Yevrosiyoning geografik o‘rni, o‘rganilishi

Yevrosiyoning geografik o‘rni, o‘rganilishi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

26557.709960938 KB

Yev rosiy oning geografi k o‘rni,
o‘rganilishiБисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Asosiy xususiy at lari.
Yer yuzasidagi
eng katta (54,6
mln km2), eng
baland
supermaterik
(8848 m),
Shimoliy
yarimsharning
“sovuqlik qutbi”
mavjud
(Oymyakon –71
°C),

eng yirik yarimoroli (Arabiston), eng chuqur g‘ori (Katta
Kavkaz tog‘idagi Veryovkin nomidagi g‘or, 2212 metr),

eng chuqur (Baykal) va eng katta ko‘li bor (Kaspiy),

eng uzun lianalar (Hind rotang palmasi) ham shu yerda (300 m)
o‘sadi , Shimoliy yarimsharning barcha iqlim mintaqalari va tabiat
zonalari shakllangan,

eng katta deltasi bor (Gang deltasi), Yer sharidagi “sakkiz minglik”
14 ta cho‘qqining barchasi shu materikda

joylashgan, doimiy muzloq yerlar maydoniga ko‘ra birinchi o‘rinda,
berk havzalar maydoniga ko‘ra yetakchi,

qor chizig‘i eng balanddan o‘tgan joy — “balandlik qutbi” (6400 m,
Markaziy Tibet) shu yerda joylashgan.

Tabiiy geografi k o‘rni, chek k a nuqt alari.
Yevrosiyo Yer
yuzidagi quruqlik
maydonining 1/3
qismini egallaydi.
Malayya
arxipeligining
ayrim orollaridan
tashqari, butunlay
shimoliy
yarimsharda
joylashgan.

Yevrosiyo ikkita qit’a — Yevropa (maydoni 10 mln km2) va
Osiyodan (44,6 mln km2) tashkil topgan.
Yevropa va Osiyo chegarasi

Bu qit’alar orasidagi shartli chegara Ural tog‘larining sharqiy etaklari, Emba
daryosi, Kaspiy dengizining shimoliy qirg‘oqlari, Kuma-Manich botig‘i orqali
(yoki Kavkaz) o‘tkaziladi. Dengiz chegarasi esa Azov va Qora dengizlar, Qora
va O‘rta dengizlarni tutashtirib turuvchi bo‘g‘izlar orqali o‘tadi.
Ural tog‘lari
Emba daryosi
Kaspiy dengizi
Kuma Manich botig‘i
Azov dengizi
Qora dengiz
Qora va O‘rta dengizlarni tutashtirib turuvchi
bo‘g‘izlar

Materikning chekka nuqtalari: shimoliy — Chelyuskin burni,
janubiy — Piay burni, g‘arbiy — Rok burni, sharqiy – Dejnyov burni.
1 4
22

Yevropa atamasi qadimgi finikiyaliklarning Yerep — g‘arb, Osiyo
atamasi esa Osu — sharq so‘zlaridan kelib chiqqan.

Yevrosiyo materigi sharqda Bering bo‘g‘izi orqali Shimoliy
Amerikadan ajralsa, g‘arbda Gibraltar bo‘g‘izi va Suvaysh kanali uni
Afrikadan ajratib turadi.
1
2

Yevrosiyoning Atlantika va Tinch okean qirg‘oqlari kuchli
parchalangan. Materikning atrofida minglab orol va ko‘plab
yarimorollar joylashgan.
Eng yirik oroli – Kalimantan
(Borneo)

O‘rganilishi
Yevrosiyo eng qadimgi sivilizatsiya markazi hisoblanadi.
Dastlabki geografik xaritalar, globuslar ham shu hududda
yaratilgan.

Eratosfen va Ptolemey tuzgan xaritalarda Yevrosiyo va Shimoliy
Afrika aks ettirilgan.
Eratosfen

Eratosfen va Ptolemey tuzgan xaritalarda Yevrosiyo va Shimoliy
Afrika aks ettirilgan.
Ptolemey

Materik to‘g‘risidagi dastlabki geografik ma’lumotlar qadimgi
tabiatshunos
allomalardan Gerodot (mil. av. 485–425- yillar ),

Geraklit (mil. av. IV asr), Aflotun,

Strabon,

Ptolemey va boshqalarning asarlarida berilgan.

Yevrosiyoning ichki o‘lkalari tabiatini o‘rganishda o‘rtaosiyolik geograf
olimlarning xizmatlari juda katta. O‘rta Osiyo va arab geografiyasiga
asos solgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning xizmatini alohida
ta’kidlash lozim.

Xorazmiy ilmiy faoliyati davomida tabiiy fanlarni rivojlantirishga,
tabiatni o‘rganishga alohida e’tibor bergan. Uning boshchiligida 70
ga yaqin olimlar “Dunyo xaritalari”ni tuzishgan.
Bag‘doddagi “Bayt ul-Hikma”

Bu xaritalar asosida Xorazmiy “Kitob surat ul-arz” (Yerning surati)
kitobini yozgan.

