logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ASHAROTLARGA QARSHI QO`LLANILADIGAN VOSITALAR. PREPARATLARNING ASOSIY GURUHLARI

ASHAROTLARGA QARSHI QO`LLANILADIGAN VOSITALAR. PREPARATLARNING ASOSIY GURUHLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1211.5 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: HASHAROTLARGA QARSHI QO`LLANILADIGAN VOSITALAR. PREPARATLARNING ASOSIY GURUHLARI MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….…3 ASOSIY QISM: 1. Qishloq xo`jaligida foydalaniladigan asosiy pestisidlar……………………....5 2. O’simliklarni kimyoviy himoya qilishda innovasiyalarni qo’llash ………….8 3. O’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilishda biologik va genetik usullardan foydalanish ……………………………………………………………………….13 4. G’o’za va g’alla ekinlarini zararli organizmlardan uyg’unlashgan himoya qilish tizimini qo’llashda yangi texnologiyalardan foydalanish………………17 5. Meva - sabzavot va kartoshka ekinlarini zararli organizmlardan uyg’unlashgan himoya qilish tizimini qo’llashda yangi texnologiyalardan foydalanish. ……………………………………………………………………....28 XULOSA………………………………………………………………………....39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..41 1 KIRISH Zararli hasharot va kanalarga qarshi asosan organik sintetik preparatlar ishlatiladi. Ular kimyoviy birikmalarning har xil sinflariga mansubdir. Har qaysi sinf muayyan umumiy fizik-kimyoviy xossalarga ega bo’lishi bilan birga, ta’sir qilish mexanizmi asosan umumiydir. Shu boisdan preparatlarni kimyoviy tuzilishi va zararkunandalarga qarab guruhlab ta’riflash mumkin bo’ladi. Fosforning organik birikmalariga asoslangan dorilar hozirgi pestisidlar orasida muhimlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ularni keng ko’lamda ishlatishning boisi bor, albatta 1 . Chunonchi, yuqori darajada insektisid va akarisid sifatida zararkunandalarga tez ta’sir ko’rsatadi, biologik muhitda uzoq turib qolmaydi va parchalanganda zaharsiz mahsulotlar hosil qiladi, sust darajada to’planadi, bir qator preparatlari ichdan ta’sir qilish xususiyatiga ega va shuning uchun kichik hajmda purkash yo’li bilan foydalanish, shuningdek har gektarga oz miqdorda sarflanishi mumkin. Ko’pchilik fosfororganik birikmalarning salbiy tomoni ham bor. Bular issiqqonli hayvonlar va odam uchun, shuningdek aksari foydali hasharotlar uchun kuchli zahardir. Surunkasiga ishlatilganda bu birikmalarga qarshi tez orada zararkunandalarning chidamli populyasiyalari paydo bo’lishi mumkin. Fosfororganik birikmalarning hasharotlarga zaharli ta’sir qilishiga sabab shundaki, ular fermentlarning faolligini izdan chiqaradi. Zahar hasharot jismiga tushishi bilanoq, darhol zaharlanish alomatlari yuz beradi va u tezda falajlanib halok bo’ladi. Ko’pchilik fosfororganik preparatlar ishlatilishi bilan zaharliligini ko’rsatadi va dorilashdan keyingi dastlabki soatlarda zararkunanda o’ladi. Fosfororganik preparatlar lichinkalarni va yetuk hasharotlarning ko’pini yo’qotadi, ammo tuxumlarga yomon ta’sir qiladi, biroq moy eritmasida tayyorlanib hasharot va kanalarning tuxumi ichiga o’taoladigan ba’zi preparatlar bu hisobga kirmaydi. 1 Education Division Indian Council of Agricultural Research,New Delhi, April 2009, PLANT PROTECTION. Entomology, Nematology, Plant Pathology, BSMA Committee on Plant Protection, p.7 2 Laboratoriya sharoitida o’tkazilgan tajribalarimizda bu guruxga oid dorilar (rogor, antio, bazudin va boshqalar) tavsiya qilingan sarfmeyorida to’liq ho’llanganda g’o’za tunlamining tuxumlarini 50-82% o’ldirgan. Fosfororganik birikmalar, aksari, issiqqonli hayvonlar va odam uchun o’rtacha zaharlidir, ammo bular orasida kam zaharliligi ham bor. Fosfor birikmasi hayvon va odam organizmida fermentlar ta’sirida tezda zaharsiz mahsulotlarga parchalanadi va organizmdan chiqarib yuboriladi. Bu gruppadagi ba’zi birikmalar sezilarli darajada va bir me’yorda kumulyativ ta’sir qilish xususiyatiga egadir. Bu hol tajribadagi hayvon jismiga zaharni kichik dozalarda tez-tez yuborib turilganda ro’y beradi. Fosfororganik birikmalar guruhida bo’lgan hozirgi dorilar tuproqda va o’simliklarda ko’pi bilan bir oygacha saqlanadi. Shuning uchun belgilangan oraliq muddatlarga rioya qilinganda, ularning muhitda hamda chigitni qayta ishlashdan olingan mahsulotlarda to’planish xavfi tug’ilmaydi. FOBlar tuproqda mikroflora, namlik hamda o’simliklardagi kimyoviy o’zaro aloqalar ta’sirida va ularga o’simlik fermentlari, quyosh radiasiyasi ta’sir qilishi natijasida parchalanadi. O’simlik nechog’lik yosh bo’lsa, parchalanish jarayoni (metabolizm) shu qadar jadal kechadi, bu esa, biokatalizatorlar, fermentlar, gormonlar, vitaminlar ishtirokidagi sintetik jarayonlarning yuqori darajada fiziologik faol ravishda ro’y berishi bilan izohlanadi 2 . Bu birikmalarning faol shakllari pestisidlar bilan o’zaro bir-biriga ta’sir qilib uni o’zgartiradi, bu esa eski to’qimalarda ancha susayadi. Ko’pchilik fosfor organik birikmalar o’simlikning ichidan ta’sir qilish xususiyatiga ega. Bunday ta’sir ko’rsatishning mohiyati shundan iboratki, bunda dorining kutikula va barg labchalari (ust’isalari) orqali, shuningdek (zahar tuproqqa solinganda) ildiz orqali o’simlikka o’tadi va unda (dorining xususiyatlariga qarab) floema, perenxima, hujayra devorchalari bo’yicha, transpirasiya oqimi, ksilema hamda hujayra oraliqlari orqali tarqaladi. ASOSIY QISM. 2 Education Division Indian Council of Agricultural Research,New Delhi, April 2009, PLANT PROTECTION. Entomology, Nematology, Plant Pathology, BSMA Committee on Plant Protection, p.7 3 1. Qishloq xo`jaligida foydalaniladigan asosiy pestisidlar Pestisidlar asosan o’simlikning tez o’sadigan qismlarida iladi, ularning tarqalish tezligi har xil bo’ladi. Pestisidlarning o’simlikka o’tishi va tarqalish xarakteri o’simlikning xususiyatlariga, tashqi muhit sharoitlariga, dorining fizika- kimyoviy xossalari va xiliga bog’liqdir. Aksari yosh o’simlikning barglari pestisidlarni juda yaxshi o’tkazadi. Qulay suv rejimi pestisidlarning adsorbsiyasiga va ularning joydan-joyga ilishiga yordam beradi. FOBlar bilan dorilashda ana shuni e’tiborga olish kerak bo’ladi. Ichdan ta’sir qiladigan dorilar nam bilan yaxshi ta’minlangan o’simliklarga tez o’tadi. Pestisidlarning o’simlikka jadal 4 o’tishida harorat, yorug’lik, havoning namligi katta ahamiyatga egadir . Pestisid preparatlarining asosiy formalari. Dust–ta’sir etuvchi moddasi bilan to’ldirilgan va juda mayda, zarrali arlashma bo’lib asosan changlatish yo’li bilan ishlailadi. Bir gektarga 1030kg dust sarf bo’ladi. Dust tayyorlashda uni to’ldiruvchi sifatida talk, pirofillit, bor, kaolin, trepel, silikogel va boshqalardan foydalaniladi. Uni changlanuvchanlik samarodorligini oshirish va mayda zarralarni bekorga uchib ketmasligi uchun 3-5% mineral moy qo’shiladi. Ho’llanuvchan kukun - bu kukunsimon pestisid preparati bo’lib unga suv qo’shish natijasida turg’un suspenziya hosil bo’ladi. Uni qo’llash dustga nisbatan afzalliklari bor, zaxarli ximikatlar ortiqcha sarflanmaydigan va qo’llash samarodorligi ortadi. Ular suspenziya holatida bo’lib o’simlik barglariga yaxshi yopishadi va o’simlik tanasida maxkam ushlanib qoladi. Bu xo’llangan kukun yuqori dispersion xususiyatga ega bo’lib, tarkibida 80% miqdorida 3mk gacha diametrli mayda zarralar bor. Xo’llangan kukun tarkibidagi ta’sir etuvchi modda va to’ldiruvchilar bilan birga yuqori aktivlikka ega bo’lgan yopishtiruvchan moddalra ham bor. To’ldiruvchilar sifatida silikogel, sintetik metasilikat kalsiy, bentonit, kaolin va boshqalardan foydalaniladi. Yuqori aktivlikka ega bo’lgan moddalar metal ishqorli sulfonadlar, OP-7 va OP-10 polietilenglikol efir spirtlari shuningdek yordamchi moddalar, sulfid spirtli barda /SSB/, sulfid ishqori, kraxmal, kazein va boshqalar. 4 Qo’llangan kukun tarkibida 30-80% ta’sir etuvchi modda, 15-60% to’ldiruvchilar, 1.5-2% sulfid spirtli bardalar va 1-2%OP-7 bor. Konsentrat emulsiyalar - deb mayda eritilgan eritmalarga yuqori akktivlikka ega bo’lgan moddalar bilan himoya qilngan maydalashtirilgan tomchilarga aytiladi. Bunda eritmaga suv qo’shish bilan uni turg’unligi ortadigan va uzoq muddat yupqa pardalar hosil bo’lmaydigan emulsiyaga aylantirsh mumkin. Moy sifatida ksilol, diosanal, neft moylari, polimerlar va solvetlardan foydalaniladi. Donadorlashtirilgan preparatlar – tuproqda yashovchi xasharotlarga qarshi o’simliklarning ildiz sistemasi orqali zaxarlanishi uchun tuproqqa beriladi, shuningdek yer ustki xasharotlariga qarshi kurash uchun ham sepiladi. Donador preparatlar perlit va vermikulit kukun holidagi minerallarni donadorlashtirish va tayyor holdagi donalarga pestisidlarni singdirish yo’li bilan tayyorlanadi. Preparat tarkibida pestisid va to’ldiruvchilardan tashqari sintetik smola ham singdiriladi. Donalarning kattaligi: o’rtacha 0.25-5mm gacha, mayda 0.25-1.5mm gacha va yirik 3-5mm gacha bo’ladi. Pestisidlarning suv va organik erituvchilardagi eritmasi. Eritmadan tashqari suv bilan yaxshi aralashadigan texnik mahsulot eritmasi tarkibiga yuzaki aktivlikka ega bo’lgan OP-7, OP-10 tipidagi moddalar kiradi. Pestisidlarning suvdagi eritmasini saqlash va tashish juda noqulay bo’lib, katta hajmdagi idishlarni talab etadi. Ular tez parchalanadi, sovuq kunlarda esa oson yaxlaydi. Pastalar quyuqlashgan moyli peparatlar - murakkab moddalar tarkibiy qismiga kiruvchi oson yuquvchi praparat bo’lib, suv bilan namlanib xo’llanuvchan kukunga o’xshash bo’ladi. Ular urug’li va danakli meva daraxtlar tanasining shilingan va yaralangan joyiga surtishda va ulardan suspenziya tayyorlashda ishlatiladi. Kukunlar - ta’sitr etuvchan moddasidan tashqari tarkibiga o’simliklardan olingan to’ldiruvchilar kiritiladi. Masalan, o’simlik kraxmali. Eruvchan kukunlar - kukunsimon preparatlar bo’lib, ular suvda oson eriydi, ulardan ko’p maqsadlarda foydalaniladi. Kichik va kam xajmli purkash eritmalari UKX tarkibida ta’sir etuvchi modda va boshqa qo’shilmalari bo’lgan maxsus preparatlar bo’lib, suv 5 qo’shilmay maxsus apparatlar yordamida purkash usulida ishlatiladi, ayrim vaqtda kam miqdorda suv qo’shish mumkin. DANADIM,40% em.k. (rogor, BI-58, dimetoat, nugor). (Sof modda– 0,0– dimetil–S–N–metilkarbamoil-metil) di-tiofosfat. Yuqori haroratga chiday olmaydi va isitilganda izomerlarga parchalanadi. Ultrabinafsha nurlar ta’sirida parchalanishi ancha tezlashadi. Saqlash mobaynida faol moddasi - fosfamid uncha uzoq turmaydi va tez orada zaharliligini yo’qotadi. O’simlik sirtiga tushgan fosfamid, harorat, yorug’lik va suv ta’sirida tez parchalanadi, ammo o’simlikning ichida u zaharlilik xususiyatini 20 kungacha saqlaydi. Preparat ichdan yaxshi ta’sir etadi. U o’simlik ichida ksilema bo’yicha (ildizdan yer ustki qismlarga tomon) yaxshi jiladi, lekin floema bo’yicha (barglardan ildizga tomon) jilishi qiyin, shu boisdan bargga sepilgan fosfamid unda qolaveradi. 1-rasm. Pestisidlarni ishlab chiqaruvchi maxsus yorliqlari To’g’ri qo’llanganida, ya’ni sarflash me’yorlariga, shuningdek, dorilash shartlariga qat’iy amal qilinganida bu dori o’simlikka ziyon yetkazmaydi. Ammo amalda ba’zan o’sim-likni kuydirib qo’yishi mumkin. Bunga dorining sarflash me’yori va dorilash shartlarini buzish sabab bo’ladi, albatta. Kunduzi harorat 28 0 dan oshganida dorilash ishlari to’xtati-lishi lozim (M.Turabxodjayeva, 1973). Fosfamid – kuchli va uncha uzoq davom etmaydigan ichdan ta’sir etuvchi insektisid va akarisid hisoblanadi. Preparat, asosan so’ruvchi zararkunandalarga (o’rgimchakkana, o’sim-lik shiralari, qandala, trips va boshqalarga) qarshi 6 ishlatilsa yaxshi natija beradi, lekin kemiruvchi zararkunandalarning (g’o’za tunlami, karadrina va hokazolarning) kichik yoshdagi qurtlarini ham o’ldiradi. O’simlik ichiga tez o’tishi va sirtida parchalanishi tufayli foydali hasharotlarga qiladigan zaharli ta’siri uzoqqa cho’zilmaydi. Shu jihatdan qaraganda dorilashni entomofaglarning eng ko’p qismi g’um-baklaganda va tuxum shaklida bo’lganida o’tkazish muhimdir. Fosfamid 40% li emulsiya konsentrati shaklida chiqariladi va paxtachilikda bir qancha so’ruvchi zararkunan-dalarni yo’qotishda har gektarga 1,5-2 l dan sarflab ishlatiladi. U issiqqonli hayvonlar va odam uchun o’rtacha zaharlidir (O’D 50 kalamushlar uchun 230 mg/kg ga teng). Teri orqali sezilarli darajada ta’sir qiladi. G’o’za fosfamid bilan shiddatli dorilanaversa o’rgimchakkana, o’simlik shiralari va oqqanotda yakka va guruhli chidamlilik vujudga kelishi mumkin. G’o’zani oxirgi marta fosfamid bilan dorilash paxta ochilishidan 15 kun oldin, boshqa ekinlarni dorilash esa 30 kun ilgari to’xtatiladi. BI-58 bilan ishlangan dalaga trixogrammani 15 kun, brakonni – 10 kun, stetorusni 5 kun keyin qo’yish mumkin. ORTEN,75% em.k. (lanser,75% e.kuk.) Sof moddasi-asefat deb ataladi. O’rtacha zaharli birikma (O’D 50 866-945 mg/kg ga teng) bo’lib birqator so’ruvchi zararkunandalarga qarshi yuqori darajada samaralidir. U sirtdan va ichdan ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonda bularni g’o’zani shira va tripsdan himoya qilish uchun (0,7 l/ga), hamda tamakini shu hasharotlardan himoya qilish uchun (0,75 l/ga) tavsiya qilingan. Bundan tashqari, chigitni dorilab ekishga (4 kg/t) mo’ljallangan mahsus shakllari ham mavjud: lanser, 80% n. kuk. va orten, 75% n.kuk. Kuchli hidga ega, ammo suv bilan qorishganidan keyin bu hid yo’qoladi. Nisbatan tez (10 kun) parchalanib ketadi. 2. O’simliklarni kimyoviy himoya qilishda innovasiyalarni qo’llash Uyg’unlashgan himoya qilishda agrotexnik tadbirning ahamiyati O’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilishda biologik va genetik usullardan foydalanish Uyg’unlashgan himoya qilishda agrogexnika tadbirlarini ahamiyati. 7 Qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalari va kasalliklariga qarshi kurash usullari asosan 2ta yo’nalishga qaratish mumkin. a) oldini olish yoki ogohlantiruvchi yo’nalishning asosiy maqsadizarakunandalarning dalada bog’larda o’tloqlarda va boshqa ekinzorlarda hamda qishloq xo’jalik maxsulotlari saklaydigan omborxonalarda ko’paytirishga yo’l qo’ymaslikdan iborat. b) qirib tashlash choralari yo’nalish ekinzorlarga keltirayotgan hosilning nobud bo’lishiga xavf solayotgan zararkunandalarni o’ldirishdan iborat. Zararkunandalar qishloq xo’jalik ekinlariga butun o’suv davri mobaynida, ekilgandan boshlab to uni yig’ib olguncha va hatto omborxonalarda saqlanayotgan paytda ham zarar keltirishi mumk i n. Qishlok xo’jalik ekinlari zararkunandalarga qarshi kurash choralari kuyidagi usullar asosida o’tkaziladi: agrotexnik, biologik, kim yo viy, fizik, mexanik usul va qarantin choralaridir. Kurashning bu hamma usullari birlashtirilgan tadbir holida xo’jaliklarning ishlab chiqarish rejalariga kiritiladi. Yuqorida ko’rsatilgan kurash usullarning har biri ham o’zining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo’lib, ma’lum sharoit tarozisi bilangina qo’llanilishi mumkin. Agrotexnik usul bu usul o’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilish sistemasida asosiy o’rinlardan birini e g allaydi. Agrotexnik usul yordamida zararkunandalar ko’ p ayishining oldini olish ba’zida esa butunlay qirib tashlash mumkin. Agrotexnik usulni muvafaqqiyatli qo’llash orqali zararkunandalar uchun noqulay sharoitlarni vujudga keltirish, madaniy o’simliklarning yahshi o’sib rivojlanishi hamda entomofaglarning ko’ p ayishi uchun esa qulay sharoitlarini vujudga keltirish mumkin bo’lad i . Zararkunandalarning rivojlanish i ga zarar keltirishi ko’pincha tab i iy muhit sharoitlariga, ozuqaning miqdoriga, harorat va namlikni o’sha zararli tur uchun qulayligiga va boshqa muhit sharoitlariga bog’liq bo’ladi. 8 Agrotexnik tadbirlaridan oqilona foydalanish ko’plab zararli hasharotlardan ommaviy rivojlanishiniig oldini olishga, ular n ing zarar keltirish darajasini kamaytirishga sabab bo’ladi. Bunday agrotexnik usullar qatoriga tuproqqa ishlov berish almashlab ekish, o’g’itlash muddatlari va usullari oqilona tanlab o’ t kazish, urug’lik sifati ekish muddati va usullari kabilarni ko’rsatish mumkin. I shlarni o’z vaqtida va muddatlarida o’tkazish o’simliklarni zararkunanda va kasalliklarni oqilona himoya qilishga, dorivorlarda n kamroq foydalanishga imkon yaratadi. XX asr dexqonchiligi o’ziga xos ixtisoslashgan xo’jaliklar tashkil qilishga, katta maydonlarda bir xil turdagi ekinlarning o’ stirilishiga sabab bo’ldi. Bu esa o’z navbatida o’simlik zararkunandalari uchun qulay vaziyatlarini vujudga keltiradi , undan tashqari, dalalarning hajmi shakli o’zgartirildi, almashlab ekish tashkil etildi, katta-katta suv omborlari qurilib, yangi yerlar o’zlashtirildi va sug’oriladigan yerlar maydoni kengaydi. Bu tadbirlar ayrim zararsiz bo’lgan zararkunanda turlarining asosiy zararkunandalariga aylanishiga olib keldi. Biz yashayotgan O’rta Osiyo iqlimi zararkunandalarning rivojlanishi uchun juda qulay bo’lib, ko’pgina turlar bu yerda bir nechta avlod berib rivojlandi. Bular jumlasiga shiralar, tripslar, o’rgimchakkana, olma qurti va boshqalarni kiritish mumkin. Agrotexnik usulning yana bir afzalligi shundaki maxsulot pestisid qoldiqlarsiz toza bo’ladi, dalalarda esa foydali hasharotlarning rivojlanish va ko’payishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. Oqibatda esa biz ekologiya tarozusining bir tomoniga og’ib ketmaslikni ham ta’minlangan b o’ lamiz. Foydali hasharotlar endi bu dalalardan boshqalariga (m: bedazorlardan bog’larga) o’chib o’tadilar bedapoyalar foydali turlar ko’ p ayadigan o’cho q vazifasini bajaradi. Agrotexnik usul asosan ikkita yo’nalishda juda foydalidir: 1. Sog’lom o’simlik o’z - o’zidan zararkunanda va kasalliklarga chidamli chidamli bo’ladi va usulni qo’llash orqali ham bu turlar uchun noqulay sharoit vujudga keladi. 2. Kasal o’simlikning rivojlanishi va o’z holatini tiklab olish uchun sharoit yaratiladi. 9 Bundan tashqari agrogexnik usul integrirlashgan usul choralari bilan doimo hamkorlikda amalga oshirilshi uchun afzalliklaridan biridir.Bu usul ko’pincha qo’shimcha sarf-harajatlar qilishni kamaytiradi. Bog’dorchilikda agrotexnik usulning moxiyati quyidagicha. 1. Zararkunandalar va kasallanish oqibatida ko’rib qolgan zararlangan shox shabbalarni qirqib tashlash. 2. Daraxtlarga doimo shakl berib butab borish, yoshartirish tadbirlarini o’tkazish, kasallanish va zararlanish oqibatidatukilgan mevalarni terib olish 3. Bog’ qator oralariga ishlov berish. 4. Bog’larni oqlash. Tashkiliy xo’jalik tadbirlariii o’tkazish, monokulturadan qut u lish ekinzorlarda foydali hasharotlarning ko’payishiga imkon beradi. Buning uchun foydali turlarn i ng rivojlanishi uchun qulay bo’lgan o’simliklar o’stirish, serasal o’tlar ekish kabi sharoitlarni vujudga keltirish zarur. Masalan asalari meva va p axta hosilini 1,5-2 s ga oshirishi malum. Almashlab ekish. Bir dalaga ekiladigan ekin 2-4 yil davomida boshqa ekin turiga almashtirib turilsa u yerda zararkunanda va kasalliklar avval ko’payib ketmaydi. Shudgor qilib haydash-tuproqdagi hasharotlarning tuxumlari, lnchinkalari va imagolarini qirilishiga sabab bo’ladi. Yaxob suvi berilganda ham ma’lum natijalarga erishiladi. Ekish muddatining kechiktirilishi yoki erta o’tkazilishi ham ba’zi bir zararkunanda va kasalliklar uchun qulay vaziyatlarni vujudga keltirishi mumkin. Mineral va organik o’g’itlarni ishlatish. To’g’ri tanlab, ilmiy asosda o’g’itlangan dalalarda o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi yaxshi kechib zararkunanda va kasalliklarga chidamli bo’ladi. mineral o’g’itlar o’simlikdagi osmatik bosimni oshiradi b u esa so’ruvchi hasharotlarning oziqlanishi uchun noqulay hisoblanadi. Kaliyli va fosforli o’g’itlar barg va poyalar mexanik to’ q imalarini mustahkamlaydi, kutikulani qalinlashtiradi oqibatida esa so’ruvchi hasharotlar 10 uchu n noqulay sharoit vujudga kelib ularning hartumlari sharbatini olishda qisqalik qilib qoladi. N:R:K o’g’itlar o’simlik bitlari, sikadalarning oziqlanishini vaqtinchalik to’xtashiga sabab bo’ladi. meyordan ortiqcha ishlatilgan o’g’itlar shira va kanalarning ko’payib ketishiga sabab bo’ladi. Sug’orish foydali va zararli hasharotlar miqdoriga katta ta’sir ko’rsatadi. Namlikni xush ko’radigan hasharotlar - o’simlik bitlari va bazi bir boshqa turlarning rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. quruqsevar kserovil tur hasharotlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi (qora qo’ng’izlar, chigirtkalar, zararli xasva). Agro usulining - ayniqsa sug’orishning hasharotlarga tasiri yaxshi o’rganilmagan. Hosilnn yig’ib olish vaqti va usuli. Har bir ekinda uchraydigan zararkunanda hayot kechirishini hisobga olib yig’ishga kirishilsa kelgusida shu turdagi zararkunanda tarqalishining oldini olgan bo’lamiz Mexanik usul. Bu usulga o’simlikni qurigan qismlarini qirqib tashlash, daraxtga har xil tutgich moslamalar quyish, e kin ekilgan maydonlarni atrofini toza saqlash va daraxt po’stloqlaridagi zararkunandalarni yo’qotish kabi tadbirlar kiradi. Daraxt tanasini ohakli suv bilan ishlash va hokazolar zararkunandalarning sonini ko’payib ketishini oldini olishda yaxshi natija beradi. Kimyoviy usul. O’simliklarni uyg’unlashga n himoyasida zararli organizmlarga kimyoviy moddalarni ishlatish yaxshi natija beradi. O’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari universal usul bo’lib, ularni har xil qishloq xo’jalik ekinlaridagi juda ko’pgi n a zararkunanda va kasalliklarga va begona o’larga qarshi ishlatilishi mumkin. Shu bila n birga bu vositalar bilan omborxona, issiqxona va boshqa binolarni ham ishlash mumkin. O’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari sanoat tomonidan ishlab chiqarilib haridorlarga uncha qimmat bo’lmagan narxda sotiladi. Hamda ularni ishlatishda xo’ j aliklar manfaatdor bo’ladilar. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligida sarf qilingan 1 so’mga o’rtacha 4 so’mga yaqin sof daromad olinmoqda. 11 2-rasm. Urug’larni dorilovchi uskuna 3. O’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilishda biologik va genetik usullardan foydalanish Ma’lumki qishloq xo’jalikmahsulotlarini nshlab chiqarishni ko’paytirish va ularning sifatini yaxshilashda o’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilish muhim ahamiyatga egadir. Hozirgi vaytda jahonning ko’pgina mamlakatlarida yiliga begona o’tlar, zararkunanda va kasalliklardan qishloq xo’jalik ekinlarning 20-30% hosili nobud bo’ladi. Buning oqibatida o’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilish ishlari ko’ngina mamlakatlarda faol olib borilmoqda, bunda ko’proqxissa kimyoviy usulga ajratilgandir. To’g’ri, kimyoviy usulning ham ayrim qulayliklari bor, ya’ni zararli organizmlarga tez ta’sir etishi, qo’llashning qulayligi, yaxshi mexanizasiyalashgani va x.k. Lekin shu bilan birga bir qator kamchiliklari borki, bunga mutlako yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bunday kamchiliklarga atrof-muhitni ifloslantirishi, qishloq xo’jalik mahsulotlarida pestisidlar qoldiqlari to’nlanishi zararli organizmlarda qo’llanilayotgan pestisidga nisbatan chidamliligini oshishi, issiq qonli hayvonlar, foydali hasharotlar uchun zaharlidir. Buning natijasida o’simliklarni himoya qiluvchi mutaxasislar ollida, shunday vazifa qo’yildiki bu ham bo’lsa yuqoridagi kamchiliklardan xoli bo’lgan va 12 samaradorligi yuqori bo’lgan o’simliklarni himoya qilish usulini ishlab chiqish zaruriyati tug’ildi. Bunday usul – o’simliklarni biologik usulda himoya qilishdir. Biologik usul n ing moxiyati - o’simliklarning zararkunandalari, kasalliklari va begona o’tlarga qarshi tirik organizmlar (entomoakarifaglar, mikroorganizmlar) va ularning hayoti y mahsulotlari (feromon, toksin) yordamida kurashishga aytiladi. O’simliklarni biologik himoya qilish usulining vazifasi atrof-muhitni iflosla n tirmasdan qishloq xo’jalik ekinlarini va ular n ing mahsulot l arini zararli organizmlar zararligini himoya qilishdir. Shu maqsaddan zararkunandalarni yo’qotishda uning kushandalaridan, yani hasharotlardan, kanalardan, sudralib yuruvchilardan. qushlardan foydilanilad i . Bundan tashqari qishloq xo’jalik ekinlarida kasallik qo’z g’ atuvchi Molardan (bakteriya, zamburug’, virus) lardan foydalaniladi. Bugungi kunda keng qo’llanilayotgan entomofaglardan trixogramma, brakon va x.k. Qishloq xo’jalik ekinlari kasalliklariga ham qarshi kurashda biologik usul keyingi vaqtlarda muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda m a s alan : trixodermik g’o’zaning vilt kasalligiga qarshi begona o’tlarni yo’qotadigan fiyetomiza pashshalari keng qo’llanilmoqda. O’simliklarni zararkunandalardan himoya qilishda biologik obyektlardan foydalanishga oid dastlabki ma’lumotlar eramizning boshlariga to’g’ri keladi. Bu vaqtlarda qadimgi Arabistonda bog’bonlar xurmo , p a lmalarga tushadigan zararkunandalarni yuqotishda yirtqich chumolilardan foydalanishgan. Qizil chigirtkalarga qarshi kurashda mavriki or o li ga Hindistondan mayna qushlari keltirilgan . Keyinchalik turli mamlakatlarda xonqizidan foydalanishga urinib ko’rilgan. 1844 yilda Antoninio Villa degan italyan olimi bog’ zararkunandalariga qarshi yirtqich qo’ng’izlardan foydalanishni tavsiya etadi. O’sha yili hasharotlarga qarshi kurashda bura marinus qurbaqasidan Borbodos orolida foydalanilgan. 13 Hasharotlarda ro’y beradigan parazitizm xodisasini birinchi marta 1602 yilda olimlarga ma’lum bo’lib, uni ilmiy jihatdan faqat 1700 yilda Vilisniri izohlab berdi. Jumladan nemis tabiatshunosi V. Koller entomofaglar zararkunandalar turiga qanday ta’sir ko’rsatishini shunday ta ’ riflagan edi «Hasharotlarning bir-biriga bo’lgan o’zaro munosabatlarini yaxshi o’rgangandan keyingini biz ularning zararli ta’siridan himoyalana olamiz» degan edi. Mustaqil davlatlar hamkorligidagi mamlakatlar Rossiyada biologik kurash bo’yicha dastlabki ilmiy ishlar o’ggan asrning 70- yillarida II. Mechnikov tomonidan boshlandi. U o’tgan asrning 70-yillari oxiri. 80 - yillar boshlarida g’alla qo’ng’iziga (akazopliya aupriaka) ning zamburug’ va bakteriyali kasalliklarini qo’zg’atuvchilarni aniqladi va u bu zararkunandalarga qarshi yashil muskardini zamburug’ini qo’lladi. Keyichalik I.V. Kosimov, P.V. Kurdyumov, V II. Pospelov va boshqalar bu sohada fanga katta xissasini qo’shdilar. Respublikamizda olma qurtiga qarshi kurash olib borish maqsadida P.V. Kosimov (1910) va A.R. Radesk i y (1911) lar Astraxandan Toshkent va Samarqand bog’lariga tuxumxo’r trixogrammani birinchi marta keltirishgan edi. Keyinchalik biologik usulni Respublikamizda rivojlantirishda V.V. Yaxontov, A.A. Lujeskiy va boshqa olimlar salmoqli xissa qo’shdilar. O’zbekistonda keyingi yillarda o’simliklarni biologik himoya qilishda anchagi n a yutuqlarga erishilgan. Masalan: bu usulni qo’llashga kirishilganda 1971 yil atiga 2,6 ming ga joriy etilgan bo’lsa, 1980 yil 1416,1 ming, 1986 yil 4503,7 ming, 1990 yil esa 5 mln. gektar atrofida qo’llanildi. Respublikamizda biologik usulning bunday muvaffaqiyatlarga erishishda ko’ngina o’zbek olimlarining salmokli xizmatlari bor. Ayniqsa O’zITI olimlari akademik S.A. Alimuhamedov 3. K. Odilov, Rasulov F. K. va boshqalar Respublikamizda trixogramma, brakon va mikrobiologik preparatlarni keng qo’llanishi mumkinligini va ular yuqori samara berishini ilmiy asoslab berdilar. 14 Olimlarimizning ilmiy ishlab chikarishlarini Res p ublika paxta dalalarida bunday keng joriy etishda «O’zbekiston himoyalashtirish» Respublika ishlab- chiqarish ilmiy birlashmasida biologik usulda kurash bo’yicha boshqarmasi xodimlari hamda viloyat va tumanlarda biologik himoya bo’nicha bosh agronom va katta agronom xizmati kattadir. Bugungi kunda Respublikamizda 700 dan ortiq ishlab chiqarish biolaboratoriya va biofabrikalar mavjuddir. Bu biolaboratoriya va biofabrikada trixogr a mma va uning xo’jayini (yem bo’lmish hasharot) ni urchitish bo’yicha mexanizasiyalashgan liniyalar oltinko’z kabi entomofaglar ham ishlab chiqilib qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi qo’llanilmokda. Biologik usul kelajakda eng istiqbolli, rivojlanadigan usuldir. saba b i, keyingi paytlardi ekologik vaziyatning buzilib ketishi sababli kimyoviy vositalar anchagina cheklanib qo’yilmokda. Buning o’rniga bezarar va samarali vositalardan biri sifatida biologik usul qo’llaniladi. Hali biologik usulda juda ko’p obyektlar yaxshi o’rganilmagan, masalan: hasharotlarda ayrim yillari yalpi kasallanib q i rilib ketadi buni ko’pincha jonpvorlar chiqaradi. Bu prosess qanday kechishi qanday sharoitda kelib chiqishi va uni sun’iy ko’paytirib hasharotlar ko’paygan yillarda ma’lum bir maqsadga qaratib qo’llash ishlari yetarlicha o’rganilmagan. Bog’ zararkunandalarin i ng ko’pdan-ko’p entomofaglari ma’lum, lekin ularni laboratoriya sharoitida ko’paytirib, keyin zararkunanda ko’paygan vaqtda qo’llash ishlari ham yaxshi rivojlanmaga n .Bundan tashqari biologik usulni qo’llashni mexanizasiyalash ishlari ham yetarli darajada emas. Biologik usul boshqa usullar bilan uyg’unlashgan holda qo’llash juda ham muhimdir, aynnqsa kimyoviy usul bilan. Chunki qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashda ayrim zararkunandalarga nisbatan samarali metod yo’q, ayrimlariga bor. Masalan: go’zada ko’sak qurtiga nisbatan biousul yaxshi rivojlangan so’ruvchi hasharotlarga nisbatan yetarli darajada emas. Bu zararkunandalar g’o’zada bir vaqtda uchrashi mumkin. Shunda mutaxassis albatta 15 bilishi kerak entomofag yoki biopreparat ishlayotgandan keyin necha kundan keyin kimyoviy preparatlarni qo’llash mumkinligini yoki aksincha. 4. G’o’za va g’alla ekinlarini zararli organizmlardan uyg’unlashgan himoya qilish tizimini qo’llashda yangi texnologiyalardan foydalanish. G’o’zani so’ruvchi zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari TAMAKI TRIPSI Bu zararkunanda o’simlik bargining shirasini so’rib, zarar yetkazadi. Zararlangan barglar yirtilib ketadi. Tanasi cho’zinchoq bo’lib, to’q sarg’ish ranglarda bo’ladi. Lichinkalari och sarg’ish rangda bo’ladi. Tamaki tripisi o’simliklarning uchidagi yosh barglarga tuxum qo’yadi. 1 ta urg’ochi trips rivojlanish davrida 100 tagacha tuxum qo’yadi. Butun yoz bo’yi 7 martagacha avlod beradi. 3-rasm.Tamaki tripsi Tamaki tripsiga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar: G’o’zaning chidamliligini oshiradigan choratadbirlar (o’g’itlash, sug’orish, kultivasiya) trips zararini pasayishiga yordam beradi. Biologik usul : tamaki tripsiga qarshi oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumlaridan 1,0-1,20 nisbatlarida 10 kun oralatib 2 marta chiqariladi. Zaruriyat bo’lgan maydonlarga oltinko’z tuxumidan 500-1000 tagacha chiqarish davom ettiriladi; tamaki tripsi tushgan dalalarga xon qizi qo’ng’izlari, sirfid pashshalari, afidiidlar va boshqa foydali xasharotlarni jalb etish. 16 Kimyoviy usul: vegetasiya davomida 4-7% o’simlik trips bilan zararlanishi kuzatilsa, mospilan 20% n.k. -0,15 l/ga; karbofos 50% em.k. – 0,6 l/ga; pilarmos 20% n.k. – 0,15l/ga; kamilot 20% n.kuk.- 0,15l/ga; kallipso 48% sus.k. – 0,05-0,07 l/ga; deltafos 38% em.k. – 1,0 l/ga; vertimek 1,8% em.k. – 0,4 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov beriladi. O’SIMLIK BITLARI BEDA YoKI AKASIYa BITI. O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 52 tur zarar yetkazadi. Bu g’o’zani may-iyun oylarida zararlaydi. Akasiya biti tuxumlik fazasida qishlaydi. Partenagenez yo’li bilan tirik tug’ib ko’payadi. 17-20 tagacha avlod beradi. POLIZ BITI. Bu zararkunanda xammaxo’r bo’lib, O’simliklarning 46 turiga zarar yetkazadi. Rangi ko’kish sarg’ishdan to to’q yashilgacha bo’ladi. Tirik tug’uvchi urg’ochilarning boshi, oyoqlari, shira chiqarish naylari qora tusda bo’ladi. Lichinkalik va imogalik bosqichida qishlaydi. G’o’zadan keyin poliz ekinlariga uchib o’tadi. 15-17 martagacha avlod beradi. KATTA G’O’ZA BITI. O’zbekistonning barcha paxta ekinlarindan keng tarqalgan. Boshqa bitlarga nisbatan yirikroq bo’lib, tanasi ko’kish yoki sarg’ish, ko’zlari qizil, oyoqlari va shira naylari juda uzun bo’ladi. Tuxumlik bosqichida yantoq o’simligida qishlaydi. 4-rasm.G’o’za biti O’simlik bitlariga qarshi kurash choralari 17 Agrotexnik tadbirlar . G’o’za ko’chatlarini qator oralariga ishlov berish; NPK o’g’itlar eritmasi bilan g’o’za maysalarini bargi orqali oziqlantirish; begona o’tlarga qarshi kurash. Biologik usul : g’o’za bitlariga qarshi oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumlaridan 1,0-1,20 nisbatlarida 10 kun oralatib 2 marta chiqariladi. Zaruriyat bo’lgan maydonlarga oltinko’z tuxumidan 500-1000 tagacha chiqarish davom ettiriladi; shira tushgan dalalarga xon qizi qo’ng’izlari, sirfid pashshalari, afidiidlar va boshqa foydali xasharotlarni jalb etish. 5-rasm.Besh nuqtali xonqizining o’simlik bitlariga hujumi Kimyoviy usul: g’o’za bitlarining soni vegetasiya davomida 8-10% o’simliklarni barg plastinkasi o’simlik bitlari bilan 5-25% qoplanganda mospilan 20% n.k. -0,15 l/ga; karbofos 50% em.k. – 0,6 l/ga; filarmos 20% n.k. – 0,15l/ga; kamilot 20% n.kuk.- 0,15l/ga; kallipso 48% sus.k. – 0,05-0,07 l/ga; deltafos 38% em.k. – 1,0 l/ga; vertimek 1,8% em.k. – 0,4 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov beriladi. O’RGIMChAKKANA G’o’zaning ashaddiy zararkunandasi bo’lib, 248 tur o’simlik bilan oziqlanadi. Shundan 37 turi qishloq xo’jalik ekinlari. O’rgimchakkana 160600 tagacha tuxum qo’yadi. O’zbekistonda 18-20 tagacha avlod beradi. 18 6-rasm.O’rgimchakkana Agrotexnik tadbirlar . G’o’za ko’chatlarini qator oralariga ishlov berish; NPK o’g’itlar eritmasi bilan g’o’za maysalarini bargi orqali oziqlantirish; begona o’tlarga qarshi kurash. Biologik usul : o’rgimchakkanaga qarshi oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumlaridan 1:10, 1:20 nisbatlarida 10 kun oralatib 2 marta chiqariladi. Zaruriyat bo’lgan maydonlarga oltinko’z tuxumidan 500-1000 tagacha chiqarish davom ettiriladi; atrof-muxitga va foydali xasharotlarga zararsiz bo’lgan oltingugurt preparatlaridan oltingugurt talqonidan 20-30 kg/ga changlash, 0,5-1 li oltingugurtning oxakli qaynatmasidan gektariga 300 litr purkash. Kimyoviy usul: vegetasiya davomida 10% o’simliklarning barg plastinkasi o’rgimchakkana bilan 5-25% qoplanganda omayt 57% k.em.-1,5 l/ga; nissoran 10% n.kuk. – 0,1 kg/ga; flumayt 20% sus.k.- 0,2 l/ga; ortus 5% sus.k. – 0,75 l/ga; vertimek 1,8% em.k. – 0,3-0,4 l/ga qo’llash yaxshi samara beradi. 7-rasm.Fosfororganik insektoakarisid 19 G ’ o ’ zani kemiruvchi zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari KUZGI TUNLAM O’zbekistonda keng tarqalgan bo’lib, uning qurtlari 34 ta oilaga mansub bO’lgan yuzlab tur o’simliklarga zarar yetkazadi. Kapalaklarning oldingi qanoti sarg’ish kulrang, orqa qanoti to’q tomirli oq tusda. Oldingi qanotining asosiga yaqin joyda ponasimon qoramtir dog’i, markazda yumaloq, undan biroz yuqoriroqda buyraksimon dog’i bor. Qurtlari 5 ta yoshni boshdan kechiradi. 5 yoshlik qurtlik fazasida tuproqning 5-15 sm chuqurlikda qishlaydi. Kapalaklari o’rtacha 500-600 tagacha tuxum qo’yadi. O’zbekiston sharoitida 3 marta avlod beradi. Birinchi avlod qurtlari g’o’zaga jiddiy zarar yetkazadi. Kuzgi tunlamga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar: Yerni kuzgi chuqur shudgorlash; erta baxorda begona o’tlarga qarshi kurashish; tuproq sharoiti ko’targan joyda g’o’za maysalarini qator oralab yengil sug’orish va almashlab ekish. 8-rasm.Kuzgi tunlam Biologik usul: Feromon tutqichlardan (FT) foydalanib, har 1 tutqichda 1 kechada o’rtacha 2-3 kapalak tusha boshlashi bilan shu paykalga trixogramma kushandasini xar gektar maydonga 1 gr.dan dalaga chiqariladi; Katta yoshdagi qurtlariga qarshi brakon entomofagi 1:10, 1:20 nisbatlarda dalaga tarqatish. Kimyoviy usul: Agarda har 1 m2 dagi qurt soni o’rtacha 1-1.5 taga bo’lsa quydagi piretroidlardan birini ishlatish kerak: 20 Desis 2,5% k.e. – 0.7 l/ga, siraks 25% k.e. – 0.3 l/ga, vanteks 6%sus.k. – 0.25-0.3 l/ga. qo’llash. Bunda, dori sepilgach, dalaga ariq olib, suv quyish samarani oshiradi. Kuzgi tunlam qurtlariga qarshi Gaucho 70% n.k. 5 kg/t, orten 70% e.k. 4 kg/t va marshal 40% n.k. 15-20 kg/t. preparatlari bilan chigitni dorilab ekish xam yaxshi samara beradi. KO’SAK QURTI G’o’zaning guli, shonasi va ko’saklarni zararlaydi. Kapalaklarni oldingi qanotlari sarg’ish kul-rang tusda bo’lib, ba’zan qizg’ish qo’ng’ir yoki pushti, yoxud ko’kish rangda tovlanib turadi. Xar bir o’simlik o’suv nuqtasiga bittadan tuxum qo’yadi. Tuxumlari gumbazsimon. Xayoti davomida o’rtacha 800 tadan 2000 tagacha tuxum qo’yadi. qurtlarini tanasi och yashil, ko’kish sarg’ish rangdan tortib, qoramtir ranggacha bo’ladi. Tanasining yonlari bo’ylab to’lqinsimon chiziqlar o’tadi. O’zbekistonning shimoliy tumanlari-da 3-4 ta, janubiy tumanlarida esa 4-5 ta avlod beradi. Ko’sak qurti kuzda qaysi o’simliklarda oziqlangan bo’lsa, shu o’simlikka yaqin joyda g’umbaklari tuproqning 10-15 sm chuqurligida qishlovga ketadi. Ko’sak qurtiga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar. Yerni kuzgi chuqur shudgorlash; zararlanadigan ekinlarni bir-biridan uzoqroq joylashtirish; g’o’za qator oralariga ishlov berish; chekankada o’simlikning o’sish nuqatasini fartuklarga yig’ib chetga olib chiqib tashlash; g’o’zani ortiqcha sug’orib g’ovlashiga yo’l qo’ymaslik. Biologik usul : har 2 gektar g’o’za maydoniga 1tadan feromon tutqich o’rnatish va 1ta tutqichga bir kechada 2-3 ta kapalak tushganda 4-5 kun oralatib 3 marta trixogramma tuxumxo’ridan har gektariga 1grammdan 400ta nuqtaga zararkunandaning har bir avlodiga qarshi chiqarish. Ko’sak qurtining o’rta va katta yoshdagi qurtilariga qarshi brakon entomofagidan 1:20; 1:10; 1:5 nisbatlarda zararkunandaning har avlodiga qarshi 3 martadan 4-5 kun oralab 10x10m sxemada chiqarish. Ko’sak qurtining kichik yoshdagi qurtlariga va tuxumiga qarshi 21 oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumidan gektariga 500 tadan 1500 tagacha chiqarish ham yaxshi samara beradi. Kimyoviy usul: zararkunandaning miqdori har 100 ta o’simlikka 8-10 ta yosh qurtlari va tuxumi to’g’ri kelganda foydali xasharotlarga kam zararli bo’lgan Avaunt 15% li sus.k. 0,4-0,45 l/ga; siperfos 55% em.k. -1,5l/ga; deltafos 36% em.k.-1,5 l/ga; politrin 35% em.k.-1l/ga; Desis 2,5% k.e.0,7l/ga, mospilan 20% n.k. -0,3 l/ga; Nurell-D 55% em.k. -1,5l/ga; sumi-alfa 20% em.k.- 0,15 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov berish tavsiya etiladi. KARADRINA Karadrinaqurtlari o’simlik barglarini zararlaydi. Gamma tunlami, o’tloq parvonasi ham shunday zarar yetkazadi. Karadrina havfli zararkunandalaridan bo’lib, vaqti-vaqti bilan nihoyatda ko’payib ketadi. Zararkunanda 70 turga yaqin ekinni zararlaydi. Uning yosh qurtlari o’simlik bargini qirtishlaydi, katta yoshdagilari esa kemiradi va barglarni teshadi. U barg chetlarini ham kemiradi. Zararkunandaba’zan novdalar, hatto hosil organlarini ham zararlaydi. Karadrina O’zbekistonda 6 martagacha avlod beradi, bir avlodi 30 kunga qadar rivojlanadi. Zararkunandaning qishki uyqudan chiqqan kapalaklari 2000 tagacha, keyingi bo’g’in kapalaklari esa 300 dan 600 tagacha tuxum qo’yadi. Karadrinaga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar: Yerni kuzgi chuqur shudgorlash; zararlanadigan ekinlarni bir-biridan uzoqroq joylashtirish; g’o’za qator oralariga ishlov berish; begona o’tlarga qarshi kurash. Biologik usul: tuxumiga qarshi 4-5 kun oralatib 3 marta trixogramma tuxumxo’ridan har gektariga 1grammdan 400ta nuqtaga zararkunandaning har bir avlodiga qarshi chiqarish. Karadrinaning o’rta va katta yoshdagi qurtilariga qarshi brakon entomofagidan 1:20; 1:10; 1:5 nisbatlarda zararkunandaning har avlodiga qarshi 3 martadan 4-5 kun oralab 10x10m sxemada chiqarish. Karadrinaning kichik yoshdagi qurtlariga va tuxumiga qarshi oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumidan gektariga 500 tadan 1500 tagacha chiqarish ham yaxshi samara beradi. 22 Kimyoviy usul: har o’simlikda 1-2ta qurt yoki o’simlik bilan barg plastinkasining 10% zararlanganda Avaunt 15% li sus.k. 0,4-0,45 l/ga; siperfos 55% em.k. -1,5l/ga; deltafos 36% em.k.-1,5 l/ga; politrin 35% em.k.-1l/ga; Desis 2,5% k.e.- 0,7l/ga, mospilan 20% n.k. -0,3 l/ga; Nurell-D 55% em.k. -1,5l/ga; sumi-alfa 20% em.k.- 0,15 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov berish tavsiya etiladi. G’allani so’ruvchi zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari Bug’doy tripsi O’zbekistonning hamma xududlaridagi g’allazorlarda uchraydi. G’allada boshoqlanish davri boshlanishi bilan yetuk tripslar paydo bo’la boshlaydi. Lichinkalar boshoq qobig’i ichiga kirib, qobiq va gul shirasini, keyinchalik esa don shirasini so’rib oziqlanadi. O’simliklar dag’allashib, donlar pishib, hosil yig’im- terimga yaqinlashganda lichinkalar oziqlanishini tugatib tuproqqa tusha boshlaydi. Bug’doy tripsi yiliga 1 marta avlod beradi. Bug’doy tripsiga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar: G’allaning chidamliligini oshiradigan chora-tadbirlar (o’g’itlash, sug’orish) trips zararini pasayishiga yordam beradi va dala atrofini begona o’tlardan tozalash. Biologik usul : bug’doy tripsiga qarshi oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumlaridan 1,0-1,20 nisbatlarida 10 kun oralatib 2 marta chiqariladi. Zaruriyat bo’lgan maydonlarga oltinko’z tuxumidan 500-1000 tagacha chiqarish davom ettiriladi. Kimyoviy usul: vegetasiya davomida Karate-0,2 l/ga; Desis-0,25 l/ga; Nurel- D- 0,5 l/ga; Siperfos- 0,5 l/ga; Sipermetrin- 0,2 l/ga va boshqa ruxsat etilgan preparatlar bilan ishlov beriladi. G’alla shiralari G’alla shiralari kuzgi g’allada tuxum qo’yadi va shu tuxumlar qishlab chiqadi. Bahorda kunlar isishi bilan lichinkalar chiqib oziqlana boshlaydi. To’rtinchi tullashdan keyin qanotsiz urg’ochilarga aylanadi. Bu urg’ochilar tirik tug’ib ko’payadi. Keyingi bo’g’inlari qanotsiz va qanotli tarqatuvchilarga ajraladi. 23 Mavsum davomida shiralar 10-12 avlod beradi. Shiralar doimo o’simlikning yashil va yumshoq qismida sharbatini so’rib oziqlanadi. Natijada o’simlik sarg’ayib qurib qoladi. Kuchli zararlanganda g’alla boshoq tortmaydi. 9-rasm. G’alla biti G’alla shiralariga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar . G’allaning chidamliligini oshiradigan choratadbirlar (o’g’itlash, sug’orish) shiralar zararini pasayishiga yordam beradi va dala atrofini begona o’tlardan tozalash. Biologik usul : g’alla shiralariga qarshi oltinko’z entomofagining 34 kunlik tuxumlaridan 1,0-1,20 nisbatlarida 10 kun oralatib 2 marta chiqariladi. Zaruriyat bo’lgan maydonlarga oltinko’z tuxumidan 500-1000 tagacha chiqarish davom ettiriladi; shira tushgan dalalarga xon qizi qo’ng’izlari, sirfid pashshalari, afidiidlar va boshqa foydali xasharotlarni jalb etish. Kimyoviy usul: vegetasiya davrida Desis-0,25 l/ga; Nurel-D- 0,5 l/ga; Siperfos- 0,5 l/ga; Sipermetrin- 0,2 l/ga; Benzofosfat-2,0 l/ga; Fufanon- 2,0 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov beriladi. Zararli xasva Zararli xasva g’allaning unib chiqish, tuplanish, nay tortish, boshoq tortish va pishish fazalarida zarar keltiradi. Zararli xasva voyaga yetgan holda, asosan tog’ va tog’ oldi xududlarida, o’rmon yoki mevali bog’lardagi daraxtlar ostida, hamda 24 dala atroflarida, ariq zovurlar yoqalarida toshlar yoki o’simlik qoldiqlari, barg xazonlar ostida qishlaydi. Mart oyining uchinchi o’n kunligi - aprel oyining birinchi yarmi davomida xasva g’allazorlar tomon uchib tarqala boshlaydi. Pishmagan boshoq zararlanishi natijasida qisman yoki butunlay oq boshoq (ya’ni puch) bo’lib qoladi, don tarkibidagi oqsil kamayib ketadi. Boshoqdagi 10–15% donlarning zararli xasva bilan zararlanishi bunday donning un ishlab chiqarish uchun yaroqsiz bo’lib qolishiga olib keladi. Xasva zararlagan paykallardan olingan urug’lik donning unib chiqishi 50% gacha kamayadi. Zararli xasva yiliga 1 marta avlod beradi. Zararli xasvaga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar . G’allaning chidamliligini oshiradigan choratadbirlar (o’g’itlash, sug’orish) zararli xasvani zararini pasayishiga yordam beradi va dala atrofini begona o’tlardan tozalash. Biologik usul : zararli xasvani kichik yoshdagi lichinkalariga qarshi oltinko’z entomofagining 3-4 kunlik tuxumlaridan 1,0-1,20 nisbatlarida 10 kun oralatib 2 marta chiqariladi; tabiatda zararli xasvani telenomus, faziya pashshalari kabi entomofaglari xam bor. 10-rasm.Zararli xasva Kimyoviy usul: vegetasiya davrida Karate-0,15 l/ga; Desis-0,25 l/ga; Nurel- D- 0,5 l/ga; Siperfos- 0,5 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov beriladi. 25 11-rasm. Ekinzorga traktor yordamida insektisid purkash G’allani kemiruvchi zararkunandalari va qarshi kurash choralari ShILIMShIQ QURT Shilimshiq qurt kemiruvchi zararkunanda bo’lib, Respublikamizning barcha g’allazorlarida uchraydi. Uning qo’ng’izi tuproqda qishlaydi. Bahorda chiqib qo’shimcha oziqlangandan so’ng urg’ochisi zanjirsimon shaklda 3-7 tadan qilib 200 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan 7-14 kunda lichinka chiqadi. Lichinkasi ikki hafta davomida barg bilan oziqlanib, shilimshiq qoplamasini tashlab tuproqqa tushadi va 2-3 sm chuqurlikda g’umbakka aylanadi. Ikki haftadan so’ng pilladan qo’ng’iz chiqadi va bahorgacha tuproqda qoladi. Shilimshiq qurt yiliga 1 marta avlod beradi. 12-rasm.Shilimshiq qurt qo’ng’izi 26 Shilimshiq qurtgaqarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar . G’allaning chidamliligini oshiradigan choratadbirlar (o’g’itlash, sug’orish) shilimshiq qurt zararini pasayishiga yordam beradi va dala atrofini begona o’tlardan tozalash. Kimyoviy usul: vegetasiya davrida Desis-0,25 l/ga; Nurel-D- 0,5 l/ga; Siperfos- 0,5 l/ga; Sipermetrin- 0,2 l/ga; Benzofosfat-2,0 l/ga; Fufanon- 2,0 l/ga; Benzofosfat-2,0 l/ga va boshqa ruxsat etilgan dorilar bilan ishlov beriladi. Vizildoq qo’ng’izga qarshi kurash choralari Agrotexnik tadbirlar . G’allaning chidamliligini oshiradigan choratadbirlar (o’g’itlash, sug’orish) vizildoq qo’ng’iz zararini pasayishiga yordam beradi va dala atrofini begona o’tlardan tozalash. Kimyoviy usul: vegetasiya davrida Sug’orish suvi bilan 1 ga maydonga 250 litrli 20% li ammiak suvi oqizish, Aktara preparatini 1 l/ga me’yorida purkash. 5. MEVA - SABZAVOT VA KARTOSHKA EKINLARINI ZARARLI ORGANIZMLARDAN UYG’UNLASHGAN HIMOYA QILISH TIZIMINI QO’LLASHDA YANGI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH. Mevali daraxtlarini zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari BARG BITLARI Barg bitlari barglarni burishtirib qo’yadi, ba’zan esa to’kib yuboradi, yosh novdalarni o’stirmay qing’ir-qiyshiq qilib qo’yadi va meva hosilini kamaytirib yuboradi. Yosh ko’chatlar, jumladan yosh shaftoli daraxtlariga bitlar ayniqsa katta zarar yetkazadi: meva shirasini so’rib, sifatini pasaytiradi; nimjon bo’lib qolgan daraxtlarga ikkilamchi zararkunanda - po’stloq osti qo’ng’izlari tushib zararlaydi; daraxtlar qurib qoladi; yosh meva daraxtlariga katta ziyon yetkazadi. Bularning oldini olish uchun barg bitlariga qarshi kimyoviy preparatlar bilan ishlov beriladi. Bahor oxirlarida bitlarning ko’p turlari meva daraxtidan boshqa o’simliklarga yoki sabzavotlarga o’tadi. 27 QON BITI Qon biti olma, nok va boshqa mevali daraxtlarning ildizini, tana va shoxlarining shirasini so’rib, daraxtlarni kuchsizlantiradi. Bitning shira so’rgan joylarida g’uddalar paydo bo’ladi, ular keyinchalik yorilib, chiriydi. Qon biti tushgan yosh daraxtlar ko’pincha qurib qoladi, qari daraxtlar esa kuchsizlanib, hosili juda kamayib ketadi. Qon biti ko’p tushgan shoxlar quriydi. Fevral-mart boshlarida bitlar qishlovdan chiqadi va daraxtlarga o’rmalab chiqib, po’stlog’i nozik yoki zararlangan joylariga o’rnashib oladi. Bitlarning galalari sidirg’a mum par bilan qoplanadi. Qon biti yoz bo’yi 1517 ta avlod berib rivojlanadi. 13-rasm.O’ljaga hujum qilayotgan yetti nuqtali xonqizi ShAFTOLI BITI Shaftoli biti shaftoli, o’rik, olxo’ri va bodomga, ba’zan behi bilan olmaga zarar yetkazadi. Bit so’rib zararlagan daraxtlar yaxshi meva qilmaydi, yosh daraxtlar esa ba’zan nobud bo’ladi. Zararkunanda lichinkalari mart oyida paydo bo’ladi. Bitlar tez ko’payadi; yoz bo’yi kamida 11 ta avlod beradi. Urg’ochi bit bir-ikki oy yashaydi. Shuning uchun bir to’dada bir necha avlod vakillari uchraydi. Shaftoli katta biti yo’g’on barg va shoxlar asosida, ko’pincha ularning pastki tomonida va daraxt tanasida to’p-to’p bo’lib olib, daraxt shirasini so’rib uni quvvatsizlantiradi. NOK ShIRA BITI Voyaga yetgani va lichinkalari nok kurtaklari, barglari, gullari va ingichka novdalarining shirasini so’rib, daraxtlarni juda ham nimjon qilib qo’yadi. Qattiq 28 zararlangan barglar qorayib to’kilib ketadi. Nok shira bitiga qarshi kurash olib borilmasa, iyul boshlaridayoq daraxtlar batamom bargini to’kib yuboradi. Zararlangan daraxt novdalari qing’ir-qiyshiq, mevasi qattiq, bemaza bo’lib, ko’pincha shira bitining yopishqoq axlatiga belanadi. Shira biti voyaga yetganda nok daraxtlarining shoxlarida va qisman tanasidagi po’stloq ostida qishlaydi. Daraxt kurtak yozishdan sal oldin shira bitlari juftlashadi va tuxum qo’ya boshlaydi. Tuxumini shoxlarning uchiga va kurtaklar yaqiniga qo’yadi. Voyaga yetgan shira bitlari yozda ham, kuzda ham daraxtdan daraxtga o’taveradi, shu bilan birga ular kuzda to’planib qishlaydi. MEVA KANASI O’rgimchakkana odatda olma daraxtiga zarar yetkazadi, ammo boshqa urug’li va danakli meva daraxtlariga ham tushadi. O’rgimchakkana zararlagan barglar dastlab sarg’ayadi, keyin esa qo’ng’ir tusga kirib to’kilib ketadi. Meva o’rgimchakkanasi daraxt tanasidagi po’stloqlar ostida va daraxt tanasidagi yoriqlarning ichida, begona o’tlar qoldig’i tagida, shoxlarda va qisman shoxlardagi kurtaklar yaqinida to’p-to’p bo’lib qishlaydi. Zararkunanda mevali daraxtlar bargi xujayrasining shirasini so’rib oziqlanadi. Vaqtida kurash tadbirlari o’tkazilmasa barglar va mevalar to’kilib ketadi. Bog’ atrofida changli ko’chalar bo’lsa, changni ko’tarilib daraxt barglariga o’tirishi zararkunandani ko’payishiga qulay sharoit tug’diradi. Qurg’oqchilik o’rgimchakkanalarni ko’payishiga olib keladi. KALIFORNIYa QALQONDORI Kaliforniya qalqondori meva daraxtlariga, rezavor meva, butalarga va manzarali o’simliklarga zarar yetkazadi. Kaliforniya qalqondori juda ko’payib ketganda daraxt po’stlog’i yorilib ketadi, shoxlarini va hatto butun daraxtlarni quritib qo’yadi, mevalardagi shirani so’rib, to’q qizil dog’ tushiradi. Kaliforniya qalqondori mevali daraxtni shoxi, novda, barg, daraxt po’stlog’i va mevasini zararlaydi. Natijada daraxtlar kam xosil beradi, kuchli zararlanganda qurib qolishi mumkin. Katta daraxtlarda kaliforniya qalqondori daraxt po’stlog’ida bo’ladi. Daraxt po’stlog’ida uzun yoriqlarning paydo bo’lishi ushbu qalqondorlarning ko’pligidan dalolat beradi. 29 SOXTA QALQONDOR Soxta qalqondor lichinkasi kaliforniya qalqondoridan kattaroq bo’ladi, bahorda tez ko’payadi va o’zidan shira ajratadi. Urg’ochi soxta qalqondor tuxumini o’zining himoya qobig’i ostiga qo’yadi. Tuxumdan chiqqan qalqondor lichinkalari kuzgacha bargda oziqlanadi va keyin shox yoki novdalarga qaytadi. So’ng suyuqlik ishlab chiqaradi va o’ziga himoya qobig’i hosil qiladi. Asosiy zarar qalqondorlarni oziqlanishi natijasida vujudga keladi qiladi. Bunday mevalarni sifati past bo’ladi va qishda uzoq muddatga saqlab bo’lmaydi. Soxta qalqondorlar ko’payganda daraxt o’sishini susaytiradi. Bu zararkunandalar bahorda va yoz oylarida daraxt barglarida, kuz va qish fasllarida novda va shoxlarida yashaydi. Soxta qalqondorlarning lichinkalari va urg’ochilari novdalar, butoq va barglarning shirasini so’rib oziqlanadi. BINAFShARANG QALQONDOR Danakli mevalarning barchasiga zarar keltiradi. Binafsharang qalqondor bir yilda ikki marta avlod berib rivojlanadi. Urug’langan urg’ochi xolida ingichka novdalarda va kurtak qo’ltiqlarida qishlaydi. Binafsharang qalqondor olma daraxtining eng xavfli zararkunandalaridan biri. U daraxtning tanasi, shoxi, novdasi va hosilini zararlaydi. Daraxtning kuchli zararlangan qismlari qurib qoladi. Daraxt tanasi va shoxida ko’pgina darz va yoriqlar paydo bo’ladi. Daraxtlar o’sishdan to’xtaydi, tanasi deyarli yo’g’onlashmaydi, shox va novdalari quriydi, hatto daraxtlar qurib qolishi ham mumkin. Binafsharang qalqondor tushgan yosh daraxtlar ikki, uch yilga bormasdan nobud bo’ladi. OLMA QURTI Bu zararkunanda xammaxo’r bo’lib, 30 turdan ortiq mevali daraxtlarning mevasi bilan oziqlanadi. Ko’proq olma, nok, yong’oq va olxo’rining asosiy zararkunandalaridan biri hisoblanadi. Olma qurti 1 yilda 3 ta avlod beradi. Ular g’umbak ichida katta yoshli qurt shaklida daraxt po’stloqlari orasida, boshqa himoyalangan joylarda va bog’ ichidagi shoxlar ostida qishlaydi. Erta ko’klamda bu qishlab chiqqan qurtlar g’umbakka aylanadi. Olma gullashi boshlanganda g’umbakdan kapalaklar uchib chiqib olma barglariga va meva tugunchalariga 30 tuxumlarini qo’yadi. Tuxumdan chiqqan qurtlar barg va meva eti bilan, keyinchalik uning urug’i bilan oziqlanadi. Har bir qurt 2-3 tadan mevani zararlaydi. Mevaga kirgan joyida chiqindisini ko’rish mumkin. Qurt yetilgandan so’ng mevadan chiqib, daraxt ustida yoki yaqinida himoyalangan holda g’umbakka aylanadi. ShARQ MEVA QURTI Sharq meva qurti ichki karantin obyekti xisoblanib, olma, nok va behi daraxtlarining mevalariga xuddi olma qurti kabi zarar yetkazadi. Sharq meva qurti danakli mevalardan shaftoli, olxo’ri, o’rikka ham jiddiy zarar yetkazadi. Sharq mevaxo’ri asosan novda va mevani zararlaydi. Yangi o’sgan novda uchidan kirib o’rtasini yeydi. Meva ichiga kirib danak atrofini yeydi va yetilib meva ichidan chiqadi va g’umbakka aylanadi. OLXO’RI MEVAXO’RI O’zbekistonda daraxtlarga katta zarar yetkazadi va ikki avlod berib rivojlanadi. Janubiy tumanlarda uchinchi avlod ham rivojlanishi mumkin. Mevaho’r qurtlari olxo’ri, olcha mevalari, ba’zan tog’olcha, o’rik, shaftoli mevalariga zarar yetkazib, ularning to’kilib ketishiga sabab bo’ladi. Ma’lumotlarga ko’ra, birinchi avlod qurtlari 5-12 foiz mevani, ikkinchi avlod qurtlari esa 70-85 foiz mevani zararlaydi. Olxo’ri va olma qurtlarining hayot kechirishi ko’p jixatdan bir-birinikiga o’xshaydi, ammo olxo’ri qurti danakli mevalarga ko’proq zarar yetkazadi. Birinchi avlodning kapalagi aprel-may oylarida mevalarga tuxum qo’yadi. Olxo’rining zararlangan joyidan aksariyat xollarda yelim chiqib turadi. Ko’pincha bunday meva chirib, to’kilib ketadi. Qurtlar mevalar etini kemirib, uning ichiga qarab yo’l ochadi. 31 G’ILOFLI KUYa QURTLARI G’ilofli kuya qurtlari olma, o’rik, bodom, nok, gilos, olcha, tog’olcha va boshqa daraxtlarning barg kurtaklari hamda meva kurtaklarini o’yib yeydi. Qattiq shikastlangan kurtaklar qurib qoladi, kam shikastlanganlarida esa burishib ketgan barglar hosil bo’ladi. Qurt g’ilofcha ichida turadi, bunday g’ilofchani uning o’zi, avval barg po’stidan, keyinchalik esa o’zi ichidan chiqargan ipdan yasaydi. Oziqlanish paytida qurt g’ilofchadan salgina surilib chiqadi, ammo tanasining orqa uchi har doim g’ilof ichida turadi. Kurtaklar bo’rtib boshlashi oldidan g’ilofchali qurtlar kurtaklar yoniga o’rmalab boradi. Kurtakka chiqib olgan qurt g’ilofchasining oldingi uchini iplar yordamida kurtakka mahkamlab qo’yadi, o’zi esa kurtak ichiga o’yib kiradi. Qurtlar barglar va meva kurtaklari bilan oziqlanadi. Zararlangan kurtaklarni qurt kemirgan kichkina yumaloq teshigi borligidan bilib olish mumkin. Meva daraxtlarining zararkunanda va kasalliklariga qarshi kurashdagi agrotexnik tadbirlar: - Kuzda xazon yig’ishtirilib ko’miladi, so’ngra bog’ qayta haydaladi va daraxtlariing atrofi yumshatiladi. - Daraxt tanasi va yo’g’on shoxlarining ko’chgan po’stloqlari kuzda, barglar to’kilgandan keyin va erta ko’klamda ikkinchi marta chodirga qirib tushirilib, chiqqan chiqindi yoqiladi. 32 14- расм. Олхўри қурти - Bog’larga mineral va mahalliy o’g’itlar solinadi. Buzoqboshi qo’ng’izlar paydo bo’lmasligi uchun meva daraxtlariga go’ngni yaxshilab chiritib solish kerak. - Erta ko’klamda (dori purkashdan keyin) daraxtlarning zararlangan, yorilgan va ayri joylariga bog’ zamazkasi suriladi. Daraxtlarning tanasi ohak bilan oqlanadi. - Bog’larda mavsum boshidan to’kilgan mevalarni muntazam ravishda terib, darrov xo’jalik maqsadlari uchun ishlatish yoki yo’qotish kerak. Poliz ekinlarini kemiruvchi zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari ILDIZ KEMIRUVChI TUNLAMLAR Poliz ekinlarini: kuzgi tunlam ( AgrotissegetumDen. ), undov tunlami ( A. exlamationisL .) va boshqa tunlamlar zararlaydi. Poliz ekinlariga kuzgi tunlamning 2-3-4 avlodlari, undov tunlamining esa ikkala avlodi ham zarar yetkazishi mumkin. Poliz ekinlariga ildizkemiruvchi tunlamlardan tashqari simqurtlar, buzoqboshilar ham shikast yetkazishi mumkin. Ildizkemiruvchitunlamlarpolizekinlariniasosannihollikdavridai ldiziniyokiildizbo’g’ziniqirqibzararetkazadi. Bundabirhilo’simliklaryanao’nglanibketishihammumkin, ammohosildorlikkaputuretadi. Ildizkemiruvchitunlamlarningqurti kata yoshidayergategibturgano’simlikmevalarinihamshikastlashimumkin. Bundayqovun, tarvuz, qovoquzoqgabormaychiriydi, yokichandiqhosilqiladi. Ildiz kemiruvchi tunlamlarga qarshi kurash choralari. 1. Agrotexnika yo’li bilan. 2. Feromonlar yordamida tunlamlar rivojlanish muddatlarini aniqlab trixogramma kushandasini zararkunanda tuxumiga qarshi qo’yish. 3. Tunlamlar shuvoq, pechak, sho’ra, ituzum kabi o’simliklarni avzal ko’rganligi sababli, paykal ichidagi bu begona o’tlar tagida yig’ilgan bo’lishi mumkin. Shuning uchun, chopiqni (zararkunanda xavfi ortiq bo’lsa) kimyoviy kurashdan keyin o’tkazish lozim. 33 4. Kimyoviy kurash uchun: desis – 0,7 l/ga, arrivo (siraks, sipermetrin) – 0,24-0,32 l/ga, yoki sumi-alfa – 0,5 l/ga yordamida o’tkazish mumkin. Poliz qo’ng’izi yoki epilyaxna – Epilachna chrysomelina (qo’ng’izlar turkumining, koksinellidlar – Coccinellidae oilasiga mansub). Tarqalishi. O’rta Osiyo davlatlarida hamda Kavkazda uchraydi. Chet elda: Afg’oniston, Eron, Kichik Osiyo, Janubiy Yevropa va qisman, Afrika mamlakatlarida tarqalgan. O’zbe-kistonda poliz qo’ng’izi ko’proq: Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand viloyatlarida uchraydi. Ta’rifi. Bu o’simlikho’r koksinellid qo’ng’izini o’ziga xos belgilari borligi uchun darrov aniqlab olsa bo’ladi. Qo’ng’izi yarimsferik shaklga ega – tanasining past tomoni yassi, usti esa qabariq; kattaligi 7-8 mm, rangi qizil-qo’ng’ir, ust qanotlarining har birida 6 tadan qora dog’i bor. Lichinkasi sarg’ish tusda, uch juft ko’krakoyoqlari bor; ust tomonida besh qator joylashgan shoxlagan qora tikanchalari bor; uzunligi 9 mm keladi. G’umbagi koksinellidlarga hos – orqa uchi bilan bargga yopishib turadi; tanasi qisqarib kengaygan, usti tukchalar bilan qoplangan, rangi – sariq. Hayot kechirishi. Qo’ng’izi o’zi yashagan yerda turli o’simlik qoldiqlarining ostida qishlab chiqadi. Ayrim hollarda uni qamish poyasida ham topishgan. Bahorda qo’ng’izlarning uyg’onishi ancha cho’ziladi va poliz ekinlarini ko’karish davriga to’g’ri keladi. Qo’ng’izlari ekinlarga uchib o’tib qo’shimcha oziqlanadi; o’simlik barglarining ust tomoniga 20-50 tadan g’uj qilib tuxum qo’yadi. Yana 3-5 kundan keyin ulardan lichinkalar chiqadi va barg to’qimalarini qirtishlab oziqlana boshlaydi. Lichinkalar 15-25 kun mobaynida uch marta po’st tashlab rivojlanadi. Ikkinchi yoshidan boshlab bargni kemirib teshiklar hosil qiladi; barg tomirlarinigina qoldiradi. So’nggi po’st tashlaganidan keyin barg orasida g’umbakka aylanadi. Yana 8-10 kundan keyin undan yangi avlod qo’ng’izi uchib chiqadi. O’rta Osiyo sharoitida poliz qo’ng’izi yiliga uch avlod berib rivojlanadi. Zarari. Poliz qo’ng’izining o’zi va lichinkalari qovun, tarvuz, qovoq va bodring ekinlarini shikastlovchi oligofag bo’lib hisoblanadi. Zararkunanda ko’payganida o’simlik bargsiz bo’libgina qolmay, uning sapcha hosili ham 34 shikastlanadi. Buning natijasida u tez chirib ketadi. Ayrim yillari o’z vaqtida himoya tadbirlari ko’rilmagan Surxandaryo viloyatining qovun paykallarida o’simliklarning nobud bo’lishi hisobiga, hosildorlik 60-70% ga kamayganligi ma’lum bo’lgan. Kurash choralari. 1. Boshqa oilaga mansub ekinlar bilan olmoshlab ekish; kuzda o’simlik qoldiqlarini kuydi-rib tashlab, shudgorlash. 2. Zararkunanda qiyg’os tuxum qo’yib lichinkalar chiqaboshlagan davrda birorta piretroid insekti- sid bilan ishlov o’tkazish yaxshi natijalar beradi. Bunda, o’simliklar biryo’la o’rgimchakkana bilan ham zararlangan bo’lsa birorta insektisid-akarisid (siperfos, karate, talstar) ishlatish kerak. G’OVAKLOVChI PAShShA G’ovaklovchi pashsha 1999 yilda respublikamizda birinchi marta ro’yxatga olingan. Bu tur g’ovaklovchi pashsha uchun pomidor, bodring eng xushxo’r o’simlik hisoblanadi. Bu zararkunanda o’simlik bargi mezofili bilan oziqlanib fotosintetik yuzani kamaytiradi, ba’zi hollarda bargalar qurib qoladi. Agrotexnik kurash: Almashlab ekish, qator oralariga ishlov berish. Biologik kurash: PAoliz ekinlaridagi g’ovaklovchi pashshaga qarshi biologik kurash uchun oltinko’zni 3-4 kunlik tuxumini zararkunanda soniga qarab 1:10, 1:5 nisbatlarda chiqarish. Kimyoviy usul: Agarda g’ovaklovchi pashshaning miqdori ko’p bo’lganda quydagi preparatlardan birini qo’llash tavsiya etiladi: Sumi-al’fa 20% em.k. preparatidan – 0,6 l/ga, Konfidor, 20% em.k. – 0,25 l/ga, Vertimek, 1,8% em.k. – 0,6 l/ga, Karbofos, 50% em.k. – 0,6 l/ga qo’llash tavsiya etiladi Qovun pashshasi – Carpomya pardalina Bigot . Ikkiqanotlilar ( Diptera ) turkumi, chiporqanotlilar ( Tephritidae [q Trypetidae ]) oilasiga mansub. Tarqalishi . Vatani noma’lum, ammo Belujiston bo’lishi taxmin qilinadi. Osiyo – Afg’oniston, Iroq, Isroil, Levant, Misr, Ozarbayjon, Pokiston, Suriya, Tojikiston, Turkiya, Turkmaniston, O’zbekiston, Xindiston, Eron. 35 Turkmanistonning sahro florasi va faunasi instituti ma’lumotlariga ko’ra qovun pashshasi bu mamlakatda 1996 yildan boshlab oldin Axal va Mari viloyatlarida, so’ngra Lebap va Toshhovuz viloyatlariga o’tib, qovunga katta zarar yetkazgan. Keyinchalik pashsha Turkmanistondan ko’shni davlatlarga, jumladan O’zbekiston, Tojikiston va Qozog’iston xududlariga tarqalgan. Zarari . Keyingi yillarda Afg’onistonning hasharot tarqalgan ba’zi mintaqalarida qovun hosilining 90 foizi yo’qotilmoqda. Qovun pashshasining qurti poliz ekinlari mevalarini tugilishidan pishishigacha bo’lgan davrda zararlab, ularni butunlay chiritib yuboradi. U Qoraqalpog’iston sharoitida 2002 yildan e’tiboran poliz ekinlarining eng keng tarqalgan va hosilni pasaytiradigan, asosiy zararkunandasiga aylangan. Bu hasharot tufayli 2003 yili qovun mevalarining 90- 95%, tarvuzning 5-10% va bodringning 3-5 foizi nobud bo’lgan va keyingi yillari ham ko’p hosil yo’qotilmoqda. Pashsha oldin qovunning ertapishar navlarini zararlaydi, ulardan kechpishar qovun va tarvuzga o’tadi, natijada ham erta-, ham kechpishar navlarda juda katta zarar kuzatiladi. Hayot kechirishi . Pupariy ichidagi g’umbagi tuproqda, 10-20 sm chuqurlikda, qishlaydi. Qishlagan g’umbakdan pashshalar ertapishar qovun gullash va meva tuga boshlash davrida (mayning 2-nchi yarmida) uchib chiqadi. Pashsha shira bilan oziqlanganidan so’ng otalanadi va qovun yoki boshqa poliz ekinlari yosh mevalarining qobig’ini tuxum qo’ygichi bilan teshib, uning tagiga bittadan, ammo ko’pincha bitta mevaga mevalar diametri 3-5 sm bo’lganda 20 ta va undan ham ko’proq tuxum ko’yadi. Bitta urg’ochi pashsha 1 mavsumda 98-130 ta tuxum qo’yadi va ular 2-8 kun davomida embrional rivojlanib, ulardan lichinkalar chiqadi va meva ichiga o’tadi, meva eti bilan oziqlanib, urug’ni ham yeydi. Ular 10-18 kundan so’ng meva po’stini teshib, tashqariga chiqadi va tuproqda 5-15 sm chuqurlikka ketib, u yerda pupariy ichida g’umbaklanadi. 10-18 kundan so’ng g’umbakdan 2-nchi avlod pashshasi chiqadi, urg’ochi zotlari otalanadi va yana tuxum qo’yadi. Bir avlodining hayot davri 30 kuncha bo’lib, bir mavsumda pashsha Afg’onistonda 3-4, Qoraqalpog’istonda 2-3 avlod beradi 36 Tarqalishi . Lichinka shaklida meva bilan; pupariy ichidagi g’umbak shaklida esa o’simliklar ildizidagi tuproq bilan, hamda yetuk zotlari uchib o’tishi hisobiga tarqalishi mumkin. Karantin tadbirlari . Qovun pashshasi O’zbekistonning boshqa viloyatlariga tarqalmasligi uchun ichki karantin chora-tadbirlarini ko’llash lozim, jumladan pashsha tarqalgan xududlardan zararlangan poliz ekinlari mevalarini va ildiz tizimi puxta tozalanmagan daraxt nihollari va boshqa ekinlarni olib utish man etiladi. Kurash choralari . Hozirgi kunlarda Afg’onistonda FAO proyekti tadqiqotlarida 3 ta kurash usuli tekshirilmokda, jumladan: 1) pupariylarni halok qilish uchun dalalarni qishda suvga bostirib qo’yish; 2) tuproqdan uchib chiqadigan pashshalarni o’ldirish maqsadida zararlangan qovunlarning tagiga kukun shaklli insektisid changitish; 3) pashshalar qovun barglaridagi toksik moddalar bilan oziqlanishini jadallashtirish maqsadida ekinga suyuq insektisid bilan shakar eritmasini qo’shib purkash. O’zbekiston sharoitida qovun pashshasiga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish hozirgacha tugallanmagan, jumladan bu hasharotning bioekologiyasi, fenologiyasi (misol uchun, pupariydan chiqish davri va fenologiyasi), samarali insektisidlarni tanlash va ularni qo’llashda to’g’ri usul va davr(lar)ni aniqlash bo’yicha ilmiy asoslangan tavsiyanomalar tayyorlash – olimlar oldida yechilishini kutayotgan muammolardir. 37 XULOSA Qishloq xo’jaligi – O’zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmog’i hisoblanadi. Bu tarmoq mamlakat aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga, qayta ishlash sanoati tarmoqlarining esa xom-ashyoga bo’lgan talabini qondiradi. Oziq- ovqat mahsulotlarining 90 foizga yaqini agrar tarmoqda tayyorlanadi. Qishloq xo’jaligi respublikamizning iste’mol bozoriga oziq-ovqat mahsulotlari va qayta ishlash sanoatiga xom-ashyo yetkazib berish bilan birga, qishloq xo’jaligi mashinasozligi, kimyo sanoati kabi bir qator tarmoqlar mahsulotlari uchun kafolatli bozor bo’lib ham hisoblanadi. Qishloq xo’jalik ekinlaridan mo’l hosil olish va yetishtirilgan hosilni saqlab qolishdagi asosiy omillardan biri zararkunanda, kasallik va begona o’tlarlardan himoya qilishdir. Insoniyat birgina zararkunandalar tufayli har yili: 203,7 mln.tonna – don; 228,4 mln.tonna – qand lavlagi; 23,8 mln.tonna – kartoshka; 23,4 mln.tonna – sabzavot; 11,3 mln.tonna – meva hosilini kam olar ekan. Respublikada o’simliklarni himoya qilish sohasida atrof-muhit, insonlar va jonzotlar uchun bezarar bo’lgan biologik kurash usulini qo’llashga katta ahamiyat berilmoqda. Hozirgi kunda respublika bo’yicha 800 dan ortiq biolaboratoriyalar faoliyat olib bormoqda. Biomahsulotlarni ko’paytirish va qo’llash hajmi oshib bormoqda. Bugungi kunda, g’o’za zararkunandalariga qarshi kurashda biologik usulning ulushi 91 foizni tashkil etmoqda. Keyingi yillarda yangidan biolaboratoriyalar tashkil etilmoqda va eskilari qayta jihozlanmoqda. Jumladan, keyingi uch yilda 80 dan ortiq yangi biolaboratoriyalar tashkil etildi va 80 dan ortiq biolaboratoriyalarning biomahsulot ko’paytirish quvvati oshirildi, qo’shimcha 350 ming gektardan ortiq maydonda biologik usulni qo’llash imkoni yaratildi. Zararkunandalarning yoppasiga tarqalishi oldini olish maqsadida profilaktik tadbirlarga ham katta e’tibor berilmoqda. Kimyoviy ishlov ko’lami kamayishiga qaramay bu usuldan zararkunandalar keskin ko’paygan va biologik samara bermaydigan holatlarda foydalanish lozim. Shu sababli, kimyoviy preparatlarni atrof muhitga zararli 38 ta’sirini kamaytirish va yuqori iqtisodiy samara olish maqsadida kamroq zaharli (III-IV klass) bo’lgan pestisidlardan foydalanilmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishda yuqori va sifatli hosil olishning asosiy omillaridan biri o’simliklarni zararkunanda, kasalik va begona o’tlardan himoya qilishdir. Buning uchun qishloq xo’jaligi korxonalarida o’simliklarni himoya kilish tadbirlarini to’g’ri va rejali tashkil etish va boshqarish lozim. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Education Division Indian Council of Agricultural Research,New Delhi, April 2009, PLANT PROTECTION. Entomology, Nematology, Plant Pathology, BSMA Committee on Plant Protection, p.93. 2. Muxammadiyev B. va boshq. “Hasharotlar ekologiyasi va tur tarkibining sistematik tahlili”, Toshkent, 2014.147 bet. 3. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida ishlatish uchun ruxsat etilgan pestitsidlar va agroximikatlar ro‘yxati. Toshkent, 2013 yil. 4. Xo’jayev Sh.T., Xolmurodov E.A. “Entomologiya, qishloq xo’jalik ekinlarini himoya qilish va agrotoksikologiya asoslari. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 2009. 5. Xamrayev A.Sh., Nasriddinov K. – O’simliklarni biologik himoya qilish. (o’quv qo’llanma). “Xalq merosi”nashriyoti, Toshkent-2003. 40

MAVZU: HASHAROTLARGA QARSHI QO`LLANILADIGAN VOSITALAR. PREPARATLARNING ASOSIY GURUHLARI MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….…3 ASOSIY QISM: 1. Qishloq xo`jaligida foydalaniladigan asosiy pestisidlar……………………....5 2. O’simliklarni kimyoviy himoya qilishda innovasiyalarni qo’llash ………….8 3. O’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilishda biologik va genetik usullardan foydalanish ……………………………………………………………………….13 4. G’o’za va g’alla ekinlarini zararli organizmlardan uyg’unlashgan himoya qilish tizimini qo’llashda yangi texnologiyalardan foydalanish………………17 5. Meva - sabzavot va kartoshka ekinlarini zararli organizmlardan uyg’unlashgan himoya qilish tizimini qo’llashda yangi texnologiyalardan foydalanish. ……………………………………………………………………....28 XULOSA………………………………………………………………………....39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..41 1

KIRISH Zararli hasharot va kanalarga qarshi asosan organik sintetik preparatlar ishlatiladi. Ular kimyoviy birikmalarning har xil sinflariga mansubdir. Har qaysi sinf muayyan umumiy fizik-kimyoviy xossalarga ega bo’lishi bilan birga, ta’sir qilish mexanizmi asosan umumiydir. Shu boisdan preparatlarni kimyoviy tuzilishi va zararkunandalarga qarab guruhlab ta’riflash mumkin bo’ladi. Fosforning organik birikmalariga asoslangan dorilar hozirgi pestisidlar orasida muhimlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ularni keng ko’lamda ishlatishning boisi bor, albatta 1 . Chunonchi, yuqori darajada insektisid va akarisid sifatida zararkunandalarga tez ta’sir ko’rsatadi, biologik muhitda uzoq turib qolmaydi va parchalanganda zaharsiz mahsulotlar hosil qiladi, sust darajada to’planadi, bir qator preparatlari ichdan ta’sir qilish xususiyatiga ega va shuning uchun kichik hajmda purkash yo’li bilan foydalanish, shuningdek har gektarga oz miqdorda sarflanishi mumkin. Ko’pchilik fosfororganik birikmalarning salbiy tomoni ham bor. Bular issiqqonli hayvonlar va odam uchun, shuningdek aksari foydali hasharotlar uchun kuchli zahardir. Surunkasiga ishlatilganda bu birikmalarga qarshi tez orada zararkunandalarning chidamli populyasiyalari paydo bo’lishi mumkin. Fosfororganik birikmalarning hasharotlarga zaharli ta’sir qilishiga sabab shundaki, ular fermentlarning faolligini izdan chiqaradi. Zahar hasharot jismiga tushishi bilanoq, darhol zaharlanish alomatlari yuz beradi va u tezda falajlanib halok bo’ladi. Ko’pchilik fosfororganik preparatlar ishlatilishi bilan zaharliligini ko’rsatadi va dorilashdan keyingi dastlabki soatlarda zararkunanda o’ladi. Fosfororganik preparatlar lichinkalarni va yetuk hasharotlarning ko’pini yo’qotadi, ammo tuxumlarga yomon ta’sir qiladi, biroq moy eritmasida tayyorlanib hasharot va kanalarning tuxumi ichiga o’taoladigan ba’zi preparatlar bu hisobga kirmaydi. 1 Education Division Indian Council of Agricultural Research,New Delhi, April 2009, PLANT PROTECTION. Entomology, Nematology, Plant Pathology, BSMA Committee on Plant Protection, p.7 2

Laboratoriya sharoitida o’tkazilgan tajribalarimizda bu guruxga oid dorilar (rogor, antio, bazudin va boshqalar) tavsiya qilingan sarfmeyorida to’liq ho’llanganda g’o’za tunlamining tuxumlarini 50-82% o’ldirgan. Fosfororganik birikmalar, aksari, issiqqonli hayvonlar va odam uchun o’rtacha zaharlidir, ammo bular orasida kam zaharliligi ham bor. Fosfor birikmasi hayvon va odam organizmida fermentlar ta’sirida tezda zaharsiz mahsulotlarga parchalanadi va organizmdan chiqarib yuboriladi. Bu gruppadagi ba’zi birikmalar sezilarli darajada va bir me’yorda kumulyativ ta’sir qilish xususiyatiga egadir. Bu hol tajribadagi hayvon jismiga zaharni kichik dozalarda tez-tez yuborib turilganda ro’y beradi. Fosfororganik birikmalar guruhida bo’lgan hozirgi dorilar tuproqda va o’simliklarda ko’pi bilan bir oygacha saqlanadi. Shuning uchun belgilangan oraliq muddatlarga rioya qilinganda, ularning muhitda hamda chigitni qayta ishlashdan olingan mahsulotlarda to’planish xavfi tug’ilmaydi. FOBlar tuproqda mikroflora, namlik hamda o’simliklardagi kimyoviy o’zaro aloqalar ta’sirida va ularga o’simlik fermentlari, quyosh radiasiyasi ta’sir qilishi natijasida parchalanadi. O’simlik nechog’lik yosh bo’lsa, parchalanish jarayoni (metabolizm) shu qadar jadal kechadi, bu esa, biokatalizatorlar, fermentlar, gormonlar, vitaminlar ishtirokidagi sintetik jarayonlarning yuqori darajada fiziologik faol ravishda ro’y berishi bilan izohlanadi 2 . Bu birikmalarning faol shakllari pestisidlar bilan o’zaro bir-biriga ta’sir qilib uni o’zgartiradi, bu esa eski to’qimalarda ancha susayadi. Ko’pchilik fosfor organik birikmalar o’simlikning ichidan ta’sir qilish xususiyatiga ega. Bunday ta’sir ko’rsatishning mohiyati shundan iboratki, bunda dorining kutikula va barg labchalari (ust’isalari) orqali, shuningdek (zahar tuproqqa solinganda) ildiz orqali o’simlikka o’tadi va unda (dorining xususiyatlariga qarab) floema, perenxima, hujayra devorchalari bo’yicha, transpirasiya oqimi, ksilema hamda hujayra oraliqlari orqali tarqaladi. ASOSIY QISM. 2 Education Division Indian Council of Agricultural Research,New Delhi, April 2009, PLANT PROTECTION. Entomology, Nematology, Plant Pathology, BSMA Committee on Plant Protection, p.7 3

1. Qishloq xo`jaligida foydalaniladigan asosiy pestisidlar Pestisidlar asosan o’simlikning tez o’sadigan qismlarida iladi, ularning tarqalish tezligi har xil bo’ladi. Pestisidlarning o’simlikka o’tishi va tarqalish xarakteri o’simlikning xususiyatlariga, tashqi muhit sharoitlariga, dorining fizika- kimyoviy xossalari va xiliga bog’liqdir. Aksari yosh o’simlikning barglari pestisidlarni juda yaxshi o’tkazadi. Qulay suv rejimi pestisidlarning adsorbsiyasiga va ularning joydan-joyga ilishiga yordam beradi. FOBlar bilan dorilashda ana shuni e’tiborga olish kerak bo’ladi. Ichdan ta’sir qiladigan dorilar nam bilan yaxshi ta’minlangan o’simliklarga tez o’tadi. Pestisidlarning o’simlikka jadal 4 o’tishida harorat, yorug’lik, havoning namligi katta ahamiyatga egadir . Pestisid preparatlarining asosiy formalari. Dust–ta’sir etuvchi moddasi bilan to’ldirilgan va juda mayda, zarrali arlashma bo’lib asosan changlatish yo’li bilan ishlailadi. Bir gektarga 1030kg dust sarf bo’ladi. Dust tayyorlashda uni to’ldiruvchi sifatida talk, pirofillit, bor, kaolin, trepel, silikogel va boshqalardan foydalaniladi. Uni changlanuvchanlik samarodorligini oshirish va mayda zarralarni bekorga uchib ketmasligi uchun 3-5% mineral moy qo’shiladi. Ho’llanuvchan kukun - bu kukunsimon pestisid preparati bo’lib unga suv qo’shish natijasida turg’un suspenziya hosil bo’ladi. Uni qo’llash dustga nisbatan afzalliklari bor, zaxarli ximikatlar ortiqcha sarflanmaydigan va qo’llash samarodorligi ortadi. Ular suspenziya holatida bo’lib o’simlik barglariga yaxshi yopishadi va o’simlik tanasida maxkam ushlanib qoladi. Bu xo’llangan kukun yuqori dispersion xususiyatga ega bo’lib, tarkibida 80% miqdorida 3mk gacha diametrli mayda zarralar bor. Xo’llangan kukun tarkibidagi ta’sir etuvchi modda va to’ldiruvchilar bilan birga yuqori aktivlikka ega bo’lgan yopishtiruvchan moddalra ham bor. To’ldiruvchilar sifatida silikogel, sintetik metasilikat kalsiy, bentonit, kaolin va boshqalardan foydalaniladi. Yuqori aktivlikka ega bo’lgan moddalar metal ishqorli sulfonadlar, OP-7 va OP-10 polietilenglikol efir spirtlari shuningdek yordamchi moddalar, sulfid spirtli barda /SSB/, sulfid ishqori, kraxmal, kazein va boshqalar. 4

Qo’llangan kukun tarkibida 30-80% ta’sir etuvchi modda, 15-60% to’ldiruvchilar, 1.5-2% sulfid spirtli bardalar va 1-2%OP-7 bor. Konsentrat emulsiyalar - deb mayda eritilgan eritmalarga yuqori akktivlikka ega bo’lgan moddalar bilan himoya qilngan maydalashtirilgan tomchilarga aytiladi. Bunda eritmaga suv qo’shish bilan uni turg’unligi ortadigan va uzoq muddat yupqa pardalar hosil bo’lmaydigan emulsiyaga aylantirsh mumkin. Moy sifatida ksilol, diosanal, neft moylari, polimerlar va solvetlardan foydalaniladi. Donadorlashtirilgan preparatlar – tuproqda yashovchi xasharotlarga qarshi o’simliklarning ildiz sistemasi orqali zaxarlanishi uchun tuproqqa beriladi, shuningdek yer ustki xasharotlariga qarshi kurash uchun ham sepiladi. Donador preparatlar perlit va vermikulit kukun holidagi minerallarni donadorlashtirish va tayyor holdagi donalarga pestisidlarni singdirish yo’li bilan tayyorlanadi. Preparat tarkibida pestisid va to’ldiruvchilardan tashqari sintetik smola ham singdiriladi. Donalarning kattaligi: o’rtacha 0.25-5mm gacha, mayda 0.25-1.5mm gacha va yirik 3-5mm gacha bo’ladi. Pestisidlarning suv va organik erituvchilardagi eritmasi. Eritmadan tashqari suv bilan yaxshi aralashadigan texnik mahsulot eritmasi tarkibiga yuzaki aktivlikka ega bo’lgan OP-7, OP-10 tipidagi moddalar kiradi. Pestisidlarning suvdagi eritmasini saqlash va tashish juda noqulay bo’lib, katta hajmdagi idishlarni talab etadi. Ular tez parchalanadi, sovuq kunlarda esa oson yaxlaydi. Pastalar quyuqlashgan moyli peparatlar - murakkab moddalar tarkibiy qismiga kiruvchi oson yuquvchi praparat bo’lib, suv bilan namlanib xo’llanuvchan kukunga o’xshash bo’ladi. Ular urug’li va danakli meva daraxtlar tanasining shilingan va yaralangan joyiga surtishda va ulardan suspenziya tayyorlashda ishlatiladi. Kukunlar - ta’sitr etuvchan moddasidan tashqari tarkibiga o’simliklardan olingan to’ldiruvchilar kiritiladi. Masalan, o’simlik kraxmali. Eruvchan kukunlar - kukunsimon preparatlar bo’lib, ular suvda oson eriydi, ulardan ko’p maqsadlarda foydalaniladi. Kichik va kam xajmli purkash eritmalari UKX tarkibida ta’sir etuvchi modda va boshqa qo’shilmalari bo’lgan maxsus preparatlar bo’lib, suv 5

O'xshashlar

HASHAROTLARGA QARSHI QO`LLANILADIGAN VOSITALAR. PREPARATLARNING ASOSIY GURUHLARI
Pedagogik dasturiy vositalar
Tadqiqot metodlariga qo`yiladigan talablar
Kompyuter grafikas uchun texnik vositalar
Kompyuter grafikasi uchun texnik vositalar