logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Tadqiqot metodlariga qo`yiladigan talablar

Tadqiqot metodlariga qo`yiladigan talablar

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.0078125 KB
Ko'chirib olish
Tadqiqot metodlariga qo`yiladigan talablar MUNDARIJA KIRISH……………………………………………...…................................ 3 I BOB. Tadqiqot metodlari……………………………….......................... 5 1.1 Ilmiy tadqiqot metodlaring tavsifi………………………………………. 5 1.2 Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot metodlari haqida tushuncha …....... 11 II BOB. Ilmiy tadqiqot metodlariga qo’yiladigan talablar. ………….. 14 2.1 Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi ..................................................... 14 2.2 Eksperiment metod ……………………………………………………... . 16 XULOSA............................................................................................. ............. 2 4 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………… ………. 2 5 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Har bir predmet uning metodlari bilan chambarchas bog‘langan. Fan metodlari uning metodologiyasiga mohiyati va prinsiplariga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogikaning bunday mustahkam va ishonchli falsafiy asosi dialektik metoddir. Pedagogikaning hodisalarini o‘rganish va ularning qonuniyatlarini aniqlash masalasida bir-biriga qarama-qarshi ikkita yo‘nalish metofizik va dialektik yo‘nalish mavjuddir. Metofiziklar pedagogikaning hodisalari va faktlarini o‘zgarmas, vaqt, joy va konkret sharoitlardan tashqari boshqa ijtimoiy hodisalar bilan aloqasi bo‘lmagan hodisa sifatida olib qaraydilar. Dialektik metod esa metofizika talqiniga qarama-qarshi o‘laroq, o‘qitish, bilim berish , tarbiyalash jarayonlarini va ularning mohiyatlarini quyidagicha o‘rganishni talab etadi: 1. Ularning umumiy aloqasi bir-birini taqoza etishi va o‘zaro ta‘sir jarayonida bolalarni tarbiyalash, o‘qitishning turmush, siyosat, ideologiya, madaniyat , fan, ahloq, san‘at, ta‘lim- tarbiya muassasasi tarmoqlarining va ijtimoiy, maktab va oilaviy tarbiyalarini o‘zaro bog‘liqligi va boshqa. 2. Ularning to‘xtovsiz harakati, o‘zgarishi va taraqqiy etishi jarayonida ijtimoiy va ilmiy vazifalarining tug‘ilishi natijasida kelib chiqadigan o‘qitish va tarbiyalash vazifalari , forma va metodlarining o‘zgarishi; tarbiyalash qisqa muddatli va tez olib boriladigan ish emas, balki qiyin va murakkab jarayondir, bolalarni andoza , universal sxema asosida o‘qitish va tarbiyalash mumkin emas. 2 3. Bolalarning o‘sishida miqdor va sifat o‘zgarishlari jarayonida har bir maktab yoshining o‘ziga xosligi, tarbiya va ta‘lim bola shaxsining sifat jihatidan o‘sish va tarkib topishi ekanligi, ong va ahloqning, so‘z va ishning birligi va boshqa mezonlar. 4. Qarama-qarshi tomonlarni , an‘analarni, qarashlarni va fikrlarni aniqlash va ochish jarayonida tarbiya va ta‘limda turmush dialektikasida, yangi va eski o‘rtasidagi kurash, shaxs va jamoa o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar va hokazo. 5. Pedagogikaning qonuniyatlarini obyektiv o‘rganishda dialektika kategoriyalari hodisa va mohiyat, sabab va natija , zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl, tarixiy va mantiqiy , umumiy va shaxsiy, asosiy va xususiy, aniq va abstrakt kabi kategoriyalar muhim ahamiyatga egadir. Dialektikaning yuqorida ko‘rsatilgan prinsiplari asosidagi pedagogika hodisalari , faktlari va jarayonlarini ilmiy tekshirish, ularning taraqqiy etish qonuniyatlarini bilish mumkin. Binobarin, pedagogik tadqiqot metodlariga obyektivlik o‘qituvchilik pedagogik faoliyatini oshirishga qaratilgan tadqiqot vazifalarining aniqligi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini , bolalar psixologiyasi qonuniyatlarini hisobga olish kabi talablar qo‘yiladi. Lekin, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash amaliyotining o‘zi hamma vaqt pedagogik tadqiqotlarning manbai hisoblanadi. Faqat maktab tajribalarigina har bir ilmiy nazariyaning haqqoniyligi hisbolanadi. Tadqiqot metodlarining tanlash fanning o‘zi uchun muhim ahamiyatga egadir, uning metodlari qanchalik mukammal bo‘lsa, shu fan oldida turgan aktual vazifalar shunchalik muvaffaqiyatli hal etiladi. Hozirgi pedagogik tadqiqotlarning metodlar tizimini to‘la hal etilgan deb bo‘lmaydi. Kurs ishining obyekti Jamiyatda turli xil qatlam va shaxslarning ijobiy fikr yuritish prinsplari hamda ijtimoiy boshqaruv va ijtimoiy kelib chiqishning 3 psixologik tamoyillari hamda idrokning shaxslararo munosabatlarda individual tomonlari Kurs ishining predmeti Yoshlik davridan to yetuklik davriga qadar jamiyatda psixologik muhitning ijtimoiy munosabatlarda idrokning individual xususiyat fakturasini ilgari surish hamda shaxsning kognitiv rivojlanish progressini yanada rivojlantirish Kurs ishining yangiligi Jamiyatdagi shaxslarning kognitiv rivojlanish asoslarini ijobiy usullar bilan olib borilishi kognitiv jarayonlarning jamiyat taraqqqiyotidagi o’zaro ta’siri hamda jamiyat oldidagi chigalliklarning turli xil jabhalaridagi cheklovlar, ziyoli qatlamning munosabat tizimidagi o’rni belgilanib o’tilishi. I BOB. Tadqiqot metodlari 1.1 Ilmiy tadqiqot metodlaring tavsifi “ Pedagogika tajribasini o ‘ rganishda quyidagi metodlar : kuzatish , eksperiment , suhbat , o ‘ quvchilar ijodini o ‘ rganish , tarbiya muassasalarini hujjatlarini o ‘ rganish turli xilda qo ‘ shib olib borilishi mumkin ”. 1. Ilmiy - pedagogik tadqiqotning asosiy metodlari kuzatish , suhbat , tekshirish , eksperiment metodlari singari faoliyat natijalarini o ‘ rganishdan iborat . 