Abu Rayhon Beruniy Hindistonda yashagan davrida o‘lkaning
daryolari,
tog‘lari, o‘simlik va hayvonot olamini batafsil o‘rganib, “Hindiston”
asarini yaratdi.

U Amudaryo misolida “daryolar keltirayotgan tog‘ jinslarining
massasi (kattakichikligi) suv oqimining tezligiga to‘g‘ri
proporsional” ekanligini aniqladi. Bu keyinchalik Beruniy qonuni
deb aytiladigan bo‘ldi.

Beruniy Qoraqum va Qizilqum hududlarining paydo bo‘lishini,
materiklarning siljish g‘oyasini birinchilardan bo‘lib aytgan.

Beruniy 1010–1017- yillarda Xorazmda olimlarni birlashtirib,
“Fanlar
akademiyasi” (Ma’mun akademiyasi)ni barpo etdi. Bu olimlar
orasida Ibn Sino ham bo‘lgan (116-rasm).

Italiyalik Marko Polo Italiyadan Xitoygacha bo‘lgan ulkan
hududlarda sayohat qilgan (117-rasm).

U Xitoyda 17 yil yashagan, mamlakatning turli shaharlarida
bo‘lgan. So‘ng Janubiy Xitoy dengizi, Bengaliya qo‘ltig‘i, Arabiston
dengizi va Eron orqali vataniga qaytib borgan.

Afanasiy Nikitin sayohati

Zahiriddin Bobur O‘rta Osiyo, Eron, Afg‘oniston, Hindiston hududining aholisi,
xo‘jaligi haqida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Uning “Boburnoma”
asaridagi geografik ma’lumotlar ibratli va diqqatga sazovordir.

Abdurazzoq Samarqandiy Hindistonda elchi bo‘lgan, Osiyoning
ko‘p
mamlakatlariga sayohat qilgan va ko‘pgina ma’lumotlar to‘plagan.

Umuman, o‘rtaosiyolik olimlar dunyo geografiya tarixiga, kishilik
madaniyatiga ulug‘ hissa qo‘shgan xalq vakillaridir. Ularning ilmiy
merosi haqida H. Hasanov “Sayyoh olimlar” asarida (1981- y.) zavq-
shavq bilan yozadi.

XVIII–XIX asrlarda tashkil etilgan sayohat va ilmiy ekspeditsiyalar
paytida
Yevrosiyoni ilmiy jihatdan o‘rganish ishlari olib borildi. Olimlar
Yevrosiyoning
turli qismlarini atroflicha o‘rgandilar.
Prjevsalskiy oti
N. M. Prjevsalskiy

Rus sayyohi P. Semyonov-Tyanshanskiy yevropaliklardan birinchi
bo‘lib
Markaziy Tyanshanga kelgan olimdir. U Tyanshanga ikki marta
sayohat qilgan.

P. Semyonov-Tyanshanskiy Markaziy Osiyodagi Tyanshan
tog‘larining
chegarasini, undagi balandlik mintaqalarini birinchi aniqladi. Bu
yerda qor
chegarasi Alp tog‘laridan baland ekanligini qayd qildi. U o‘zining
ilmiy xizmatlari uchun Tyanshanskiy deb atalish huquqini oldi.
Alp, Kavkaz va Tyanshan tog‘lari

XX asrdagi olib borilgan ilmiy ishlar avvalgi tasavvurlarni
kengaytirdi va
yangi ma’lumotlar bilan boyitdi.

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
M. T. MIRAKMALOV, SH. M. SHARIPOV, M. M. AVEZOV, M. T. HOJIYEVA
, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik, Respublika
ta’lim markazi.
•
@ edutrm_uz
•
A. Soatov, A. Abulqosimov, M. Mirakmalov. – Geografiya (Materiklar va
okeanlar tabiiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi
uchun darslik – Toshkent: „O‘qituvchi“, 2017/ www.eduportal.uz
•
A. Soatov, A. AbulQosimov – « Geografiya » ,
6-sinf uchun darslik, Toshkent – 2005 (ko‘k rang)
H. Hasanov. “Sayyoh olimlar” – Toshkent, 1981-yil @ geografiya kanal

Yev rosiy oning geografi k o‘rni, o‘rganilishiБисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Asosiy xususiy at lari. Yer yuzasidagi eng katta (54,6 mln km2), eng baland supermaterik (8848 m), Shimoliy yarimsharning “sovuqlik qutbi” mavjud (Oymyakon –71 °C),

eng yirik yarimoroli (Arabiston), eng chuqur g‘ori (Katta Kavkaz tog‘idagi Veryovkin nomidagi g‘or, 2212 metr),

eng chuqur (Baykal) va eng katta ko‘li bor (Kaspiy),

Похожие

Geografik o‘rni va o‘rganilishi

Antarktidaning Geografik o‘rni, o‘rganilishi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari, relyefi

Avstraliyaning Geografik o‘rni, o‘rganilishi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi

O‘ZBEKISTONNING GEOGRAFIK O‘RNI

Janubiy Amerikaning Geografik o‘rni, o‘rganilishi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi