Mavzu: Xettlarda elchilar, choparlar va kotiblar.

Xettlar davlati tashqi siyosatida elchilar, choparlar, xabarchilik kabilar muhim rol o‘ynagan. Diplomatik mazmundagi echilar va nomalarning muntazam almashinuvi, hukmdorlar o‘rtasidagi davriy uchrashuvlar aftidan o‘sha paytlarda ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning barqarorligidan (normalligidan) dalolat bergan. Ayniqsa, bu holat biri vassal bo‘lib turgan davlat bilan bo‘lganda majburiy bo‘lgan. Masalan, Xett hukmdorining Sunassuras va Aziru bilan shartnomalarida ularning davriy ravishda xett hukmdori saroyiga tashrif buyurishi majburiy ekanligi belgilangan. Va aksincha, dushmanlik holatida shaxsiy yoki elchilik orqali munosabatga kirishilmagan. Ularning Xattiga dushman bo‘lgan mamlakatlar bilan munosabat o‘rnatishlari taqiqlangan. Masalan, Muvatallining Sunassuras bilan shartnomasida “Sunassuras hech qachon o‘z elchilarini xurritlarga yubormaydi va Xurri mamlakatidan keladigan elchilarni o‘zining mamlakatiga umuman qo‘ymaydi” deyilgan edi

Xett davlati tarixida ham diplomatiya ning birinchi shakli bo‘lgan “Ad hoc (ad hok) diplomatiyasi”dan foydalanilgan. Xett diplomatiyasida elchi mazmunini ifoda etuvchi bir qator tushunchalar qo‘llanilgan. Jumladan: lùTEMU (akkadcha. LÙ temi) – Alansandu bilan shartnomada elchi sifatida tilgan olingan diplomatik martabalar(ranga)dan biri. Halugatalla (akkadcha muqobili Mar Šipri (Mar Shipri)) – davlatning boshqa mamlakatlar bilan aloqasi xalugatalla nomli elchilar tomonidan ta'minlangan.

Mixxat matnli xettcha hujjatlardan ma'lum bo‘lishicha, xalugatallalar doimiy ravishda xorijiy mamlakatlarda ushlab turilgan va va bu elchilarning o‘z davlatiga (Xattiga) qaytishi o‘sha davlat ruxsati bilan amalga oshgan. Bu holat Xettlar klassik qadimgi elchilik tizimidan (Ad Hoc) biroz farqli tizimga ega ekanligini ko‘rsatadi. Shattivaza bilan, Nuxashsha hukmdori Tette, Sunassuras bilan akkad tilida bitilgan shartnomada odatda “mar sipri” – “ chopar, elchi, xabarchi” unvoniga ega mansabdor tilga olingan. Aftidan, aynan ushbu elchi xettchada “halugatalla” (haluga – “xabar”, “noma”) deb atalgan bo‘lsa kerak. Arsava maktublariga ko‘ra, bunday elchilar noma bitilgan lavhlarni bir hukmdordan boshqasiga yetkazib turgan. Ba’zan elchilarga nomani og‘zaki tarzda yetkazish vazifasi ham yuklangan.

KARTAPPU – shumercha “yem xaltasini tutgan kishi”, “ot jilovi” ma’nolarini beruvchi “kir4.dab” so‘zidan kelib chiqqanligi ko‘rsatiladi. Ba’zi olimlar uni “izvoshchi” va “maxsus chopar” deb tarjimaqilishadi. Bundan tashqari, ushbu atama “(hayvon) haydovchi (ya’ni cho‘pon)” tarzida ham tarjima qilingan. LÙKartappuning birinchi galdagi vazifasi ot-aravalarni va yilqilarni nazorat qilish, podsho oilasiga va hukmdorning o‘ziga xizmat qilishdan iborat bo‘lgan. Bu mansabga saroydagi iqtidorli kishilar orasidan sinchkovlik bilan tanlab olingan. Vaqt o‘tishi bilan bu mansab egalarining lavozim vazifasida o‘zgarish kuzatilgan. Mil.avv.XII asrda LÙKartappular Suriya davlatlari va Xett saroyi o‘rtasidagi diplomatik munosabatlarni olib borgan. Halugatallaning asosiy vazifasi Xett davlati bilan boshqa davlat o‘rtasida aloqalarni ta’minlashdan iborat bo‘lsa, LÙKartappuning vazifasi undan ancha farq qilgan. Bunday lavozim egalari faqat xabarlar almashinuvini qilmagan, ayni vaqtda xalqaro maydonda juda muhim va murakkab diplomatik vazifalarni o‘z ichiga olgan diplomatik missiyani ado etishgan. LÙKartappular vazifalari bugungi kundagi diplomatlar vazifalariga o‘xshatiladi. Mil.avv. XIII asrda Xett tashqi aloqalarining yuritilishi tamal toshi bo‘lgan bu mulozimlar Xett davlatining eng muhim vassali bo‘lgan Karkemish va boshqa vassal davlatlarda o‘z vazifalarini bajargan. Ular o‘z hukmdorlariga vassal davlatlar bo‘yicha diplomatik maslahatlar berib turgan. Shu nuqtai nazardan, Xett boshqaruv markazining vassalari bilan aloqalarning xavfsiz tarzda olib borilishini ta’minlash, markaziy hokimiyat armiyasi ustidan nazoratni amalga oshirish uning vazifalari qatorida bo‘lgan.