Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarining til xususiyatlari
![Mav zu: Mahmud
Koshg‘ariy ning “ Dev onu
lug‘ot it t urk ” asarining t il
xususiy at lari](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_1.png)
![Reja:
1. Mahmud Koshg‘ariyning
“Devonu lug‘otit turk” asari
haqida.
2. “Devonu lug‘otit turk”
asarining ahamiyati haqida
tilshunos olimlar fikrlari.
3. Asarning til xususiyatlari.
4. “Devonu lug‘otit turk”
asarida so‘z turkumlari.
Xulosa.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_2.png)
![«Devonu lug otit-turk» («Turkiy ʻ
so zlar devoni») – Mahmud
ʻ
Koshg ariyning turkiy tillar haqidagi
ʻ
qomusiy asari bo lib, 1071–72-yillarda
ʻ
yozilgan. Bu asarda 11-asrning ikkinchi
yarmida Markaziy Osiyoda va G arbiy
ʻ
Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy
urug va qabilalar, ularning ijtimoiy
ʻ
ahvoli, tili, tarixi, bu hududning
geografiyasi, metrologiyasi va
astronomiyasiga oid qimmatli
ma’lumotlar yozib qoldirilgan.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_3.png)
![](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_4.png)
![
«Devonu lug otit-turk»ning ʻ
qo lyozmasi 1914-yil Turkiyaning
ʻ
Diyorbakr shahridan topilgan. 319
sahifali bu qo lyozma Istanbulda
ʻ
saqlanadi. Bu nusxa «Devonu
lug otit-turk» yozilganidan
ʻ
salkam 200 yil keyin, ya’ni
Mahmud Koshg ariyning o z qo li
ʻ ʻ ʻ
bilan yozilgan nusxadan 1266
yilda kotib Muhammad ibn Abu
Bakr ibn Fotihal-Soviy al-
Damashqiy tomonidan
ko chirilgan.
ʻ](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_5.png)
![
Taniqli turkshun о s о lim E.V.Sev о rtyan shunday deydi:
“H о zirgi zam о n turkiy tillarini “Dev о n” bilan
s о lishtirganda, ular o‘rtasida juda katta mushtaraklik
b о rligi tayin. “H о q о niy” degan atamaning o‘zi ham
Q о rax о niylarning sult о ni Bug‘ra X о q о n n о midan
о linganligi ma’lum. Pr о fess о r T.Gadjievning
yozishicha, bugungi juda ko‘p turkiy tillardagi
antr о p о nimlar etn о nimlarga aylangan. Shuning uchun
ham turk etn о slarini bir-biridan ajratishda qiyinchiliklar
kelib chiqib turadi. Masalan, turkmanlarni “Dev о n”dagi
Mahmud K о shg‘ariyning turkmanlar va o‘g‘uzlar
haqidagi fikrlari ko‘pr о q qiziqtiradi.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_6.png)
![
Mahmud K о shg’ariyning “Dev о nu lug’ о tit
turk” asariga asar muallifining o’zidan b о shqa
real bah о beradigan kishi yo’q. U jumladan,
shunday deydi: “Men bu kit о bni alifb о
tartibida tartib berdim. Unga turkiy xalq
maq о llari, to’rtliklari, f о l kl о r qo’shiqlari va
nasriy namunalardan bezak berdim. Men
kit о bni o’quvchiga tushunrali bo’lishi uchun
undagi tushunilishi qiyin bo’lgan jihatlariga
tushuntirishlar berdim. Bunga yillab mehnat
qildim. Ayniqsa, d о nishmandlik xususiyatiga
ega bo’lgan maq о llarga ahamiyat qaratdim.
Ular halqning baxti va baxtsizligi, yaxshi va
yom о n kunlarini o’zida aks ettirgan bo’lib,
uning qadriyatlari darajasiga ko’tarilgan.”](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_7.png)
![Devonu lug otit turk“ arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy so zlarni ʻ ʻ
to g ri talaffuz qilish maqsadida arabcha hara-katlar (harflardagi ost-ust
ʻ ʻ
ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan,
chunki arabcha harf va alif, vov, yo ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib bo lmas
ʻ
edi. Turkiy tildagi cho ziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq tovushlar uchun
ʻ
Maxmud Koshg ariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qo llaydi yoki so z boshidagi
ʻ ʻ ʻ
cho ziqlikni ikki alif bilan ko rsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan so zlarga 2 xil
ʻ ʻ ʻ
ishora qo yadi.
