham turk etn о slarini bir-biridan ajratishda qiyinchiliklar 
kelib chiqib turadi. Masalan, turkmanlarni “Dev о n”dagi 
Mahmud K о shg‘ariyning turkmanlar va o‘g‘uzlar 
haqidagi fikrlari ko‘pr о q qiziqtiradi.                   
Mahmud K о shg’ariyning “Dev о nu lug’ о tit 
turk” asariga asar muallifining o’zidan b о shqa 
real bah о  beradigan kishi yo’q. U jumladan, 
shunday deydi: “Men bu kit о bni alifb о 
tartibida tartib berdim. Unga turkiy xalq 
maq о llari, to’rtliklari, f о l kl о r qo’shiqlari va 
nasriy namunalardan bezak berdim. Men 
kit о bni o’quvchiga tushunrali bo’lishi uchun 
undagi tushunilishi qiyin bo’lgan jihatlariga 
tushuntirishlar berdim. Bunga yillab mehnat 
qildim. Ayniqsa, d о nishmandlik xususiyatiga 
ega bo’lgan maq о llarga ahamiyat qaratdim. 
Ular halqning baxti va baxtsizligi, yaxshi va 
yom о n kunlarini o’zida aks ettirgan bo’lib, 
uning qadriyatlari darajasiga ko’tarilgan.”                    Devonu lug otit turk“ arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy so zlarni ʻ ʻ
to g ri talaffuz qilish maqsadida arabcha hara-katlar (harflardagi ost-ust 	
ʻ ʻ
ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan, 
chunki arabcha harf va alif, vov, yo ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib bo lmas 	
ʻ
edi. Turkiy tildagi cho ziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq tovushlar uchun 	
ʻ
Maxmud Koshg ariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qo llaydi yoki so z boshidagi 	
ʻ ʻ ʻ
cho ziqlikni ikki alif bilan ko rsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan so zlarga 2 xil 	
ʻ ʻ ʻ
ishora qo yadi.	
ʻ                   
Dev о nu lug’ о t-it turk”ning ikkinchi 
kit о bida qatardi – qaytardi so’zining 
man о lariga iz о h berilar ekan, bunda 
mazkur so’zning  о l atig’ qatardi – u 
о tini qaytardi yoki yag’i qatardi – 
dushmanni qaytardi, - kabi 
man о larda qo’llanilishi bayon 
qilinadi.                   
Morfologiya sohasida so z turkumlarini, davr an anasiga ʻ ʼ
ko ra, 3 so z turkumiga: fe l, ism, bog lovchiga bo lib, 	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
ularning yasalish va turlanish yo llarini ko rsatib o tadi. 	
ʻ ʻ ʻ
„Devonu lug otit turk“da 250 dan ortiq maqol va 	
ʻ
matallar, o nlab she riy parchalar keltirilgan.	
ʻ ʼ

V. V. Bartold „Devonu lug otit turk“dan o z ilmiy 	
ʻ ʻ
ishlarida keng foydalanganini sharqshunos S. Volin 
ko rsatib o tgan. Tilshunos olim V. I. Belyayev „Devonu 	
ʻ ʻ
lug otit turk“ haqida shunday yozadi: „Biz bu asarga 
ʻ
nihoyatda yuksak baho berishimiz kerak, chunki u 
kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli materialni 
shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif bergan 
ma lumotlar… arxeologik kashfiyotlar bu 
ʼ
ma lumotlarning aksariyatini isbot etmoqda“. Nemis 
ʼ
sharqshunosi K. Brokkelman „Devonu lug otit turk“ 	
ʻ
asarini 1928-yil nemis tiliga tarjima qildi.                   Xulosa qilib aytganda, devondagi 
izohlardan ma lum  bo lishicha, X-XI ʼ ʻ
asrlarda turk, chigil, o g uz va qipchoq tiliga 	
ʻ ʻ
xos lahjalarning nufuzi yuqori turgan. 
Mahmud Koshg ariy o sha  	
ʻ ʻ
davrdagi barcha urug -qabilalar lahjalarini,  	
ʻ
asosan ana shu nufuzli qabilalar tillari  
orasidagi yaqinlik va o xshashliklarni  	
ʻ
qiyoslagan. Shuning uchun devonda 
qiyoslash  jarayonida ularning birini o g uz, 	
ʻ ʻ
ikkinchisini  chigil yoki turk guruhiga xos 
deb ataydi.                   
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Abdurahmonov G‘. “Devonu lug‘otit turk” asari haqida. 
O‘zME. 2-jild.

2. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. – Toshkent: Fan, 
1960.

3. Sanaqulov U. Qurbonov A. “Devonu lug‘otit turk” asarida 
adabiy til ilk tarmoqlarining yuzaga kelishi haqida. Xorijiy 
filologiya. 2016.

Mav zu: Mahmud Koshg‘ariy ning “ Dev onu lug‘ot it t urk ” asarining t il xususiy at lari

Reja: 1. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari haqida. 2. “Devonu lug‘otit turk” asarining ahamiyati haqida tilshunos olimlar fikrlari. 3. Asarning til xususiyatlari. 4. “Devonu lug‘otit turk” asarida so‘z turkumlari. Xulosa.

«Devonu lug otit-turk» («Turkiy ʻ so zlar devoni») – Mahmud ʻ Koshg ariyning turkiy tillar haqidagi ʻ qomusiy asari bo lib, 1071–72-yillarda ʻ yozilgan. Bu asarda 11-asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda va G arbiy ʻ Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urug va qabilalar, ularning ijtimoiy ʻ ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirilgan.

 «Devonu lug otit-turk»ning ʻ qo lyozmasi 1914-yil Turkiyaning ʻ Diyorbakr shahridan topilgan. 319 sahifali bu qo lyozma Istanbulda ʻ saqlanadi. Bu nusxa «Devonu lug otit-turk» yozilganidan ʻ salkam 200 yil keyin, ya’ni Mahmud Koshg ariyning o z qo li ʻ ʻ ʻ bilan yozilgan nusxadan 1266 yilda kotib Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy al- Damashqiy tomonidan ko chirilgan. ʻ