logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI

BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2029.8837890625 KB
Ko'chirib olish
BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI M U N D A R I J A I. Kirish ……………………………………………………………………….5 II. Asosiy qism: I BOB. BOLALAR FOLKLORI – XALQ OG‘ZAKI IJODNING TARKIBIY QISMI SIFATIDA ………………………………………………………………10 1.1. Bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari ……………………………….10 1.2. Bolalar folklorining o‘rganilish tarixi …………………………...................25 Birinchi bob xulosasi…………………………………………………………….28 II BOB. ALLA JANRI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ………………………………………………………...........31 2.1. Bolalar folklori janrlari va alla qo‘shiqlari ……………………… ………… 31 2.2. Alla qo‘shiqlarining mohiyati …………………………………… ………… 40 Ikki nchi bob xulosasi…………………………………………………………….49 III BOB. O‘YIN FOLKLORINING BOLALAR TARBIYASIDAGI O‘RNI …………………………………………………………………………….51 3.1. Bolalar o‘yin folklori va sanamalar …………………………………………51 3.2. Bolaligim, seni sog‘indim…………………………………………………… 62 Uchinchi bob xulosasi …………………………………………………………….71 UMUMIY XULOSA ……………………………………………………………..73 Foydalanilgan adabiyotlar ………….…………………………………………...76 ILOVALAR …………………………………………………………....................81 1 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon adabiyotshunosligida bolalar folklori va adabiyoti kattalar folklori va adabiyotining tarkibiy qismi sifatida tushuniladi. Shu sababli yuz yillardan beri insoniyatning ziyoli qatlami bolalar adabiyoti va folkloriga alohida mehr bilan yondashib, ularni mukammal o‘rganishga bel bog‘lashgan. Dunyo adabiyotshunosligi va folklorshunosligida, ilm-fanning hozirgi taraqqiyot bosqichida, bolalar og‘zaki ijodiga bo‘lgan turlicha yondashuv, alohida olingan bolalar folklori janrlarining badiiy olamini, poetik konsepsiyasini o‘rganish va ularning taraqqiyotini bugungi mezonlar asosida tadqiq etishni shart qilib qo‘ymoqda. Zero, bolalar folklori o‘zining xilma-xilligi bilan noyob hodisadir: unda alla, erkalovchi qo‘shiqlar, sanamalar, o‘yin folklori janrlari kabi juda ko‘p turli xil janrlar mavjud bo‘lib, ularning har biri bola hayotining deyarli barcha davrlari bilan bog‘liq. Har bir janrning o‘z tarixi va maqsadi bor. Ba’zilar qadimgi davrlarda paydo bo‘lgan, boshqalari yaqinda, ular ko‘ngil ochish uchun mo‘ljallangan va bular biror narsani o‘rgatish uchun, boshqalari kichkina odamga katta dunyoda harakat qilishga yordam beradi. Mazkur Bitiruv malakaviy ishimizda o‘zbek bolalar folklorining o‘ziga xos badiiy xususiyatlari, tarixi, onalar qo‘shiqlari, o‘yin qo‘shiqlari, sanamalar ularning poetik jihatlari haqida so‘z yuritib, bolalar tarbiyasi va ijodiy qobiliyatining o‘stirishidagi o‘rni xususida so‘z yuritamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 14.05.2019 yildagi PQ-4320-son “ Baxshichilik san’atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2019 yil 21 oktyabrdagi PF-5850-son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi 2 va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 16-fevraldagi 124- F-son “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiyani o‘tkazish to‘g‘risida”gi farmoyishi hamda sohaga oid boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu Bitiruv malakaviy ishi muayyan darajada xizmat qilishi mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Jahon bolalar folkloriga oid, ayniqsa, Yevropa va AQSh olimlari tomonidan ko‘plab va muhim ishlar amalga oshirilgan. Ularda bu sohaning ilgarilab ketishiga u yerdagi ijtimoiy munosabatlar va iqtisodiy taraqqiyot ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. O‘zbek folklorida ham bu sohada ma’lum tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. 1937-yilda Elbek to‘plab, tartib berib “ Bolalar qo‘shig‘I ” to‘plamini chop ettirdi. 1984- yilda O.Safarov “ O‘zbek xalq ijodi ” seriyasida “ Boychechak ” to‘plamini tartib bergan. O‘zbek bolalar folklorini o‘rganish 60 yillardan e’tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning “O‘zbek topishmoqlari” (1966), G‘.Jahongirovning “O‘zbek bolalar folklori” (1975), shuningdek, O.Safarovning “Bolalarni erkalovchi o‘zbek xalq qo‘shiqlari” (1983), “O‘zbek bolalar poetik folklori” (1985), “Alla-yo alla” (1999), “Chittigul” (2004), Sh.Galievning “O‘zbek bolalar o‘yin folklori” (1998), E.Musurmanovning “Bolalar folklori” (2002) singari tadqiqotlar yaratildi. Sanama janri bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borgan Sobit Avezov 2004-yilda “Sanama janri tabiati va badiiyati” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Buxorolik tadqiqotchi Nigora Safarova 2005-yilda “O‘zbek bolalar o‘yin folklorining janriy tabiati, genezisi, va badiiy xususiyatlari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. O‘zbek bolalar o‘yinlar tasnifi G‘.Jahongirov, O.Safarov, Sh.Galiev tomonidan bajarilgan. Xorazmlik tadqiqotchi Ro‘zmetov Hamid 2006-yilda “Xorazm bolalar folklori (lokal xususiyatlari, tasnifi va badiiyati)” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Tadqiqotchi Xorazm beshik qo‘shiqlari, allalar, aytim-olqishlar, suyish qo‘shiqlari: ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, 3 erkalamalar, bolalar taqvimi poeziyasining “yo ramazon” aytimlari, bolalarning balog‘at qo‘shiqlari, ya’ni tegishmachoqlarni to‘plab qiyosiy o‘rgandi. Sherali Turg‘unov 2019 yilda “Namangan bolalar folklorining janrlar tarkibi va lokal xususiyatlari” mavzusida filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori(PhD) dissertatsiyasini yoqladi. Namanganlik tadqiqotchi viloyatdagi sanama, qo‘shiq, topishmoq, tez aytish, chandish, erkalama, ovutmachoq, tegishmachoq, alla, guldur-gup, havzak, bolalar ertaklari, bolalar latifalari singari janrlariga e’tibor qaratdi. Bugungi kunga qadar o‘zbek bolalar folklori poetik talqini, ularning o‘ziga xos va mushtarak jihatlari Bitiruv malakaviy ishi doirasida maxsus tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilmagani mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishi bajarilgan oliy ta’lim muassasasi ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Bitiruv malakaviy ishi Samarqand davlat universiteti, mumtoz adabiyot tarixi kafedrasining ilmiy tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq amalga oshirilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. O‘zbek bolalar folklori janrlar va uslublar rang-barangligi, badiiy-estetik tafakkur taraqqiyotini tahlil qilish, alla qo‘shiqlari va harakatli o‘yinlar, ularning debochasi bo‘lgan sanamalarning g‘oyaviy-badiiy, tarbiyaviy ahamiyatini o‘rganish Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadidir. “ Bolalar folklori ni” o‘rganishdan maqsad. Kelgusida bolalar folkori sohasida tarixiy-madaniy bilimlar majmuasi bilan qurollangan, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi, mutaxassisni shakllantirish; An’anaviy madaniyat va folklorga asoslanib bo‘lajak tarbiyachi va boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarining umumiy madaniyatini tarbiyalash va milliy o‘zligini anglashlarini mustahkamlash: – ijodning o‘ziga xos mahsuli bo‘lgan bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari va yozma adabiyotdan farqli jihatlarining nazariy tushunchalarini shakllantirish; 4 - folklorning asosiy janrlari, xususiyatlari, poetik tizimi, mundarijasini o‘rganish, folklor matnlarining yaratilishi, genezisi, evolyusiyasi, zamonaviy holati bilan tanishish; - folklor-adabiy aloqalarining, folklor asarlari va hodisalari talqinlarining filologik analiz metodlari va usullarini egallash; - folkor materiallarini yig‘ish, sistemalashtirish, ilmiy nashri, xalq og‘zaki ijodini o‘rganish, folklor haqidagi fandagi baxsli munozaralar bilan tanishtirish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: Dunyo bolalar folklorini o‘rganish, ijodkorlarning davr adabiy jarayoni rivojiga qo‘shgan hissalarini aniqlash; Bolalar folklori va adabiyotining tarixi va nazariy jihatlarini asoslash; Alla va o‘yin folklorida mavzu va g‘oya mushtarakligi, shakl va mazmun, his-tuyg‘u va kechinma uyg‘unligini, mavzu-mundarijasini yoritish; Sanamalarning voqealanishi va xilma-xilligini o‘rganish. Tadqiqotning ob’ekti sifatida o‘zbek bolalar folklori, alla qo‘shiqlari va bolalar harakatli o‘yinlariga doir ilmiy asarlarni o‘rganish, folklor materiallarini tadqiqot doirasiga tortish. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida tarixiy-madaniy, analitik tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Jahon folklorshunosligida bolalar folkloriga mansub bo‘lgan alla qo‘shiqlari, harakatli o‘yinlar, sanamalar keng tarzda o‘rganilgan va yangicha g‘oyalar bilan boyitilgan. Chet el, o‘zbek adabiyotshunos va folklorshunoslarining nazariy qarashlari asosida ilmiy-tavsiyaviy fikrlar keltirilgan; Bolalar folklori qiyosiy va chog‘ishtirma jihatlar bilan tahlil qilingan. Bolalar folkloriga oid ilmiy-pedagogik xulosalar keltirilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi tadqiqot mavzusi bo‘yicha e’lon qilingan ma’lumotlar va tadqiqot jarayonida qo‘llanilgan metodlar va nazariy 5 ma’lumotlarning ishning maqsadiga mosligi, bolalar folklorini o‘rganishda tahlilga tortilgan folklor asarlari va nazariy ma’lumotlarning ilmiy uslublar vositasida asoslanganligi, keltirilgan mulohaza va xulosalarning amaliyotga tatbiq etilganligi, olingan natijalarning vakolatli tuzilmalar tomonidan ma’qullanganligi bilan izohlanadi. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Bolalar folkloriga oid tadqiqot va monografiyalar yaratish, adabiy aloqalar va adabiy ta’sir masalalarini tadqiq etishda ilmiy-nazariy manba sifatida xizmat qilishi bilan asoslanadi. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati Bitiruv malakaviy ishi xulosalari va tavsiyalaridan qo‘llanmalarni yaratish, ma’ruza va seminar mashg‘ulotlari mazmunini takomillashtirishda foydalanish mumkinligi. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining e’lon qilinishi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo‘yicha umumiy 8 ta nashr va 3 ta ko‘rsatuv tayyorlandi, jumladan, 2 ta nufuzli respublika jurnallarida, 3 ta xalqaro va respublika konferensiyalari materiallarida va 5 ommaviy matbuot nashrlarida (“Jamiyat”, “Zarafshon” (2ta), “Vestnik Samarkanda”, “Samarqand” gazetalarida) e’lon qilindi, MTRK “Oltin meros” va “Milliy qadriyatlarimiz”, “Bolalar vaqti” ruknlarida ko‘rsatuvlar tayyorlandi (ularning nusxalari Bitiruv malakaviy ishiga ilova qilindi). Bitiruv malakaviy ishining hajmi va tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch asosiy bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, ishning umumiy hajmi 83 sahifani tashkil qiladi. 6 Birinchi bob BOLALAR FOLKLORI – XALQ OG‘ZAKI IJOD I NING TARKIBIY QISMI SIFATIDA 1.1. Bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari Xalq og‘zaki ijodi yoki boshqacha nomi folkor bo‘lgan badiiy ijod, yozma adabiyot kabi yaxlit adabiyotni, so‘z san’atini anglatadi. Abdurauf Fitrat yozganidek: “Adabiyot — fikr, tuyg‘ularimizdagi to‘lqinlarni so‘zlar, gaplar yordami bilan tasvir qilib, boshqalarda ham xuddi shu to‘lqinlarni yaratmoqdir” 1 . Adabiyot (arab. — adab so‘zining ko‘pligi) — 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (tarix va arxitekturaga, qishloq xo‘jaligiga oid adabiyot, texnikaviy adabiyot, siyosiy adabiyot va b.). 2. San’atning bir turi ( “ badiiy adabiyot ” deb ham ataladi); voqelikni so‘z yordamida obrazlar orqali aks ettiradi. Biz ishimizda adabiyotning birinchi ta’rifini emas, balki ikkinchi ta’rifini nazarda tutamiz. Rahmatli folklorshunos olim Bahodir Sarimsoqov adabiyotni folklorga bog‘lab, shunday ta’riflaydi: “Adabiyot avval og‘zaki bo‘lgan, yozuv paydo bo‘lgandan so‘ng, yozma shaklga o‘tgan. Adabiyot so‘z orqali insonning his-tuyg‘ularini keng va chuqur aks ettirish imkoniyatiga ega, shuning uchun ham u san’atning eng ommaviy turi hisoblanadi. Badiiy adabiyotning etakchi 3 turi — epos, lirika, drama mavjud 2 . Y u qorida keltirilgandek, adabiyot san’atning bir turidir. Taniqli folklorshunos olim Omonulla Madaev keltirishicha, “ san’atning naqsh, musiqa, 1 Фитрат. А. Адабиёт к o идалари, Т., « Ўқ итувчи», 1995, -Б. 22 2 Саримсоқов Б. Адабиёт. Uztext.com « Энсиклопедия » « А ҳарфи ». (Elektron manba: https: https://uztext.com/67822-text.html , murojaat etilgan sana: 04.03.2022) 7 haykaltaroshlik, ganchkorlik, o‘ymakorlik, raqs, badiiy adabiyot kabi o‘nlab turlari bor. Ularning har biri o‘z quroliga ega. Ammo ayrim imoratlar oldidagi savlat to‘kib o‘tirgan sherlar, raqs guruhlarida chetda turgan rahbariga qarab harakat qilayotgan raqqosalar, ma’nosiz qofiyalangan she’rlarning san’atga hech qanday aloqasi yo‘q. Chunki qayd etilgan vaziyatlardagi “san’at” asarlari bizda hech qanday hayrat tuyg‘usini uyg‘otmaydi. Haqiqiy san’at asari bilan muomalada bo‘lganimizda esa ruhiyatimizda muayyan hissiy o‘zgarishlarni sezamiz. San’at asari odamda inson iqtidori, mahorati, aqli, zakovati, o‘ziga xos kashfiyoti bilan mazkur asarga nisbatan hayrat, qoyil qolish tuyg‘usini uyg‘otishi kerak. Aynan shu fazilati bilan san’at namunasi ruhiyatimizni boshqaradi” 1 . Rahmatli ustozlar Abdurauf Fitrat va Omonulla Madaev ta’rifiga asoslansak, badiiy adabiyotning “ hayrat, qoyil qolish tuyg‘usini uyg‘otadigan”, “ to‘lqinlantiradigan so‘zlari” uni san’at darajasiga olib chiqarkan. Xuddi shunday ta’rif adabiyotning bir bo‘lagi bo‘lgan folklorga, jumladan, bolalar folkloriga ham tegishli. Chunki bolalar folkloriga tegishli bo‘lgan alla, erkalama, marosim-mavsum qo‘shiqlarida ham insonni to‘lqinlantiradigan, o‘ylantiradigan, quvnatadigan xususiyatlari bor. Ona chaqaloqqa alla aytar ekan gohida g‘amgin bo‘lib, dardlarini to‘kib sochadi, ayrim holda ko‘tarinki kayfiyat bilan bolasiga ulug‘ kelajakni tilaydi, porloq hayotini bashorat qiladi. Vaqt o‘tishi bilan bolalar folklori asta-sekinlik bilan kattalar folkloridan o‘sib chiqdi, ko‘pincha kattalar folklorining taqlidi evaziga bolalar folklori yaratila bordi. Bolalar folkloriga, asosan, kattalar tomonidan bolalar uchun yaratilgan asarlar, bolalarning o‘zlari tomonidan yaratilgan qo‘shiqlar va kattalar og‘zaki ijodida ayrim janrlar bolalar ijod dunyosiga kirib bordi. S h u sababli “Bolalar folklori xalq og‘zaki ijodining ajralmas turi hisoblanib, rang - barang janrlardan tarkib topgan. Kattalar tomonidan yaratilgan, shuningdek, bolalarning o‘zlari to‘qigan og‘zaki ijod namunalarini qamrab olgan bolalar folklorini mazmuniga ko‘ra uch yirik turkumga ajratish 1 Болтабоев Ҳ. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. (elektron manba: https://e-adabiyot.uz/maqola/867 murojaat etilgan sana: 07.01.2023) 8 mumkin: 1.Chaqaloqlarni tinchlantirish, ovutish va erkalash maqsadida kattalar tomonidan ijod qilingan onalarning erkalovchi qo‘shiqlari. 2. Dastlab kattalar og‘zaki ijodida mavjud bo‘lgan, so‘ngra bolalar tomonidan o‘zlashtirilgan mavsum-morosim qo‘shiqlari. 