logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. Xonliklar davrida svilizatsiya

Xonliklar davrida svilizatsiya

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1824.5 KB
Скачать
X onlik lar dav rida sv ilizat siy a Reja: • Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va madaniyatning ahvoli. • Mustakil xonliklar va amirlikning o’zaro madaniy aloqalari. • Markazii Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri. • Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Тurkiya va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo’lgan. • XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o’ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) « Т azkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko’rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo’lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o’sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi. • Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa qo’shgan Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni hat ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya sanati nazariyasiga oid asar yozadi. • Shuningdek, ko’plab qo’lyozmalar miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Т arixiy va adabiy asarlardan «Fatxnoma» Т arixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni realistik tasvirlashga intiladi. Jaloliddin Yusuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik sanatiga ulkan hissa qo’shadi. www.arxiv.uz • Х onliklar davrida qurilish inshootlari turlari yanada takomillashadi, ko’plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko’priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa savdo rastalari) quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o’zgaradi, hunarmandlar uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan o’ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab madrasasi, Х o’ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me’morchiligi an’analaridan foydalanildi. Shahar tashqarisida ham monumental binolar (Chorbakr) qurildi. Jome’ masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to’rt tomondan ayvon va hujralar bilan o’raldi. Buxoro va Т oshkentdagi Ko’kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Binolar bezashda mayda o’simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi Т emuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. qabr toshlari yasashda yuksak badiiy darajada toshlarga yozuvlarni o’yib bitish rivojlandi. (Shayboniyxon qabr toshi va Childuxtaronda Abu Said qabriga qo’yilgan toshlar). Х ullas, bu davrning ko’pgina betakror madaniyat sohalari o’z sirlarini mukammal saqlab kelmoqda. • Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o’rtasidagi nizolar bo’lib tursada, ma’lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan, adabiyot, san’atning rivojlanishi ko’proq saroy doirasida bo’lib, ham diniy, ham dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o’z davri tarixnavisligi o’sha xonlik va amirlikdagi siyosiy voqealar salnomasini ifodalaydi, o’sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy ahamiyatga ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir Olimning « Т arixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharifning « Т arixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon Т o’raning «Muntaxabut tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir. • Qo’qon adabiy muhiti ko’plab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi. qo’qon xoni Umarxonning o’zi «Amiriy» tahallusi bilan o’zbek tilida g’azallar yozgan. Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-tojik tilida «Maknuna», «Komila» tahalluslari bilan she’rlar yozgan. Eri Umarxon vafot etgach, Nodira davlat ishlariga ham aralashib, mamlakat xo’jaligini yaxshilash, madaniy hayotni jonlantirish bo’yicha muhim tadbirlarni amalga oshirdi. qo’qonda madrasalar, karvonsaroylar, rastalar, yo’llar qurdirdi. U o’z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi qobiliyatli ijod ahlini to’pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malikush- shuaro» unvoniga ega bo’lgan bo’lsa, Fazliy Namangoniy qo’qon shoirlariga boshchilik qilgan, Umarxonning topshirig’i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan «Majmuat- ush-shuaro» to’plami tuziladi. Bu davrda qo’qonda Х udoyorxonning saroy arki, Х ivada turli obidalar qurildi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Т axminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Т urdi Farog’iy haqida ma’lumot beruvchi asosiy manba shoirning o’z asaridir. U yuz urug’ining oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxon saroyida e’tiborli kishilardan bo’lgan, keyin saroydan chetlashtirilgan. • XVIII asr oxirida qo’qonda tug’ilgan shoir Mahmur og’ir sharoitda yashab, saroyda askarlik qilgan. U amaldorlar va saroy shoirlari bilan chiqisholmay, saroyni tashlab ketadi. Mahmur qiyinchilikda hapalak qishlog’ida 1844 yilda vafot etgan. Uning she’rlari ichida «Hapalak» hajviy asari mashhurdir. www.arxiv.uz • Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi- maktab va oliy- madrasa. Boshlang’ich maktabda savod o’rgatilar va diniy matnlar yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat o’qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi (grammatikasi), notiqlik san’ati, aljabr va handasa asoslari o’rgatilgan. Bundan tashqari Х ofiz, Bedil, Navoiy asarlari o’qitilgan. • O’sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san’atining rivojiga ulkan hissa qo’shgan Mavlono Muhammadin Mug’anniy, Mavlono Kavkabiy, Х o’ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha yetib kelgan. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Bu davrdagi me’morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda shakllandi. Sherdor madrasasining old peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Т illakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan» degan ma’noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to’kis tilla bezaklar juda nafis ishlangan. • XVIII asr oxirlaridan Х iva xonligida ta’mirlash va shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi, Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli qurilgan. qo’qon xonligi me’morchiligida rang-baranglik va yorqinlik, pardozdagi koshinlarning yorqin tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Х udoyorxon saroyida yaqqol namoyon bo’ladi. www.arxiv.uz • O’lka tabiiy boyliklarini o’rganish ishiga rus olimlari ham qiziqa boshladi. 1870 yilda tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari rus jamiyatning Т urkiston bo’limi ochildi. N.A. Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko, V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a’zolari edi. Rus jug’rofi F.P. Litko 1873 yilda Т oshkent falakshunoslik va tabiatshunoslik rasadxonasi tashkil etilishga hissa qo’shdi. P.P. Semyonov Т yan-Shanskiy Т ongritog’ tizmalari tarkibi va tuzumini haqida ma’lumotlarni chop ettirdi. A.P. Fedchenko Farg’ona vodiysining o’simlik dunyosini tadqiq qildi. I.V. Mushketov va G.D. Romanovskiy Т urkiston o’lkasining yer ustki xaritasini tuzdilar. I.V. Mushketov oltin, temir ma’dani, qoramoy, ko’mir kabi qazilma boyliklarni aniqladi. Akademik V.V. Bartold o’lka tarixi va el-elatini o’rganish asosida ko’plab kitoblar chop qildi. www.arxiv.uz • Rus madaniyati ta’sirida xalq ma’rifatparvarlari shakllandi. Ular V.I. Gersei, N. Т . Chernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta’sirida xalq ozodlik masalasini ko’tarib chiqdilar. O’rta asr qoloqligini tugatish, ta’lim-tarbiyaning ilg’or usullarini joriy qilishni o’z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol tariqasida rus maktablarini ko’rsatdi. U A.S. Pushkinning bir qancha she’rlarini o’zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o’zining hajviy she’rlarida xalq ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921) o’z she’rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi. www.arxiv.uz • XIX asr Т urkiston adabiyoti ikki yo’nalishda rivojlandi. Shohlik va saroy muhitini kuylovchi adabiyot, hamda zo’rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va dunyo madaniyati ta’sirida mehnatkash xalq bilan bog’liq Т urkistonda milliy madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi. • U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan uzilib qolganligi, bu g’oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlarga tanglashish zarurligini birinchi bo’lib turkiy qrim-tatar xalqining ulug’ farzandi Ismoil o’asparali (1851- 1914) tushunib yetdi. U jadidchilik harakatining butun turk dunyosidagi «g’oyaviy otasi»dir. www.arxiv.uz • Musulmon turkiy olamini jahon ma’rifati, ilmi darajasiga ko’tarish g’oyasini amalga oshirish maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish ularda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini ko’tardi. Ismoil o’asparalining g’oyalarini yoyishda « Т arjimon» gazetasining xizmati juda katta bo’ldi. 1888 yilda uning «Rahbari muallimin» yoki «muallimlarga yo’ldosh» kitobining nashrdan chiqishi muhim voqea bo’ldi. U Buxoro, Т urkistonga kelib jadid maktablarini ochishga urinadi. Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy, Domla Fozil, Mo’minxo’ja Vobkandiy, Mulla Х udoyberdi Boysuniy Buxoroda jadid maktablarini ko’paytirishga urinadilar. 1904 yilda «Mazaffariya» jadid maktabi ochiladi. www.arxiv.uz • Shunga qaramay 1898 yilda qo’qonda Salohiddin domla ikkinchi jadid maktabiga asos soldi. Shu yili Т o’qmoqda ham shu tipdagi maktab ochildi. 1899 yili Andijonda Shamsiddin domla va Т oshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar. 1903 yilda Т urkiston o’lkasida 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari bor edi. • Asr boshida jadidlar ziyolilarning butun bir vatanparvar avlodini tarbiyalab berishdek og’ir ishga fidoiylik bilan kirishdilar. Ularning boshida M. Behbudiy, A. Avloniy, S. Ayniy, A. Fitrat, Munavvar qori, Bobooxun Salimov va boshqa ko’plab taraqqiyoparvar insonlar turar edilar. Ular doimo quvg’in, qamoq, surgun kabi xavf-hatarlar boshida charx urib turgan holda ish olib borishga majbur bo’ldilar. www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Ikkinchi bosqichda ma’rifatchilikdan jadidizm o’sib chiqdiki, u endilikda yangicha ta’lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o’rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo’yish darajasiga ko’tarildi. Jadidchilik harakati turkiy millatlarning ma’naviy-madaniy ko’tarilishiga turtki bo’ldi. Т urkistonda yangi usul maktablari ochilib, ma’rifatparvar, ilg’or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o’qish kitoblari, qo’llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik ko’rsatdilar va bu ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o’lkadagi ma’rifatparvarlik harakatlari bilan ham aloqa o’rnata boshladilar. Bu davrda Т urkistonda ma’rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta’lim-tarbiya, o’quv-o’qituv masalalarini o’zida aks ettiruvchi juda ko’p jurnallar nashr etildi. « Т araqqiyot», «Oyna», « Т ujjor», «Sadoyi Т urkiston», «Samarqand» kabi jurnallar shular jumlasidandir. www.arxiv.uz www.arxiv.uz A dabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Т .: «O’zbekiston», 2009 y. 2. Karimov I. A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Т.1. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Т.2. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Т.3. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. Т.4. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Т.5. Т.: «O’zbekiston», 1997y. 7. Karimov I.A. Хavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lidan. Т.6. Т.: «O’zbekiston», 1998 y. 8. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. Т.7. Т.: «O’zbekiston», 1999 y. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin farovon turmush-pirovard maqsadimiz. Т.8. Т.: «O’zbekiston», 2000 y. 10. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. Т.9. Т.: «O’zbekiston», 2001 y. 11. Karimov I.A. Хavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. Т.10. Т.: «O’zbekiston», 2002 y. 12. Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l- demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li. Т.11. Т.: “O’zbekiston”, 2003 y.www.arxiv.uz

X onlik lar dav rida sv ilizat siy a

Reja: • Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va madaniyatning ahvoli. • Mustakil xonliklar va amirlikning o’zaro madaniy aloqalari. • Markazii Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri.

• Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Тurkiya va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo’lgan.

• XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o’ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) « Т azkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko’rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo’lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o’sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi.

Похожие

O'zbekistonda lokal svilizatsiya
Svilizatsiya tarixini o’rganishda XX asr tarixshunosligi
Xulogular davrida Eron
Shayboniylar davrida ijtimoiy tizim
Amir Temur davrida Samarqand