2. Hozirgi vaqtda quyidagi metodlar asosida ishlaydi. Bular: pedagogik kuzatish, so‘rash, o‘quvchilar faoliyati natijalari va o‘quv -tarbiya muassasalari hujjatlarini o‘rganish, pedagogik eksperiment, modellashtirish , ilg‘or tajribalarni o‘rganish va yoyish, sotsiologik, matematika va statistika materiallarini ishlash kibernetika , anketa, intervyu olish va tasvirga olish singari metodlardan foydalaniladi. Pedagogik kuzatish murakkab va maxsus xususiyatga egadir. Bunda kuzatilayotgan pedagogik hodisaning mohiyatini ko‘ra bilish, o‘qituvchi va o‘quvchi harakatlarining o‘zaro aloqasi dialektikasini, ulardan har birining individualligini aniqlay olish lozim. Har pedagog kuzatuvchan bo‘lishi ayrim hodisa va dalillarning tavsilotlarini payqay olish , ularni tahlil qila bilish 4 qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim. Kuzatishlar biror maqsadga qaratilgan holda amaliy va sistemali yo‘lga qo’yilgan bo‘lsa, eng kerakli dalillarni, mazkur kuzatishdan o‘z vaqtida chiqarilgan pedagogik-psixologik xulosalarni hisobga olgan holda tashkil qilinsa, samarali bo‘ladi. Kuzatish ta‘lim-tarbiya jarayonini yaxshilash va takomillashtirish maqsadida olib borilishi mumkin. Masalan, o‘qitish jarayonida bolalarning qanday o‘sayotganligi, darslar jarayonlarida bilim berish va tarbiyalash vazifalari birligi qanday amalga oshirilayotganligi ; fan asoslarini o‘rganishda o‘quvchilarnig tafakkuri qanday faollashayotganligini va boshqalar aniqlanadi. Ilmiy kuzatishda ba‘zan tadqiqotchi chidamsiz, shoshqaloq va sistemali ish ko‘rmasligi singari holatlarga yo‘l qo’yilsa uning samaradorligi pasayadi. Suhbat metodi. Ilmiy maqsadda olib boriladigan suhbatning aniq maqsadi, vazifasi , shakli va ularni o‘tkazish metodikasi mavjud. Suhbatlar individual, guruhli va jamoa turlari bor. Tadqiqotchi suhbat olib borishni va uni kerakli maqsadli tomonga yo‘naltira olishi g‘oyat muhimdir. Suhbat olib boruvchi quyidagi pedagogik qoidalarga rioya qilishi shart: a) suhbat savollarini oldindan belgilash; b) vaqti va joyini belgilash ; v) suhbat ishtirokchilarini belgilash (soni, miqdori); g) qulay sharoit yaratib ochiq suhbatlashish; d) suhbatdoshga o‘z fikrini aytishga imkon berish; 5 e) sergak va bachkana bo‘lmaslik; j) suhbatdosh haqida biografik ma‘lumotga ega bo‘lish; z) olingan materialni o‘z vaqtida ishlab chiqish va qo‘shimchalar qilish. Suhbatdan ilmiy xulosa chiqarish. Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi. Maktab hujjatlarini tahlil qilish davlat qonunlarining amalda bajarilish darajasini , har bir xodimning faolligini aniqlash, ularning amaliy hayotdagi faoliyatidagi kamchilik va xatolarni aniqlashga va ularning topshirilgan ish uchun mas‘uliyatini oshirishga imkon beradi. Maktab hujjatlarini ; rejalashtirishning barcha turlari; umumiy ta‘limga doir hisob va hisobot ; dars jadvali; o‘quvchilar tarkibi soni ; sifati; ta‘lim- tarbiya ishlarini taqsimlash; o‘quvchilarning delolari; sinf jurnallari ; o‘quvchining kundalik daftarlari; buyruqlar daftarlari ; pedagoglar kengashi qarorlari daftari; maktab smetasi ; maktab pasporti; inventarlar daftari va hokazolar. Hujjatlarni tahlil qilishda o‘quvchilar kontingentining o‘sishi va kamayishi tavsifiga , bolalarning maktabga ketib qolishiga, ularning ayrimlari va sinf bo‘yicha o‘zlashtirish darajasiga , rag‘batlantirish va jazolash choralarini to‘g‘ri tashkil qilinishiga, maktab pedagoglar tarkibiga va maktabning o‘quv - moddiy bazasiga alohida e‘tibor beriladi. Bolalar ijodini o’rganish metodi. O ‘ quvchilar ijodini hamda ularning turli faoliyatini ( xatlari , kundaliklari , insho , bayon solgan suratlari , bajargan amaliy ishlari , namunalari , rejalari va hisobotlarini ) o ‘ rganishi va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodlaridan biridir . Bolalar ijodining ahamiyati shundaki , unda yosh avlodning tipik layoqati va xususiyatlari aniq ochib beriladi. Bu metodni qo‘llashdan asosiy maqsad hozirgi yosh avlod ijodining manbalari va faktorlarini chuqur bo‘lishiga hamda rivojlantirish va takomillashtirishning to‘g‘ri 6 yo‘llarini ko‘rsatib berishga qaratilgandir. Bizda bolalar ijodi shakllari turlichadir: olimpiadalar, tematik konkurslar , maktab ko‘rgazmalari, turli xil musobaqalar, poxodlar, quvnoq startlar , ziyraklar va topqirlar, iste‘dodlar va hokazolar. Eksperiment metod. Bu so‘z lotincha sinab tekshirib ko‘rish, ilmiy maqsadga qaratilgan tajriba ma‘nosini anglatadi. Ta‘lim-tarbiya ishlarida qo‘llaniladigan biror shakl , metod va vositaning foydaliligini aniqlash va tekshirish uchun o‘quv yurtlarida o‘tkaziladi. Eksperiment metodlari sharoitiga qarab turli xil qo‘llaniladi. 1. Tabiiy eksperiment (yaratuvchi, ixtiro qiluvchi eksperimentlar. Asl holicha ta‘lim-tarbiya muammolari ma‘lum, suhbat, kuzatish va anketa asosida o‘quvchining o‘qish jarayonida , o‘z- o‘zini nazorat qilish singarilar) aniqlanadi. 2. O‘quvchilarning ongliligini yaratuvchi eksperiment. (tadqiqotchi biror ma‘no bo‘yicha taxminiy reja asosida o‘quvchi faoliyatining o‘quv jarayonida o‘zini- o‘zi nazorat qilish usullarini , yo‘llari tekshirilib ma‘lum bir ilmiy pedagogik xulosa chiqariladigan tajriba deyish mumkin). Bu metoddan chiqarilgan xulosalar boshqa hamma maktablar hayotiga tadbiq qilinishi uchun nazorat eksperimentidan o‘tkazdiriladi. Chiqarilgan pedagogik xulosa esa o‘z navbatida mazkur masalani hal qilishning nazariyasi va metodologiyasi bo‘lib pedagogika yutug‘i hisoblanadi. 3. Tabiiy eksperiment buning asoschisi rus psixologi A..F.Lazurskiy hisoblanadi. Bu metodda maktab faoliyati asl holda o‘rganiladi. Masalan, maktab internatining tarbiyachilari o‘quvchilarning o‘zlari haqidagi g‘amho’rligini tabiiy tekshirishda pechda yoqadigan ho‘l va quruq o‘tin vositasida aniqlangan. Bolalar yashaydigan binoda yaqin joyda ho‘l o‘tin borligi, uzoqroq joyda quruq o‘tindan foydalanishning samarasini tekshirishni ko‘rsatish mumkin. Shunday qilinsa natija haqiqiy bo‘ladi. 7 Eksperiment metodlari o‘z mazmuni, turi va xarakteriga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linish mumkin: didaktik , tarbiyaviy , maktabshunoslik, chog‘ishtirma pedagogika va hokazo. Ilg’or tajribani o’rganish va yoyish metodi. Maktab ta‘lim-tarbiyasida nazariy asoslanib , tajribada ilg‘or o‘qituvchilar faoliyatida sinalib o‘rganishga tavsiya qilingan pedagogik xulosa deyish mumkin. Buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy bu metod haqida “o‘tkazilgan, xulosa qilingan asl tajriba to‘g‘risida emas, balki kelingan, uzatilgan , qilingan fikrdadir” - degan edi. Statistika ma’lumotlarini analiz va sintez qilish metodi. Pedagogik tadqiqot kerakli statistika ma‘lumotlarini ma‘lum bir maqsad bilan sistemali o‘rganish va umumlashtirishsiz amalga oshmaydi. Chunki bu ma‘lumotlar jamiyatimizda madaniyat, fan, tarbiya va ta‘limning barq urib taraqqiy etish qonunlarining rivojlanishida muhimdir. Xalq maorifi byudjetining oshishi , o‘quv yurtlarida bolalar sonining ko‘payishi, maktabdan tashqari tarmoqlarning kengayishi, darsliklar , ko‘rgazmali qurollar, texnika vositalarinig ortishi , o‘qituvchi kadrlar tayyorlashi kabilar statistika ma‘lumotlari bilan isbotlanadi. Anketa metodi. Anketa fransuzcha so‘z bo‘lib, tekshirish degan ma‘noni anglatadi. Anketa metodi o‘quvchilardan so‘rash metodi bo‘lib, u o‘quvchilar tarkibining sifati to‘g‘risida kerakli ma‘lumotlarni olish uchun, ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash uchun , 8 shuningdek kasbga yo‘llashni belgilash uchun ma‘lum bir shaklda o‘tkaziladi. Bu metodni qo‘llashda quyidagi talablarga amal qilish kerak: 1. Anketalar o‘quvchilarning pedagogik va ruhiy tavsifini tuzishning manbai va universal vositasiga aylantirmasligi kerak. 