3. Bolalarning o‘yin jarayonida va o‘yindan tashqari vaqtda aytiladigan bolalar qo‘shiqlari” 1 . Tadqiqotchi G.S. Vinogradov o‘yindan tashqari bolalar folklorini uch guruhga ajratadi: satirik folklor, taqvimiy va maishiy folklor. Har bir guruhga bir nechta janrlar kiritilgan. Taqvim folkloriga bolalarning marosim qo‘shiqlari; satirik lirikaga-tegishmachoqlar hazillar; maishiy folklorga -bolalar ertaklari, qo‘shiqlar, topishmoqlar, qo‘rqinchli hikoyalar. Xalq og‘zaki ijodi-folkor san’atning bir turi ekan, bolalar folklori ham shu san’atning muhim bir bo‘lagidir. Har bir san’at turining quroli bo‘ladi. Naqqoshning yoki musavvirning quroli-mo‘yqalam. Ganchkorning quroli loy, raqqosaning quroli chiroyli harakatlar, badiiy adabiyotning quroli so‘zdir. So‘z tufayli shoirlar va yozuvchilar odamlarni hayratga soluvchi she’r va romanlarni yaratishadi, uni o‘qigan o‘quvchilar esa ta’sirlanadilar, kimdir quvonsa, kimdir qahramonlar taqdiriga achinadi, yig‘laydi. Ko‘rinib turgandek, san’at, kishilarning ruhiyatiga bevosita ta’sir qiladi, kishilarning kayfiyatida o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ulug‘ faylasuf Aristotel “Poetika” asarida fan bilan san’at o‘rtasidagi o‘xshash va farqli jihatlari haqida shunday yozgan: “Shoirning vazifasi haqiqatan ham bo‘lib o‘tgan narsalar haqida emas, balki chindan ham yoki zaruriyat tufayli yuz berishi lozim bo‘lgan narsalar to‘g‘risida hikoya qilishdir... Tarixchi bilan shoirning far q i, ularning biri she’rda, ikkinchisi prozada gapirganida emas... Shoir bilan tarixchining farqMi shundaki, ulardan biri — haqiqatdan h am b o‘ lib o‘ tgan narsalar haqida , ikkinchisi — yuz berishi mumkin b o‘ lgan narsalar haqida gapiradi... Adabiyot umumiy narsalar haqida , tarix esa xususiy narsalar haqida h ikoya q iladi 2 ”. Demak, ziyoli bir inson tarixda bo‘lib 1 Мусурмонов Э. Р. Болалар фольклори, - Самарқанд: СамДУ, 2001, - Б.106 (Ўзбек халқ оғзаки ижоди: - 1) Б.6 2 Аристотель. Поэтика. Об искусстве поэзии. М. ГИХЛ, 1957, -С. 67—68 9 o‘tgan voqea-hodisa haqida manbalar asosida aniq ma’lumotlarni keltirsa, bunday asar tarixga oid bo‘ladi. Jumladan, Aleksandr Makedonskiy, uning oilasi, otasi-Flipp, onasi-Olimpiada, suyuklisi-Ruxshona haqida tarixiy asarlar ko‘plab yaratilgan. Darhaqiqat, sanab o‘tilgan barcha kimsalar tarixiy shaxslardir. Agar aynan shu shaxs-Aleksandr Makedonskiyni afsonaviy Iskandar Zulqarnayn tarzidagi badiiy bir obraz sifatida talqin qilinsa, uning ikki shoxi bo‘lganligi, uni bilib qolgan sartarosh sirni quduqqa aytishi va quduqdan o‘sib chiqqan qamish nayga aylangach, “Iskandarning shoxi bor” deb sirni oshkor qilsa, bu endi tarixiy asar emas, balki, badiiy asarga aylanadi. Folklor asarlarida ham tarixiy fakt emas, balki to‘qima voqealar, tasvirlar keltiriladi. Xullas, folklor asarlari yoki bolalar folklori yozma adabiyotdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turgan: 1. Og‘zakilik. 2. An’anaviylik. 3. Jamoaviylik 4. Variantlilik. 5. Anonimlik (asarni yaratgan muallif ismining noma’lumligi). Og‘zakilik. Xalq og‘zaki ijodi asarlari qanday ko‘rinishda, tur yoki janrda bo‘lmasin, og‘zaki tarzda yaratiladi. Bu xususiyat ham to‘liq bolalar folkloriga ham taalluqlidir. Deyarli 20-asrga qadar og‘zaki tarzda yaratilgan va og‘zaki tarzda otadan bolaga, ustozdan shogirdga, ajdoddan avlodga o‘tib, rivojlangan folklor asarlarining barchasi faqat og‘zaki tarzda yashab kelgan. Savol tug‘iladi: bunday og‘zaki tarzda ijod qilingan asarlarning yozib olingan, kitobat qilingan variantlari ham bo‘lganmi? Bo‘lgan. Folklar asarlari gohida yozib olingan. Bularga “Tohir va Zuhra”, “Vomiq va Uzro” kabi ertak va dostonlar mansubdir. Maqollarning va topishmoqlarning ham yozma adabiyotdagi variantlari bor. Yozma adabiyotda maqol janri masal yoki “Zarbulmasal”, topishmoq janri chiston yoki lug‘z, tarix janrlari deb atalib kelinadi. Bunday asarlar yozib olinganligi sababli muallifli yoki muallifsiz yozma adabiyot namunasiga aylangan va folklorlik xususiyatini yo‘qotgan. 10 Folklor asarlarini ilmiy o‘rganish, original matnni saqlab q o‘ yish nuqtai nazaridan yozib olingan, kitob holiga keltirilgan. Bu tadbir juda foydali ish bo‘lib, ular yozma adabiyot emas, balki folklor asarlari namunasi bo‘lib qolaveradi. Hozirda xalq maqollari, topishmoqlari yoki xalq qo‘shiqlari yig‘ilib to‘plam holiga keltirilgan. Xalq dostonlari “Alpomish” yoki “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi dostonlar ham yozib olingan, lekin ularning hech qaysi yozma adabiyot namunasiga aylanmagan, keltirganimizdek, ular o‘rganish yoki folklor matnining yo‘qolib ketmasligi uchun yozib olingan. Bunday jarayonni qadimgi turkiy yozma yodgorliklari bo‘lgan “Dada Qurqut kitobi”, “O‘g‘uznoma”, “Manas” ham boshidan kechirgan. Ustoz Hamidulla Boltaboev fikriga ko‘ra: “Jahon folklorshunoslik ilmida oddiy haqiqat sifatida takrorlanadigan eng muhim fikrlardan biri folklorning og‘zaki yaratilishi va og‘zaki yashashi hisoblanadi. Chunki butun dunyodagi xalqlarning og‘zaki ijodi shu yo‘singa bo‘ysunadi va shu qonuniyat asosida yaratiladi, yashaydi. Haqiqatan ham, o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi hamma janrlarning inson ruhiga, ongiga, tabiatiga ta’siri, ko‘pincha, uning og‘zaki ijrosi bilan belgilanadi. Hatto shunday janrlar ham borki, ularning yozma, qolaversa, nashr qilingan matnini o‘qish mazkur asar haqida haqiqiy tasavvur hosil qilmaydi. Xususan, askiya, latifa, tez aytish, topishmoq kabi janrlarni ma’lum bir muhitdagi asar ijrosi ta’siri, ularni jonli vaziyatda eshitish, shu holat ishtirokchisi sifatida his etish bilan uning matnini yakka holda o‘qish o‘rtasida yer bilan osmoncha farq bor. Bir qarashda matn jihatdan farqsiz bo‘lib ko‘ringan dostonlar ijrosida ham tabiiy ijro vaziyati bilan yozma matnni o‘qish o‘rtasida katta farq seziladi” 1 . An’anaviylik. Folklorning bu xususiyati xalq og‘zaki ijodi asarlarida uchrovchi trafaret jumlalar, qolipga tushib qolgan tasvirlar, shablon shakllar natijasida yuzaga keladi. Bu xususiyat ayniqsa, ertaklarning boshlanmasi (“ bir bor ekan, bir yo‘q ekan ”) va tugallanmasida (“ shunday qilib murod 1 Болтабоев Ҳ. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. (Elektron manba: https://e-adabiyot.uz/maqola/867 murojaat etilgan sana: 03.02.2023) 11 maqsadlariga yetibdilar ”), xalq dostonlarida, ayniqsa, qahramon bilan bog‘liq epizodlar tasvirida (“ Dam shu damdir, o‘zga damni dam dema, Boshing eson, davlatingni kam dema”, “ot chopsa, gumburlar tog‘ning darasi, botirni ingratar nayza yarasi” “davlat qo‘nsa gar chibinning boshiga, Semurg‘ qushlar salom berar qoshiga ”) qahramon yorining chin yurakdan aytadigan sodda, jaydari murojaat-takrorlari (“ Qurru-yo qur, hayt-a, to‘ramning oti! Oq to‘shim — yayloving, sochim — shipirtki” .) kabilarda ko‘rinadi. Ertak, doston, maqol, topishmoqlarda takrorlanib keladigan an’anaviy raqamlar (3, 7, 12, 40), deyarli barcha epik asarlarning yaxshilik bilan tugallanishi, ezgulikning g‘alaba qozonishi, oshiq-ma’shuqning visolga yetishlari, turmush qurishlari kabilarning barchasi folklor asarlarining an’anaviylik xususiyatiga kiradi. Bu jumlalarning barchasi shu shaklda an’anaviy tarzda u asardan bu asarga o‘tib yuraveradi. So‘z san’atidan tashqari yana musiqa va ijro san’atini ham o‘zida namoyon etib sinkretiklik xususiyat kasb etgan alla, “Boychechak qo‘shig‘i” bolalar folklori namunasi hisoblanadi. Demak, bolalar folklorining adabiyotdan asosiy farqli jihatlaridan biri bu sinkretiklikdir. Shuningdek, bolalar folkloriga, yuqorida keltirganimiz, og‘zakilik, anonimlik, variantlik, jamoaviylik va an’anaviylik xususiyatlari ham xoski, bu xususiyatlar yozma adabiyotda yo‘q. Folklorshunos Ziyoda Masharipovaning fikriga ko‘ra “Folklor asarlarining og‘zaki yaratilishi va og‘zaki ijro etilishi ularning o‘zgarmas barqaror shakllari – an’analarni yuzaga keltirgan. Masalan, qahramonlik ertak va dostonlari o‘rtasida janr e’tibori bilan ma’lum darajada tafovut mavjud bo‘lsa ham, badiiy uslub an’anaviy shaklga ega. Folklorning ushbu har ikki janrida ham kompozitsiya an’anaviy boshlama, syujet bayoni va tugallanmadan iborat bo‘lib, obrazlar kontrast tarzda ifodalanadi. An’anaviy dostonlarning qahramonlari ko‘pincha g‘ayritabiiy tug‘ilishlari, cheksiz kuch-qudratga ega ekanliklari bilan ajralib turadilar. Xalq orzu-umidi va intilishlarini ifodalovchi bunday ideal qahramonlarga adolat va haqiqatni qaror toptirishda ilohiy 12 homiylar (Hazrati Xizr, qirq chilton, Hazrati Ali, Bobo Qambar va hokazo) ruhiy madadkorlik qiladilar 1 ” . Folklorshunos olim Oxunjon Safarovning mazkur fikri ham folklorning an’anaviylik xususiyatini to‘ldiradi: “ An’ana — jamoa ijodkorligining mahsuli, shu bilan birga, folklor asarlarini jamoaviy holda saqlab qolishning ham o‘ziga xos shakli hisoblanadi. Binobarin, folklor asarlarining og‘izdan og‘izga o‘tib yashashining o‘zi an’anaviyligidir. Og‘zakilik folklorning o‘zgarmas shakli bo‘lib, o‘z navbatida, xotirada saqlamoqni, yodlab eslamoqni taqozo etadi. Buning uchun esa, kuchli hofiza zaruriyatga aylanadi. 0‘zbek baxshi va shoirlari orasida qirqdan ziyod an’anaviy dostonlami, tag‘in qanchadan-qancha termalarni bilgan, kuylagan, yana o‘zi to‘qiganlarining borligi shu an’anaviy ehtiyojning hosilasidir. Sirasini aytganda, an’anaviylik folklorninggina emas, balki xalq musiqasi, raqsi va amaliy san’atining ham xos belgisi sanaladi ” 2 . Bolalar foklorida ham an’anaviylik xususiyati yaqqol ko‘rinadi. “Alla” qo‘shiqlarida “alla bolam, alla” naqoratining doimiy takrorlanishi, harakatli o‘yinlarning avvalida sanoq ritmidagi “sanamalar” ning an’anaviy tarzda aytilishi, ularda doimiy tarzda aytiladigan “iq biq, sen chiq” kabi jumlalar, mavsum-marosim folkloridagi qo‘shiqlarda “ramozon (boychechak) aytib keldik eshigingizga, Xudoyim o‘g‘il bersin beshigingizga” degan olqishlar bolalar folklorida ham an’anaviylik xususiyatini borligini anglatadi. Jamoaviylik. Folklor asarlarini xalq yaratadi. V.G.Belinskiy aytganidek, folklorda “mashhur nomlar yo‘q, uning muallifi hamisha xalqdir. Uning navqiron xalq yoki qabila ichki va tashqi hayotining jimjimalarsiz va aniq tasvirlangan oddiy va soddagina qo‘shiqlarini kim to‘qiganini hech kim bilmaydi va bu qo‘shiq urug‘dan urug‘ga, avloddan avlodga o‘tadi va vaqtlar o‘tishi bilan o‘zgarib boradi; goh uni qisqartirishsa, goh uzaytirishadi, goh yangidan to‘qishadi, goh unga boshqa qo‘shiqni ulashsa, goh unga qo‘shimcha qilib, boshqa bir qo‘shiqni to‘qishadi, shunda qo‘shiqdan doston chiqadi. Faqat 1 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди (ўқув қўлланма). Тошкент – 2007. -Б.4 2 Safarov O. 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi: pedagogika oliy o‘quv yurtlari uchun darslik Buxoro Davlat universiteti. — Т.: Musiqa, 2010. 368 b.-B.15 13 xalq unga o‘zini muallif sanay oladi. Adabiyot — boshqa ish; endi xalq emas, balki xalq hayotining turli tomonlarini o‘z aqliy faoliyatlarida aks ettiruvchi alohida shaxslar uning arbobi. Adabiyotda shaxs to‘la huquq bilan maydonga chiqadi va adabiy bosqich hamisha shaxslarning nomi bilan ajralib turadi” 1 . Folklorshunos olima Ziyoda Masharipova jamoaviylik xususiyatini shunday talqin qiladi: “Folklor xalq tomonidan asrlar davomida yaratilib avloddan avlodga, ustozdan shogirdga o‘tib kelgan jamoa ijodi mahsulidir. Ma’lumki, qadim zamonlarda ilk bor yuzaga kelgan folklor asarlari xalq tomonidan ijod qilingan va ijro etilgan. Keyinchalik esa talantli kishilar tomonidan yaratilgan. Ular o‘z ijodida qabila va urug‘ odatlari, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat bilan bo‘lgan munosabatlari haqida hikoya qiladilar. Xalq kuychisi (baxshi, ertakchi, qo‘shiqchi) xalq jamoasi tomonidan yaratilgan asarlarni mexanik tarzda boshidan oxirigacha so‘zma-so‘z yod aytmaydi, balki unga ijodiy munosabatda bo‘lib, o‘zidan nimadir qo‘shadi, boyitib boradi. Shuning uchun ham u kuylayotgan asarini hamisha “xalqniki” deb tan oladi. Demak, folklor asarlarida xalq jamoasi ijodi tushunchasi, hech mahal individual ijod rolini inkor etmaydi ” 2 . Jamoaviylik, odatda, ma’lum bir makon, hudud nuqtai nazaridan emas, balki, zamon, davr nuqtai nazaridan namoyon bo‘ladi. Folkor asarlarining jamoaviylik xususiyati ma’lum bir toifa yoki guruhning kelishib olib, ma’lum bir joyda birgalikda, ommaviy tarzda folkor asarini aytishni, yaratishni anglatmaydi, albatta. Shuningdek, jamoaviylik xor bo‘lib ijroni, guruhlarga bo‘linib aytishuvni ham nazarda tutmaydi, garchi bu holatlarda ham bir qancha odamlar ishtirok etishsa ham. Jamoaviylik, ya’ni, xalq ishtiroki, asosan, folklor asarlarining yaratilishiga nisbatan keltiriladi. Qadim zamonda aytilgan bir folklor asari vaqt o‘tib uni eshitganlar tomonidan ayrim o‘zgarishlar bilan qayta ijro etilgan. Ma’lum muddat o‘tgach esa ijrochining avlodlari, shogirdlari tomonidan shu asar o‘z davri va tushunchalariga mos ravishda yangicha obraz 1 Safarov O. 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi: pedagogika oliy o‘quv yurtlari uchun darslik Buxoro Davlat universiteti. — Т.: Musiqa, 2010. 368 b.-B.10 2 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди (ўқув қўлланма). Тошкент – 2007. -Б.3 14 va syujetlar bilan boyitilgan holda yangicha ko‘rinishda kuylangan. Demak, zamonlar o‘tishi bilan asarning syujeti o‘zgarib borgan, asarning so‘nggi, mukammal varianti yaralgunga qadar uning takomilida bir necha avlod vakillari ishtirok etgan, nimanidir qo‘shib, nimanidir qoldirishgan va aynan mana shu jarayon folklorning jamoaviylik xususiyatini maydonga keltirgan. Ustoz Erkin Musurmanov fikriga ko‘ra, ayrim xalqlarda xalq dostonlarini kuylagan ijodkorlar o‘sha asarning muallifi deb ham tan olingan. Y u nonlarda “Odisseya” va “Iliada” dostonlarini aytgan va ularning muallifi deb bilinadigan Gomer bo‘lgan. O‘zbek folklorida ham doston kuylagan baxshi, negadir, o‘z variantida kuylagan dostonning muallifi sanalmayapti. Nahotki o‘z xalqining tarixini doston va afsonalarda kuylagan o‘zbek Gomeri yashab o‘tmagan? Balkim, Ozarboyjonlarning dostoni “Dada Qurqut kitobi” asarida keltirilgan oqsoqol oqin Dada Qurqut aslida shu “Dada Qurqut kitobi”ning muallifidir? Dada Qurqutning yashab o‘tganligi haqida manbalarda ma’lumotlar bor. Jumladan, hazrat Alisher Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasida bu zot haqida shunday deydi: “Qo‘rqut ota r.a. turk ulusi orasida shuhrati andin ortig‘roqdurki, shuhratqa ehtiyoji bo‘lg‘ay. Mashhur mundoqdurki, necha o‘zidin burunqini, necha yil o‘zidin so‘nggi kelurni debdurlar. Ko‘p mav’izaomiz mag‘izliq so‘zlari aroda bor” 1 . Qadimgi turkiy dostonlar ham yunonlarning asarlari kabi yozib olinganda, unda shak-shubhasiz, ularning Gomerga o‘xshash muallifi bo‘lardi. Lekin afsuski ular yozib qoldirilmagan yoki yozilgan bo‘lgan taqdirda ham ularning yozma variantlari aniqlanmagan. Lekin Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li kuylagan “Alpomish” dostonining mukammal varianti faqat shu baxshiga taalluqli. Bu variant boshqa baxshilar repertuarida uchramaydi. Y a na boshqa dostonlarning ham mukammal variantlarini kuylagan baxshilar bor, ularning variantlari boshqa baxshi repertuarida takrorlanmaydi. Lekin negadir o‘zbek folklorshunosligida baxshi repertuaridagi o‘ziga xos dostonga muallif yaratgan asar sifatida qaralmaydi, ularni jamoa ijod mahsuli deb atash qulaylik kasb etgan. Ustoz 1 Alisher Navoiy. MAT, 20 tomlik, 17-tom, - B 421. 15 E.Musurmanov fikriga ko‘ra, qozoq bourlarda baxshi jirovlarga to‘g‘ri munosabat shakllangan. Unga ko‘ra, “jirchidan farqli o‘laroq, jirov nafaqat ijrochi, balki asarlar muallifi hamdir. Jirov qo‘shiqchilari qozoq adabiyotining asoschilari hisoblanadi” 1 . O‘zbeklar orasida birgina baxshi so‘zining turli atamalari uchraydi: shoir, sozchi, sozanda, soqi, sanovchi, yuzboshi, xalfa, jirov, jirchi, oqin, oxun va boshqalar 2 . Baxshi (baxsi, baqsi) so‘zi lug‘atlarda turkiy so‘z bo‘lib, murabbiy va muallim ma’nolarini anglatadi, umuman, tarbiyachi, etakchi, yo‘lboshchi kabi talqinlar ham unda mujassam 3 . O‘zbek baxshilari qadim davrlarda ham bor bo‘lishgan. Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi” va “Shajaratul atrok” (Turklar shajarasi) asarlarida keltirilishicha, Temur chin (xitoy tilida “r” tovushi bo‘lmaganligi uchun u Temuchin deb atalgan), ya’ni Chingizxon (Chino‘g‘uzxon)ning cho‘ng o‘g‘li Jo‘lchi (Yulchi, rus tarixchilari Juji degan) vafot etgach, otaga bu mash’um xabarni yetkazishga xech kim botinolmagan. S h um xabar uchun xabarchini aniq o‘lim jazosi kutar edi. Chingizxonning bir odati bo‘lgan, yuragi siqilganda, baxshini (jirovni) yoniga chorlab yir (jir, forschasi: doston) ayttirib, o‘zi xam baxshiga jo‘r bo‘lib kuylaverar ekan. Qandaydir bir falokatni sezgan xon Uluh Jirchi Ketbo‘g‘a naymanni koshiga chorlab do‘mbira chertishni buyuribdi. Jirchi taqdiriga rozi bo‘lib, termaga qo‘shib jo‘lchining xabarini yotig‘i bilan bildirmoqchi bo‘libdi. Chingizxonning oldiga kirgan baxshi do‘mbira chertib qo‘shiq ayta boshlabdi: - Dengiz boshdin bulg‘onsa kim tindirur-a xonim? Terak tubdan yiqilsa kim turg‘uzur-a xonim? Bunday murojaatni tinglagan xon hayron bo‘lib, baxshiga javob qaytaribdi: - Dengiz boshtin bulg‘onsa tindirur o‘g‘lum Jo‘lchi dur 1 Жаксыбаев С.И.. Записки краеведа / Ж.О. Артыкбаев. — Павлодар: ЭКО, 2008. — 240 с. — ISBN 9965-08-283-9. -С.6 2 Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. –Б. 227–232. 3 Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. – С. 82. 16 Terak tubdan yiqilsa turg‘uzur o‘g‘lim Jo‘lchidur. Baxshi ko‘zida yosh bilan yana debdi: - Dengiz boshdin bulg‘ondi, kim tindirur ey xonim?! Terak tubdan yiqildi, kim turg‘uzur ey xonim?! Chingizxon baxshining holatiga karab Jo‘lchining o‘lganligini tushunib, debdi: - Ko‘zung yoshin cho‘qurtur, ko‘nglung qoldi bo‘lg‘aymu? Jiring ko‘ngul bukurtur, Jo‘lchi o‘ldi bo‘lg‘aymu? Buning javobiga baxshi debdi: - So‘ylamakka erkim yo‘q, sen so‘ylading-a xonim! O‘z yorliqing o‘zinga, aytib o‘ylading-a xonim! Ya’ni, “Ey, mening xonim! men Jo‘lchining o‘lganini aytmadim, sen o‘zing o‘z tiling bilan aytding, yorliking, ya’ni o‘lim xabarchisini o‘ldirish hukming menga emas, o‘zing obdon o‘ylab, shunday xulosaga kelding,” debdi. Motamsaro Chingizxon debdi: Quluni o‘lgan qulunday qulunumdan ayrildim, Ayrilishqan anqovday er o‘lumdan ayrildim... Chingizxonning bu gaplarini eshitgan mulozimlar g‘amga botib, motam marosimiga tayyorgarlikni boshlashibdi. Olti oydan so‘ng Chingizxon xam bu ochunni tark qildi... S h uni qayd qilish kerakki, bolalar obrazlari va ularning folklori bilan bog‘liq ma’lumotlar baxshilar repertuarida ham uchraydi. Alpomish, Qaldirg‘och va Barchinning mo‘jizali tarzda dunyoga kelishi, Go‘ro‘g‘lining go‘rda tug‘ilishi, qabristonda o‘yinchoqlarni tanishi, ularning so‘z va qiliqlari folklorshunos olimlar tomonidan alohida o‘rganilishi lozim bo‘lgan muammolardan hisoblanadi. Variantlilik. Bu xususiyatni Ziyoda Masharipova misollar ko‘magida aniq keltiradi: “Variant – ma’lum bir asarning jonli og‘zaki epik an’ana zaminida vujudga kelgan, bir-birini inkor etmasdan, yonma-yon yashay oladigan va o‘zaro farqlanuvchi turli tuman nusxalaridir. Bir asarning turli tuman variantlarda namoyon bo‘lishiga xalq ijodkorlarining dunyoqarashi, ijodiy 17 salohiyati, o‘ziga xos usul va uslubi sabab bo‘ladi. Masalan, “Alpomish” dostonini Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Po‘lkan Jonmurot o‘g‘li kabi o‘nlab nomdor baxshilar ijro etganlar. Lekin ularning ijrolari ba’zi bir o‘ziga xos jihatlari bilan bir-biridan farqlanib turadi. Fozil shoir qahramonlik yo‘nalishiga alohida urg‘u berib asarni mukammallashtirsa, Po‘lkan shoir diniy- falsafiy o‘rinlarga alohida diqqatni qaratadi, Ergash Jumanbulbul esa ishq- muhabbat yo‘nalishini jo‘shib kuylaydi. Mana shu tariqa bitta asarning xilma-xil namunalari paydo bo‘ladi. Folklorshunos olimlarning ma’lumotlariga qaraganda “Alpomish” dostonining o‘ttizdan ortiq variantlari mavjud. “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi dostonlarning esa yuzdan ortiq variantlari bor ” 1 . Bohodir Sarimsoqov variantlikka shunday ta’rif beradi: “ variant — ma’lum bir asarning jonli og‘zaki epik an’ana zaminida vujudga kelgan, bir-birini inkor etmasdan yonma-yon yashay oladigan va o‘zaro farqlanuvchi turli-tuman matnlaridir. Chunonchi, “Alpomish” dostonining yigirma sakkiz dostonchidan yozib olingan o‘ttiz uchta to‘liq, parcha, ertak va mazmunidan iborat variantlari mavjud. Xalq ijodiyotida variantlar bir-birlaridan, avvalo, asar matnining saqlanishi, ya’ni to‘laligi, qisqarganligi, parcha holiga kelganligi yoki kontominatsiya (lotincha: contaminatio — bir-biriga tegdirmoq, aralashtirmoq, qorishtirmoq)ga uchraganligi, so‘ngra esa, badiiy shaklining o‘zgarib turishi, aytaylik, band yo bayt tarkibining o‘zgarib turishi, bir matnning goh u va goh boshqa bir janr tarkibida o‘rin almashtirishi natijasida farqlilik kasb etadilar. Shu sababli folklorda har bir variant to‘la va teng huquqqa ega mustaqil asar sanaladi. Variantlilikning muhim xususiyati, versiya ichida harakat qilishidir ” 2 . Variantlilik, ayniqsa, bolalar folklorining barcha janrlarida yaqqol ko‘rinadi. Chunki bolalar folkloriga taalluqli asarlar, qo‘shiqlar hajman kichik bo‘lib, ularda qat’iy matn yoki syujet kattalar folkloriga qaraganda kam uchraydi. Qolaversa, bolajonlar xalq og‘zaki ijodi namunalariga nisbatan erkin 1 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди (ўқув қўлланма). Тошкент – 2007. -Б.5 2 Safarov O. 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi: pedagogika oliy o‘quv yurtlari uchun darslik Buxoro Davlat universiteti. — Т.: Musiqa, 2010. 368 b.-B.16 18 yondashishadi. Eski qo‘shiq yoki sanamani eslashmasa shu zamon yangisini to‘qib tashlayveradilar. Bu esa, tabiiyki, variantlarning ko‘payishiga olib keladi. Anonimlik. Yozma asarning yozilganiga ming yil bo‘lsa ham, uning muallifini va yozilgan vaqtini aniqlash mumkin. Chunki o‘sha she’r yoki dostonni yaratgan ijodkor, odatda, o‘z ismi – taxallusini asarda yozib qoldiradi. “Xalq ijodida esa biz bunday holatni ko‘rmaymiz. Folklor asarlari muallifining noaniqligi – anonimligi, o‘sha asarning qachonlardir individual ijodkor tomonidan yaratilganligini inkor etmaydi. Folklor asarlari qachonlardir alohida talantli bir shaxs (individ) tomonidan to‘qilsa-da og‘zaki ijod bo‘lgani, nomi biron joyda zikr etilmagani bois, avloddan avlodga o‘tish jarayonida xalq ijodi namunasiga aylanib ketadi. Xalqning talantli vakillari tomonidan qayta-qayta ishlanib, sayqal topib, mukammallashib boradi” 1 . Demak, folklor asarlarining qayd qilingan, aniq muallifi keltirilmaydi. Chunki u og‘zaki shaklda yaratilgan va og‘zaki tarzda aytilib, og‘izdan-og‘izga, otadan bolaga, bolalar folklorida esa onadan qiziga, qizdan dugonasiga, o‘g‘il boladan o‘rtog‘iga ko‘chib yurgan. Dastlabki ertak, qo‘shiq, afsona va rivoyat yaratilganda uning, albatta, muallifi bo‘lgan, biroq asar muallifining nomi qog‘ozga yozib qoldirilmaganligi sababli u o‘z-o‘zidan unutilgan, bu narsa og‘zaki asarlar bilan yozma adabiyot o‘rtasidagi asosiy farqi hisoblanadi. Quyida kattalar folkloriga berilgan ta’rif bolalar folkoriga ham tegishlidir: “Folklor asarlarida musiqa, raqs, teatr san’ati elementlari qo‘shilib ketganligi sababli folklor sinkretik san’at deyishimiz mumkin. Ayni paytda folklor asarlari san’atning boshqa turlaridan o‘ziga xos tomonlari bilan farqlanadi. Folklorda so‘z, kuy va ijro birligi doimo saqlanadi. Shuning uchun xalq ijodini o‘rganuvchi, tekshiruvchi fan folklorshunoslik deb yuritiladi. Folklorshunoslik asoslari qadimgi dunyo estetik tafakkuriga borib taqaladi. Qadimgi dunyo sayyohlari va tarixchilarining afsona va rivoyatlar, turli urf-odat va marosimlar haqidagi yozma va og‘zaki yodgorliklari folklorshunoslik uchun muhimdir” 2 . 1 Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди (ўқув қўлланма). Тошкент – 2007. -Б.5 2 Эшниёзова Г. Фолклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи // "Science and Education" Scientific Journal November 2020 / Volume 1 Issue 8. - 19 O‘zbek folklori haqida gapirganda, uning sinkretik tabiatini hisobga olish kerak, ya’ni, xalq baxshilari doston aytish bilan birga unga jo‘r ravishda do‘mbira va qo‘buz hamda puflanadigan tuyduklar, sibizg‘a, cho‘r (nay), chindovul, surnay, karnay, qo‘shnay, xizlavuk, juljul, gopuz (chanqovuz), dang‘ara-deprek, dap, nog‘ora, chang, dutor va qo‘buzlarda musiqa ham ijro etgan. Bularga bolalar xushtagi ham qo‘shilgan. Bunday musiqali yir va qo‘shiqlarni eshitgan odamlar gohida raqsga tushishgan. Xalq qiziqchilari yuz va pantomima harakatlari, mimikalari bilan aytgan hazil, she’rlarini ta’sirini oshirishgan, Demak, folklor sirasiga faqat xalq she’lari emas, ular bilan birga ijro etiladigan kuy-qo‘shiqlar, raqslar ham kiradi. Aynan shu h olat folklorning sinkretik, ya’ni qorishiq, aralash xususiyatga ega ekanligini anglatadi. Kattalar folkloriga maqol, topishmoq, doston, ertak, afsona, rivoyat va miflar, xalq qo‘shiqlari, latifa, askiya, lof, xalq teatri (qo‘g‘irchoq va qiziqchilar teatri) kirsa, bolalar folkoriga alla, ovutmachoq, erkalama, bolalar qo‘shiqlari, chandish, sirli til, shuningdek, maqol, topishmoq, ertak kiradi. Kattalar folklori kabi bolalar folklori ham o‘z oldiga bolalarning yoshi, saviyasiga qarab muhim ta’lim va tarbiyaviy masalalarni qo‘yadi. Bolalar uchun aytilgan har qanday qo‘shiq, o‘yin folklori ularning yosh xususiyatlariga mos kelishidan tashqari kichkintoylarga tushunarli va qiziqarli bo‘lishi lozim. Bolalar folklorining kattalar folkloridan farqlanib turuvchi yana bir jihati, pedagogika bilan mustahkam bog‘langandadir. Bu ikki fanning ham maqsad va vazifasi bor: yosh avlodga chinakam aqliy, axloqiy tarbiya berib, ularni zamonamizning munosib farzandlari qilib tarbiyalashdir. Adabiyotshunos Jo‘maev M. fikricha, “Folklor asarlarini tinglab voyaga yetayotgan bolalarning o‘yinlari, sho‘xliklari, xayollari, qiziqishlari, gap- so‘zlari... Bular bolalarning ma’naviy dunyosini boyitadigan omillardandir. Agarda kattalar bu o‘ziga xos bolalar dunyosini tushunib, uni to‘g‘ri baholay olsalar, bolalarning kelajagi uchun katta ish qilgan bo‘ladilar. Alla, ertak, Б.487 20 topishmoq, maqollarda kuzatganimizdek, odamlarga, jonivorlarga, tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbat, do‘stlik va o‘rtoqlikning ilk tuyg‘ulari, yaxshilikka nisbatan uyg‘ongan dastlabki minnatdorchilik hissi, har narsaga chanqoqlik bilan qiziqib qarash — bularning bari bolaning ma’naviy dunyosini boyitishi, uning xayoli va tasavvurini kengaytirishi lozim 1 ”. Bolalar folkloriga maktab folklori ham kiradi. Maktab folklori nafaqat zamonaviy folklorshunoslik, balki o‘qituvchi-pedagoglarning ham alohida e’tiboriga loyiqdir. Chunki bolalar folklori xalq pedagogikasining bir qismidir, uning janrlari intuitiv ravishda turli yoshdagi bolalar (chaqaloqlar, bolalar, o‘ hayot o‘z aksini topadi. Zamonaviy maktab folkloriga, hazil she’lar, qo‘rqinchli hikoyalar sinfdoshlarga bo‘lgan tegishmachoqlar, parodiya she’rlar, qizlarning albomlari va anketalari, bolalarning maxfiy, sirli tillari, shuningdek boshqa va aralash janrlar mansubdir. smirlar) ning jismoniy va ruhiy xususiyatlarini hisobga olishga asoslangan. Bolalarning majburiy maktab ta’limining uzoq davri (9-11 o‘quv yillari) bo‘lishlik zarurati XX asrda og‘zaki san’atning ushbu sohasini faol rivojlanishiga turtki berdi. Maktab folklori muqarrar ravishda deyarli barcha o‘quvchilar tomonidan aytildi. Shu bilan birga, maktab folklori nafaqat folklor an’analarining boyligi va ajralmas qismi sifatida, balki bolalar madaniyatining muhim tarkibiy qismi sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy maktab folklori ko‘p janrli va genetik jihatdan rang-barang hodisa bo‘lib, unda an’anaviy og‘zaki she’riy ijod, badiiy adabiyot va teatr, kinematografiya va turli ko‘rsatuvlar, kompyuter o‘yinlari, ijtimoiy voqealar va kundalik Ayrim tadqiqotchilar, jumladan, Mamasoli Jumaboyev maqol kabi kichik tur namunalarini va ertakni ham bolalar folkloriga kiritishadi: “Bolalar xalq og‘zaki ijodida maqollar yetakchi o‘rinda turadi. Xalq yaratgan g‘oyat ixcham, chuqur va tugal ma’noli gaplar maqol deb yuritiladi. Maqol xalqning, bir necha 1 Jumaboyev M. Bolalar adabiyoti. (Darslik-majmua). „ 0 ‘qituychi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent – 2008.- B.8 21 avlodlarning aql-u farosati hamda turmush tajribasining yakuni, ular donishmandligining mahsulidir. Maqollarda hayotning achchiq-chuchugini tatib ko‘rgan, turmushdagi hodisalarga aql ko‘zi bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob, mehnatkash kishining biror voqea-hodisadan, biror kishidan yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishi uchun (ko‘proq bolalar uchun) yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘ib xizmat qilishi mumkin. 1 ” Tadqiqotchi topishmoq janrini ham bolalar folklori sirasiga kiritib, uni quyidagicha asoslaydi: “Qadim-qadim zamonlardan o‘zbek xalqi o‘z bolalarini kuchli, epchil, aqlli qilib tarbiyalashga katta ahamiyat bergan. O‘sha paytlarda hali bolalarga ta’lim-tarbiya beradigan maktablar yo‘q edi. Shuning uchun ham xalq turli o‘yinlar o‘y lab topgan. Masalan, „Bekinmachoq“, „Chillak“ka o‘xshash o‘yinlarda ishtirok etuvchi bolalarda chaqqonlik, epchillik kabi jismoniy xislatlar paydo bo‘la borgan. Xo‘sh, o‘sha paytda bolalarning zehnini charxlash uchun nima qilish kerak edi? T opishmoq, jumboq singari aqliy o‘yinlar ana shu savolga javob izlash jarayonida xalq tomonidan yaratilgan. T opishmoqlarning ham ijodkori xalqdir ” 2 . Tadqiqotchi ertak janrining bolalarga og‘zaki ijodiga aloqadorligini shunday ko‘rsatadi: “Xalq og‘zaki poetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan biri ertaklardir. Xalq tomonidan yaratilgan ko‘plab ertaklarda bolalarning o‘ziga xos hayoti chetlab o‘tilmagan. Hatto turli yoshdagi bolalar uchun juda ko‘p maxsus ertaklar yaratilgan” 3 . 1.2. Bolalar folklorining o‘rganilish tarixi Bolalar folklori keltirganimizdek, kattalar folklorining uzviy bir qismidir. “O‘rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi zamonlarga oid ayrim 1 Jumaboyev M.. Bolalar adabiyoòi va ifodali o‘qish. 2 - nashri Kasb-hunar kollåjlarining „ Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachisi“ yo‘nalishi o‘quvchilari uchun darslik. „Voris- nashriyot“. Тoshkent — 2017. B .21 2 Jumaboyev M. Bolalar adabiyoòi va ifodali o‘qish. 2 - nashri Kasb-hunar kollåjlarining „ Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachisi“ yo‘nalishi o‘quvchilari uchun darslik. „voris-nashriyot“. Т oshkent — 2017.B.2 4-25 3 Jumaboyev M. Bolalar adabiyoòi va ifodali o‘qish. 2 - nashri Kasb-hunar kollåjlarining „ Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachisi“ yo‘nalishi o‘quvchilari uchun darslik. „voris-nashriyot“. Т oshkent — 2017.B. 33 22 og‘zaki yodgorliklari ba’zi bir manbalar orqali bizga qadar saqlanib qolgan. Bu manbalar tarix kitoblari, ilmiy asarlar, yozma yodgorliklar va boshqalardan iborat. Antik tarixchilardan Gerodot, Kteziy, Polien, Xares Mitilenskiy va boshqalarning kitoblarida xalq og‘zaki ijodining ayrim asarlarining mazmuni hikoya qilib qoldirilgan. Shuningdek, o‘rta asr tarixchilaridan Hamza Isfaxoniy, Tabariy, Ma’sudiy, Beruniy va boshqalarning asarlarida ham og‘zaki adabiyotga doir qimmatli materiallar va ma’lumotlar bor. “Avesto”, “Bexustun”, “Bundaxishi”, “Denkard”kabi yozma yodgorliklarda og‘zaki adabiyotning ba’zi bir namunalari o‘rin olgan. Mahmud Koshg‘ariy esa o‘zining mashhur lingivistik “Devonu lug‘otit turk”ida qadimgi qo‘shiq, lirik she’r va maqollardan turli namunalar beradi” 1 . O‘zbek bolalar og‘zaki ijodi haqidagi ilk ma’lumotlar Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida keltiriladi. Asarda “ K o‘ chirma o‘yin ” , “ Ut bandal ” , “ Un to‘rt ” , “ Qorag‘uni ” 2 kabi o‘yinlar haqida ma’lumot beriladi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida A.Borovkov, E. Peshcherova, A. Vamberi kabi evropalik sharqshunos olimlar o‘zbek bolalar folkloridan namunalarni yig‘ib, o‘rganganlar. Sho‘rolar davrida esa Hodi Zarifov, Oxunjon Safarov, Fani Jahongirov kabi folklorshunos olimlar bolalar folkloriga oid materiallarni nashr qildilar, ularni o‘rganib, ilmiy mulohazalarni keltirdilar. Olimlar ning olib borgan izlanishlari universitet va institut talaba la ri uchun mo‘ljallangan darslik va o‘quv qo‘llanmalarida aks etgan. Jahon folklorshunosligida bolalar folklori o‘zining xilma-xilligi bilan noyob hodisadir: unda juda ko‘p turli xil janrlar mavjud bo‘lib, ularning har biri bola hayotining deyarli barcha ko‘rinishlarini o‘zida ifoda etgan. Bolalar folklori har bir janrining o‘z tarixi va maqsadi bor. Ular orasida qadimgi davrlarda yaratilganlari ham bor, bolalar o‘yini va ko‘ngil ochish uchun mo‘ljallanganlari 1 Эшниёзова Г. Фолклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи // "Science and Education" Scientific Journal November 2020 / Volume 1 Issue 8. - Б.487 2 Ма ҳ муд Қашқарий. Девону лу ғ отит турк. 1-жилд. –Тошкент 1960.Б.-445 - 452. 23 yoki biror narsani o‘rgatish, ayrimlari esa kichkina odamga kattalar dunyosida maslashishga yordam beradigan mazmundagilari ham bor. Bolalar folklori — og zaki ijod namunalari. Yʻ u qorida keltirganimizdek, bolalar folklori bolalar yoki ular uchun kattalar tomonidan yaratiladi. O zbek ʻ bolalar folklori alla, ertak, ermaklar, tez aytish, topishmoq, maqol, bolalar o yin qo shiqlari, erkalama, masharalama ʻ ʻ va boshqalarni o z ichiga oladi. ʻ Bolalar folklori bolaning tinglashiga, aytib yurishiga, o yiniga, qo shig iga ʻ ʻ ʻ moslangan bo ladi. O zbekistonda Bolalar folklori namunalari to plam holida ʻ ʻ ʻ 1932-yildan nashr etila boshlagan. Kattalar tomonidan yaratiladigan alla, ovutmachoq va erkalamalar onalar mehr-muhabbati bilan yo g rilgan bo lib, ʻ ʻ ʻ ularda go dakning istiqboliga oid orzu-umidlar, bola yashayotgan muhit o z ʻ ʻ ifodasini topgan. Bolani belash, o tqazish, atak-chechak yurgizish, sakratish, ʻ o ynatish va ovutishlarda ʻ “Toy-toy”, “Bordi-bordi” va boshqa ovutmachoqlar aytiladi. Bolalar qo shiqlarining ko plari yil fasllari bilan bog‘liq. ʻ ʻ “ Boychechak”, “Oftob chiqsa olamga”, “Chittigul”, “Laylak keldi, yoz bo ldi”, ʻ “Qurbaqa”, “Qaldirg och ʻ ” kabi qo shiqlarni bolalar tom boshida, dalalarda, ʻ qishloq ko chalarida aytishadi. Ular bahor kelishi, yomg ir yog ishi, quyoshning ʻ ʻ ʻ olamni isitishi, ilk chechak, birinchi qor kabi fasl va tabiat hodisalari bilan bog liq. ʻ “Bu bog chada olicha”, “Zuvzuv borag on”, “Chamandagul”, “Oq ʻ ʻ sholi, ko k sholi” ʻ va boshqa qo shiqlar turli davrda aytilaveradi. Ularda ovchilik, ʻ dehqonchilik, chorvachilik, hunar va san at bilan bog liq mehnat jarayonlari, ʼ ʻ kattalar xatti harakatlariga taqlid aks etadi. O yinlar ham, qo shiqlar ham ʻ ʻ bolalarning akliy va jismoniy kamolatga yetishiga yordam beradi, ularda zavq uyg otadi. O yinlar bolalar folklorining murakkab turi bo lib, ularda drama va ʻ ʻ ʻ musiqa unsurlari chatishib ketadi. O yinlarni kichik yoshdagi bolalar “Choriy ʻ chambar”, “Hakkalakam” kabi sanama o yinidan, katta bolalar “Qushim boshi” ʻ degan topishmoqdan boshlaydi 1 . 1 O ʻ zME . Birinchi jild . Toshkent, 2000-yil . (Elektron manba: https://uz.wikipedia. org/wiki/Bolalar_ folklori murojaat etilgan sana: 07.03.2023) 24 Bolalar folklori atamasi XX asrning 19-yillari o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Bolalar folklorini to‘plash XIX asrning birinchi yarmida boshlangan. Aynan o‘sha paytda tadqiqotchilar bolalar ijodini kattalar folkloridan ajrata boshlashgan. XIXasrning 60-yillaridan boshlab pedagoglar ham bolalar folkloriga e’tibor qaratdilar. 1867-yilda Ushinskiy Konstantin Dmitrievichning bolalar uchun “ona so‘zi” kitobi 1 nashr etildi, unda bolalar folklorining turli janrlari: ertaklar, qo‘shiqlar, topishmoqlar, hazil sherlar, tez aytishlar va maqollar mavjud edi. Bolalar folklori bolalar o‘yinlariga tadbiq qilina boshlandi. 1868-yilda Bessonovning “Bolalar folklori” kitobi nashr etildi, bu bolalar folklorining keyingi to‘planishi va nashr etilishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bolalar folklori atamasi XX asrning 19-yillari o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Bolalar folklorini to‘plash ishlari XIX asrning birinchi yarmida boshlangan. Rus folklorshunosligida Saxarov, Tereshchenko, Avdeeva nomlari bilan bog‘liq. Ular bolalar folklorining ba’zi janrlarini to‘pladilar va nashr etdilar. Aynan o‘sha paytda tadqiqotchilar bolalar ijodini xalq she’riyatining alohida bir bo‘limi sifatida ajratib ko‘rsatishgan. XIX asrning 60-yillaridan boshlab pedagoglar bolalar folkloriga e’tibor qarata boshladilar. 1867-yilda Ushinskiyning bolalar uchun “ Ona so‘zi ” kitobi nashr etilgach. bolalar folklori bolaning o‘qish to‘garagining bir qismiga aylanadi. 1868-yilda Bessonovning “ Bolalar folklori ” kitobi nashr etildi, bu bolalar folklorining keyingi to‘planishi va nashr etilishiga ta’sir ko‘rsatdi. Birinchi bob xulosasi Bolalar folklori o‘tmishdagi barcha davrlar dunyoqarashlarining izlarini saqlab qoldi va bizning davrimiz xususiyatlarini ham ifoda etdi. Biz bolalar folklorining quyidagi atributiv xususiyatlarini qayd etib o‘tamiz: jumla qurilishlarining soddaligi, dinamik sintaktik konstruksiyalar, aniq ichki ritm, 1 Ушинский К. Собрание сочинений . том 7 . Роднoe слово . Год 3- й . Из - во Академии педагогических наук . М-Л. 1949, 361-с. 25 alliteratsiya, assonanslar (assonans so‘zlar, iboralar yoki jumlalar tarkibidagi o‘xshash unli tovushlarni takrorlash), dissonanslar (lot. dissono – uyg‘unlashmay, moslanmay yangrayman) (musiqada) — tovushlarning bir- biriga nisbatan hamohangsiz yangrashi. Aksi — konsonans); takrorlanadigan syujet motivlari, janrlarning “migratsiyasi”, rasmlar, syujetlar. Bolalar folklori xalq og‘zaki san’atining yo‘nalishlaridan biridir. Asarlar matnlarining katta qismi ham kattalar va bolalar muhitida mavjud bo‘ladi, ammo ijro usuli, leksik va stilistik kompozitsiya sezilarli darajada farq qiladi. Aniq farqlarga qaramay bolalar va kattalar folklori o‘rtasida chegara ularning tarixiy va funksional davriga mos qilib belgilanadi. Ayrim tadqiqotchilar tomonidan alla qo‘shiqlari bolalar folkloriga tegishli deb bilinsa, boshqalar ularni kattalar folkloriga moslashtirilgan deb hisoblaydi. Yana shu bilan birga, topishmoqlar, qo‘shiqlar, ertaklar kabi janrlar borki, ular teng ravishda ham kattalar, ham bolalar folkloriga tegishlidir. Bolalar muhitiga o‘tish jarayonida, o‘zlashgan ayrim folklor matnlari bolaning psixikasiga muvofiq o‘zgartiradi. Ular ham informatsion, ham didaktik va ko‘ngilochar funksiyalarni bajaradilar. Bolalar folklorining ko‘plab asarlari bolalarga shu qadar uzoq vaqt o‘tdiki, uning dastlabki variantlari hatto unutildi. Shuning uchun janrlarni ularning tarixiy kelib chiqishini hisobga olgan holda o‘rganish kerak. Kattalarning ta’siri natijasija bolalar folklori bolalarning o‘zlari tomonidan yaratilgan asarlarni ham, kattalar tomonidan bolalar uchun ijod qilingan asarlarni ham o‘z ichiga oladi. Kichik yoshda (tug‘ilishning ilk kunidan 3 - 3,5 yoshgacha) bolaning hissiy, jismoniy va aqliy rivojlanishi butunlay kattalarga bog‘liq bo‘ladi. Kattalar chaqaloq va go‘daklar uchun beshik qo‘shiqlarini – allalarni va turli erkalamalar, ovutmachoqlarni ijro etishadi. Bolalar folklorining ikkinchi qismi o‘rta va katta yoshdagi bolalar uchun yaratilgan asarlardan iborat. Bularga kuylangan yoki ritmik talaffuz qilinadigan asarlar kiradi: o‘yin qo‘shiqlari, sanamalar, hajviy qo‘shiqlar, topishmoqlar, 26 ertaklar. Ulardan ba’zilari kattalar tomonidan bolalar uchun tuzilgan, ammo bu turning aksariyati bolalarning o‘zlari ijodidir. Bolalar folklorining badiiy shakllari o‘ziga xosdir: ularda o‘ziga xos majoziy tizim, ritmik nutq va o‘ynashga jalb chorlovchi jihatlar bor. O‘yin bolalar psixologiyasi uchun zarur bo‘lgan elementdir. Bolalar folklorining asarlari kattalar tomonidan bolalar uchun (onalar folklori) va bolalarning o‘zlari (bolalar folklorining o‘zi) tomonidan ijro etiladi. Onalar folkloriga kattalar tomonidan juda yosh bolalar, go‘daklar (5-6 yoshgacha) bilan o‘ynash, ovunish, erkalash va uxlatish uchun yaratilgan asarlar kiradi. Ular bolani uxlashga, hushyor turishga va jismoniy harakatlarni bajarishga undaydi, so‘zga qiziqish uyg‘otadi, chechanlikka o‘rgatadi. Bolalarning o‘zlari tomonidan ijro etilgan qo‘shiq va she’rlarida esa o‘zlarining ijodiy faoliyatlarini aks ettirishadi, bolalar jamoasining o‘yin faoliyatini tashkil qiladi. Ikkinchi bob ALLA JANRI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1. Bolalar folklori janrlari va alla qo‘shiqlari 27 Alla – umuminsoniy qo‘shiqdir. U turli tillarda aytiladi, ammo uning zamirida onaning farzandiga cheksiz mehr-u muhabbati yotadi… Bolalar folklorining janrlari nihoyatda xilma-xildir. Erkalamalar, ovutmachoqlar, olqishlar, allalar – bolalar folklorining ona she’riyatiga kiradi. U bolaning go‘dakligidan, uning birinchi kunlaridan boshlab hayotiga kirib boradi. Bu janrlar – chaqaloq hayotining birinchi kunlaridan turli marosimlar, tadbirlar bilan birga parallel tarzda qo‘llaniladi. Ular bolaning uyg‘onish, yuvinish, kiyinish, uxlatish va toy-toy yurishida aytilgan. Bunday qo‘shiqlar uchun shakl ham, ritm ham bir xil darajada muhim, ular bolaning jismoniy va ruhiy rivojlantiradi, bolaga harakat qilishga va maxsus kayfiyatni yaratishga yordam beradi. Bolalar qo‘shiqlari bog‘cha bolalari, maktabgacha yoshdagi bolalar, boshlang‘ich sinflardagi bolalar nutqini rivojlantirish uchun ajoyib amaliy materialidir. Ulardan bolalar nutqining grammatik tuzilishini, bir o‘ zakli so‘zlarni shakllantirishda foydalanish, fonemik eshitishni rivojlantirish mumkin. Zero, ular turli tovush birikmalaridan, turli bosqichlarda bir necha marta takrorlanadigan, turli xalq kuylari ohangida aytiladigan asarlardir. Bularning barchasi bolaga birinchi navbatda, ona tilining go‘zalligini, uning ixchamligini his qilishni, uni anglashni o‘rgatadi, maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining tasvirini, bolalarning og‘zaki ijodini shakllantirishga hissa qo‘shadi. Bola tarbiyasida qo shiqning roli juda katta. Qo shiq lirikaning engʻ ʻ qadimgi shakllaridan biri bo lib, kuylashga mo ljallangan bir necha bandli ʻ ʻ she rdan iboratdir. Qo shiqlar kuy-ohang bilan aytiladi. Ba zan qo shiq o yin ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ bilan birga ijro etiladi. Demak, qo shiq uchun she r va kuy kerak. Qo shiq xalq ʻ ʼ ʻ og zaki ijodining eng ko p tarqalgan va ommalashib ketgan janrlaridan biri ʻ ʻ hisoblanadi. Ayniqsa, “Alla” qo shig i yetakchi o rinda turadi. Beshik qo shig i ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ – allada kichkintoyning dastlabki tabassumi, ilk bor qo l-oyoqlarini qimirlatishi, ʻ 28 imo-ishorani tushunishi kuylanadi. Ona endigina olamga kelgan do mbog idanʻ ʻ shod, xursand holda berilib alla aytadi. Garchand norasida allaning mohiyati nimadan iborat ekanligini hali uncha his etmasa-da, baribir ona alla aytaveradi. Ona o z allasida atrofni qurshab turgan olamni qo shib aytadi. Butun borliq ʻ ʻ kechasi uxlashi – dam olishi va shu jumladan, kichkintoyi ham uxlashi zarurligini berilib aytadi 1 : Yot, bolam, uxla, qo zim, ʻ Uylarda o chdi chiroq. ʻ Uxlar asalarilar, Uxlar baliqlar tinchroq. Ko kda oy yarqiraydi, ʻ Derazadan qaraydi. Ko zlaring yumgin, qo zim, ʻ ʻ Yot, quvonchim, qunduzim! Alla, alla, Suv sepganday, uylar tinch… Qorong i hujralar tinch… ʻ Hech darvoza tiq etmas. Ko zlaringni yum, qo zim, ʻ ʻ Ovunchog im, qunduzim! ʻ Musiqani sehr bilan solishtirish mumkin, uning sehrli xususiyatlaridan biri insonni o‘tmishga qaytarish, uning xotirasida bolalikni, “o‘tgan kunlar” voqealarini jonlantirish qobiliyatidir. Kattalar hayotining murakkab yo‘laklarida 1 Jumaboyev M. “Bolalar adabiyoti” (O qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, ʻ Toshkent, 2013) darsligidan. (Elektron manba: https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/ bolalar-folklori-qoshiqlar/ murojaat etilgan sana: 24.03.2023) 29 kezib yurgan qancha odam bolalikni yorqin xotiralarini shirin qayg‘u bilan eslaydi. Bunday xotiralar uchun mukammal saundtrek-bu allalar. Agar siz allaning so‘zlarini eslay olmasangiz ham, xotiraning yashirin qat’larida marvarid shodasi kabi murakkab bo‘lmagan lirik ohanglarni, intiqib sog‘ingan ota-onangizning mehrini, g‘amxo‘rliklarini, hech qanday shartsiz bo‘lgan sevgilarini his qilasiz, chunki alla unutishga imkon bermaydi. Alla qadimgi davrlarda paydo bo‘lgan. Ko‘pgina olimlarning ta’kidlashicha, allalarning eng sodda variantlari ibtidoiy odamlar orasida bo‘lgan. Bu davrda, bunday qo‘shiqlar himoya funksiyasini bajargan, bolalar uchun tumor vazifasini o‘tagan. Ona bola uchun uni butun umri davomida himoya qiladigan beshik qo‘shiqlarini yaratishi kerak deb ishonilgan. Kattalar hamisha o‘z farzandlarini o‘ylab yashaganlar – mehnat va ijod bilan shug‘ullangan. Bu jarayon ularda bola va uning taqdiri to‘g‘risida qayg‘urish majburiyatining tobora chuqurlashuvi tarzida kechib, talay qo‘shiqlarning to‘qilishiga sabab bo‘lgan. Ayniqsa, chaqaloqni parvarish etish mas’uliyati behad katta bo‘lgan. Onalar ana shu murakkab mas’uliyatni zimmalariga olganlar: o‘tkir zakovat, tadbirkorlik, beqiyos insoniy mehribonlik evaziga o‘zlari goho tushunib, goho tushunmay, «bolalarni tarbiyalab o‘stirish bilan mamlakatning kelajak tarixini, demakki, dunyo tarixini ham tarbiyalab etishtirganlar. Bu yo‘lda qo‘shiq ularga madadkor bo‘lgan: bolalarini qo‘shiq bilan uxlatganlar, yig‘lasa- kuylab ovutganlar, erkalatganlar, hatto qo‘shiq bilan chaqaloqqa daxldor marosim rasm-rusumlarni bajarganlar. Shu zaylda allalar, aytim-olqishlar, ovutmachoqlar, erkalamalar, qiziqmachoqlar va qaytarmachoqlar yuzaga kelgan. Ularda erkalash leytmotiv bo‘lgan. Shu sababli xalq og‘zaki poeziyasining ana shu namunalarini erkalash poeziyasi tarzida umumlashtirish va xarakterlash asoslidir 1 . 1 Bolalar folklori o‘zbek bolalar adabiyotining sarchashmasi. (Elektron manba: https://abiturtest.uz/mavzular/bolalar-folklori-ozbek-bolalar-adabiyotining-sarchashmasi/ 30 Bolani uxlatganda ona yoki chaqaloqqa qarovchi kishi tomonidan ijro etiladigan qo‘shiq; xalq she’riyatida mashhur bo‘lgan folklorning eng qadimgi janrlaridan biri alladir. Allalar dunyoning barcha xalqlari orasida qadim zamonlardan beri, insoniyat so‘zlash imkoniyatiga ega bo‘lgan paytdan beri bor. Ibtidoiy ayollarning monoton (bir maromdagi) g‘o‘ldirashi ostida eng qadimgi ajdodlarimiz uxlashgan. Qadimgi allalarda dastlabki marosimlar aks etgan, animistik, totemistik qarashlar aks etgan. Insoniyat taraqqiyotiga parallel ravishda allalar ham rivojlanib, mazmunli so‘zlar va istaklar, niyat va xotiralar bilan to‘yingan. Alla ijrosi onaning bola uchun eng yaqin, yonida ekanligini va uni juda yaxshi ko‘rishini isboti edi. Xuddi shu maqsadda, beshikda “oppog‘im”, “toychog‘im”, “polvonim”, “bolim”, suyanchig‘im”, “shirintoyim” kabi juda ko‘p mehrli so‘zlar aytilgan, ular orqali kattalar chaqaloqqa o‘z mehr- muhabbatlarini bildirganlar. Quyida shunday allalardan ayrimlarini keltirib o‘tamiz: Ko‘rar ko‘zim, alla-yo. Suyar so‘zim, alla-yo, Alla, bolam, alla-yo. Shirin jonim, alla-yo, Issiq nonim, alla-yo. Alla, bolam, alla-yo, alla, Do‘mboqqinam, alla-yo, alla. * * * Osmondagi oyim, alla, Mening shirin choyim, alla. Alla, bolam, alla, Jonim bolam, alla. murojaat etilgan sana: 04.04.2023) 31 Alla, bolam, alla-yo. Sahar chog‘i bo‘libdi, Ichim nurga to‘libdi. Alla, bolam, alla, Jonim bolam, alla. Jigarimning porasi, alla. Ko‘zginamning qorasi, alla. Alla, bolam, alla, Jonim bolam, alla. * * * Alla qilsin, bolam-o, Uyquda orom olsin-o. Alla, alla, deganda, Jimgina uxlab qolsin-o. Alla, bolam, alla, Ikki ko‘zim, alla. * * * Uxla, qo‘zim, alla-yo, Shakar so‘zim, alla-yo. Ukam yig‘ l ar, tunda ham Alla aytadi onam. Qo‘shiqlari muloyim, Obbo qilsin, alla-ey, Uxlab bersin, alla-ey, Alla, alla, alla-ey. * * * Jon bolam, erkatoyim, Bulbulginam, alla. 32 Mehribonginam, alla. Uxlasin oppoqqinam, Shunqorginam, alla. Onajonisi gulbog‘i, alla, Erkatoyginam, alla. Otajonisi zo‘r tog‘i, alla, Yop-yorug‘ oyginam, alla. * * * Kichkinasan, lolasan, Alla, bolam, alla. Qachon katta bo‘lasan? Alla, bolam, alla. Bog‘ ichida chaman gullar, Alla, qo‘zim, alla. Sayraydi shaydo bulbullar, Alla, qo‘zim, alla. Tol ichidan tanlab olgan Tol chavkonim bolam, alla. Gul ichidan iskab olgan Gul-u rayhonim bolam, alla. Alla, bolam, alla, Jonim bolam, alla. Ikki ko‘zim, alla, Shirin so‘zim, alla. * * * Alla aytay tong otguncha, Uyqu kelmas kun botguncha, Nuri diydam, alla, 33 Qo‘zichog‘im, alla. Alla, alla, alladan-ay, Kokillari tillodan-ay. O‘qib kelgan mullodan-ay, Alla, qo‘zim, alla. Alla, qo‘zim, ol, qo‘zim, Olmalari nor qo‘zim. Anjirlari bol qo‘zim, Alla, bolam, alla. Umrimning shirin oni, Oq bug‘doyning noni. Hamma yomon ko‘rsayam, Oyisining joni, Alla-yo, alla. Qizil gulning joni, Dilimning mehmoni. Darding olay o‘zim, Onasining joni, Alla-yo, alla. Sen boshimning bahori, Sen umrimning nahori. Sen qalbimning ohori, Onasining shunqori, Alla-yo, alla. * * * Qarchig‘ay qushning bolasiday, Daraxt boshi uyasiday. Daraxt boshin yel olsa, Shaydullodir onasi-ey. 34 Alla, bolam, alla. * * * Gulim-a, ona gulim, Bog‘imda bulbulimsan. Besh inimning ichinda Yolg‘izgina singlimsan, Alla-yo, alla. Otasining erkasi Uxlab qolsin, alla-yo. Onasining erkasi Bo‘lsin inson sarasi, Alla-yo, alla. * * * Alla mening bir gulim-o, Gulga qo‘ngan bulbulim-o, Alla-yo, alla. Alla aytarman o‘zingga-yo, Uyqular kelsin ko‘zingga-yo, Alla-yo, alla. Alla jonim, otingdan-ey, Nur yog‘ilsin murtingdan-ey, Alla-yo, alla. Alla jonim, orom ol-ey, Ko‘zing yumib, uxlab qol-ey, Alla-yo, alla. Alla seni yalqasin-o, Panohida saqlasin-o, Alla-yo, alla. 35 Qaynoq qonim san mani-ey, Otam-onam san mani-ey, Alla-yo, alla. * * * Alla, qo‘zim, alla, Qo‘zichog‘im, alla. Qo‘zichog‘im qo‘y bo‘lsin-ey, alla, Qo‘ylar to‘yga buyursin-ey, alla. Alla, bolam, alla-yo, Alla, qo‘zim, alla, Qo‘zichog‘im, alla. Yo‘rg‘ala, toy, ot mindiray, alla, Sen bilan ishqim tindiray, alla. Alla, bolam, alla-yo, Alla, qo‘zim, alla, Qo‘zichog‘im, alla. To‘ylaringga qo‘y so‘yayin, alla, Qo‘y emas, qo‘chqor so‘yayin, alla, Alla, bolam, alla-yo…. Qadimgi odamlar beshik qo‘shiqlariga katta ahamiyat berishgan, chunki ular uchun bu shunchaki qo‘shiq aytish emas, balki chaqaloqning butun borliq bilan aloqasini bog‘lab turuvchi o‘ziga xos mo‘jizali vosita deb bilishgan. Ota- bobolar chaqaloq kattalar dunyosida o‘zini yolg‘iz, noqulay sezishiga ishonishgan va buning eng yaxshi davosi, malhami sifatida allani bilishgan. 2.2. Alla qo‘shiqlarining mohiyati Alla janrini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: -tinchlantiruvchi; 36 - pedagogik; - sog‘lomlashtiruvchi. Allaning asosiy vazifasi tinchlantiruvchilik xususiyatidir. Odatda bolaning uyg‘onish holatidan uyqu holatiga o‘tish jarayoni chaqaloqning tashvishlari va qo‘rquvlari bilan birga keladi. Qadim zamonlarda, bunday o‘tish tanilmagan va o‘rganilmagan sehrli olamga, atrof muhitga sayohat qilish hisoblangan. Shuning uchun, chaqaloq unga dalda beradigan, uni tinchlantiradigan, himoya qiladigan, barcha qo‘rquv va tashvishli holatlarini yo‘q qiladigan yaqin odamga muhtoj bo‘ladi. Bu onadir! Allani jonli ijro etgan onaning mehrli so‘zlari, ovozining mayin tebranishlari, ijobiy energiyasi chaqaloqqa osoyishtalik va tinchlik kafolatini beradi. Alla qo‘shig‘ining pedagogik vazifasi: chaqaloq ongini kengaytirishi, dunyoning tasavvurini shakllantirishi, ona tilining so‘z boyligini singdirishi. Alla bolada ezgu ruhni tarbiyalaydi, onasi bilan yaqindan munosabatlarni o‘rnatishga yordam beradi. Allaning sog‘lomlashtirish funksiyasi: olimlarning isbotlashlaricha, allalar ta’sirida kattargan bolalar kasalliklarga kamroq moyil bo‘lib, tezroq tetapoya yuradilar, jismoniy tiklanadilar. Shu sababli ulug‘ ajdodimiz Abu Ali ibn Sino o‘zining mashhur “Tib qonunlari” kitobida bola tarbiyasida allaning ahamiyati to‘g‘risida shunday yozadi: “Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun, unga ikki narsani qo‘llamoq kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi uni uxlatish uchun odat bo‘lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo‘lgan iste’dodi hosil bo‘ladi”. Alla — beshik qo‘shig‘i, u xalq og‘zaki ijodi namunalarida ham keng kuylangan. Bolani yo‘rgaklash, beshikka solish, uxlatish, uyg‘ongan bolani yo‘rgakdan y echib olish singari mashg‘ulotlar kuylar, chiroyli ohangdor so‘zlar bilan bezalgan bo‘ladi… Bunday dilni erkalovchi qo‘shiqlar bolaga ham xush yoqqan – ana shu she’riy to‘qimalar turli 37 voqealarga, ayrim marosimlarga bog‘lab aytilgan bu qo‘shiqni alla qo‘shiqlari deyishgan 1 . Folklorga tegishli bo‘lgan alla janri, qadim zamonlardan beri mavjud bo‘lib, alohida holatda ma’lum bir millatga xos bo‘lgan ijodkorlikning haqiqiy xususiyatlarini namoyish etgan. Alla-bu sodda, tez-tez takrorlanadigan ohangga asoslangan musiqiy asardir. Qo‘shiqning sodda tuzilishi, tinch sur’at, murakkab bo‘lmagan matn, bolaning uxlab qolishiga yordam berishi, uni tinchlantirishi — allalarning asosiy xususiyatlaridandir. Alla-bu ona va chaqaloq o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning eng tabiiy va estetik shakllaridan biri, chaqaloqqa nozik his- tuyg‘ularni yetkazish, unga xavfsizlik va xotirjamlik hissi berishning oddiy, ammo samarali usulidir. Alla kuylashning o‘ziga xos musiqiy xususiyatlari: qisqa iboralarning mavjudligi, undosh intervallarning ustunligi. Folklor an’analarining yorqin timsoli bo‘lgan allalar juda qadim zamonlarda paydo bo‘lgan, uzoq ajdodlarimiz yosh bolalar onasining quchog‘ida yoki beshikda bir maromdagi, monoton tebranish ostida, sokin, tinchlantiruvchi tovush ta’sirida tezroq uxlab qolishlarini payqashgan. Tarixiy ashyolar guvohlik berishicha, miloddan avvalgi 2000-yilda Bobilda loydan yasalgan lavhalar yaratilgan bo‘lib, ularda ayollar uxlatishdan oldin bolalariga kuylagan qo‘shiqlar matnlari mixxat bilan yozib qoldirilgan. Ushbu topilgan artefaktlar allalarning janr sifatida kelib chiqishining qadimiy dalilidir. Bunday qo‘shiqlar deyarli barcha xalqlarda, madaniy chegaralardan qat’iy nazar mavjud bo‘lgan. 1 Ona allasi. Qisqa film & Alla qo‘shiqlari & Oy oldida bir yulduz (O‘zbek xalq marosim qo‘shiqlari). (Elektron manba: https://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/ ona.html murojaat etilgan sana: 21.04.2023) 38 Ba’zida allada turli jonivorlar, jumladan, bo‘ri, qo‘zichoq, arslon, kiyik kabi hayvonlar, lochin, burgut, shunqor kabi qushlar obrazlari uchraydi. Buni xalqning totemistik qarashlari bilan bog‘lash mumkin. Qushlar parvozining tavsifi bolani silkitish, tebratish effektini yaratishga xizmat qilgan. S h uningdek, folklor qo‘shiqlarida turli xil o‘simliklar va ko‘katlarning nomlari ham uchraydi. Ota-bobolarimiz ularga alohida ahamiyat berishgan, chunki qadimda kichkintoylar ularni tinchlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadigan isiriq kabi o‘tlar bilan cho‘miltirilgan, chayilgan. “Onalar o‘zlari xush yoki noxushliklaridan qat’iy nazar farzandlariga hamisha mehribonlik bilan kuylaydilar: farzandlarini erkalata turib uyqu chaqirganlarida eng nafis ranglarni tanlashga, shu ranglarni g‘oyat nazokat bilan ishlatishga e’tibor beradilar. Bolalari tabiatini toblantirishda doimo tiniqlik va quvnoqlikka aloqador tuyg‘ularni teran ifodalashga xizmat qiluvchi poetik obrazlarga, sifatlash va o‘xshatishlarga murojaat qiladilar, shu maqsadda qo‘zichoq, qo‘chqor, olqor, toychoq, saman, toyloq, bo‘taloq, kiyik(ohu), quralay, serka, bulbul, to‘ti, lochin, tog‘, shahm, chirog‘, qizil gul obrazlarida farzandlari qiyofasi va taqdiriga xos fazilatlarni umumlashtirib e’zozlaydilar”: Bulbul qushning bolasi, Alla, qo‘zim-o, alla. Daraxtda bo‘lar uyasi, Alla, bolam-o, alla. Daraxt boshini sel olsa, Alla, qo‘zim-o, alla. Shaydolar bo‘lar onasi, Alla, bolam-o, alla 1 . 1 Bolalar folklori o‘zbek bolalar adabiyotining sarchashmasi. (Elektron manba: https://abiturtest.uz/mavzular/bolalar-folklori-ozbek-bolalar-adabiyotining-sarchashmasi/ murojaat etilgan sana:10.05.2023) 39 Allalarning mazmun-mundarijasi vaqti-vaqti bilan o‘zgarib turgan. Bir vaqtlar ularda xavfli jonzotlar, mahluqlar obrazlari paydo bo‘lgan, ularni keltirishdan, tanishtirishdan maqsad bolalarni haqiqiy hayotda yovuzlik ham borligini anglatish, ularni yomonlik ta’siridan himoya qilish edi. Boshqa paytlarda allalar yaxshilik, sog‘lik-omonlik, baxtli hayot tilaklarini o‘z ichiga olgan. Tarixan, qo‘shiq syujeti ma’lum bir qoidaga bo‘ysunmagan, bundan tashqari, alla mazmuni ikkilamchi darajaga ega bo‘lgan, monoton ritm va tinchlantiruvchi ijro ohangi va tovush tebranishi birinchi o‘ringa chiqqan. Biroq, bundan qat’iy nazar, alla syujetida uchta yo‘nalish yaqqol ko‘zga tashlanadi: Bolaning ko‘zi bilan dunyo tasviri (uning fantaziyalari, orzulari, g‘oyalari, tasvirlari). Onaning kelajak va hozirgi kuni bilan bog‘liq his-tuyg‘ulari va tajribalari tavsifi. Xayoliy hikoya (musiqiy kontekstdagi ertakning bir turi). Allani hamma – onalar, buvilar, bobolar aytishadi. Chaqaloqni birinchi bor beshikka solayotganda aytiladigan qo shiqlarda, avvalo, beshikka ta rif-tavsifʻ ʼ beriladi. Aslida beshik yog och-taxta. Paxta, par va matolar bilan burkanganda u ʻ yumshoq, har qanday murg akka huzurbaxsh joy bo lishi har bir beshik ʻ ʻ qo shig ida chiroyli ifodaga ega: ʻ ʻ Beshigi taxta, Orqasi paxta. Egasi keldi, Kuchugi qoch. Ichida yotganning 40 Bahrini och . Ammo nafaqat xalq allalari, balki radio va televideni ya da aytiladigan zamonaviy, muallifga ega allalar ham bor. Hozirgi davrda shoiralar tomonidan yaratilgan allalar ham onalar tomonidan o‘zlashtirilmoqda. Xalq ohangida yaratilgan muallifli allaga misol: İkki ko‘zim aymog‘i-yo allla, Yuragimning qaymog‘i-yo alla, Qosh farishta beshigingni qo‘rg‘asin, Xudo bergan chirog‘im-o, alla, Kaklikchaday sayrog‘im-o, alla. Tulki bola uxlar qiyoq bolishda, Turna uxlar-belanchagi qamishdan, Oynako‘lda baliq mudrar kumushda, Chin bahmalda minorim-o, alla-yo, Ro‘molimda tumorim-o, alla. Gul bargiga chirildoqlar belandi, Rayhonlardan atru-anbar elandi, Hayotimga qizil gulning payvandi, Bog‘imdagi qizil lolam, alla-yo, Kissamdagi mayiz bolam, alla. Shamol tindi, shaqildog‘i-yonboshda, Oy berkindi to‘lqinlarga taloshda, 41 Uyqu bosib mudraydi tog‘-u, toshda, Yangi chiqqan oyim bolam, alla-yo, İpakdan ham mayin bolam, alla. Til uchimda halvoyitar beroyin, Kadining bog‘i uzilsin-o, ko‘royin, Kelincha bo‘lib suzilsin-o, ko‘royin, Xudo bergan chirog‘im-o, alla-yo, Yuragimning qaymog‘i-yo, alla. Oydin Hojiyeva. “ Panohim ” 1992. Bolalar dasturi – “ Oqshom ertaklari ” da aytilgan allalar bir necha avlod tomoshabinlarni tarbiyalagan. El sevgan xonanda Habiba Oxunova tomonidan aytilgan alla qo‘shig‘i o‘zbek allasining eng mumtoz va mukammal varianti hisoblanadi. Shuningdek, Gulbahor Erqulova, Yulduz Usmonova, Feruza Jumaniyozova, Hilola Hamidova, Shahzoda, Umida kabi xonandalar ham shunday qo‘shiqlarni marom bilan kuylashgan. Habiba Oxunova aytgan Alla qo‘shig‘ining matni quyidagicha: Alla aytay, jonim bolam, Quloq solgin, alla. Shirin allam tinglab, asta Uxlab qolgin, alla. Yuzlaringga tomgan suvga Hayron bo‘lma, alla-yo, Baxtimga sen katta bo‘lgin, Xazon bo‘lma, alla. 42 Baxtimga sen katta bo‘lgin, Xazon bo‘lma, alla. Istiqboling porloq sening, Jajjiginam, alla-yo. Baxtimga sen katta bo‘lgin, Xazon bo‘lma, alla. Baxtimga sen katta bo‘lgin, Xazon bo‘lma, alla. Sevganimdan yodgorimsan, Oltin qo‘zim, alla-yo. Men sho‘rlikday to‘kilmagin, Ko‘rar ko‘zim, alla. Men sho‘rlikday to‘kilmagin, Ko‘rar ko‘zim, alla. Alla, alla, alla-yo… XIX asrning o‘rtalarida I. Brahms o‘zining mashhur asarini yaratdi, uning “ Guten Abend, Gute Nacht ” ( xayrli kech, xayrli tun) satrlari allaning mohiyati bilan mustahkam bog‘langan edi. Hozirgi zamonaviy allalar pop-madaniyat qoidalari va o‘tmish an’analarining o‘ziga xos qorishmasidir. Bunga Uyg‘onish davrida Angliya qirolichasi Elizaveta I davrida yozilgan she’rlarga asoslangan “ Golden Slumbers” ( “ Oltin uyqular ” ) qo‘shig‘i ajoyib misol bo‘ladi. Bu alla Liverpulning afsonaviy “The Beatles” guruhi tomonidan ijro etilgan va 12- albomga (Abbey Road) kiritilgan edi. 43 Qiziqarli faktlar Y a qin SHarqdagi eng mashhur allalardan biri ... dafn marosimida ijro etiladi! Bu yaqinlari, sevimli qarindoshlari va o‘rtoqlaridan ayrilganlarning qalbiga o‘rnashgan sog‘inch haqida kuylaydigan nihoyatda qayg‘uli qo‘shiq. S h arqda beshik qo‘shiqlarining inson xarakteriga ta’sirini aks ettiruvchi maqol bor. Jumladan, yovuz, yuraksiz va shafqatsiz odamlar haqida “onasi unga kechasi alla aytmagan” degan maqol keltiriladi. O‘tgan asrning 20-yillarida ispan dramaturgi Federiko Garsiya Lorka Ispaniyaning turli hududlarida yashovchi odamlar orasida mashhur bo‘lgan allalarga oid ilmiy-ommabop maqolasini nashr etdi. Shoir bunday qo‘shiqlarning o‘ziga xosligini, ularning mohiyatini ochuvchi kichik kaliti borligini, she’riy matnning ma’nosi umumiy qayg‘uli kayfiyat bilan ajralib turishini aniqladi. Bu xususiyatga ko‘ra bolalar qo‘shiq tempini va tinchlantiruvchi ritmni idrok etishadi,biroq matndagi so‘zlar ular uchun jiddiy ahamiyatga ega emas. Ona uchun esa, o‘z navbatida, bu holat musiqa va oddiy she’rlar yordamida o‘z fikrlarini, behalovat kunlarini, tashvishli tunlarini, bola taqdiridan bezovtaligini ifoda etish, dardlarini aytib olish va ruhiy holatini yengillashtirish imkoniyatini yaratadi. Lorka birinchi bo‘lib nafaqat bolaning, balki onaning ruhiy salomatligiga nisbatan allalarning terapevtik ta’sirini aniqlagan. Allalarni ijro etishning foydali ta’siri nafaqat ona chaqaloqqa qo‘shiq aytganda, balki homilador ayol sokin tarzda alla qo‘shig‘ini kuylaganda yoki ularni tinglaganida ham namoyon bo‘ladi. Ona qornida bo‘lgan chaqaloq allaqachon onaning kayfiyatini, ovozining tebranishlarini idrok eta oladi. Chiroyli, sokin musiqa ijobiy his-tuyg‘ular manbai bo‘lishi mumkin, bu kelajakdagi onalar va ularning chaqaloqlarining sog‘lig‘iga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p allalar o‘rtacha, sekin tempda ijro etiladi. Aynan shu holat chaqaloqning tinch yurak urish tezligiga juda mos keladi. 44 Alla eshitgan bolalar o‘z ona nutqini tezroq o‘zlashtirishlari, mo‘tadil odobli va sermulohaza bo‘lishligi, atrofdagi borliqni o‘tkir zehni bilan muvaffaqiyatli anglashlari isbotlangan, chunki alla qo‘shiqlar bola eshitish idrokini, miyasining chap va o‘ng yarim sharlari o‘rtasidagi aloqalarini mustahkamlaydi. Kult musiqachisi, mashhur “ The Beatles ” gruppasining asoschisi, vokalchi va ritm gitarachi bo‘lgan Jon Lennon “Good Night” ( “Xayrli tun”) nomi bilan mashhur bo‘lgan allalardan birini ijod qilgan. Qo‘shiqni yallachi o‘zining o‘g‘li Julianga bag‘ishlagan. Allada dunyoda hamma narsa ajoyib, zavq-shavqli ekanligi haqidagi tezis ilgari so‘rilgan. Vaqt o‘tishi bilan orkestr aranjirovkasi bu qo‘shiqni xit darajasiga olib chiqdi. Son-sanoqsiz ijro etilgan bu alla oxir- oqibat lirik madhiyaga, janr klassikasiga aylangan. Nyu Yorklik doktor Jeffri Perlman 2013-yil bahorida qiziq tadqiqot o‘tkazdi, tadqiqot davomida onaning chaqaloqqa allani muntazam ravishda ijro etishi terapevtik ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Gap shundaki, alla ta’sirida uxlab qolgan bolalar kasalliklardan tezroq tuzalib, chaqaloqlarning aqliy va hissiy rivojlanishi yanada barqaror va samarali bo‘lgan. Musiqiy terapiya fiziologik jihatdan ham foydali ta’sir ko‘rsatgan. Allani tunda eshitgan bola nafas olish va yurak-qon tomir tizimi kasalliklariga kamroq moyil bo‘larkan. Allani “inson qalbining tugal surati” sifatida ko‘rib chiqilgan birinchi ilmiy ish A. V. Vetuxovga tegishli 1 . Folklorshunos olim xalq allasi motivlarini tavsiflab, uning matn maydonida uch “davr”, uchta mantiqiy va semantik qatlamni aniqlaydi: 1) ona bolaga atrofdagi dunyo haqida aytib beradi, hayvonlar, jonsiz narsalar tasvirlarini chizadi; 1 Ветухов, А.В. Народные колыбельные песни / А.В. Ветухов // Этнографическое обозрение: издание этнографического отдела. – 1892. –№ 1. – С. 132-133 45 2) ona chaqaloqning kelajagi haqida o‘ylaydi, matn onalik istaklari va bolaning baxtiga umidlar bilan to‘ldiriladi; 3) ona “o‘zining xotiralari olamiga kiradi va o‘z dunyoqarashi va ma’naviy xazinalarini ochib beradi”. Ikkinchi bob xulosasi An’anaviy xalq madaniyatida alla qo‘shiqlari sehrli himoya funksiyasini bajarishi mumkin bo‘lgan, deb tushunilgan. Allani, asosan, ona bolasiga kuylagan. Bu janr dunyodagi barcha xalqlarda bor bo‘lib, uni ijro etish uchun hech qanday asbob talab qilinmagan, faqat ovozning o‘zi yetarli bo‘lgan. Alla musiqiy folklorning marosim janrlari bilan stilistik o‘xshashliklarga ega bo‘lib, birinchi navbatda yig‘i-yo‘qlov bilan o‘xshashlik kasb etadi. Ushbu janrda duo sehri elementlari saqlanib qolingan. Qadimgi odamlar har bir inson turli sirli salbiy kuchlar qurshovida bo‘ladi, deb ishonishgan, agar bola tushida yomon, dahshatli narsani ko‘rsa, bu holat uning hayotida yuz bermaydi, deb ishonilgan. Shuning uchun allada gohida g‘amgin tasvirlar bo‘lgan. Ayrim xalqlarda alla bolani yomon ko‘zdan himoya qiladi, deb ishonilgan. Keyinchalik, allalarda sehrli elementlar yo‘qolib borgan, ularning o‘rnini kelajakka umid, yaxshi tilaklar egallab borgan. Alla–ajdodlarning azaliy donoligi, axloqiy va estetik g‘oyalarini o‘zida mujassam etgan xalq qo‘shiqlari san’atining eng qadimgi janri. Hayotining birinchi kunlaridanoq chaqaloq alla orqali o‘zi uchun tanilmagan, umuman yangi dunyoni kashf etadi. Qo‘shiq unga oilaviy turmush tarzi, uni o‘rab turgan atrofdagi hayot, hayvonlar haqida va, albatta, qarindoshlarining unga bo‘lgan cheksiz muhabbati va g‘amxo‘rligi haqida hikoya qiladi. Bolani tebratib alla aytish jarayoni qo‘shiq matnini oldindan yodlashni yoki alla matnini tayorlab quyishni nazarda tutmaydi: alla aytuvchining (onasi, 46 buvisi, katta singlisi va boshq.) ongida saqlanib qolingan barcha ezgu narsalar, hayot quvonch va tashvishlari, yoshi ulug‘larning hayot tajribalari asosida chiqarilgan hukmlari alla orqali yorqin va tiniq tarzda “efirga uzatiladi”. Dam olayotgan bola bu so‘zlarni tushunmasa-da, har qalay alla aytuvchining mehrini, ruhiy holatini tuyishi mumkin. Bola tebranish jarayonidan jismoniy kamol topsa, allani eshitib, ma’naviy tomondan tarbiya topib boradi. Darhaqiqat, allalar bolaga atrofdagi dunyoni bilishga, oilaviy munosabatlarni, hayotiy qadriyatlarni o‘zlashtirishga yordam beradi, ular bolaning rivojlanishi va tarbiyasida katta ahamiyatga ega. Zamonaviy dunyoda allalarga zarurat yo‘q, degan taxmin, o‘z asosiga ega emas, chunki allalarga XXI asrda ham zarurat bor. Zamonaviy dunyoda allaning roli shubhasiz ulug‘ dir. Uchinchi bob O‘YIN FOLKLORINING BOLALAR TARBIYASIDAGI O‘RNI 3.1. Bolalar o‘yin folklori va sanamalar Bolalar o‘yinlarining muhim xususiyatlari shundaki, unda bolalar ayni choqda ham ijrochi, ham tomoshabin rolini o‘taydi... O‘yinlar bolalar 47 faoliyatini shakllantirishning ilk vositalari hisoblanadi. Binobarin, o‘yin bolalarni mehnatga o‘rgatadigan, yashash uchun kurashishga tayyorlaydigan mashqlar. Bolalar uchun o‘ynash hayot taqazosigina emas, balki ifodasi ham. O‘yin orqali bolalar o‘zlari yashayotgan olamni idrok etadilar va anglab boradilar... Bolalar o‘ynab turib ham jismonan chiniqishadi, ham ma’naviy, ham axloqiy saboq olishadi, ham o‘zlarida intizom tuyg‘usini shakllantirishadi. Bolalar o‘yin folklorining etnopedagogik mohiyati mana shunda. Bolalar xalq o‘yinlarida amaliy pedagogika, san’at va jismoniy tarbiya asoslari chatishib ketgan. Shunga qaramay, ularning ma’lum qismi so‘z asosidagina qurilgan. Shu xususiyatiga ko‘ra ularni harakatli o‘yinlar va ma’naviy (so‘z) o‘yinlari tarzida ikki guruhga ajratish mumkin 1 . O‘zbek bolalar o‘yinlarining ildizlari juda qadimgi davrlarga borib y etadi. Ularning izlarini eramizdan oldingi minginchi yillarda ham ko‘rish mumkin. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘at at-turk” kitobi hamda IX- asrda yaratilgan didaktik asar “Irq bitigi” (“fol kitobi”) kabi manbalardagi qaydlar, qatlamlarida ham bolalar folklor o‘yinlarining izlari bor. Qadimgi turkiy xalqlarning yaratilishiga oid miflarda ham yosh bolani tarbiyalagan va undan o‘n ikki farzand ko‘rgan ona bo‘ri haqidagi syujetlarda ham bola obraziga bejizga ahamiyat beril m agan. Bolalar folklor o‘yinlarining mazmuni va yo‘nalishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘lish mumkin. 1. Mavsumiy bolalar folklor o‘yinlari: bahor, yoz, kuz, qish mavsumlarida o‘ynaladigan folklor o‘yinlar. 2. Marosim bolalar folklor o‘yinlari: to‘y-marakalarda, ramazon vaqtida aytiladigan qo‘shiqlar. 1 Bolalar o ‘ yin folklori xususiyatlari va harakatli o ‘ yinlar . (Elektron manba: https :// abiturtest . uz / mavzular / bolalar - oyin - folklori - xususiyatlari - va - harakatli - oyinlar / murojaat etilgan sana:30.05.2023) 48 3. Mehnat bilan bog‘liq bolalar folklor o‘yinlari: “yerni haydash”, “Ekin ekish”, “Qovun-qovun”, “O‘rik qoqish”, “Tut qoqdi”, “O‘rik quritish”, “Anor uzish”, “qulupnay sayli”, “Yanchiq”, “Xo‘sh-xo‘sh”, “Churey-churey”, “Xushey-xushey”, “Sigir sog‘di”, “Ot sug‘orish” va boshqalar. 4. Bolalarning oilaviy-maishiy mavzudagi folklor o‘yinlari: “Kelin tushirish”, “Kelin-kuyov”, “Ona-bola”, “Taom pishirish”, “Uy jihozlash”, “Qo‘g‘irchoq o‘yini”, “Non yopish”, “Er-xotin”, “Alla-alla”, “Beshik bezash”, “Beshikka belash” kabilar. 5. Jismoniy harakatli bolalar folklor o‘yinlari: “Quvlashmachoq”, “Ziyrak”, “G‘oz-g‘oz”, “To‘pni quvib yet”, “Quyonim quyonim”, “Olarsana”, “Epchiquyon”, “To‘ptosh”, “Sanash”, “Chiqadak”,“Oq suyak”,“Yugurish”, “Zuvzuv”,“Oq terakmi”, “ko‘k terak”,“Eshak mindi”, “To‘p”, “O‘yla”, “Quloq cho‘zma”, “Soqqa”, “Lanka", “Qizquvdi”, “Poyga”, “Nishonga otish”, “Qilichbozlik”, “Tosh ko‘tarish” va boshqalar. 6. Mantiqiy bolalar folklor o‘yinlari: tez aytishlar. Topishmoq topish o‘yinlari, sanoqlar, aytishuvlar, savol-javoblar, o‘ylab top, xotirani tiklash, chamalash va boshqalar. 7. Hayvonlar va tabiat hodisalari bilan bog‘liq bol a lar folklor o‘yinlari. 8. Bolalarning ermak folklor o‘yinlari. 9. Musiqa o‘yinlari. Harakatli o‘yinlarning katta qismi sanamalar bilan boshlanadi. Sanamalar keng va doimiy rivojlanayotgan janrga tegishli – an’anaviy tasvirlar bilan bir qatorda bolalarning kundalik hayoti va ularning idrokini doimiy ravishda charxlab turuvchi harakatli o‘yinlarning boshlanmasidir. O‘zbek folklorshunosligida zamonaviy sanama janrining mazmun- mohiyati haqida dastlab G‘.Jahongirov, O.Safarov tadqiqotlarida ma’lumot 49 keltiriladi. Bu hodisani G‘. Jahongirov “sanoq termalari” atamasi bilan yuritadi. O.Safarov bu atama hodisani ikki so‘zda ifodalaganidan, qolaversa, termaning o‘zi folklorda mustaqil janriy hodisani ifodalovchi istiloh bo‘lganligidan “sanoq termalari” ilmiy istiloh darajasiga ko‘tarila olmaganligini dalillab berdi. S.Avezov ham o‘z tadqiqotida (2004 y. “Sanama janri tabiati va badiiyati”) sanama janrining tabiati, tasnifi, ijro, o‘ziga xos ritmi va tasviriy vositalarning poetik vazifalarini chuqur tahlil qilgan. Tadqiqotchi sanamalar tarixiy genetik asoslariga ko‘ra, qadimgi turkiy xalqlarning magik tasavvurlari, raqamlarga nisbatan animistik va totemistik qarashlari, xalq milliy urfodatlari va an’analari ta’sirida paydo bo‘lgan va shakllanib, ijtimoiy taraqqiyot tufayli bolalar o‘yin repertuariga o‘tib qolganligi hamda ular ijodkorligini yanada boyitganligini asoslab bergan . Sanovchining vazifasi o‘yinni tayyorlash va tashkil etishga yordam berishdir. Sanama o‘yinning prologidir. Uni aytuvchi bolaning muhim tashkiliy funksiyasi, bolalar jamoasini bir butunga birlashtiradi, o‘yinboshilarni tanlashga va undagi rollarini taqsimlashga yordam beradi, bu o‘yinlar esa maqsad va ijro jihatidan juda rang-barang bo‘lishi mumkin. Sanamalarning xarakterli musiqiy intonatsiyalari va she’riy matni bolalarga ruhiy ta’sir qiladi, ularni o‘yinga tayyorlaydi, o‘yin ishtiyoqini yuqtiradi. Sanamalarni kompozitsion jihatdan ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1) Mavhum sanamalar; 2) Syujetli sanamalar. Sanoq janri-sanamalar bolalar folklorida ayniqsa muhim o‘rin tutadi. Bolalar folklorining janri bo‘lgan sanamalar o‘ynoqi shaklda, qofiya-ritmik tuzilishga ega bo‘lgan kichik she’riy matnlardir. Sanamalar bolalar tomonidan yetakchini, o‘yinboshini tanlash, o‘yin tartibini belgilash yoki o‘yindagi rollarni taqsimlash uchun ishlatiladigan qisqa qofiyali she’rlardir. Sanamalar 6, 8, 10 yoki undan ortiq satrlarga ega. 50 Arqon va to‘p bilan o‘ynaladigan o‘yinlarning aksariyati sanamalar yoki matashmachoqlar bilan boshlanadi. Sanamalar yakkaxon kuylanadi, lekin ba’zan guruh tomonidan hamjihatlikda ham aytiladi. Bolalar o‘yinlari ko‘plab omillar ta’siri ostida o‘zgarib boradi: hayot sur’atining tezlashishi, turli ma’lumotlar miqdorining ko‘payishi va sifatining o‘zgarishi, internet tizimi va kompyuter texnologiyasining rivojlanishi. Yangi sharoitlarga moslashish turli o‘yinlarning o‘yin qo‘shiqlari sezilarli darajada o‘zgaradi, trasformatsiyaga uchraydi, bu jarayon cheksiz, doimiy tarzda davom etadi. Bolalar o‘yin folklori qadimda “C h orlama” aytish bilan boshlangan. C h unki o‘yin o‘ynash uchun avvalombor bolajonlarni bir joyga yig‘ish kerak. C h orlamalar aynan bolalarni to‘plash maqsadida o‘yinboshi tomonidan aytilgan va o‘yin maydoniga chaqirilgan: Kel - ho. Y u gur – ho. Amalim, ha, Hamalim, ha, Sayil berda, Tezda y etib kel! Otda y etib kel! O‘ynagani kel! Tortishgani kel! Bellashgani kel! 51 Kelmasang, ham kel!” chorlovlari ham shunchaki lirik qo‘shiq emas, balki ularda bolalarga ruhiy ta’sir ko‘rsatib, bir joyga jamlash, ularni o‘yinga ruhan tayyorlash, g‘alabaga bo‘lgan ishonchni ortirish kabi ruhan ta’sir qilish elementlari ham bor. Sanamalar nafaqat ma’lum amaliy maqsadlarni ko‘zlaydi (o‘yinchilar uchun tartibni belgilaydi), balki shubhasiz she’riy ahamiyatga ham ega. U turli xil kulgili rivoyatlarni o‘z ichiga olishi mumkin: Amakijon, amaki, Ko‘p chekmangiz tamaki. Tamakida zahar ko‘p, Yo‘taltirar juda xo‘p. Tamakining puliga Olma oling kuniga. Olmada ko‘p vitamin, Tamakida nikotin. Tamaki chekkan kishini Ochib ko‘rgin tishini: Yarmi sariq, yarmi yo‘q, Tamaki chekib ko‘ngli to‘q. Iq, biq sen chiq! Ikkinchi guruhga mavhum sanamalar mansubdir, ularda mavhum so‘zlar to‘liq yoki qisman qatnashib ma’nosiz she’r ko‘rinishini hosil bo‘ladi. Bolalar muhitida mavhum deb qabul qilingan ushbu guruhning ba’zi hisoblash sanamalarining alohida so‘zlari aslida buzilgan hisoblash so‘zlaridir. Hakkalakam, 52 Dukkalakam, C h ori C h ambar, Biri Anbar, Ola qushim qayda? Ola-bula tog‘da. San tur, san chiq! Ayrim olimlarning ta’kidlashicha, sanamalar nafaqat o‘z ijrochilariga o‘yin gashtini, quvonchini baxsh etadi, balki boshqa asarlarga ham ozuqa beradi; og‘zaki asarlarning bu kichik turi asosiy janrlar asarlariga kiritilgan bo‘lib, kichik va nafis shakli bilan e’tiborni tortadi va asarning alohida qismlarini o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi. Olimlar sanamalar tili xususiyatlarini eng qadimiy shartli nutqqa, hisoblash taqiqiga (raqamlarni qayta hisoblash, tovushli talaffuzni taqiqlash) bog‘lashadi. Sanamalar qadimgi odamlar orasida bo‘lgan tushunchaga ko‘ra, hayvonlar inson nutqini tushunishi mumkinligiga ishonishgan, shu sababli odamlar faqat o‘zlari tushunadigan maxfiy so‘zlarni ixtiro qilganlar. Qadimgi e’tiqodlarga ko‘ra, agar ovchi o‘ldirilgan ovni shunchaki raqamlar bilan bir,ikki, uch tarzida sanasa, keyingi ovda undan omad yuz o‘giradi; agar uy bekasi tovuq tuxumini hisoblasa, tovuqlar tuxum qo‘yishni to‘xtatadi va hokazo. Xullas, raqamlar bilan sanash barakani yo‘q qiladi deb tushunilgan. Odamlar so‘zning kuchiga ishonishgan va sanashda sehr bor deb o‘ylashgan. Keyinchalik, inson hayoti o‘zgarib, odamlar tabiatdan qo‘rqishni to‘xtatganda, sanamalar bolalar o‘yiniga aylangan va bolalarga o‘yinda rollarni tayinlashda yordam bergan. Sanamalar mavzusi turli xildir, ayrimlari ma v sumiydir: Laylak keldi, Tuxum qo‘ydi. 53 Nechta? Beshta. Bir, ikki, uch, to‘rt, b e sh. Ayrimlari esa “salom-alik” mazmunida: Omonmisiz - esonmisiz? Tog‘dan kelgan mehmonmisiz? Uyga kir i ng, choy iching, C h oy ichmasangiz safdan chiqing. Sanamalarga sanoq sonlarining tartibi (ya’ni, 1,2,3,4,5 va h.zo) bilan keltirilishi xos emas, ularda qofiyali so‘zlar yoki bo‘g‘inlar sanoq vazifasini bajaradi. Sonlarning o‘rnini so‘zlar egallashi ko‘hna tarixdagi tushunchalar bilan bog‘liq. Ming yillar davomida ajdodlarimiz o‘z istaklarini har-xil salbiy kuchlardan, hayvon va qushlardan sir tutishi, narsalarni o‘z nomi bilan emas, balki o‘zga nomda aytishni lozim bilishgan, shu sabab raqamli tartibli sanoqdan ham ehtiyot bo‘lishgan. Fayz-barakasini qochirmaslik uchun chorvadorlar mollarini, ovchilar o‘ljalarini, bekalar tovuq tuxumlarini sanashni hosiyatsiz, deb bilganlar. Ayrim holda bolalarning soni ham aniq aytilmagan. Biroq sanoqsiz ham qiyin bo‘lganligi uchun odamlar sanashning boshqa turlarini tuqishgan. Zamonlar o‘tib bunday irimlar, sanamalar ko‘rinishida bolalar o‘yinlarga o‘zlashgan. Gohida o‘yin uchun to‘plangan bolalarni ikki guruhga ajratib olish kerak bo‘lgan. Bunda sanamalar o‘rniga matashmachoqlar qo‘llanilgan. Bolalar ikkita-ikkita (matashib) uzoqroqqa borishgan, o‘zlariga sirli nom qo‘yib, yoki 54 qo‘llariga nimanidir yashirib ikki o‘yinboshi oldiga kelishgan. Ayrim holatda o‘yin ishtirokchilari faqatgina matashib, hech narsani bekitmasdan to‘g‘ridan- to‘g‘ri o‘yinboshilarning savollariga javob berishgan. Savol-javob tugagach, o‘yin boshlangan. Safarova N. o‘yinlarni og‘zaki badiiy ijod namunasi sifatida ularni obrazlar talqini, g‘oyaviy mazmuni va kompozitsiyasi, maqsadi va vazifalari jihatidan shartli ravishda uch turga bo‘ladi: a) qahramonlik ruhidagi o‘yinlar; b) hayvonlar haqidagi o‘yinlar; d) maishiy o‘yinlar 1 . Biz ustoz E.Musurmanov bilan yiqqan sanamalarimizdan ayrimlarini keltirib o‘tmoqchiman, ularning ayrimlar bir vaqtning o‘zida ham tegishmachoq vazifasini bildiradi: Omonmisiz, esonmisiz? Qopga solgan somonmisiz? Kal boshingiz olovday, Damlab kuygan palovday. Taq - tuq, tasadduq * * * Ishtixonga boraman, Oltin uzuk olaman. Oltin uzugi qiyshiq, Ali - Vali sen chiq. * * * Dili, Dili, dilishka, Oyog‘ida tapishka. Tapishka suvga tushdi, 1 Ўринова М. Н. болалар фольклорининг янги тараққиёт босқичлари.// Образование и инновационные исследования (2022 год №7). ISSN 2181-1717 (E). – Б. 105 55 Dilixon qo‘lga tushdi. Tapishni suvdan olding, Davron faqat sen qolding. * * * Amakijon, amaki, Og‘zingiz d a tamaki. Tamakidan keyin nos, Nosdan keyin papiros. Papirosni chekasiz, O‘ pka kasal bo‘lasiz. O‘lasiz, yo qolasiz, Kimga oshno bo‘lasiz? * * * Menga qara Fazliddin. - Otni qa y erga bog‘lading? - Otxonaga bog‘ladim. - Necha satil suv ichdi? - Olti chelak suv ichdi. - Qolganini kim ichdi? - Boyning xotini ichdi. - Iq, biq, sen chiq. * * * Attim, battim, bir tepdim, Po y ezd yo‘liga chiqdim. Po y ezd yo‘li butazor, Butazorda ayiq bor. Ayiq meni qo‘rqitdi, Qulog‘imni silkitti, Iq, biq, sen chiq. * * * 56 Xoji borar Makkaga, Quloqlari xalqada. Xalqasi tushib qoldi, O‘tirdi yig‘lamoqqa. Sen chiqqin quvlamoqqa. * * * Si takanga suv soldim, To‘lib toshib ketibdi. Samarqandga qiz berdim, Olib qochib ketibdi. Oq non, qora non, Uzbekskiy baraban * * * Quvala qochoq, qochoqchi, Qizini erga bermoqchi. Qizi tegmayman deydi, Ayasi tegasan deydi. Erga tegsang egiz ko‘r, Otini Amir -Temur qo‘y, Y o ki Ali - Vali qo‘y, Yoki Yulduz – Qunduz qo‘y. Eshigingga yozib qo‘ y. * * * Bo‘ri kelib o‘qisin, Chumchuk kelib cho‘qisin. Kimki chiroyli bo‘lsa, Birinchi o‘sha chiqsin. * * * 57 Xalq o‘yinlari boshqa ta’lim vositalari bilan birgalikda har jihatdan rivojlangan, faol shaxsni shakllantirishning dastlabki bosqichidir. Bolalik taassurotlari kattalar xotirasida chuqur va o‘chmas iz qoldiradi. Bu xotiralar yoshi ulug‘ kishilar axloqiy tuyg‘ularini rivojlantirish uchun asos yaratadi. 3.2. Bolaligim, seni sog‘indim Bolaligimda do‘st va dugonalarim bilan turli o‘yinlarni o‘ynar edik. Diplom ishimni yozish mobaynida bu o‘yinlarni eslab, yana qaytadan boladek bo‘lib, yana do‘stlarimni, dugonalarimni, ular bilan kechirgan eng fayzli kunlarimni ko‘z oldimga keltirdim va o‘sha beg‘ubor yoshlik muhitiga qaytdim. Bolalik damlari men quchoq ochib kutib oldi, o‘z bag‘riga olib, kino lentadek yoshligim ko‘z o‘ngimda namoyon qildi. Juda ko‘p va turli o‘yinlarni o‘ynagan ekanmiz. Ularning orasida quvlashmachoq, yashinmachoq, oyoq bilan sakraydigan va qo‘l - barmoqlar bilan o‘ynaladigan har xil harakatli o‘yinlar, tez aytish, topishmoqning javobini topish kabi ma’naviy o‘yinlar, ayniqsa, mashhur edi. Quyida Ishtixon tumani, Qoraqishloq hududida yashovchi bolajonlar aytadigan shunday o‘yinlardan ayrimlarini keltirib ularning ahmiyati haqida so‘z yuritamiz. Cho‘ki (cho‘p) o‘yini Bu o‘yinni 6-8 nafar bolajon bir joyga to‘planishib o‘ynashgan. Uning shartiga ko‘ra bolalar ikki guruhga bo‘linib, har biri o‘zining sherigi bilan o‘yinni boshlaydi. O‘yin jarayoni quyidagicha: Bir jamoa vakillari chapga qarab turadi, ikkinchi jamoa vakillari esa bir qo‘liga cho‘kini mushtiga yashirib, qo‘llarini kesishma - X qilib turadi. Teskari qarab turgan bolalar jamoasi ikkinchi jamoa bolalari qo‘llariga yashirgan cho‘kini topishga harakat qilishadi. Cho‘ki yashirgan bolalar: “Qani top” deb hitob qilgach, keyingi guruh bolalari: “Unda, bunda, cho‘ki shunda”, deb musht qilgan bolaning qo‘llarini sanaydi. 58 Sanoq tugagach, cho‘kini yashirgan bola mushtini ochadi va cho‘ki qaysi qo‘lda ekanligini ko‘rsatadi. Agar topuvchi bola cho‘kini topgan bo‘lsa, guruhiga ball olib beradi, topa olmasa, o‘zi o‘yindan chiqib ketadi. O‘yin shu tarzda davom etadi. Ko‘p ball to‘plagan guruh g‘olib bo‘ladi (o‘yin jarayoni slaydimizda ko‘rsatilgan). Bu o‘yin bolajonlarning zehnini rivojlantirishga, diqqatiga jamlashga katta yordam beradi (1-rasm). “Laylak keldi” o‘yini Bu o‘yinda qizlar va yigitlar aralash ishtirok etib, ularning soni chegaralangan emas. O‘yin bolalarning aylanaga turib, qo‘llarini bir-birining ustiga qo‘ygach, o‘yin o‘yinboshi orqali quyidagicha boshlanadi: O‘yinboshi o‘ng qo‘lini sherigining chap qo‘liga urgandan keyin o‘yin ishtirokchilari she’rning so‘zlarini birma-bir aytib, bir birining qo‘llariga urib ketaveradi: “Laylak keldi, tuxum q o‘ ydi. Soni nechta? Ayting tezda! Soni beshta ( y ettita), Bir, ikki, uch, to‘rt, besh. Besh ( y etti) deganda beshinchi ishtirokchi qo‘lini olib qochishi kerak. Agar qo‘lini olib qochsa, o‘yin shu tarzda davom etaveradi, agar olib qocha olmasa, o‘yindan chiqib ketadi (o‘yin jarayoni slaydimizda ko‘rsatilgan). Bu o‘yin bolalarni birdamlik va ahillikka, zukkolik va chaqqonlikka o‘rgatadi (2-rasm). “Solay-solay” o‘yini Bu o‘yin asosan bahorda o‘ynaladi. Sababi, qizlar majnuntol novdalaridan uzun- uzun jamalak sochlar taqishadi va tolning soyasida qator bo‘lib o‘tirishib, shunday o‘yin o‘ynaydi. O‘yin quyidagi ko‘rinishda amalga oshardi: 59 Qizlar guruhi ichidan bir qiz teskari o‘girilib turadi, boshqa bir qiz qo‘liga toshchani yashirib, qator bo‘lib o‘tirgan qizlarning qo‘liga birin-ketin qo‘lini qo‘yib shunday deydi: - Solay, solay, kimga solay? Sochi uzun qizga solay! – deb qizlardan birining qo‘lida toshni bilintirmay qoldiradi. “Sochi uzun qizga solay!” degan gapning albatta o‘z ma’nosi bor. Chunki qizlar sochlarini majnuntol novdalari bilan uzun qilishgan. She’r aytib bo‘lingach, teskari qarab turgan navbatchi qiz o‘girilib qaysi qizning qo‘lida tosh borligini topishi kerak. Bu o‘yin qizlarning inoqlikka, o‘zbekona urfga sochni maydalab uzun qilib yurishga va zukkolikka o‘rgatadi (3-rasm). “C h ingachuk” o‘yini Bu o‘yin uchun ikki ishtirok kerak bo‘ladi. O‘yin asosan, qo‘l va barmoq harakatlari bilan bajariladi. C h ingachuk ! C h ingachuk ! O‘yin shu tarzda davom etadi. (4-rasm) “Oq terakmi, ko‘k terak” o‘yini Bu o‘yin ikki guruhga bo‘lingan bolalar orasida amalga oshadi. Unga ko‘ra barcha bolalar bir qatorga terilib, “bir-ikki”, “bir-ikki” deb sanab, toq va juft sonlarni aytgan bolalar alohida alohida guruhlarga ajraladi. Ikki guruh ikki tomonda bir-biriga qaragan holda qator bo‘lib qo‘l ushlashib turadi. Birinchi guruh jo‘r bo‘lib “Oq terakmi, ko‘k terak, bizdan sizga kim kerak?” deb so‘rashadi. Ikkinchi guruh jo‘r bo‘lib bir bolaning ismi (masalan, Boltavoy) ni aytib “Oq terakmi, ko‘k terak, sizdan bizga Boltavoy kerak?” Boltavoy ikkinchi guruhdan ajralib chiqib, shiddat bilan narigi guruh tomon yuguradi va bolalar qo‘llaridan qilingan zanjirni uzish kerak bo‘ladi. Agar zanjirni uzsa, yutkan sif atid a o‘zi bilan bir bolani guruhiga olib ketadi. 60 Agar uzolmasa, uning o‘zi raqib guruhida qoladi. O‘yin shu tarzda davom etadi. O‘yin so‘nggida kimning zanjiri uzun bo‘lsa, o‘sha guruh g‘olib deb topiladi. Bu o‘yinimizdan maqsad shuki, bolajonlarimizni matematik hisob kitobga, ahillikka, birdamlikka va jismoniy yetuklikka undaydi (5-rasm). “Chiya-chiya” o‘yini “Chiya-chiya” o‘yini ishtirokchilari ikki kishidan iborat bo‘ladi. O‘yin shartiga ko‘ra ikki ishtirokchi quyidagi she’rni aytib, o‘ng qo‘llarini chap qo‘llariga va chap qo‘llarini o‘ng qo‘llariga o‘rib shu tarzda qimirlamay qotib turishi kerak. Kim q imirlab q o‘ ysa, o‘yin shartini buzgan bo‘ladi: “Chiya, chiya, cho‘mchuq uya Olmani uzolmadingmi? Behini y eyaolmadingmi? Atlas k o‘ ylaklar kiyib, Tansaga tusholma d ingmi? Tansa, tansa, tansa. Shumtaka, shumtaka, shumtaka (2 martadan) Tochka, tochka, tochka, Qimirlagan bochka! Bu o‘yin bolalarda kuchli irodani, sobitqadamlikni rivojlantiradi, mustahkamlaydi (6-rasm). “Qalpoqni olish” o‘yini O‘yin dialog shaklida amalga oshadi. Bolalar doira shakliga yig‘iladi. O‘yinboshi bola qalpog‘i (do‘ppi)ni o‘rtaga teskari qilib quyadi. Ichiga tangalar solinadi. Shundan keyin o‘yinboshi bolalarga murojaat qiladi: 61 - Kim oladi-yo, shug i nani, yo? Ololadimi, shuginani, yo? Davradagi bolalardan biri o‘rtaga chiqib, qo‘llarini ko‘tarib shunday she’riy javob beradi: - Men olaman-o, shuginani, yo Ololaman-o, shuginani, yo Davradagi bolalar bu bolani ruhlantirib, un i qo‘llab quvvatlashadi: -Botir bo‘lsang ham, o‘zingni ko‘rsat, Qodir bo‘lsang ham o‘zingni ko‘rsat! Ololasanmi, shuginani, yo? Ololmaysanmi, shuginani, yo? Oluvchi bola bundan ruhlanib shunday deydi: - Ololaman-o, shuginani, yo! Men olaman-o, shuginani, yo! Shundan so‘ng bolakay ikki qo‘lini orqaga olib, oyoqlarini keng yoyib, boshi bilan egilib, qalpoqni og‘zi bilan olishga harakat qiladi. Agar ololsa, qalpoq ichidagi tangalarga ega chiqadi, qalpoqni boshiga kiyib oladi va g‘olib bo‘ladi. Agar qalpoqni ololmasa, davradagi bolajonlar “eyyy” deb afsus ohangida navbatni boshqa bolaga berishadi. O‘yin shu tarzda davom etadi. Ko‘rinib turibdiki, bu o‘yin bolalarni o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshishiga, jismoniy sog‘ligiga va qobiliyatini o‘stirishiga yordam beradi (7-rasm). Ishtixon tumani, Qoraqishloq hududida yashovchi bolajonlar aytadigan sanamalar. Oyoq sanamasi: Toptim toptim cho‘p toptim, Cho‘pni cho‘ponga berdim, Cho‘pon menga go‘sh berdi. Go‘shni kuchukka berdim, 62 Kuchuk menga don berdi. Donni tovuqqa berdim, Tovuq menga tuxum berdi. Tuxumni opamga berdim, Opam semichka berdi, Semichkamni po‘chog‘i Tandir ayvon o‘chog‘i. (8-rasm) Bobom sho‘rva pishirdi Ichiga ch ichqon tushurdi Yemayman , yemayman Yettigacha sanayman Bir,ikki,uch,to‘rt,besh,olti,yeti ketdi. *** Osmonda samalyot uchib ketayabdi, Ichida malika yig‘lab ketayapdi. Yig‘lama malika o‘g‘il tug‘asan, O‘g‘lingni otini Botir qo‘yasan, Botir Botir qolomani qotir. *** Qimirlamaslik sanamasi: Bir yomon Ikki yomon Uch yomon To‘rt yaxshi Besh malades Olti karates Yetti yumoloq 63 Sakkiz sakramoq To‘qqiz to‘qimoq O‘n haykal Qimirlagan kal. *** Ishtixon “Chaqish”lari - Bir de-chi! - Bir. - Bir qo‘ling kir. - Sak son bir de-chi! -Sakson bir. -Sen kampir . - Kurushka de-chi! -Kurushka. -Ering ketti urishga. -Xatirchi de-chi! - Xatirchi. - Odamlari patirchi Bolalar qo‘shig‘iga misol: Dada xormang Ishga bormang Meni ko‘taring Konfet obering Qanaqasidan Bunaqasidan Uyga borganda Shapalog‘idan. *** 64 Ram ram ratatam Rais meni katatam Chaylasida yotaman Bo‘ri kelsa qochaman. *** Bir ikkini kim aytdi Hakala kuchukcha aytdi. Hakala kuchukcha o‘lsin Bolasi bizga qolsin Bolasini sotaylik Savzi,piyoz olaylik Savzi,piyoz achchiq Kelin –kuyov qizg‘anchiq *** Juba juba Anjuba Tog‘da lola Qizbola. *** Anka banka Tirli tanka Afta ruchka Karim buchka Ishtixon bolalar folklori d a mavsum-marosim qoshiqlari Yo ramozon aytib keldik eshigingizga Qo‘chqordek o‘g‘il bersin beshigingizga Yo romazon aytgan bilan to‘yamizmi 65 Burung‘ini qodasini qo‘yamizmi Burung‘ini qodasi qo‘y bilan qo‘zi Hozirgini zamoni pul bilan tanga Oq tanga ko‘k tanga tezroq chiqing hu yanga! Bolalar o‘yinlari azaldan odamlarning turmush tarzini, maishiy hayotini, kundalik mehnatini, milliy qadriyatlarini, sharafi va jasoratini, kuch, epchillik, chidamlilik, jismoniy harakatlarining tezligi va go‘zalligiga ega bo‘lish istagini yorqin aks ettirgan. Bolalar o‘yin folklori bolalar o‘yini kabi murakkab ta’limning bir qismi bo‘lgan og‘zaki asarlarning juda katta guruhidir. Bolalar folkloriga oid yangi janrlar ham kashf qilinmoqda. “Bolalar folklorining janriy xususiyatlariga doir yana bir tadqiqot 2020-yilda yaratildi. O‘zbek folklorshunosligida bolalar folklorining maxsus an’anaviy she’riy shakllaridan biri – qiziqmachoqlarning janriy tabiati va badiiyatini tadqiq etgan Adizova Nigora yana bir janrning muhim xususiyatlariga oydinlik kiritdi. N.B.Adizova qiziqmachoqlarning janriy tabiati va badiiyati, ijro xususiyatlari, mavzusi va shakliga ko‘ra turlari, bola tarbiyasidagi o‘rni va estetik ahamiyati, an’anaviy obraz va motivlar ifodasi kabi masalalarni o‘rgandi” 1 . N.Adizova qiziqmachoqqa shunday tarif beradi: “Qiziqmachoqlar kattalar tomonidan bolalarga atab yaratilgan yumoristik ruhdagi qo‘shiqlar sifatida bolalar folklori bilan kattalar folklorining genetik aloqadorligini to‘g‘ri baholashga yo‘l ochadi. Ularning vujudga kelishida xalq qiziqchiligi repertuari muhim zamin bo‘lgani sezilib turadi. Shuning uchun qiziqmachoq janri namunalarini yozib olib, maxsus tadqiq qilish nafaqat o‘zbek bolalar folklori janrlarining mukammal tasnifini yaratishda, balki ularning kattalar folklori bilan bog‘liqligini asoslashda, folklor an’analari bilan aloqador poetik 1 Ўринова М. Н. болалар фольклорининг янги тараққиёт босқичлари.// Образование и инновационные исследования (2022 год №7). ISSN 2181-1717 (E). - Б 105 66 qonuniyatlarning bolalar qo‘shiqchiligida namoyon bo‘lishini, qiziqmachoqlarning yuzaga kelishiga xalq qiziqchiligining ta’sirini isbotlashda, shuningdek, sanama, tegishmachoq, tez aytish, guldurgup kabi qator bolalar ijodkorligi namunalarining o‘zaro bog‘liqlikda taraqqiy topganini dalillashda muhim ahamiyat kasb etadi 1 ” . Uchinchi bob xulosasi Uchinchi bobni yakunida, bildirgan fikr-mulohazalarimiz zaminida bolalar folklori quyidagi turlarga bo‘linishini aniqlaganimizni keltirib o‘tmoqchimiz: Badiiy folklor. U nutqning ritmik tomoniga va o‘yinga jalb qilishning majoziy tizimiga asoslangan. Bola rivojlanishining o‘yin shakli uning aqliy jarayonlarini to‘g‘ri shakllantirish uchun zarurdir. Bunga bolalar mustaqil ravishda ijro qiladigan asarlar kiradi. Ular o‘zlari ijod qilgan yoki kattalar tomonidan yaratilgan folklor asarlarini ijro etishlari mumkin. Shunday qilib, ularning ijodkorlik qobiliyati rivojlanadi, o‘yin faoliyati tashkil etiladi. Onalar folklori. Bunga bolalar uchun kattalar kuylaydigan asarlar mansubdir. Ular o‘yin shakllarini kichik bola bilan muloqot qilish jarayonida amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. Bu bolaning nutqini rivojlantirishga bo‘lgan qiziqishini faollashtiradi, so‘z boyligini kengaytiradi, jismoniy faollikni, quvnoqlik va quvvatini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yin folklori. Bu guruh bolaning hayotidagi alohida o‘rin tutgan o‘yinlar bilan belgilanadi. Unga bolalar o‘yinlarining quyidagi turlari kiradi: oldindan tanlangan she’riy matnsiz rolli o‘yinlar va she’riy aytimlari bor rolli o‘yinlar. Kulgili folklor. Bunga o‘yinlar uchun aytiladigan she’rlar-qisqa aytimlar kiradi. Bolalar o‘yinni tashkil qilishda sodda she’rlarni, turli qofiyalarni takrorlaydi, o‘yin harakatlarini, imo-ishoralarni bajarishni o‘rganadi, nutqini 1 Ўринова М. Н. болалар фольклорининг янги тараққиёт босқичлари.// Образование и инновационные исследования (2022 год №7). ISSN 2181-1717 ( E ). –Б. 105 67 rivojlantiradi, hissiyotlarini ifodalaydi va odamlar o‘rtasida turli kommunikativ aloqalarni o‘rnatishni o‘rganadi. Bunga bolakay bilan jismoniy mashqlarni bajarishda yoki turli xil harakatlarni - yuvinish, cho‘milish, kiyim kiyish, qadam tashlashda ishlatiladigan turli xil erkalamalar, olqishlar kiradi. Ular bolaning faoliyatini va unga xos bo‘lgan harakat ritmini aks ettiradigan ma’lum bir tarkibga ega. Bu narsa bola biron bir harakatni amalga oshirganda ma’lum bir hissiy munosabatni rivojlantirishga imkon beradi. Bu guruhga turli xil yumoristik latifalar, tez aytishlar va topishmoqlar kirishi mumkin. Satirik folklor. Bunga individual yo‘nalishga ega bo‘lgan qisqa satirik she’riy matnlar, tegishmachoqlar kiradi. Maishiy folklor. Kundalik folklorga bolaning uy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan og‘zaki bolalar ijodiyoti janrlari kiradi. Bunga bolalar xalq qo‘shiqlari, matal to‘qish, maishiy ertaklar, qo‘rqinchli afsona va pand-nasihat, o‘git mazmunidagi rivoyatlar kiradi. Taqvim folklori. Bolalar ijodiyotining ushbu guruhi bolaning tashqi dunyo, tabiat bilan aloqasini yaqinlashtirishga qaratilgan. Bunga odamlarning mavsum marosimlariga mos keladigan turli xil she’rlar kiradi: ekin ekish, yig‘im-terim, yilning ma’lum bir mavsumiy bayramida aytiladigan qo‘shiqlar. Bunday folkorda tabiat dunyosining turli vakillariga, jumladan, hayvonlar, o‘simliklar, hasharotlar, qushlarga murojaat qilinadi. UMUMIY XULOSA Mazkur Bitiruv malakaviy ishidan chiqargan asosiy xulosalarimiz 1. “ Bolalar folklor ” a ta masi “ bolalar og‘zaki ijodi ” tushunchasiga qaraganda kengroq tushunchani anglatar ekan. Bolalar folklorini nafaqat onalar va bolalar she’riyati, sanamalar, tegishmachoq va tez aytish kabi turlari 68 deb tushunish, balki unga musiqa, tana harakatlari, raqsni ham kiritish mumkin. Alla qo‘shiqlari faqat so‘z san’atidan, uyqosh misralardan, dardli she’rlardan iborat emas. Agar alla tarkibida musiqa, onaning nolasi, jonli ijrosi bo‘lmasa, ruhiy holati aks etmasa, bu janr alla emas, oddiy she’r bo‘ladi. 2. Biz ishimizda bolalar folklorining kattalar folklori bilan o‘xshash va farqli jihatlarini ham ko‘rsatib berganmiz. Bolalar folklori ham kattalar folklori singari badiiy adabiyotning, san’atning bir turi bo‘lib, sinkretiklik xususiyatiga ega. Ya’ni, chaqaloqlarni uxlatish, tinchlantirish uchun aytiladigan alla qo‘shiqlari albatta kuy jo‘rligida ijro etiladi. Bolajonlarning harakatli o‘yinlari o‘ynalayotganda uning ijrochilari berkinishlari, quvlashlari, turli qo‘l va tana harakatlarini bajarishlari talab etiladi. Shu jihatlari bilan bolalar folklori ham kattalar folklori singari sinkretik xususiyatni ko‘rsatadi. Bolalar folklori ham kattalar folklori singari turli janrlarga egadir. Ularga alla, ovutmachoq, tegishmachoq, aytim-olqishlar, sanamalar, hazil qo‘shiqlari, tez aytishlar, sirli til, shuningdek, ertaklar, topishmoqlar mansubdir. Bolalar folklori – kichkintoylar dunyosi bilan kattalar olamining o‘zaro uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o‘yinlar, qo‘shiqlar va musiqiy poetik janrlarning yaxlit bir tizimiga aylangan xalq og‘zaki ijodiyotining maxsus bo‘lagidir. 3. Keltirganimizdek, bolalar folklori badiiy adabiyotning bir qismi sifatida san’at turiga kiradi. Shuningdek, bunday asarlarning yaratilishida alohida bir shoir yoki yozuvchi emas, balki butun xalq ishtirok etgan, bunday asarlar qog‘ozga yozib olinmagan, faqat og‘zaki tarzda yaratilgan va aytilgan, bunday asarlarning bir qancha variantlari bo‘lgan. 4. Bolalar folklorida anonimlik hodisasi kattalar folkloridan ham yaqqolroq ko‘rinadi, agar kattalarning ma’lum bir og‘zaki asarni yozib olishga imkoni bo‘lsa, maktabgacha yoshda bo‘lgan bolajonlarda bunday imkoniyatlar deyarli bo‘lmaydi, kattaroq bolalarda esa o‘yin folklori ma’lum bir vaziyat va vaqt jarayonida muhim ahayamiyat kasb etadi, o‘yin tugagan zamoni uni yozib olishga zarurat yo‘qoladi. 69 5. Kitobiy dinlarning tarqalishidan oldingi davrlarda allalar keltirganimizdek, o‘ziga xos tumor vazifasini bajarishgan. Chaqaloqqa aytilgan qo‘shiq keyinchalik bolaga butun hayoti davomida hamroh bo‘lgan, uning shaxsiy ko‘zmunchog‘i, har qanday qiyinchiliklarni yengishga yordam beradigan sehrga aylangan. Shu nuqtai nazardan, qo‘shiqlarning qahramonlari ko‘pincha afsonalar va e’tiqodlardagi totemik hayvonlar bo‘lishgan. 6. Bolalar harakatli o‘yinlari oldidan sanamalar aytilgan. Sanamalar bolajonlarda do‘stlik, adolat tuyg‘usini rivojlantirishga hissa qo‘shadi, qo‘shiq, raqs, biror ishda zarur bo‘lgan ritm tuyg‘usini rivojlantiradi, kognitiv, estetik va axloqiy funksiyalarni bajaradi, shuningdek, o‘yinning debochasi sifatida bolalarning jismoniy rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Sanamalarni ijro etish orqali bolada jamoaviy ijobiy munosabatlar shakllanadi. Sanamalar orqali so‘z yoki bo‘g‘in yordamida o‘yin shartini bajaruvchi bola aniqlanadi. Jumladan, “berkinmachoq” o‘yinida sanama oxirida qolgan bola devorga qarab, ko‘zini yumib belgilangan sonni sanaguncha yashiringan bolalarni topish shartini amallashi lozim, “quvlashmachoq” o‘yinida esa qochgan bolalarni quvib ushlashi talab etiladi. 7. Bitiruv malakaviy ishi natijasida bolalar folklorining quyidagi asosiy xususiyatlari aniqlandi: Jumla qurilmalarining soddaligi; Sjetning faol dinamik rivojlanishi va soddaligi; Y a xshi eslab qolinadigan va xotirada saqlanadigan qahramonlarning yorqin, rang-barang tasvirlari; Sintaksisning soddaligi; Ichki ritmning aniqligi; Kumulyativ onomatopeya (tovushga taqlid); Alliteratsiyalar (she rda, jumlada, bandda va qisman nasriy asarlarda hamʼ bir xil undosh tovushlarning takrorlanishi) va assonans ( Assonans so‘zlar, iboralar yoki jumlalar tarkibidagi o‘xshash unli tovushlarni takrorlash) larning mavjudligi; 70 Tez idrok etishga, semantik tarkibni o‘zlashtirishga, oson yodlashga qaratilgan matnlarning borligi; Asarlar matnlarida syujet motivlarining takrorlanishi. Folklor ijodi ayniqsa shunisi bilan muhimki, u turli davrlar, ijtimoiy rivojlanish bosqichlari o‘z izlarini qoldiradi va jamiyat rivojlanishining ma’lum davri bosqichi tendensiyalarini aks ettiradi. Bolalar folklor orqali turli davrlarning hayoti va ijodining o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishadilar. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Alisher Navoiy. MAT, 20 tomlik, 17-tom, -Б 421. 2. Авезов С. Санама жанри табиати ва бадиияти. Диссертация автореферати. – Тошкент, 2004. 19-б. 3. Аристотель. Поэтика. Об искусстве поэзии. М. ГИХЛ, 1957, 67—68-б. 4. Bolalar folklori o`zbek bolalar adabiyotining sarchashmasi. https:// abiturtest.uz/mavzular/bolalar-folklori-ozbek-bolalar-adabiyotining- sarchashmasi/ 5. Bolalar o`yin folklori xususiyatlari va harakatli o’yinlar. https:// abiturtest.uz/mavzular/bolalar-oyin-folklori-xususiyatlari-va-harakatli- oyinlar/ 6. Бойчечак: Болалар фолклори ва мехнат тароналари (Тўпловчилар: О.Сафаров ва К.Очилов). - Т.:АСН, 1984. 71 7. Болтабоев Ҳ. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. https://e-adabiyot.uz/maqola/867 8. Ветухов, А.В. Народные колыбельные песни / А.В. Ветухов // Этнографическое обозрение: издание этнографического отдела. – 1892. –№ 1. – С. 132-133 9. Галиев Ш. Ўзбек болалар ўйин фолклори. – 1998. Т.: “Фан”, 96-б. 10. Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. – С. 82. 11. Jumaboyev M. Bolalar adabiyoti. (Darslik-majmua). „ 0 ‘qituychi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2008.- B.8 12. Jumaboyev M.. Bolalar adabiyoòi va ifodali o‘qish. 2 - nashri Kasb-hunar kollåjlarining „ Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachisi“ yo‘nalishi o‘quvchilari uchun darslik. „Voris-nashriyot“. Тoshkent — 2017.B.21 13. Jumaboyev M. “Bolalar adabiyoti”. O qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy ʻ uyi, Toshkent, 2013. https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/bolalar- folklori-qoshiqlar/ 14. Жаксыбаев С.И.. Записки краеведа / Ж.О. Артыкбаев. — Павлодар: ЭКО, 2008. — 240 с. — ISBN 9965-08-283-9. С.6 15. Жаҳонгиров F. Ўзбек болалар фолклори, -Т.:Ўзбекистон,1975. 16. Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. –Тошкент: Ўқитувчи, 1990. –Б. 227–232. 17. Ona allasi. Qisqa film & Alla qo’shiqlari & Oy oldida bir yulduz (O’zbek xalq marosim qo’shiqlari). https://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/ ona.html. 18. Safarov, Oxunjon. 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi: pedagogika oliy o‘quv yurtlari uchun darslik Buxoro Davlat universiteti. — Т.: Musiqa, 2010. 368 b.-B.15 19. Сафаров О., Сафарова Ҳ. Қўшиқ билан зийнатланган ўзбек болалар ўйинлари. “Совет мактаби”, 1985.№2, 32-33-б. 20. Сафаров О. Ўзбек болалар поэтик фолклори. – Т.: Ўқитувчи, 1985. 147-б. 72 21. Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фолклори. –Тошкент, Фан, 1986. – Б.170. 22. Саримсоқов Б. Адабиёт. Uztext.com«Энсиклопедия» «А ҳарфи». https://uztext.com/67822-text.html 23. Саримсоқов. Б. Мақоллар. //Ўзбек фолклори очерклари. 3 томлик, 1- том.Т.: «Фан», 1988. 24. Топишмоқлар, Ўзбек халқ ижоди, Кўп томлик, Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. 25. Мадаев О., Собитова Т. Халқ оғзаки поэтик ижоди. Т.: «Шарқ», 2001. 26. Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди (ўқув қўлланма). Тошкент – 2007. -Б.4 27. Маҳмуд Қашқарий. Девону луғотит турк. 1-жилд. –Тошкент 1960.Б.- 445 - 452. 28. Мусурмонов Э. Р. Болалар фольклори, - Самарқанд: СамДУ, 2001, - 106 б. (Ўзбек халқ оғзаки ижоди: - 1) Б.6 29. Ушинский К. Собрание сочинений . том 7 . Роднoe слово . Год 3- й . Из - во Академии педагогических наук . М-Л. 1949, 361-с. 30. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. https://uz.wikipedia.ʻ org/wiki/Bolalar_folklori 31. Ўринова М. Н. болалар фольклорининг янги тараққиёт босқичлари.// Образование и инновационные исследования (2022 год №7). ISSN 2181-1717 ( E ). 105 б. 32. Ўзбек фолклори очерклари. Уч томлик, 1-том, Т.: «Фан», 1988. 33. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди: ун-т ва пед. ин-т студ. учун қўлланма. Ҳ. Раззоқов, Т. Мирзаев, О. Собиров, К. Имомов. - Т.: ўқитувчи 1980. - 268-277-Б. 34. Ўзбек халқ мақоллари. Икки томлик. Т.: «Фан», 1988-89. 35. Фитрат.А. Адабиёт коидалари, Т., «Ўқитувчи», 1995, -Б.22 73 36. Эшниёзова Г. Ҳ.. Фолклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи // "Science and Education" Scientific Journal November 2020 / Volume 1 Issue 8. -Б.487 37. Ҳикматнома. Тўплаб нашрга тайёрловчилар: Ш.Шомақсудов, Ш.Шораҳмедов. Т.: Ўзбек энциклопедияси бош редакцияси. 1990. 38. Қанотли сўзлар. Тўплаб нашрга тайёрловчи: Э.Сиддиқов. Т.: «Фан», 1986. Chet el adabiyotlari: 39. Азадовский, М.К. История русской фолклористики / М.К. Азадовский. Т. 2. – М.: Гос. уч.-пед. изд.-во мин.-ва Просвещения РСФСР. – 364 с. 40. Айтекова, Ф.Х. Антропоцентрическая парадигма в современной лингвистике / Ф.Х. Айтекова // Вестник КРСУ / В.И. Нифадьев. – 2014. – Т. 14. ‒ № 9. С.‒ 164-167. 41. Алефиренко, Н.Ф. Лингвокультурология: ценностно-смысловое пространство языка: учебное пособие / Н.Ф. Алефиренко. – М.: Флинта; Наука, 2010. – 224 с. 42. Блок, А.А. Из записных книжек и дневников / А.А. Блок // Полное собрание сочинений: в 8 т. – М.-Л.: Государственное издательство художественной литературы, 1960. – Т. 7. – 347 с. 43. Бодуэн де Куртенэ, И.А. Некоторые из общих положений… / И.А. Бодуэн де Куртенэ // Избранные работы по общему языкознанию. – М.: Изд.-во АН СССР, 1963. – Т. 1. – С. 348-351. 44. Вежбицкая, А. Понимание культур через посредство ключевых слов / пер. с англ. А.Д. Шмелев. – М.: Языки славянской культуры, 2001. – 288 с. 45. Веселовский, А.Н. Историческая поэтика / под общ. ред. И.К. Горского.– М.: Высшая школа, 1989. – 648 с. 46. Ветухов, А.В. Народные колыбельные песни / А.В. Ветухов // 74 Этнографическое обозрение: издание этнографического отдела. – 1892. – № 1. – С. 131-155. 47. Гучетль, Ф.М. Языковые особенности колыбельных песен (на материале разносистемных языков) // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 2: Филология и‒ искусствоведение. ‒ 2008. ‒ №1. – С. 45-51. 48. Мельников, М.Н. Русский детский фолклор / М.Н. Мельников. – М.: Просвещение, 1987. – 149 с. 49. Мельников, М.Н.. Русский детский фолклор: учеб.пособ. для студ. / М.Н. Мельников. – М.: Просвещение, 1987. – 240 с. 50. Новик Е.С. Обряд и фолклор в Сибирском шаманизме.–Москва, 1984. –С. 237. 51. Новиков, Л.А. Структура эстетического знака и отстранение / Л.А. Новиков // Русистика сегодня. – Москва, 1994. ‒ №2. ‒ С. 3-20. 52. Опыт областного великорусского словаря, изданный Вторым отделением Императорской академией наук / А.Х. Востоков. – СПб: тип. Имп. АН, 1852. – 291 с. 53. Потебня, А.А. Слово и миф / А.А. Потебня. – М.: Правда, 1989. – 624 с. 54. Потебня, А.А. Теоретическая поэтика / А.Б. Муратов. – М.: Высшая школа, 1990. ‒ 344 с. 55. Пропп, В.Я. Принципы классификации фолклорных жанров / В.Я. Пропп // Фолклор и действительность: избранные статьи. – М.: Наука, 1976. С.34-46. ‒ 56. Путилова, Е.О. Русская поэзия детям в 2 т. / Е.О. Путилова. Т.1 ‒ – СПб., 1997. – 258 с. 57. Скурла, Г. Братья Гримм. Жизнь и творчество / пер с нем. С. Шлапоберской. – М.: Радуга, 1989. 75 ILOVALAR 761 -rasm . Cho‘ki (cho‘p) o‘yini 773 -rasm . “Solay-solay” o‘yini2 -rasm . “Laylak keldi” o‘yini 4 -rasm . “Chingachuk” o‘yini 78 5 -rasm . “Oq terakmi, ko‘k terak” o‘yini 6 -rasm . “Chiya-chiya” o‘yini 79 7 - rasm. “Qalpoqni olish” o‘yini 8 - rasm. Oyoq sanamasi 80

BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI M U N D A R I J A I. Kirish ……………………………………………………………………….5 II. Asosiy qism: I BOB. BOLALAR FOLKLORI – XALQ OG‘ZAKI IJODNING TARKIBIY QISMI SIFATIDA ………………………………………………………………10 1.1. Bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari ……………………………….10 1.2. Bolalar folklorining o‘rganilish tarixi …………………………...................25 Birinchi bob xulosasi…………………………………………………………….28 II BOB. ALLA JANRI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ………………………………………………………...........31 2.1. Bolalar folklori janrlari va alla qo‘shiqlari ……………………… ………… 31 2.2. Alla qo‘shiqlarining mohiyati …………………………………… ………… 40 Ikki nchi bob xulosasi…………………………………………………………….49 III BOB. O‘YIN FOLKLORINING BOLALAR TARBIYASIDAGI O‘RNI …………………………………………………………………………….51 3.1. Bolalar o‘yin folklori va sanamalar …………………………………………51 3.2. Bolaligim, seni sog‘indim…………………………………………………… 62 Uchinchi bob xulosasi …………………………………………………………….71 UMUMIY XULOSA ……………………………………………………………..73 Foydalanilgan adabiyotlar ………….…………………………………………...76 ILOVALAR …………………………………………………………....................81 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon adabiyotshunosligida bolalar folklori va adabiyoti kattalar folklori va adabiyotining tarkibiy qismi sifatida tushuniladi. Shu sababli yuz yillardan beri insoniyatning ziyoli qatlami bolalar adabiyoti va folkloriga alohida mehr bilan yondashib, ularni mukammal o‘rganishga bel bog‘lashgan. Dunyo adabiyotshunosligi va folklorshunosligida, ilm-fanning hozirgi taraqqiyot bosqichida, bolalar og‘zaki ijodiga bo‘lgan turlicha yondashuv, alohida olingan bolalar folklori janrlarining badiiy olamini, poetik konsepsiyasini o‘rganish va ularning taraqqiyotini bugungi mezonlar asosida tadqiq etishni shart qilib qo‘ymoqda. Zero, bolalar folklori o‘zining xilma-xilligi bilan noyob hodisadir: unda alla, erkalovchi qo‘shiqlar, sanamalar, o‘yin folklori janrlari kabi juda ko‘p turli xil janrlar mavjud bo‘lib, ularning har biri bola hayotining deyarli barcha davrlari bilan bog‘liq. Har bir janrning o‘z tarixi va maqsadi bor. Ba’zilar qadimgi davrlarda paydo bo‘lgan, boshqalari yaqinda, ular ko‘ngil ochish uchun mo‘ljallangan va bular biror narsani o‘rgatish uchun, boshqalari kichkina odamga katta dunyoda harakat qilishga yordam beradi. Mazkur Bitiruv malakaviy ishimizda o‘zbek bolalar folklorining o‘ziga xos badiiy xususiyatlari, tarixi, onalar qo‘shiqlari, o‘yin qo‘shiqlari, sanamalar ularning poetik jihatlari haqida so‘z yuritib, bolalar tarbiyasi va ijodiy qobiliyatining o‘stirishidagi o‘rni xususida so‘z yuritamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 14.05.2019 yildagi PQ-4320-son “ Baxshichilik san’atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2019 yil 21 oktyabrdagi PF-5850-son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi 2

va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 16-fevraldagi 124- F-son “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiyani o‘tkazish to‘g‘risida”gi farmoyishi hamda sohaga oid boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu Bitiruv malakaviy ishi muayyan darajada xizmat qilishi mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Jahon bolalar folkloriga oid, ayniqsa, Yevropa va AQSh olimlari tomonidan ko‘plab va muhim ishlar amalga oshirilgan. Ularda bu sohaning ilgarilab ketishiga u yerdagi ijtimoiy munosabatlar va iqtisodiy taraqqiyot ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. O‘zbek folklorida ham bu sohada ma’lum tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. 1937-yilda Elbek to‘plab, tartib berib “ Bolalar qo‘shig‘I ” to‘plamini chop ettirdi. 1984- yilda O.Safarov “ O‘zbek xalq ijodi ” seriyasida “ Boychechak ” to‘plamini tartib bergan. O‘zbek bolalar folklorini o‘rganish 60 yillardan e’tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning “O‘zbek topishmoqlari” (1966), G‘.Jahongirovning “O‘zbek bolalar folklori” (1975), shuningdek, O.Safarovning “Bolalarni erkalovchi o‘zbek xalq qo‘shiqlari” (1983), “O‘zbek bolalar poetik folklori” (1985), “Alla-yo alla” (1999), “Chittigul” (2004), Sh.Galievning “O‘zbek bolalar o‘yin folklori” (1998), E.Musurmanovning “Bolalar folklori” (2002) singari tadqiqotlar yaratildi. Sanama janri bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borgan Sobit Avezov 2004-yilda “Sanama janri tabiati va badiiyati” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Buxorolik tadqiqotchi Nigora Safarova 2005-yilda “O‘zbek bolalar o‘yin folklorining janriy tabiati, genezisi, va badiiy xususiyatlari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. O‘zbek bolalar o‘yinlar tasnifi G‘.Jahongirov, O.Safarov, Sh.Galiev tomonidan bajarilgan. Xorazmlik tadqiqotchi Ro‘zmetov Hamid 2006-yilda “Xorazm bolalar folklori (lokal xususiyatlari, tasnifi va badiiyati)” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Tadqiqotchi Xorazm beshik qo‘shiqlari, allalar, aytim-olqishlar, suyish qo‘shiqlari: ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, 3

erkalamalar, bolalar taqvimi poeziyasining “yo ramazon” aytimlari, bolalarning balog‘at qo‘shiqlari, ya’ni tegishmachoqlarni to‘plab qiyosiy o‘rgandi. Sherali Turg‘unov 2019 yilda “Namangan bolalar folklorining janrlar tarkibi va lokal xususiyatlari” mavzusida filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori(PhD) dissertatsiyasini yoqladi. Namanganlik tadqiqotchi viloyatdagi sanama, qo‘shiq, topishmoq, tez aytish, chandish, erkalama, ovutmachoq, tegishmachoq, alla, guldur-gup, havzak, bolalar ertaklari, bolalar latifalari singari janrlariga e’tibor qaratdi. Bugungi kunga qadar o‘zbek bolalar folklori poetik talqini, ularning o‘ziga xos va mushtarak jihatlari Bitiruv malakaviy ishi doirasida maxsus tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilmagani mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishi bajarilgan oliy ta’lim muassasasi ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Bitiruv malakaviy ishi Samarqand davlat universiteti, mumtoz adabiyot tarixi kafedrasining ilmiy tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq amalga oshirilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. O‘zbek bolalar folklori janrlar va uslublar rang-barangligi, badiiy-estetik tafakkur taraqqiyotini tahlil qilish, alla qo‘shiqlari va harakatli o‘yinlar, ularning debochasi bo‘lgan sanamalarning g‘oyaviy-badiiy, tarbiyaviy ahamiyatini o‘rganish Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadidir. “ Bolalar folklori ni” o‘rganishdan maqsad. Kelgusida bolalar folkori sohasida tarixiy-madaniy bilimlar majmuasi bilan qurollangan, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi, mutaxassisni shakllantirish; An’anaviy madaniyat va folklorga asoslanib bo‘lajak tarbiyachi va boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarining umumiy madaniyatini tarbiyalash va milliy o‘zligini anglashlarini mustahkamlash: – ijodning o‘ziga xos mahsuli bo‘lgan bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari va yozma adabiyotdan farqli jihatlarining nazariy tushunchalarini shakllantirish; 4

- folklorning asosiy janrlari, xususiyatlari, poetik tizimi, mundarijasini o‘rganish, folklor matnlarining yaratilishi, genezisi, evolyusiyasi, zamonaviy holati bilan tanishish; - folklor-adabiy aloqalarining, folklor asarlari va hodisalari talqinlarining filologik analiz metodlari va usullarini egallash; - folkor materiallarini yig‘ish, sistemalashtirish, ilmiy nashri, xalq og‘zaki ijodini o‘rganish, folklor haqidagi fandagi baxsli munozaralar bilan tanishtirish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: Dunyo bolalar folklorini o‘rganish, ijodkorlarning davr adabiy jarayoni rivojiga qo‘shgan hissalarini aniqlash; Bolalar folklori va adabiyotining tarixi va nazariy jihatlarini asoslash; Alla va o‘yin folklorida mavzu va g‘oya mushtarakligi, shakl va mazmun, his-tuyg‘u va kechinma uyg‘unligini, mavzu-mundarijasini yoritish; Sanamalarning voqealanishi va xilma-xilligini o‘rganish. Tadqiqotning ob’ekti sifatida o‘zbek bolalar folklori, alla qo‘shiqlari va bolalar harakatli o‘yinlariga doir ilmiy asarlarni o‘rganish, folklor materiallarini tadqiqot doirasiga tortish. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida tarixiy-madaniy, analitik tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Jahon folklorshunosligida bolalar folkloriga mansub bo‘lgan alla qo‘shiqlari, harakatli o‘yinlar, sanamalar keng tarzda o‘rganilgan va yangicha g‘oyalar bilan boyitilgan. Chet el, o‘zbek adabiyotshunos va folklorshunoslarining nazariy qarashlari asosida ilmiy-tavsiyaviy fikrlar keltirilgan; Bolalar folklori qiyosiy va chog‘ishtirma jihatlar bilan tahlil qilingan. Bolalar folkloriga oid ilmiy-pedagogik xulosalar keltirilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi tadqiqot mavzusi bo‘yicha e’lon qilingan ma’lumotlar va tadqiqot jarayonida qo‘llanilgan metodlar va nazariy 5

O'xshashlar

Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Bolalar konsultatsiyasining xususiyatlari
Bolalar konsultasiyasining xususiyatlari.
MTT TARBIYALANUVILARIDA PSIXOLOGIK YETUKLIGINING O‘ZIGA XOS MEXANIZMLARI
BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI