ADABIYOT DARSLARIDA O‘QUVCHILARNING OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQINI OSHIRISH YO‘LLARI MUNDAREJA KIRISH ....................................................................................................... ... 3 I. BOB. Adabiyot darslarida o‘quvchilarning nutqini o‘stirish pedagogik muammo sifatida 1.1. Adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutq o‘stirishning mavjud holati tahlili ................................................................................................................... 1.2. Adabiyot darsliklarida og‘zaki va yozma nutq o‘stirishga doir o‘quv topshiriqlari tahlili.............................................................................................. Bob bo‘yicha xulosa ................................................................................ .......... II. BOB. Adabiyot darslarida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini oshirish metodikasi 2.1. Adabiyot darslarida matn ustida ishlash orqali og‘zaki va yozma nutq o‘stirish yo‘llari ................... . .............................................................................. 2.2. Adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlar........................................................................................................ 2.3. Og‘zaki va yozma nutq o‘strishda interfaol usullardan foydalanish.......... Bob bo‘yicha xulosa ................................................................................. ......... III. BOB. Og‘zaki va yozma nutq o‘stirishda amaliy ishlarning o‘rni 3.1. Adabiy ta’limda og‘zaki nutq tayyorlash bo‘yicha amaliy ishlar................................................................................................................ .. . 3.2 Adabiy ta’limda yozma nutq tayyorlash bo‘yicha amaliy ishlar.............. ........ ............................................................................................. 3.3. Og‘zaki va yozma nutq o‘stirishda foydalanilgan amaliy ishlarni baholash................ ... .......................................................................................... Bob bo‘yicha xulosa ........................................................................................... IV. XULOSA . .................................................................................................... V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . .................................................... 1

Ishning umumiy tavsifi Mavzuning dolzarbligi . Umumta’lim maktablari adabiyot darsliklaridagi yozma va og‘zaki nutqning o‘rni haqidagi materiallarning ko ʻ lami keng. Ular eng avvalo darsliklar materiallar va berilgan mavzular hamda savol topshiriqlar haqida chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Shunga ko ra, ushbu materiallarning o rganilishʻ ʻ yo nalish va tamoyillarini aniqlashtirgan holda ularning lingvistik xususiyatlarini ʻ ham tahlil etish muhim hisoblanadi. Mavzu bo‘yicha materiallar o‘rganilgan, ammo aynan yozma nutqdagi o‘rni chuqur o rganilmagan. To g ri,ona tili va ʻ ʻ ʻ adabiyot darsliklarining o‘rganilish materiallarining tahlili yuzasidan keyingi yillarda monografiyalar, ilmiy maqolalar vujudga kelgan. Biroq ulardan material keng qamrov tadqiqot obyekti bo lgan emas. ʻ Hozir ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasi oshishiga olib keladi. “An’anaviy ta’lim” deganda biz XVII asrda Y.A.Komenskiy tomonidan didaktika tamoyillari asosida rivojlangan sinf darslari tizimini tushunamiz. Komenskiy tomonidan ishlab chiqilgan didaktika tamoyillariga asoslangan ta’lim dunyo maktablarida hanuzgacha ustunlik qilmoqda. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko‘p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo‘llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari 2

ko‘p bo‘lib, ulardan amaliyotda muayyan maqsadlar uchun moslarini tanlab, tegishlicha qo‘llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to‘g‘ri tanlash muammosini keltirib chiqargan. Adabiy ta’limda hozir eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi: Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”), “Blist-so‘rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim”, “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar” va b. Interfaol grafik organayzerlarga esa : “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, va b kiradi. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg‘ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko‘rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko‘proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo‘lib, ularning orasida boshqa farqlar yo‘q. O‘qitish metodikasida nutq o‘stirish muhim omillardan biridir. Ayniqsa, adabiy ta’limda nutq o‘stirish masalasi eng dolzarb vazi fala r sirasiga kiradi. Ta’lim berishning asosiy turidagi bilan oddiydan murakkablikka, kichigidan kattasiga tamoyili asosida uzviylik kasb etishi yaxlit bir tizim bo`lishini talab etadi. Mavjud tizimlar o`zini oqlamayotganini bitiruvchi o`quvchilarning, yosh mutaxassislar katta qismining mukammal savodxonlikka ega emasligi bilan izohlash mumkin. Mavzuning dolzarbligi adabiyot o‘qitish asosida o‘quvchilarda og‘zaki va yozma nutq o‘stirishda foydalaniladigan interfaol metodlarini tanlash, o‘quv topshiriqlarni ishlab chiqish kabilar bilan izohlanadi. Dissertatsiya O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 24- iyuldagi “Samarqand davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 571-son Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha oliy ta’limi tizimini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019-yil 8-oktyabrdagi PF-5847-sonli Qarori, 2019-yil 21-oktyabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 12 dekabrdagi 984- 3