ʻ](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_8.png)
![
Dev о nu lug’ о t-it turk”ning ikkinchi
kit о bida qatardi – qaytardi so’zining
man о lariga iz о h berilar ekan, bunda
mazkur so’zning о l atig’ qatardi – u
о tini qaytardi yoki yag’i qatardi –
dushmanni qaytardi, - kabi
man о larda qo’llanilishi bayon
qilinadi.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_9.png)
![
Morfologiya sohasida so z turkumlarini, davr an anasiga ʻ ʼ
ko ra, 3 so z turkumiga: fe l, ism, bog lovchiga bo lib,
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
ularning yasalish va turlanish yo llarini ko rsatib o tadi.
ʻ ʻ ʻ
„Devonu lug otit turk“da 250 dan ortiq maqol va
ʻ
matallar, o nlab she riy parchalar keltirilgan.
ʻ ʼ
V. V. Bartold „Devonu lug otit turk“dan o z ilmiy
ʻ ʻ
ishlarida keng foydalanganini sharqshunos S. Volin
ko rsatib o tgan. Tilshunos olim V. I. Belyayev „Devonu
ʻ ʻ
lug otit turk“ haqida shunday yozadi: „Biz bu asarga
ʻ
nihoyatda yuksak baho berishimiz kerak, chunki u
kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli materialni
shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif bergan
ma lumotlar… arxeologik kashfiyotlar bu
ʼ
ma lumotlarning aksariyatini isbot etmoqda“. Nemis
ʼ
sharqshunosi K. Brokkelman „Devonu lug otit turk“
ʻ
asarini 1928-yil nemis tiliga tarjima qildi.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_10.png)
![Xulosa qilib aytganda, devondagi
izohlardan ma lum bo lishicha, X-XI ʼ ʻ
asrlarda turk, chigil, o g uz va qipchoq tiliga
ʻ ʻ
xos lahjalarning nufuzi yuqori turgan.
Mahmud Koshg ariy o sha
ʻ ʻ
davrdagi barcha urug -qabilalar lahjalarini,
ʻ
asosan ana shu nufuzli qabilalar tillari
orasidagi yaqinlik va o xshashliklarni
ʻ
qiyoslagan. Shuning uchun devonda
qiyoslash jarayonida ularning birini o g uz,
ʻ ʻ
ikkinchisini chigil yoki turk guruhiga xos
deb ataydi.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_11.png)
![
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdurahmonov G‘. “Devonu lug‘otit turk” asari haqida.
O‘zME. 2-jild.
2. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. – Toshkent: Fan,
1960.
3. Sanaqulov U. Qurbonov A. “Devonu lug‘otit turk” asarida
adabiy til ilk tarmoqlarining yuzaga kelishi haqida. Xorijiy
filologiya. 2016.](/data/documents/aa8387ca-4905-40ed-8266-06c4dfbf1d1d/page_12.png)
Mav zu: Mahmud Koshg‘ariy ning “ Dev onu lug‘ot it t urk ” asarining t il xususiy at lari
Reja: 1. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari haqida. 2. “Devonu lug‘otit turk” asarining ahamiyati haqida tilshunos olimlar fikrlari. 3. Asarning til xususiyatlari. 4. “Devonu lug‘otit turk” asarida so‘z turkumlari. Xulosa.
«Devonu lug otit-turk» («Turkiy ʻ so zlar devoni») – Mahmud ʻ Koshg ariyning turkiy tillar haqidagi ʻ qomusiy asari bo lib, 1071–72-yillarda ʻ yozilgan. Bu asarda 11-asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda va G arbiy ʻ Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urug va qabilalar, ularning ijtimoiy ʻ ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirilgan.
«Devonu lug otit-turk»ning ʻ qo lyozmasi 1914-yil Turkiyaning ʻ Diyorbakr shahridan topilgan. 319 sahifali bu qo lyozma Istanbulda ʻ saqlanadi. Bu nusxa «Devonu lug otit-turk» yozilganidan ʻ salkam 200 yil keyin, ya’ni Mahmud Koshg ariyning o z qo li ʻ ʻ ʻ bilan yozilgan nusxadan 1266 yilda kotib Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy al- Damashqiy tomonidan ko chirilgan. ʻ