2. Anketalar juda katta va noaniq bo‘lmasligi kerak. 3. Anketani o‘tkazishda bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish va vaqt normada berilishi kerak va hokazo. Kibernetika metodi. Kibernetika grekcha so‘z bo‘lib, rolni boshqaraman , idora etaman, boshqarish san‘ati degan ma‘noni anglatadi. Kibernetika ishlab chiqarishni , texnikani, tirik organizmlarni , kishilik faoliyatini boshqarishning umumiy prinsip va vositalarini ishlab chiqadi. Kibernetika mazmunini informasiya, dasturlashtirish , boshqaruvchi tizimlar, model yasash singari asosiy nazariyalar tashkil etadi. Pedagogika kibernetika o’quv jarayonini, o’qitish va bilim berish jarayonlarini boshqarishning alohida shakli sifatida o’ziga xos xususiyatga ega , chunki pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish o’rtasida juda katta farq bor . Sotsilogik metod. Yuqoridagi sanab ko‘rsatilgan metodlar qo‘llashda tadqiq qilinayotgan o‘quvchilar soni chegaralangan ularning kamchiligi ham shunda ekanligini bilishimiz darkor. Bunday paytda o‘quvchilarning ko‘pchiligi bilan ommaviy ravishda pedagogika fanining u yoki bu muammosini hal etishda sotsiologik metodini qo‘llash talab qilinadi. Misol uchun maktab o‘quvchilari o‘zlarining bo‘sh vaqtlardini qanday o‘tkazishini aniqlash uchun tezlikda anketa savollari asosida so‘rash ko‘plab o‘quvchilardan o‘tkaziladi va aniq bir xulosaga kelinadi. Keyingi yillarda pedagogika fanida matematik metod va xususan statistika materillarini ishlash metodlari keng qo‘llanilmoqda. Masalan: 9 maktablarning birida matematika fani bo‘yicha o‘quvchilarning uy ishlarini bajarilishi o‘rganilganda IV sinfda uy vazifalarini mustaqil bajarish -80%, VI sinfda-75%, VIII sinfda-55% tashkil qilganligi aniqlangan. Buning asosiy sababi nimaligi aniqlash darkor. Buning sababi ikki tomonlama yuz berishi mumkin. Birinchidan , mazkur matematika fanining o‘quv dasturi murakkablashganligidan yoki shu fanni o‘qitish sifati pastligidan izlash kerak . Pedagogika ilmiy tekshirishlari metodlaridan biri nazariy pedagogik g‘oyalarni tahlil qilish metodidir. Bu metod ta‘lim- tarbiyaning chuqur muhim masalalarini ilmiy umumlashtirish bilan emas. Balki uni amalga oshirishda yangi qonuniyatlarni tajribaga asoslangan (emprik metod) yordamida amalga oshiriladi.Buni quyidagi misol bilan isbotlash mumkin. Shaxsni umumiy maqsadli rivojlantirish , shaxsni har tomonlama rivojlantirish bilan o‘zaro aloqadorlikda amalga oshadi. A.S.Makarenko ta‘kidlaganidek, odam organizmi alohida-alohida holda rivojlanmaydi , balki barchalari o‘zaro uzviy bog‘liqlikda bir vaqtda rivojlanadi degan xulosaga kelgan. 1.Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot metodlari haqida tushuncha . Har qanday fan o‘zining ilmiy-tadqiqotmetodlariga ega.Bumetodlari orqali u o‘z mazmunini boyitib , yangilab boradi.Hayotda va obyektiv dunyoni bilish nazariyasida nimani o‘rgatish va qanday o‘rgatish kerak, kimni qanday tarbiyalash lozim degan masalalar mavjud bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liqdir. Nima qilish kerak va qanday amalga oshirish lozim – deganmuammolar o‘rtasida dialektik birlik mavjuddir. Pedagogika o‘z mazmunini boyitish va yangilash maqsadida mavjud pedagogik hodisa hamda jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan metodlari bilan o‘rganadi. Shu 10 ma’noda pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari deganimizda yosh avlodni tarbiyalash, bilim berish va o‘qitishning real jarayonlariga xos bo’lmagan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish , bilish metodlari,uslublari hamda vositalari majmuini tushunamiz. Pedagogika o‘qitish, bilim berish, tarbiyalash jarayonlarini va ularning mohiyatini quyidagicha o‘rganishni nazarda tutadi: 1) ularning umumiy aloqasi, bir-birini taqozo etishi hamda o‘zaro ta’sir jarayonida bolalarni o‘qitish, tarbiyalash, fan, madaniyat, axloq va san’at, ta’lim-tarbiyaning qayerda amalga oshirilishidan qat’iy nazar uzviy aloqada bo’lishi; 2) ularning to‘xtovsiz harakati, o‘zgarishi va taraqqiy etish jarayonida vujudga keladigan o‘qitish hamda tarbiyalash vazifalari, metodlarining o‘zgarishi, hamma bolalarni bir xil andozada o‘qitish va tarbiyalash mumkin emasligi; 3) bolalarning o‘sishida ularning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, aqliy va xulqiy faoliyat, so‘z va ish birligi mezonlariga tayanish; 4) bolalar kamolotiga ta’sir etuvchi an’ana, urf-odatlar, ular eskilik bilan yangilik, o‘rtasida yuz beradigan nizolarni hisobga olish, o‘zaro tanqid va hokazo. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari qanchalik mukammal, aqlga muvofiq, to‘g‘ri tanlansa ta’lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish shu darajada yaxshilanib, pedagogika fani ham boyib boradi .( O’. M. Asqarova, M. Xayitboyev, M. S. Nishonov. O’zR Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T: “Talqin”, 2008, 15-bet.) Ped а gogik t а dqiqotl а rni t а shkil etishd а а niq ilmiy t а dqiqot metodl а ri qo‘ll а nil а di. Ped а gogik t а dqiqot metodl а ri — bu ilmiy n а z а riy а l а rni qurilishi, bog‘liqlikl а ri, munos а b а tl а ri, qonuniy а loq а l а rini o‘rn а tish m а qs а did а ilmiy m а ’lumotl а rni olish yo‘ll а ridir. Ped а gogik а d а psixologiy а , sotsiologiy а , fiziologiy а , m а tem а tik а f а nl а rid а n kirib 11 kelg а n metodl а rd а n t а shq а ri ped а gogik а ning o‘zini metodl а ri h а m keng qo‘ll а nil а di. Biz ped а gogik а ni ilmiy t а dqiqot metodl а ri deg а nd а , yosh а vlodni t а ’limi, t а rbiy а si, rivojl а nishi j а r а yonl а rig а xos bo‘lg а n ichki а loq а v а munos а b а tl а rni tekshirish h а md а ul а r to‘g‘risid а gi m а ’lumotl а rni olish yo‘l v а usull а rni tushun а miz. Ped а gogik t а dqiqotl а rni t а shkil etishd а umumn а z а riy metodl а r: а n а liz, sintez, t а qqosl а sh, induksiy а , deduksiy а , m а vhuml а shtirish, umuml а shtirish , konkretl а shtirish, modell а shtirish; sotsiologik metodl а r: а nket а , intervyu, reyting; ijtimoiy psixologik metodl а r: sotsiometriy а , test, trening; m а tem а tik metodl а r. Ped а gogik t а dqiqot metodl а ri n а z а riy v а а m а liy (empirik) turl а rg а bo‘lin а di. T а dqiqotning n а z а riy metodl а ri ilmiy f а ktl а rni tiziml а shtirish, keng а ytirish, а niql а shni t а qozo qilib, hodis а l а rni tushuntir а di v а oldind а n izohl а b, oling а n n а tij а l а rni ishonchliligini oshirib , m а vhumd а n а niq biliml а rg а o‘tishni, turli tushunch а v а f а r а zl а r or а sid а gi а loq а dorlikl а rni o‘rn а tib, а sosiy v а ikkinchi d а r а j а lil а rini а jr а t а di. ( O’. J. Yo’ldashev tahriri ostida. Umumiy pedagogika.– T.: “Fan va texnologiya”, 2017, 27- bet.) Pedagogikada shunday maxsus metodlar mavjudki, ular yordamida ta’lim-tarbiya jarayoniga oid muhim faktlar, turli pedagogik vaziyatlar mohiyatlari, mexanizmlari, xususiyatlari o’rganiladi. Ob’ektiv dunyoni bilish, nazariyada nimani o’rganish va o’rgatish kerak, kimni va qanday tarbiyalash lozim degan masalalar mavjud bo’lib, ular o’zaro uzviy bog’liqdir. Har qanday fan sifatida o’zining ilmiy tadqiqot usullariga ega. Bu usullari orqali o’z mazmunini boyitib, yangilab boradi. Pedagogika fani o’z mazmun mohiyatini boyitishda, yangilashda mavjud pedagogik hodisa va nazariyalarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan usullari bilan o’rganadi. Ushbu ilmning ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o’qitishning real jarayonlariga xos bo’lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish yo’llari, uslublari va vositalari majmui tushuniladi. 12 Pedagogikaning ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to’g’ri tanlansa ta’lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish shu darajada yaxshilanadi, pedagogika fani ham boyib boradi. ( Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti fanidan ma’ruzalar matni. Navoiy – 2012, 15- bet. ) Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yo‘nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berish tamoyillari, obyekti va subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir. Ayni vaqtda, O‘zbekiston Respublikasida pedagogik yo‘nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni aniqlashga bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayonlarning umumiy aloqasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji uning psixologik , intellektual jihatdan takomilashtirib borishini ta’minlashi, qarama-qarshiliklarning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o‘rni va roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo‘lgan jarayon bo‘lib, uning samarali bo'lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur. Ular quyidagilardir: muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi; ilmiy farazlarning to‘g‘ri shakllantirilganligi; vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to‘g‘ri belgilanganligi; tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan obyektiv yondashuv ; tajriba- sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi qonuniyatlarining to‘g‘ri hisobga olinganligi; tadqiqot natijalarini oldindan tashxislash va uning natijalarini bashorat qilish; tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi. II BOB. Ilmiy tadqiqot metodlariga qo’yiladigan talablar 2.1 Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi 13 INTeRAKTIV MeTODLAR VA ULARNING TURLARI Interaktiv (ingl. Interaction-o`zaro ta`sir) metodlar - bu jamoa bo`lib fikrlash deb yuritiladi, ya`ni pedagogik ta`sir etish usullari bo`lib ta`lim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o`ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o`quvchilarning birgalikda faoliyat ko`rsatishi orqali amalga O`qitishning interfaol(aktiv)ligi - o`quvchining bilish faoliyatini faollashtirish va o`zaro ta`sir asosida tayyorgarlik samaradorligini oshirishning asosiy usullaridan biridir. Interaktiv mashg`ulot - o`qituvchi va o`quvchilar o`zaro faol ishtirok etadigan mashg`ulot; jarayon hamkorlikda kechadi. Interaktiv metodlar o`zining qo`yridagi o`ziga xos jihatlari bilan izohlanadi: 1. Interfaol metodlar o`qituvchi bilan o`quvchining faol munosabati, birbirini to`liq tushuntirishga asoslanadi. 2. Interfaol metodlarni o`quv jarayoniga joriy etishning tub maqsadi – dars qaysi shaklda bo`lmasin, qaerda o`tkazilmasin darsda o`qituvchi bilan o`quvchining hamkorlikda ishlashini va natijada o`zlashtirishlarini ta`minlashi lozim. 3. Bunda o`qituvchi faqat fasilitator (yo`l-yo`riq ko`rsatuvchi, kuzatuvchi, kuzatuvchi, xulosalovchi) vazifasini bajaradi. 4. Ushbu metodlar orqali o`quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatlari rivojlantirilib, ularda erkin fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, hissiyotlarni boshqara olish, tanqidiy va ijodiy fikr yuritishning rivojlanishiga zamin tayyorlanadi. Interfaol metodlarda o`qitishning mohiyati quyidagicha: 14 - o`rgatuvchi ham o`rganuvchi ham ma`lumotlar bilan faol ishlashi; - o`quvchilarni mustaqil fikrlashga undashi va o`rgatishi; - o`qituvchiga «o`quvchilarni fikrlashga o`rgatish uchun» xizmat qilsa, o`quvchilarga esa, «fikrlashni o`rganishlari uchun» xizmat qilishi; Interfaol usullardan foydalanish shakllari: 1. Individuallashtirish; 2. Kichik guruhlarga ajratish; 3. Tabaqalashtirish: 4. O`rgatish va o`rganish jarayonida demokratik, do`stona muhitni yaratish; O`zaro muloqot, hamkorlikni tashkil etish. Zamonaviy interfaol metodlardan foydalanishning muhim jihatlari ta`lim samaradorligiga erishishga etarlicha hissa qo`shish bilan ahamiyalidir. Bugungi kunga kelib interaktiv metodlarning ko`plab turlari aniqlangan. 2.2 Eksperiment metod. Bu so‘z lotincha sinab tekshirib ko‘rish, ilmiy maqsadga qaratilgan tajriba ma‘nosini anglatadi. Ta‘lim-tarbiya ishlarida qo‘llaniladigan biror shakl , metod va vositaning foydaliligini aniqlash va tekshirish uchun o‘quv yurtlarida o‘tkaziladi. Eksperiment metodlari sharoitiga qarab turli xil qo‘llaniladi. 15 1. Tabiiy eksperiment (yaratuvchi, ixtiro qiluvchi eksperimentlar. Asl holicha ta‘lim-tarbiya muammolari ma‘lum, suhbat, kuzatish va anketa asosida o‘quvchining o‘qish jarayonida , o‘z- o‘zini nazorat qilish singarilar) aniqlanadi. 2. O‘quvchilarning ongliligini yaratuvchi eksperiment. (tadqiqotchi biror ma‘no bo‘yicha taxminiy reja asosida o‘quvchi faoliyatining o‘quv jarayonida o‘zini- o‘zi nazorat qilish usullarini , yo‘llari tekshirilib ma‘lum bir ilmiy pedagogik xulosa chiqariladigan tajriba deyish mumkin). Bu metoddan chiqarilgan xulosalar boshqa hamma maktablar hayotiga tadbiq qilinishi uchun nazorat eksperimentidan o‘tkazdiriladi. Chiqarilgan pedagogik xulosa esa o‘z navbatida mazkur masalani hal qilishning nazariyasi va metodologiyasi bo‘lib pedagogika yutug‘i hisoblanadi. 3. Tabiiy eksperiment buning asoschisi rus psixologi A..F.Lazurskiy hisoblanadi. Bu metodda maktab faoliyati asl holda o‘rganiladi. Masalan, maktab internatining tarbiyachilari o‘quvchilarning o‘zlari haqidagi g‘amho’rligini tabiiy tekshirishda pechda yoqadigan ho‘l va quruq o‘tin vositasida aniqlangan. Bolalar yashaydigan binoda yaqin joyda ho‘l o‘tin borligi, uzoqroq joyda quruq o‘tindan foydalanishning samarasini tekshirishni ko‘rsatish mumkin. Shunday qilinsa natija haqiqiy bo‘ladi. Eksperiment metodlari o‘z mazmuni, turi va xarakteriga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linish mumkin: didaktik , tarbiyaviy , maktabshunoslik, chog‘ishtirma pedagogika va hokazo. «AQLIY XUJUM» metodi. I. Aqliy xujum – bu g`oyalarni generatsiya (ishlab chiqish) qilish metodidir. «Aqliy xujum» metodi biror muammoni echishda 16 o`quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to`plab, ular orqali ma`lum bir echimga kelinadigan eng samarali metoddir. Aqliy xujum metodining yozma va og`zaki shakllari mavjud. Og`zaki shaklida o`qituvchi tomonidan berilgan savolga o`quvchilarning har biri o`z fikrini og`zaki bildiradi. O`quvchilar o`z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga o`quvchilar o`z javoblarini qog`oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko`rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. «Aqliy xujum» metodining yozma shaklida javoblarni ma`lum belgilar bo`yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to`g`ri va ijobiy qo`llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o`rgatadi. Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo`llaniladigan metod sanalib, u mashg`ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, shuningdek, o`z tasavvurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma`lum ko`nikma hamda malakalarni xosil qilishga rag`batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan mashg`ulot jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original echimlarni topish imkoniyati tug`iladi. «Aqliy xujum» metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma`lum qadriyatlarni aniqlash, ayni vaqtda ularga muqobil bo`lgan g`oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg`ulotlar jarayonida «Aqliy xujum» metodidan foydalanishda bir necha qoidalarga amal qilish talab etiladi. Ushbu qoidalar quyidagilar: 1. Mashg`ulot ishtirokchilarini muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish. 2. Har bir ta`lim oluvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g`oyalar miqdori rag`batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon beradi. Bundan tashqari fikrlarning rag`batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g`oyalarning tug`ilishiga olib keladi. 3. Har bir ta`lim oluvchi o`zining shaxsiy fikri yoki g`oyalariga asoslanishi 17 hamda ularni o`zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g`oya)larni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o`zgartirish ilmiy asoslangan fikr (g`oya)larning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg`ulotlar jarayonida ta`lim oluvchilarning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo`l qo`ymaydi. Agarda ularning fikr (g`oya)lari baholanib, boriladigan bo`lsa, ta`lim oluvchilar o`z diqqatlarini, shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. Mazkur metodni qo`llashdan asosiy maqsad ta`lim oluvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag`batlantirish ekanligini etibordan chetda qoldirmagan holda ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mashg`ulot jarayonida ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagilarga amal qilish lozim: 1.Mashg`ulot ishtirokchilarining o`zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish. 2. G`oyalarni yozib berish uchun yozuv taxtasi yoki varaqalarni tayyorlab qo`yish. 3.Muammo (yoki mavzu)ni aniqlash. 4.Mashg`ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo`lgan shartlarni belgilash. Shartlar quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin: a) ta`lim oluvchilar tomonidan bildirilayotgan xar qanday g`oya baholanmaydi; b) ta`lim oluvchilarning mustaqil fikr yuritishlari , shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari uchun qulay muxit yaratiladi; v) g`oyalarning turlicha va ko`p miqdorda bo`lishiga ahamiyat qaratiladi; g) boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida muayyan xulosalarga kelish kabi harakatlarning ta`lim oluvchilar tomonidan sodir 18 etilishiga erishiladi. 5. Bildirilayotgan g`oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish. 6. Muayyan qog`oz varaqlari g`oya (yoki fikr)lar bilan to`lgandan so`ng ularni yozuv taxtasiga osib qo`yish. 7. Bildirilgan fikrlarni yangi g`oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash. 8. Boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g`oya) lar ustida kulish, ularga nisbatan kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo`l qo`ymaslik kerak. 9. Ta`lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalar bildirilishi davom etayotgan ekan, muammoning yagona to`g`ri echimini e`lon qilishga shoshilmaslik. Aqliy xujum metodi to`g`ri va ijobiy qo`llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o`rgatadi. Aqliy xujum metodidan foydalanilganda o`quvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo`ladi, shu jumladan o`quvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. O`quvchilar o`z fikrini faqat og`zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko`nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi o`quvchilarda turli g`oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod o`quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Vazifasi. “Aqliy xujum” qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini topishga, muammoni ko`rish chegarasini kengaytirishga, fikrlash bir xilliligini yo`qotishga va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Eng asosiysi, muammoni echish jarayonida kurashish muhitidan ijodiy hamkorlik kayfiyatiga o`tiladi va guruh yanada jipslashadi. Ob`ekti. Qo`llanish maqsadiga ko`ra bu metod universal hisoblanib tadqiqotchilikda (yangi muammoni echishga imkon yaratadi), o`qitish jarayonida (o`quv materiallarini tezkor o`zlashtirishga qaratiladi), rivojlantirishda (o`z-o`zini bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni shakllanti - radi) asqotadi. Qo`llanish usuli. “Aqliy xujum” ishtirokchilari oldiga qo`yilgan muammo 19 bo`yicha xar qanday muloxaza va takliflarni bildirishlari mumkin. Aytilgan fikrlar yozib borildi va ularning mualliflari o`z fikrlarini qay - tadan xotirasida tiklash imkoniyatiga ega bo`ldi. Metod samarasi fikrlar xilma-xilligi bilan tavsiflandi va xujum davomida ular tanqid qilin - maydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy xujum tugagach, muhimlik jixatiga ko`ra eng yaxshi takliflar generatsiyalanadi va muammoni echish uchun zarurlari tanlanadi. «Aqliy xujum» metodi o`qituvchi tomonidan qo`yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. O`quvchilarning boshlang`ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo`yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog`lash maqsad qilib qo`yilganda - yangi mavzuga o`tish qismida amalga oshiriladi. 3. O`tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo`yilganda - mavzudan so`ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. «Aqliy xujum» metodining afzallik tomonlari: • natijalar baholanmasligi o`quvchilarni turli fikr-g`oyalarning shakllanishiga olib keladi; • o`quvchilarning barchasi ishtirok etadi; • fikr-g`oyalar vizuallashtirilib boriladi; • o`quvchilarning boshlang`ich bilimlarini tekshirib ko`rish imkoniyati mavjud; • o`quvchilarda mavzuga qiziqish uyg`otish mumkin. «Aqliy xujum» metodining kamchilik tomonlari: • o`qituvchi tomonidan savolni to`g`ri qo`ya olmaslik; • o`qituvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi. Aqliy xujum» metodining bosqichlari: 1. O`quvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo`yicha o`z javoblarini (fikr, mulohaza) bildirishlarini so`raladi; 20 2. O`quvchilar savol bo`yicha o`z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3. O`quvchilarning fikr-g`oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog`ozlarga yoki doskaga) to`planadi; 4. Fikr-g`oyalar ma`lum belgilar bo`yicha guruhlanadi ; 5. Yuqorida qo`yilgan savolga aniq va to`g`ri javob tanlab olinadi. «Aqliy xujum» metodini qo`llashdagi asosiy qoidalar: a) Bildirilgan fikr-g`oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. b) Bildirilgan har qanday fikr-g`oyalar, ular hatto to`g`ri bo`lmasa ham inobatga olinadi. v) Bildirilgan fikr-g`oyalarni to`ldirish va yanada kengaytirish mumkin. II. BReYNShTORMING MeTODI. U musobaqa, munozara, trening va shunga o`xshash interfaol texnologiyalarni qo`llash asosida o`quvchilarni ko`tarinki ruhda, qizg`in, jonli va qiziqarli fikrlashga, dars jarayonida faolikni oshirishga da`vat etadigan metodlardan biridir. Ayni paytda o`quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantiradigan, sinfdagi barcha, hatto har bir o`quvchining o`z fikrini,qarashlarini, munosabatini ifodalay olish imokniyatini to`liq kafolatlaydigan metoddir. Psixologlarning fikricha, «breynshtorming»- munozaralar yuritishining bir shaklidir. Uni miya orqali xujum, aqliy hujum, fikrlar jangi, fikrlan jangi maydoni, fikrlar kurashi, fikrlar kurashining maydoni deb ta`riflash maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari mazkur usulni qo`llash jarayonida sinf o`quvchilarining har biri hal qilinayotgan, o`rganilayotgan savol yoki mavzu, topshiriq yoki masala yuzasidan o`z fikr-mulohazasini bildirish, bayon qilish imkoniyatidan foydalanish omillarim bilan to`liq ta`minlanadi. O`qituvchi bu usulni qo`llash jarayonining tashkilotchisi sifatida o`quvchilavr faoliyatini boshqarib turadi, xolos. Aytilgan fikr-mulohazaga hech qanday o`zgartirish kiritmaydi, tuzatilmaydi ham. Ushbu usulning mohiyati shundaki, boshqa usullarda, ya`ni munozara, fikr bayon etishlar, bahslarda qatnashuvchi-bahslashuvchilar, asosan, chegaralangan bir mavzuga, 21 savolga asoslanib, ko`proq uning doirasida turlicha fikrlar bayon etishga harakat qiladilar yoki fikr bildirish ma`lum darajada chegaralangan bo`ladi. Breynshtorming usulini qo`llashda esa o`quvchilar fikrlashda, bahsmunozarada, ijodkorlikda maksimal darajada erkin bo`ladilar, ular uchun kerakli, qulay sharoit, vaziyat, ya`ni-erkin fikrlar yuritish щ ga cheksiz imkoniyatlar yaratiladi. Anglashiladiki, bahs-munozara ishtirokchilari o`quvchilarga ma`lum mavzu yoki savol bo`yicha erkin aqliy hujum asosida miyalariga kelgan fikrni hech ikkilanmasdan, yashirmasdan, tortinmasdan navbatma-navbat aytish imkoniyati beriladi, tartib bilan fikrlar bildiriladi, natijada mavzu yoki savollar buyicha fikrlar banki , taxlami to`planadi. Ilg`or fikr va maqsadga muvofiq g`oyalarni, yangi va to`g`ri fikrlarni tanlash uchun tanqidchi va lider o`quvchilar oldindan tayinlab qo`yiladi va ularning vazifalari chegaralanib, belgilab beriladi. Breynshtorming usul mavzu va savollar keng kamrovli, serqirra mazmunli, notanishroq, murakkabroq hamda noaniqroq bo`lganda qo`llanadi. Chunki bunda erkin hissiyotlar asosidagi fikrlashga katta imkoniyatlar mavjuddir. Usul qo`llanganda fikrlar bo`roni asosida to`plangan natijalar javoblar bankidan, taxlamidan, oxir-oqibat singfning o`zi, liderlar va tanqidchilar o`qituvchi yordamida savollarga berilgan son-sanoqsiz javoblardan fikrlarning keraklisini, mag`zini, g`oyasini va to`g`risini ajratib oladi. Breynshtorming usulining yana bir xarakterli xususiyati shundan iboratki, mavzu bo`yicha yoki berilgan savolga javob bermagan, o`z munosabatini bildirmagan, fikr-mulohazasini ifodalay olmagan, bir og`iz, hech bo`lmaganda bita-yarimda so`z bilan «ha» yoki «yo`q» degan so`zni og`izga olmagan o`quvchi qolmasligi lozim. Binobarin, munozarada ishtirok etmagan o`quvchi bo`lmasligini, so`zlash, fikr bildirish imkoniyatidan to`liq foydalanishni, barcha ishtirokchining bahs-munozaraga yuz foiz qatnashishishi mazkur usul taqozo qiladi. Lekin yuqorida ta`kidlanganidek, bu usulni hamma mavzuga, savolga ham qo`llab bo`lmaydi. Asosan o`ziga xos g`oyasi, o`ziga xos echimi bo`lgan mavzu, savollargi o`rganishda, tahlil qilishda breynshtorming usuli tavsiya etiladi. Usulni 22 muvaffaqiyatli va samarali tashkil eti shva qo`llashdav bir talay nazariy va amaliy afzalliklrni qo`lga kiritish ehtimoli mavjud. Chunki bunda o`quvchilarning erkin fikrlash yordamida jumlalarni juda qisqa, soda, lo`nda tuzishlarida shart-sharoit yaratiladi. Keltirilgan fikrlar yuz foiz isbotlanishi , asoslanishi shart emas. Bildirilgan har qanday katta-kichik fikr-mulohaza e`tiborsiz qolmasligi, tanqiddan xoli bo`lishi, rag`batlantiririlishi usulning mohiyatini belgilab beradi. O`quvchilarning izchil, mantiqiy fikrlashlari shart emas, ya`ni o`quvchi : «Noto`g`ri fikr bildirsam, nima bo`lar ekan?», «Uyalanib qolmaymanmi?», «Xato gapirsam, o`rtoqlarim ustimda kulishmasmikan?» degan andishadan , ikkilanishdan xoli bo`lishi lozim. Bunda fantastik (xayoliy) fikrlarga xam ma`lum darajada o`rin berilishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, bahs-munozarada ishtirok etgan har bir o`quvchi manetiqiy fikrlar bildirishga qaraganda xayolan, hatto tasodifiy fikr-mulohaza yuritish muximroq hisoblanishi natijaliroq bo`lishi mumkin. Chunki bunday fikrlar, o`quvchining miyasiga nima kelsa, shuni qo`rqmay, baralla aytaverishi ba`zan qo`l kelishi, kichik kashfiyotlar sodir etishi ham mumkinki, bu vaziyatda har bir ishtirokchining mavzu yoki savolga qandaydir javobi bo`lishi, har qanday masala yuzasidan o`z ovoziga ega bo`lishi talab etilibgina qolmay, fikrlashga rag`bat, shart-sharoit yaratilish zarurati paydo bo`ladi. Mantiqiy, tasodifiy, xayoliy fikr xam, mulohaza ham eshitilishi, tingloanishi, qayd qilinishi kerak. Mazkur usulning o`ziga xos xarakterli xususiyati ha mshundadir. Hatto juda qisqa so`z bo`lsa-da, o`sha fikr hisobga olishini shartdir. Fikrning hajmi, saviyasi, g`oyasidan qat`i nazar, o`qpituvchi uni «arhmad», «ofarin», «tasanno», «barakalla», «qoyil», «yashang» kabi xitob va olqishlar bilan Karshi olishi lozim. Demak, breynshtorming usuli bahs-munozarachilar, tinglovchilar, o`quvchilarning o`ziga xos erkin fikrlash ko`nikmalarini rivojlantiruvchi, fikrlash mas`ulliyatini his etishga odatlantiruvchi usuldir. Shuningdek, bu usulni qo`llash asosida ta`lim-tavrbiya berishda bahs-munozara ishtirokchilari h ө zirjavoblikka (improvizatsiyaga), fikrlashda qatordan 23 qolmaslikka, dadillikka, tashabbuskorlikka harakat qiladilarki, natijada bahsmunozara ishtirokchilarining fikrlash qobiliyatigina emas, balki og`zaki nutqi ham ma`lum darajada rivojlanadi. Bundan tashqari bu metod o`ta tortinchoq o`quvchilarni ham, hatto past o`zlashtiruvchi o`quvchilarni ham suhbatga, fikrlashga tortadi, bahs-munoazaraga jalb eta oladi. Afzalligi: ushbu metod «uyquda yotganlar» ni ham, «mudrab o`tirganlar» ni ham, darsga loqayd bo`lgan o`quvchilarni xam sergaklantirib, hushyorlikka, fikrovchilar qatoriga kirishiga chorlab turadi. Breynshtorming usulidan fanlararo bog`lanishda,f ikrlarni bir-biriga bog`lashda maqsadga muvofiq ravishda foydalanishdir. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, mazkur metodning umumiy o`rta ta`limning barcha fanlari bo`yicha olib boriladigan darslarda keng qo`llanish imkoniyatlari mavjud bo`lib, natijalari ham salmoqlidir. Xulosa Insonning bilish jarayonlarida xayol yoki fantaziya katta ahamiyatga ega. Xayol sezgi, idrok, tafakkur jarayonlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, borliqni yangi 24 bo’yoqlarda, o’z xohishi, istagi, tasavvuri shaqlida aks ettirishidir. Ko’rgan, eshitgan, qisqasi o’z tajribasidan o’tkazgan narsa hodisalarni ko’z oldiga keltirish - qayta tiklovchi, o’z istagi xohishi asosida yangi obrazlar yaratib tasavvur qilish - ijodiy xayol shaqlida bo’ladi. Ijodiy xayol - fantaziya deb ham aytiladi. (Shoir, yozuvchi, ixtirochi - konstruktor uchun zarur sifatlar). Ijodiy xayol ijodkor-ixtirochi uchun, yozuvchi yoki rassom uchun juda zarurdir. Ijodkor o’z boshidan kechirgani, bilgani doirasidan vaqt va fazo jihatidan ilgarilab ketadi. Xayoliy yoki yangi obraz yaratishning bir necha usullari bor: 1) agglyu- tinasiya - yelimlash, bir necha obrazdan yangi obraz yaratish - masalan - suv parisi, kentavr, uchar ot - pegas va hokazo fantastik obrazlarni yaratish. 2) giperbolizasiya - bo’rttirish yoki kichraytirish (Gulliver sarguzashtlarini eslang), 3) q ayd etish -narsa va hodisalarning eng muhim belgilariga diqqatni jalb qilish. (O’rtoqlik hazili, sharj). Bulardan tashqari tipiklashtirish , orzu xayol (uchar gilam - samolyot), qayd etish, tipiklashtirish shaqlida ham bo’ladi. Bolalar o’yini ham, konstruktor tasavvuri ham ijodiy xayol, lekin mazmuni va operasiyalari bir-biridan farq qiladi. Inson bilish jarayonlari xotira jarayonida mustahkamlanadi. Xotira esga olish, saqlash va qayta tiklash jarayonidir. Individning o’z tajribasini esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotirasi past odam hayotining barcha sohalarida juda qiynaladi. Ko’rgan-bilganlarini, o’rganib olgan ishlarini davom ettira olmay har safar yangidan boshlashga majbur bo’ladi. Esga olish, esda saqlash va esga tushirish va unitish xotira jarayonlari deyiladi. Xotira jarayonlarini, mexanizmlarini tadqiq qilinishi hozirgi “aqlli mashinalar”-komp’yuterlarni ixtiro qilish, ularni takomillashtirish uchun ham juda muhimdir. 25 Foydalanilgan a dabiyotlar 26 1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: O’zbekiston, 2008. 2. Adizova Sh. Usmanova A. «Psixologicheskiye trudnosti v obuchenii mladshix shkolnikov» 2011 y. Toshkent. 3. Barotov Sh.Tarbiyasi qiyin bolalar psixologiyasi.Toshkent.2013y 4. Blayxer.V.M.Klinicheskaya…patopsixologiya,T.,Med.,2011g.326.b 5. BleyxerV.M.,BurlachukL.F.,Psixologicheskaya dignostika intellekta i lichnosti, - K, V ґ shaya shk.,2008,142.b. 6. Burlachuk L.F., Psixologiya lichnosti ,-K Zdorovya,2006, 7. Bromley Yu.V. Etnos i etnografiya. M.2010 g. 8. Dashdamirov A.F. Nasiya i lichnost. Baku, 2003g. 9. www.pedagog.uz. 10. www.psixology.ru. 11. www.famili.info 12. www.igisp.ru 13. www.clever-psycenter.ru 27

Tadqiqot metodlariga qo`yiladigan talablar MUNDARIJA KIRISH……………………………………………...…................................ 3 I BOB. Tadqiqot metodlari……………………………….......................... 5 1.1 Ilmiy tadqiqot metodlaring tavsifi………………………………………. 5 1.2 Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot metodlari haqida tushuncha …....... 11 II BOB. Ilmiy tadqiqot metodlariga qo’yiladigan talablar. ………….. 14 2.1 Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi ..................................................... 14 2.2 Eksperiment metod ……………………………………………………... . 16 XULOSA............................................................................................. ............. 2 4 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………… ………. 2 5 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Har bir predmet uning metodlari bilan chambarchas bog‘langan. Fan metodlari uning metodologiyasiga mohiyati va prinsiplariga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogikaning bunday mustahkam va ishonchli falsafiy asosi dialektik metoddir. Pedagogikaning hodisalarini o‘rganish va ularning qonuniyatlarini aniqlash masalasida bir-biriga qarama-qarshi ikkita yo‘nalish metofizik va dialektik yo‘nalish mavjuddir. Metofiziklar pedagogikaning hodisalari va faktlarini o‘zgarmas, vaqt, joy va konkret sharoitlardan tashqari boshqa ijtimoiy hodisalar bilan aloqasi bo‘lmagan hodisa sifatida olib qaraydilar. Dialektik metod esa metofizika talqiniga qarama-qarshi o‘laroq, o‘qitish, bilim berish , tarbiyalash jarayonlarini va ularning mohiyatlarini quyidagicha o‘rganishni talab etadi: 1. Ularning umumiy aloqasi bir-birini taqoza etishi va o‘zaro ta‘sir jarayonida bolalarni tarbiyalash, o‘qitishning turmush, siyosat, ideologiya, madaniyat , fan, ahloq, san‘at, ta‘lim- tarbiya muassasasi tarmoqlarining va ijtimoiy, maktab va oilaviy tarbiyalarini o‘zaro bog‘liqligi va boshqa. 2. Ularning to‘xtovsiz harakati, o‘zgarishi va taraqqiy etishi jarayonida ijtimoiy va ilmiy vazifalarining tug‘ilishi natijasida kelib chiqadigan o‘qitish va tarbiyalash vazifalari , forma va metodlarining o‘zgarishi; tarbiyalash qisqa muddatli va tez olib boriladigan ish emas, balki qiyin va murakkab jarayondir, bolalarni andoza , universal sxema asosida o‘qitish va tarbiyalash mumkin emas. 2

3. Bolalarning o‘sishida miqdor va sifat o‘zgarishlari jarayonida har bir maktab yoshining o‘ziga xosligi, tarbiya va ta‘lim bola shaxsining sifat jihatidan o‘sish va tarkib topishi ekanligi, ong va ahloqning, so‘z va ishning birligi va boshqa mezonlar. 4. Qarama-qarshi tomonlarni , an‘analarni, qarashlarni va fikrlarni aniqlash va ochish jarayonida tarbiya va ta‘limda turmush dialektikasida, yangi va eski o‘rtasidagi kurash, shaxs va jamoa o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar va hokazo. 5. Pedagogikaning qonuniyatlarini obyektiv o‘rganishda dialektika kategoriyalari hodisa va mohiyat, sabab va natija , zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl, tarixiy va mantiqiy , umumiy va shaxsiy, asosiy va xususiy, aniq va abstrakt kabi kategoriyalar muhim ahamiyatga egadir. Dialektikaning yuqorida ko‘rsatilgan prinsiplari asosidagi pedagogika hodisalari , faktlari va jarayonlarini ilmiy tekshirish, ularning taraqqiy etish qonuniyatlarini bilish mumkin. Binobarin, pedagogik tadqiqot metodlariga obyektivlik o‘qituvchilik pedagogik faoliyatini oshirishga qaratilgan tadqiqot vazifalarining aniqligi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini , bolalar psixologiyasi qonuniyatlarini hisobga olish kabi talablar qo‘yiladi. Lekin, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash amaliyotining o‘zi hamma vaqt pedagogik tadqiqotlarning manbai hisoblanadi. Faqat maktab tajribalarigina har bir ilmiy nazariyaning haqqoniyligi hisbolanadi. Tadqiqot metodlarining tanlash fanning o‘zi uchun muhim ahamiyatga egadir, uning metodlari qanchalik mukammal bo‘lsa, shu fan oldida turgan aktual vazifalar shunchalik muvaffaqiyatli hal etiladi. Hozirgi pedagogik tadqiqotlarning metodlar tizimini to‘la hal etilgan deb bo‘lmaydi. Kurs ishining obyekti Jamiyatda turli xil qatlam va shaxslarning ijobiy fikr yuritish prinsplari hamda ijtimoiy boshqaruv va ijtimoiy kelib chiqishning 3

psixologik tamoyillari hamda idrokning shaxslararo munosabatlarda individual tomonlari Kurs ishining predmeti Yoshlik davridan to yetuklik davriga qadar jamiyatda psixologik muhitning ijtimoiy munosabatlarda idrokning individual xususiyat fakturasini ilgari surish hamda shaxsning kognitiv rivojlanish progressini yanada rivojlantirish Kurs ishining yangiligi Jamiyatdagi shaxslarning kognitiv rivojlanish asoslarini ijobiy usullar bilan olib borilishi kognitiv jarayonlarning jamiyat taraqqqiyotidagi o’zaro ta’siri hamda jamiyat oldidagi chigalliklarning turli xil jabhalaridagi cheklovlar, ziyoli qatlamning munosabat tizimidagi o’rni belgilanib o’tilishi. I BOB. Tadqiqot metodlari 1.1 Ilmiy tadqiqot metodlaring tavsifi “ Pedagogika tajribasini o ‘ rganishda quyidagi metodlar : kuzatish , eksperiment , suhbat , o ‘ quvchilar ijodini o ‘ rganish , tarbiya muassasalarini hujjatlarini o ‘ rganish turli xilda qo ‘ shib olib borilishi mumkin ”. 1. Ilmiy - pedagogik tadqiqotning asosiy metodlari kuzatish , suhbat , tekshirish , eksperiment metodlari singari faoliyat natijalarini o ‘ rganishdan iborat . 2. Hozirgi vaqtda quyidagi metodlar asosida ishlaydi. Bular: pedagogik kuzatish, so‘rash, o‘quvchilar faoliyati natijalari va o‘quv -tarbiya muassasalari hujjatlarini o‘rganish, pedagogik eksperiment, modellashtirish , ilg‘or tajribalarni o‘rganish va yoyish, sotsiologik, matematika va statistika materiallarini ishlash kibernetika , anketa, intervyu olish va tasvirga olish singari metodlardan foydalaniladi. Pedagogik kuzatish murakkab va maxsus xususiyatga egadir. Bunda kuzatilayotgan pedagogik hodisaning mohiyatini ko‘ra bilish, o‘qituvchi va o‘quvchi harakatlarining o‘zaro aloqasi dialektikasini, ulardan har birining individualligini aniqlay olish lozim. Har pedagog kuzatuvchan bo‘lishi ayrim hodisa va dalillarning tavsilotlarini payqay olish , ularni tahlil qila bilish 4

qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim. Kuzatishlar biror maqsadga qaratilgan holda amaliy va sistemali yo‘lga qo’yilgan bo‘lsa, eng kerakli dalillarni, mazkur kuzatishdan o‘z vaqtida chiqarilgan pedagogik-psixologik xulosalarni hisobga olgan holda tashkil qilinsa, samarali bo‘ladi. Kuzatish ta‘lim-tarbiya jarayonini yaxshilash va takomillashtirish maqsadida olib borilishi mumkin. Masalan, o‘qitish jarayonida bolalarning qanday o‘sayotganligi, darslar jarayonlarida bilim berish va tarbiyalash vazifalari birligi qanday amalga oshirilayotganligi ; fan asoslarini o‘rganishda o‘quvchilarnig tafakkuri qanday faollashayotganligini va boshqalar aniqlanadi. Ilmiy kuzatishda ba‘zan tadqiqotchi chidamsiz, shoshqaloq va sistemali ish ko‘rmasligi singari holatlarga yo‘l qo’yilsa uning samaradorligi pasayadi. Suhbat metodi. Ilmiy maqsadda olib boriladigan suhbatning aniq maqsadi, vazifasi , shakli va ularni o‘tkazish metodikasi mavjud. Suhbatlar individual, guruhli va jamoa turlari bor. Tadqiqotchi suhbat olib borishni va uni kerakli maqsadli tomonga yo‘naltira olishi g‘oyat muhimdir. Suhbat olib boruvchi quyidagi pedagogik qoidalarga rioya qilishi shart: a) suhbat savollarini oldindan belgilash; b) vaqti va joyini belgilash ; v) suhbat ishtirokchilarini belgilash (soni, miqdori); g) qulay sharoit yaratib ochiq suhbatlashish; d) suhbatdoshga o‘z fikrini aytishga imkon berish; 5

O'xshashlar

BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISIGA QO`YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR
TEXNOLOGIYA FANI O'QUVCHILARGA QO'YILADIGAN TALABLAR
Ilmiy tadqiqot va metod
Ming ichida qo`shish va ayirish usullari
Mtm tarbiyalanuvchilarida kommunikativ qobiliyatlar paydo bo’lishining psixologik omillari