son Qarori bilan “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to‘g‘risida”gi Nizomi hamda 2020-yil 11-martdagi “O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha fundamintal va amaliy tadqiqotlar samradorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 139-sonli Qarorida, mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o rganilganlik darajasi: ʻ Реspublika miqyosida adabiy ta’limni rivojlantirish uchun muassalarda innavatsion texnologiyalardan foydalangan holda yangi texnologiyalarga o’tish orqali adabiy ta’lim sifatini oshirish muammolariga oid ilmiy ishlarda jumladan, Q.Yo’ldoshev, Q.Husanboyeva, R.Niyozmetova, О.Маdaliyevlar tomonidan adabiyot o’qitishning o’ziga xos jihatlari asoslab berilgan, M.Ҳazratkulov, K.Mavlonova, G.Fayzullaeva va boshqalar tomonidan pedagogik texnologiyalar bo’yicha egallangan bilim, ko’nikma va malakalarni amaliyotda qo’llash masalalari o’rganilgan. Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi , ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi 1 . Tadqiqotning ilmiy yangiligi Darsliklarning o‘rganilish jihatdan alohida tadqiqot ishi olib borilmagan va quyidagi masalalar ularning yangiligini tashkil etadi: - tadqiqot bo yicha olib boriladigan kuzatishlar darsliklarning matn tahlili haqidagi ʻ ilmiy- nazariy qarashlarini umumlashtiradi; - asarning o rganilishi bo yicha materiallar tasniflanadi va xulosalar ishlab ʻ ʻ chiqariladi; 1 Матчонов С. Умумтаълим тизимида адабиётдан мустақил ишларни ташкил этиш: Пед. фан. докт. дис. – Тошкент: 1998; Ниязметова Т.Р. IV-VII синфлар ўзбек адабиёти дарсларида ўқувчиларнинг мустақил иш лари методикаси: Пед. фан. номз. дис. автореф. –Тошкент: 1979; Чикванаи Л.Ф. Учебно-познавательные задачи и их применение в развитие позновательной активности учащихся: АКД. – Тбилиси: 1980; Алиев А. Ўқувчиларнинг ижодкорлик қобилияти. –Тошкент: 1991; Алиев С. Самостоятельная работа учащихся в процессе сравнительного изучения художественных произведений: АКД. – Баку: 1986; Зуннунов А. Бадиий асар таҳлили методикаси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1989; Карсалова Е.В. Методические основы руководства читательской деятельности школьников на уроках литературы в средних и старших классах: Автореф. докт. дис. –М: 1991; Мирқосимова М. Ўқувчиларда адабий таҳлил малакасини шакллантириш ва такомиллаштириш усуллари: Пед 4

- materiallarining janriy tarkibi va mavzulari yuzasidan bajarilgan tadqiqotlar umumiy planda tahlil qilinadi; - umumiy darsliklarni kreativ tahlili amalga oshiriladi. Tadqiqotning obyekti: adabiyot darslarida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini oshirish jarayoni hisoblanadi . Tadqiqotning predmeti: adabiyot darslarida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini oshirishning tizimi, texnologiyasi va metodikasini ishlab chiqish . Tadqiqotning maqsad va vazifalari: ushbu mavzuni yoritishdan maqsad tahliliy o`qish interfaol ta’lim metodi asosida ta’lim jarayonini tashkil etish, natijada til va adabiyotni birday biladigan, har qanday matnni chuqur tahlili qila oladigan mutaxassislarni tarbiyalash; Uning vazifalari etib quyidagilar belgilandi: 1. Darsliklar matnining o rganilishi nashrlari haqida tahliliy fikrlarni ilgari surish,ʻ matnlarning yozma nutqning va mustaqil ishdagi o‘rni xususiyatlarini asoslash 2. Darsliklarning janrlari va ularning o ziga xosligini dalillar asosida ochib berish, ʻ o rganilganlar asosida tegishli tavsiyalar ishlab chiqarilgan. ʻ 3. Darsliklardagi matnlar va mashqlarni qiyosiylik, tasniflash va tavsiflash singari usullardan foydalanib tahlil qilish. 4. Adabiyotdan matn, mashqning yozma nutq hamda mutaqil ishlarning o‘rni yuzasidan nazariy ma’lumotlar berish Tadqiqot metodologiyasi va metodlar: har qanday nazariy tadqiqot kabi bizning tadqiqotimiz metodologiyasini falsafaning umumiylik, xususiylik va yakkalik kategoriyasi, mantiqning dialektik bilish nazaryasi, qiyoslash, satatistik tahlil metodlaridan foydalaniladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati shundaki, umumta’lim maktablari adabiyoti fanlarida yozma nutqni shakllantirish va uni mustaqil ishlardagi yutuqlari asosida matnlarni tahlil qilishda ahamiyat kasb etadi. Keyingi jarayonlarda amalga oshiriladigan darsliklarning yozma va og‘zaki nutqni qo‘llashdagi o‘rni kabi tadqiqotlar uchun nazariy manba sifatida xizmat qiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, umumta’lim maktablari ona tili va 5