BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK O’YINLARDAN FOYDALANISH
![BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK
O’YINLARDAN FOYDALANISH
Reja:
Kirish
I Bob Boshlang’ich sinflarda murakkab masalalarni dikdaktik metodikasi
1.1. Didaktik O'yinlar va ularning Ahamyati
1.2. Didaktik O’yinlar namunalar
II Bob Uchinchi sinfda murakkab didaktik masalalar ustida ishlash
2.1. Matematik Didaktik Topishmoqlar
2.4. Muammoli xarakterdagi masalalar
2.5. Idrok qilishga doir masalalar
2.6. III sinfda o'rganiladigan murakkab masalalar tizimi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_1.png)
![Kirish
Ta’lim ishi – Respublikamizni aql-zakovat va ilm borasidagi kuchquvvatini
rivojlantirish, jamiyat, davlat va oila oldidagi o’z ma’suliyatini anglaydigan har
jihatdan barkamol, erkin shaxslarni shakllantirishni o’z oldiga maqsad qilib
qo’yadi. Bu borada Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda “Inson
manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod
bo’lishiga erishish – bizning bosh maqsadimizdir” mavzusida qilgan ma’ruzasida
jumladan shunday fikrlarni o’qish mumkin: “Bu – O’zbekistonda tashkil etilgan
dunyo miqyosida katta qiziqish va havas uyg’otayotgan mutlaqo yangi o’quv
tizimida yuksak ta’limtarbiya olayotgan, eski asoratlardan, qarashlardan uzoq
bo’lgan, zamonaviy kasb-hunarlarni o’zlashtirgan, mustaqil fikrlaydigan, ertangi
kunga intilayotgan bizning farzandlarimizdir. … Ishonchim komil, bunday
yoshlarimizning safi qancha ko’paysa, qancha rivoj topsa, hech shubnasiz, marra
bizniki, O’zbekistonnikidir”1 Masalalar yechish boshlang'ich sinflarda matematika
o'qitishning muhim qismi bo'lib hisoblanadi. Boshlang'ich sinflarda sodda va
murakkab masalalar o'quvchilar bilimlarini mukammallashtirishga xizmat qiladi.
Ko'pgina masalalar bir necha usul bilan yechiladi. Bunday masalalarni yechishda
tartibga rioya qilish bir usul bilan masala yechishni yaxshi o'zlashtirib olgandan
keyingina yangi usulga o'tishi lozim. Bir necha usuldan eng o'ng'ayini, maqsadga
muvofig'ini tanlab olish kerak. Masala yechish ishi masala yechish metodini yaxshi
tushunishga yordam beradi, o'quvchilarning tashabbuskorligini, masala yechish
usullariga nisbatan topqirlik qobiliyatini rivojlantiradi. Mavzuning dolzarbligi:
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga matematika darsligida juda ham ko'p uchraydigan
masalalar va ularning yechimlarini topish 1 I.A.Karimov Inson manfaati, huquq va
erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo’lishiga erishish –
bizning bosh maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. Xalq so’zi. 2012 yil 8-
dekabr 5 haqidagi ma'lumotlarni biz I sinfdayoq ularga o'rgatib ulardagi bilish va
fikrlash qobiliyatini o'stirib borishimiz juda ham muhimdir. Masala yechishga](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_2.png)
![o'rgatishning muhimligi shundan iboratki, o'qituvchi o'zining asosiy e’tiborini
matnli masalalar mazmunini matematika tiliga ko'chirishga qaratmog'i lozim.
Masalalar yechishdagi hisoblash ishlari sonli masalalarni yechish malakalarini
shakllantirish mashq qilishga nisbatan kamroq vaqtni talab qiladi. Masalan, biz
o'quvchilarga masalaning yechimlari haqida to'liq tushuncha berganimizdan so'ng,
bu yechgan masalamizning o'quvchi tushunib yecha olishi uchun biz masalaning
eng ratsional qismini aniqlab va shu usulda masala yechishga ko'proq o'quvchini
jalb qilishimiz kerak. Masalalalar yechish avvalo, mukammal matematik
tushunchalarni shakllantirish, ularning dasturda belgilab berilgan nazariy bilimlarni
Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil
qilish; 2) 3-sinf o’quvchilarining murakkab masalalar bilan ishlash yuzasidan olgan
bilim, ko’nikma va malakalarini aniqlash. 6 3) sinfda murakkab masalalarni
yechishga o’rgatish yuzasidan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti –
3-sinf matematikasida murakkab masalalarni o'rganishning nazariy va uslubiy
asoslarini ishlab chiqish. Tadqiqot metodlari – Mavzuga oid pedagogik-metodik
adabiyotlarni o'rganish; murakkab masalalarni o'rganishga doir tajriba sinov
ishlarini o'tkazish va uning natijalarini tavsiyanoma sifatida ishlab chiqish,
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni masalalar yechishda qo'llab ko'rish.
Kurs ishi natijalarining aprabatsiyalari. Kurs ish natijalari maktab xamda
Chirchiq davlat pedagogika universititeti dekani, kafedra mudiri hamda kurs ishi
raxbari tomonidan aprabatsiya qilindi.
Jamiyatimiz yuqori ma’lumotli, fan asoslarini chuqur egallagan, milliy
istiqlol ruhida tarbiyalangan, o’z bilimlarini ishlab chiqarishga mohirlik bilan
tatbiq qila oladigan kishilarni talab etadi. Bunday kishilarni tarbiyalashda dars
muhim rol o’ynaydi. Shu tufayli darsga bo’lgan talab ham o’sib boradi. Darsga
qo’yiladigan asosiy talablardan biri ilmiylikdir. Darslarda o’rganiladigan bilimlar
mazmuni o’zbek tilshunosligining ilmiy yutuqlarini o’zida aks ettirishi, ta’lim
jarayonining maqsadiga hamda bolalarning bilim saviyasiga mos bo’lishi zarur.
Ta’limda bularning birontasiga rioya qilinmasa, ona tili mashg’ulotlarining
samaradorligiga putur etkaziladi.](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_3.png)
![Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2 asosiy bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Ishning hajmi_____ sahifani tashkil etadi.
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri
interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir.
Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham dars
mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda
foydalanmoqdalar.Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning
mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish,
o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya qila bilish, sog’lom muloqot,
munozara, bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.Interfaol
degani, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars
samaradorligini oshadi, yangi darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs-
munozara orqali o’rganadi, qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda o’quvchi faol
ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob topishga harakat qiladi,ya’ni ham
fikrlaydi, ham baholaydi , ham yozadi, ham gapiradi, ham tinglaydi,
eng keragi o’zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi topshiriq
mazmunini anglab yetgan o’quvchilar ta’lim jarayoniga o’zlari bilmagan holda
qiziqish bilan kirishib ketadilar.Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan
texnologiyalaridan foydalanishning maqsadi:
O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga
asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng qo’llanib
kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning hammasi ham
boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas.
Bunga 1-navbatda boshlangich sinf o’quvchisining o’qish, yozish tezligining
kichikligi va sinfda aksariyat hollarda 30 tadan ortiq o’quvchi o’qishi bo’ladi.
Interfaol metodlar nisbatan kichik auditoriyalarga (30 tagacha ) va ko’proq
uzluksiz ta’lim tizimining o’rta va yuqori bo’ginlariga mo’ljallangan bo’lib,
boshlangich sinflarda qo’llash tajribalari juda kam.
SHuning uchun yangi texnologiyalarning faqat boshlangich sinf matematika
darslarida qo’llash mumkin bo’lganlari haqida so’z yuritamiz. Maktab dasturiga
muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetik-grafik ko'nikmalar tizimini hosil
qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va
jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar; so'zni
bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni ajratish ko'nikmalariga ega bo'ladilar
.Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o'zlashtiradilar,
ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'g'inlarga bo'lishni, so'zdagi
tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1-sinf o'quvchilarida so'zni to'g'ri
talaffuz qilish, bo'g'inlarga bo'lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish
ko'nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o'z navbatida, analiz,
sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek,](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_4.png)
![tovushlarning tabiati, so'z tarkibida bir-biriga ta'siri kabi ayrim elementar
bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi.
3 sinfda fonetika va grafikani o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar
o'qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda
mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.1. Tovushlar va harflar, unli va undosh
tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish.
Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda unga ta'rif
berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda Kichik yoshdagi o'quvchilarning og'zaki va
yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a)
fonetik bilimga asoslangan holda I sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida
o'qishni va yozishni bilib oladilar;
I Bob Boshlang’ich sinflarda murakkab masalalarni didaktik metodikasi §
1.1 DIDAKTIK O'YINLAR VA ULARNING AHAMIYATI. Ma'lumki 1-sinfga
qabul qilinib, maktab ostonasida ilk qadam qo'ygan bolaning faoliyatida o'yin
asosiy o'rinni egallaydi. O'yin ularning eng sevimli mashg'uloti bo'lib, ular har
qanday mashg'ulotni o'yin bilan uyg'unlashtirishga harakat qiladilar. Shunday ekan
o'qituvchi o'quvchi faoliyatidan ularning sevimli mashg'uloti - o'yinni siqib
chiqarmasdan, undan maqsadga muofiq foydalanish bilan ta'lim jarayonining
samaradorligini oshirishga imkon beradi. O'yin - bola hayotining uzviy qismidir.
O'yin orqali bola atrof - muhit, tabiat hodisalari, manzaralari, buyumlar,
o'simliklar, hayvonlar dunyosi bilan tanishadi. Boshlang'ich ta'lim davrida
o'quvchilarning aqliy va jismoniy faoliyatini tashkil qilishda didaktik o'yinlar
alohida ahamiyatga ega. Matematika darslarida didaktik o'yinlardan foydalanish
o'quvchilar zehnini o'stirish, tez hisoblash ko'nikmalarini oshirishda muhim
ahamiyatga ega. Didaktik o'yinlar jarayonida o'quvchilar o'yin qoidalariga qat'iy
rioya qilishga o'rganadilar, inoqlik his - tuyg'ulari, 6 dunyoqarashlari shakllanib
boradi. Ta'lim jarayonida didaktik o'yinlar o'quvchilarning xususiyatiga ko'ra](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_5.png)
![tashkil etilishi kerak. Bu esa ularga bilim berishni yengillashtirishga,
ko'rgazmalilikni ta'minlashga qaratilgan bo'lib, o'quvchilarni toliqtirmaslik,
zeriktirmaslik imkonini yaratadi. Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan didaktik o'yinlar
2 xil tasnifga egadir. Didaktik o'yinlarni xilma-xil tarzlarda tashkil qilish mumkin.
Qo'g'irchoqlar, o'yinchoqlar, rasmlar va tarqatmalar, turli geometrik shakllardan
ham foydalanish mumkin. Didaktik o'yinlar maqsadiga ko'ra 4 omilni o'z ichiga
oladi: 1. O'yinning vazifasi. 2. O'yinning harakati. 3. O'yinning qoidasi. 4.
O'yinning yakuni. Har bir didaktik o'yinni boshlashdan oldin o'quvchilarga
o'yinning qoidasi, mazmuni, yakuni nimadan iborat ekanini o'qituvchi tomonidan
tushuntiriladi. O'quvchilar uni tushunib, anglab, shu asosda harakat qiladilar.
Masalan, “Ishoralar” o’yini. O'yinning maqsadi: Bir amalli masalalarni og'zaki
yechish ko'nikmalarini rivojlantirish. O`yin jihozi: “-“, “+” belgilari. O'yinning
borishi: O'qituvchi masalani o'qiydi, o'quvchilar esa masalani qaysi amal bilan
yechish kerak bo'lsa o'sha "ishora"ni ko'rsatadilar. Masala: 7 Didaktik o`yinlar
tasnifi Mazmuniga ko`ra Amalga oshirish shakliga ko`ra 1.Tinch o`yinlar
2.Harakatli o`yinlar 3.Aralash turdagi 1. Musobaqa o`yinlar 2. Sahnali o`yinlar 1.
Salimning 2 ta qora va 4 ta qizil qalami bor. Hammasi bo'lib nechta qalami
borligini qaysi amaldan foydalanib topamiz? O'quvchilar "+"ni ko'rsatadilar.
Masala og'zaki yechiladi. 2. Nigorada 6 daftar bor edi. 3 tasini ukasiga berdi.
Nigorada nechta daftar qoldi? Mustahkamlash: O'qituvchi "+", "-" qo'shish, ayirish
belgilari qachon qo'yilishini so'rab, ularning bilimini mustahkamlaydi. degan sodda
masalani yechish talab qilinadi. 84 : 4 = 21. Javob: 1 m jun gazlama 21 so'm turadi.
Sintetik metod – tekshirilayotgan obyektni alohida qismlari o'rtasidagi aloqalarni
o'rnatib, uni yagona butun sifatida o'rganish to'g'risidagi mantiqiy operatsiyadir.
Ya'ni predmetlarning qismlarini bir butunga keltirib (birlashtirib) o'rganish
uslubidir. Masala yechishda qaralayotgan predmet masalaning talabida va uning
elementlari esa masala shartida bayon qilingan bo'ladi. Masala yechimini izlashda
sintetik metodning mohiyati masala shartida berilganlar o'rtasida aloqalar o'rnatish
va shu asosda yangi ma'lumotlar olishdan iborat. Shundan keyin talab qilingan
javob olinguncha ma'lumotlar o'rtasida bog'lanishlar o'rnatiladi. Buni yuqorida](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_6.png)
![ko'rilgan masala misolida tushuntiraylik. Masalaning shartida quyidagi raqamlar
berilgan: «4 m jun gazlama olingan», «14 m ipak gazlama olingan», «jun
gazlamaga qancha to'langan bo'lsa, ipak gazlama uchun ham shuncha pul
to'langan», «ipak gazlamaning 1 metri 6 so'm». Sintetik metodni savollar sistemasi
va mos javoblar singari tasavvur qilamiz. U holda shartda berilganlar orasidagi
bog'lanishni quyidagicha o'rnatish mumkin. l. «14 m ipak gazlama olindi va uning
1 metri 6 so'm» shularni bilgan holda nimani aniqlash mumkin? Javob: 6*14 = 84
so'm, sotib olingan ipak gazlama uchun to'langan pul. 2. «4 m jun gazlama va 14 m
ipak gazlama sotib olindi» dan nimani bilish mumkin? Javob: hammasi bo'lib (14 +
4 = 18 m) gazlama va 14 – 4 = 10 m qarash, yechish jarayonini oydinroq
tushunish, berilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog'lanish va munosabatlarni
chuqurroq tushunish imkonini beradi. Bu esa murakkab masalaning ham didaktik,
ham tarbiyaviy va rivojlantiruvchi funksiyalarini to'laroq amalga oshirishga
yordam beradi.
Shu sababali darsning aniq maqsadlariga mos ravishda va matematika darslarida
matnli masalalardan foydalanish maqsadlariga mos ravishda yechishning har xil
usullaridan va masalalar yechilishining o'quvchilar daftarlarida har xil shaklda
yozilishlaridan omilkorona foydalanish kerak. Murakkab masalalarni yechishga
o'tishda tahlilning roli ancha ortadi. U murakkabroq va har tomonlama bo'lib
qoladi. Bu vaqtda o'qituvchi bolalarga mantiqiy tafakkur qobiliyatlarini
rivojlantirish zaruratini va uni xususiydan umumiyga olib borishni unutmasligi
kerak. Masalalarni yechishda shunday taxlash tavsiya etiladiki, oson masala](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_7.png)
![murakkab masaladan oldin yechilsin, ammo shu bilan birga murakkab masalani
yechishning biror kalitini o'z ichiga olsin. Oson masalani aniq yo'l bilan yechishni
berilganlardan izlanayotganga borish yo'li bilan qarash kerak. Bunda shartni tahlil
qilishdan ham, kattaliklar orasidagi bog'lanishlardan ham, navbatdagi amal uchun
sonlar juftini tanlashdan ham, tahlilning ba'zi elementlaridan ham foydalanish
kerak. Bunda har doim tanlangan amal nima uchun kerakligini va u nimaga olib
kelishini qarash kerak. Masalada berilgan vaziyatni tushunib yetish va undan
masala yechilishining har xil usullarini izlashda foydalanish katta ahamiyatga ega.
Buni har xil masalalar misolida ko'rsatamiz. Masala: «Bolalar lagerdan ikkita
avtobusda qaytishdi. Bir avtobusda 38 ta, ikkinchi avtobusda ham shuncha
o'quvchi bo'lib, ularning 43 tasi o'g'il bola edi. Lagerdan nechta qiz bola qaytgan?»
Bu masala ustida ishlash vaqtida o'quvchi diqqatni «shuncha» so'ziga tortadi va
ikkinchi avtobusda qancha bola qaytganini aniqlaydi. Shundan keyin 14 ko'pchilik
o'quvchi yechishning uddasidan osongina chiqadi va yechishning bunday usulini
taklif qilishadi: (38 + 38) – 43 = 33 ta (qiz bolalar.) Bu masalani boshqacha usul
bilan yechish savoli o'quvchilarda ham o'qituvchida ham paydo bo'lmaydi. Ammo
masalani tahlili vaqtida «43 ta o'g'il bolaning hammasi bitta avtobusga sig'adimi?»
deyishning o'zi yetarli. (Yo'q, bitta avtobusga 38 ta o'g'il bola sig'ishi mumkin,
boshqalari ikkinchi avtobusda ketadi.) Shundan keyin masala yechilishining
ikkinchi usuli haqida takliflar paydo bo'ladi: 43 – 38 = 5 (o'g'il bolalar) 38 – 5 = 33
(qiz bolalar) Berilgan masalaning ikki usul bilan yechilishi shunisi bilan qiziqki, bu
masalalarning yechilishini (38+38)–43=33 ifoda bilan yozilishida uning qiymatini
bir usul bilangina topish mumkin. Ikkinchi usulga masalada berilgan vaziyatni
tahlil qilishgina olib keladi. Bunga o'quvchilarning e'tiborlarini qaratish foydali.
Ushbu masalani qaraymiz: «Tikuv ustaxonasi 300 m jun gazlama oldi. Undan l00
ta bir xil kostyum tikish mumkin. 99 m gazlamani ishlatishdi. Yana nechta
kostyum tikishlari kerak?» Masalani tahlil qilishda savol qo’yishni o'ylab ko'rib,
o'quvchilarni yechishning turli usullariga olib kelish mumkin bo'lgan variantlarni
qaraymiz. 1-variant. Bitta kostyumga qancha bog'liq: necha metr gazlama
qolganini bila olamizmi? (Bila olamiz. 300 – 99 = 201 m). Masala savoliga javob](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_8.png)
![berish uchun qanday muhokama yuritish kerak? (201 : 3 = 67 kostyum) Masala:
«Bir xil vaqtning o'zida teploxod 216 km, paraxod esa 72 km masofa bosib o'tdi.
Agar paraxodning tezligi soatiga 24 km bo'lsa, teploxodning tezligi qanday?»
Masalani tahlil qilishda yechish usulini tanlash savollar bilan qanday
yo'naltirilishini ko'rsatamiz. 15 1) Masalani birinchi usul bilan yechishda tahlil
ushbu savollar bo'yicha o'tkaziladi: teploxod bilan paraxod yo'lda bo'lgan vaqt
haqida nimani bilamiz? (Masalada paraxod bilan teploxod bir xil vaqt davomida
yo'lda bo'lishgani aytilgan.) Vaqtni topish uchun qanday kattaliklarni bilish kerak?
(Tezlik, masofa.) Masalada berilganlar bo'yicha nimani topa olamiz, paraxod
vaqtinimi yoki teploxod vaqtini? (Paraxod vaqtini topa olamiz, chunki u 72 km
o'tgan va uning tezligi soatiga 24 km.) Shundan keyin masala savoliga javob bera
olamizmi? (Ha bera olamiz. Teploxodning harakat vaqti ham 3 soatga teng, u
o'tgan masofa esa 216 km, demak, uning tezligini bilish mumkin.) 2) Masalaning
ikkinchi usul bilan yechilishini qarashda suhbat ushbu savollar bo'yicha olib
boriladi: teploxod qanday masofani o'tgan? (216 km.) paraxod qanday masofani
o'tgan? (72 km.) Teploxod o'tgan masofa paraxod o'tgan masofadan necha marta
ortiqligini bilib bo'ladimi? (216 : 72 = 3 marta.) Teploxod va paraxod yo'lda
bo'lgan vaqt haqida detalni tayyorlash uchun qancha vaqt sarflagan? (15 min) U
bitta detalni qancha vaqtda tayyorlashni rejalashtirganini bilamizmi? Bu 16 savolga
javob berish uchun masaladagi berilganlarning qaysilaridan foydalanish mumkin?
(30ta detalni tayyorlash uchun ishchi 600 minut rejalashtirgan, bitta detal uchun
esa 600:30=20 (min.) Ishchi bitta detalni necha minutda tayyorladi? (15 minutda.)
Demak, ishchi katta ish unumi bilan ishlagan. Bitta detalni tayyorlashda u qancha
vaqtni tejadi? (20 – 15 =5 (min.) Bitta detalni tayyorlashda ishchi 5 minut vaqtni
tejadi. U nechta detal tayyorlashni rejalashtirgan edi? (30 ta detal.) Ishchi 30 ta
detaldan qancha vaqt tejadi? (5*30 = 150 (min.) 150 minut tejadi. Masala savolini
o'qing. Endi biz unga javob bera olamizmi? (Ishchi bitta detal uchun 15 minut
sarflaganini va 150 minut tejaganini bilganimizdan keyin masaladagi savolga javob
berish mumkin: 150 : 15 = 10. Javob 10 ta detal. 2-usul. Ishchi qancha vaqt
ishlagan? (600min.) U bitta detalni tayyorlashga qancha vaqt sarflagan? (15 min.)](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_9.png)
![Shu ma'lumotlardan foydalanib, ishchi qancha detal tayyorlaganini bila olamizmi?
(600 : 15= 40. Ishchi 40 ta detal tayyorlagan.) U nechta detal tayyorlashni
rejalashtirgan edi? (30 ta detal) Masalaning savoliga javob bera olamizmi? (40 –
30 = 10. Ishchi topshiriqdan ortiq 10 ta detal tayyorlagan). 3-usul. Ishchi bitta
detalni tayyorlash uchun necha minut sarflagan? (15 minut.) Ishchi o'ziga
topshirilgan detallarni tayyorlash uchun qancha vaqt sarflaganini bila olamizmi?
(15*30 = 450 (min.) U 450 minut sarflagan.) U qancha vaqtni tejagan? (600 – 450
= 150 (minut). U 150 minut tejagan.) Endi tejalgan vaqt hisobiga qancha detal
tayyorlaganini bilish mumkinmi? (150 : 15 = 10. U 10 ta detal tayyolagan.) 4-usul.
Ishchi bitta detalni tayyorlash uchun qancha vaqt sarflagan? (15 minut.) U 1 soatda
qancha detal tayyorlaganini bilish mumkinmi? (1 soat=60 minut, 60 : 15 = 4. U bir
soatda 4 ta detal tayyorlagan.) Ishchi necha soat ishlagan? (10 soat.) Bu vaqt ichida
u nechta detal tayyorlagan? (4*10 = 40. U 40 ta detal tayyorlagan.) Endi masala
savoliga javob berish mumkinmi? (40 – 30 = 10. Ishchi topshirilganidan ortiq 10 ta
detal tayyorlagan.) 17 1-usul 2-usul 1) 600 : 30 = 20 (minut) 1) 600 : 15 = 40
(detal) 2) 20 – 15 = 5(minut) 2) 40 - 30 = 10 (detal) 3) 5*30 = 150 (minut) 4) 150 :
15 = 10 (detal) 3-usul 4-usul 1) 15*30 = 450 (minut) 1) 60 : 15 = 4 (detal) 2) 600 –
450 = 150 (minut) 2) 4* 10 = 40 (detal) 3) 150 : 15 = 10 (detal) 3) 40 – 30 = 10
(detal) Darsning maqsadi va o'quvchilarning tayyorgarlik darajalariga qarab
masalalarni har xil usullar bilan yechishni o'rgatishning boshqa yo'llaridan ham
foydalanish mumkin. Masalan, boshlang'ich yechimni davom ettirish usulidan
foydalanish mumkin. Guruh bo’lib bajariladigan ish shaklidan foydalanib,
yechimni tugatish va har qaysi amalga tushuntirish berish topshirig'i taklif qilinadi.
Masalan, quyidagi misol orqali qaraylik. «Poyezd bir shahardan ikkinchi shaharga
borishda yo'lning 180 km ini soatiga 60 km tezlik bilan o'tdi. Qolgan yo'lni xuddi
shu tezlik bilan o'tishi uchun 4 soat ortiq vaqt kerak bo'ldi. Poyezd hammasi bo'lib
necha kilometr o'tishi kerak bolgan?» 1-usul 2-usul 1) 180 : 60 = 3 (soat) 1) 60*4 =
240 (km) 2) 3 + 4 = 7 (soat) 2) 180 + 240 = 420 (km) 3)................... 3)...................
4).................. 3-usul 1) 180 : 60 = 3 (soat) 2) .................... 3) 7 + 3 = 10 (soat)
4).................... 18 Masalani ayoniy interpretatsiyalash usulining masalalarni har xil](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_10.png)
![usul bilan yechishning imkoniyatlarini tushunib yetish uchun ahamiyati katta.
Masalan, ushbu masalani olaylik: «To'g'ri to'rtburchak shaklidagi tomorqaning eni
72 m, bo'yi esa bundan 2 marta kichik. Maydonning 3\4 qismiga sabzavot, qolgan
qismiga kartoshka ekilgan. Necha kvadrat metrga kartoshka ekilgan?» Bu masalani
sxematik chizmasiz yechib, o'quvchilar yechishning birinchi usulini taklif qiladilar:
1) 72 : 2 = 36 (m) – tomorqaning bo'yi 2) 72*36 = 2592 (kv.m) – tomorqaning
yuzi. 3) 2592 : 4*3 = 1944 (kv.m) – sabzavot ekilgan. 4) 2592 – 1944 = 648 (kv.m)
– kartoshka ekilgan Bu masalani sxematik chizmasiz yechib, o'quvchilar
yechishning boshqa usullarini topishga yordam beradi. 2 marta qisqa 72 m
Maydonning 1/4 qismiga kartoshka ekilgani chizmadan yaxshi ko'rinib turibdi
(o'quvchilar hatto amalni yozmasalar ham bo'ladi, chunki bu rasmdan yaxshi
ko'rinib turibdi). Og'zaki mulohazalar yuritishga ularning kuchlari yetadi va ulush
hamda kasr tushunchalarini o'zlashtirish uchun yaxshi mashq bo'ladi. O'tkazilgan
mulohazalar masalani boshqa usullar bilan yechish imkonini beradi: 2-usul: 1) 72 :
2 = 36 (m) – tomorqaning eni. 2) 72*36 = 2992 (kv.m) – tomorqaning yuzi
(maydoni) 3) 2592 : 4 = 648 (kv.m) – kartoshka ekilgan maydon yuzi. Sabzavot
Kartoshka 19 3-usul 1) 72 : 4 = 18 (m) – kartoshka ekilgan maydonning bo'yi. 2)
72 : 2 = 36 (m) – kartoshka ekilgan maydonning eni. 3) 18*36 = 648 (kv.m) –
kartoshka ekilgan maydon yuzi. 4-usul 1) 7264*3 = 54 (m) – sabzavot ekilgan
maydonning bo'yi. 2) 72 – 54 = 18 (m) – kartoshka ekilgan maydon uzunligi
(bo'yi). 3) 72 : 2 = 36 (m) – kartoshka ekilgan maydon eni. 4) 18*36 = 648 (kv.m)
- kartoshka ekilgan maydon yuzi. Shunday qilib, xulosa qiladigan bo'lsa masala
tahliliga har xil yondashish uni yechishning har xil usullariga olib kelar ekan .
1.2 DIDAKTIK O’YINLARDAN NAMUNALAR
Quyida matematika darslarida o'tkaziladigan ayrim didaktik o'yinlardan namunalar
keltiriladi. "Jim" o`yini O'yinning maqsadi: O'quvchilarning o'n ichida "+", "-"
belgilari haqidagi bilim va malakalarini oshirish, sinash. O'yin guruhlarda
o'ynaladi. O'yin jihozi: Raqamiar yozilgan tarqatmalar, misollar, jadval. O'yinning
borishi: Jadvallar doskaga osib qo'yiladi, doskaga bo`r bilan yoziladi. O'yin ovoz
chigarmagan holda o'tkaziladi. O'qituvchi ko'rsatkich bilan 7 va 5 ni ko'rsatadi.](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_11.png)
![O'quvchilar o'ylab 2 yozilgan tarqatmani ko'rsatadilar. "Bilmasvoyning xatolari"
o`yini O'yinning maqsadi: o'quvchilarning o'n ichida "+", "-" ishoralari haqidagi
bilimlarini mustahkamlash, bilim va malakalarini, mustaqil fikrlash qobiliyatini
o'stirish. O'yinning borishi: Doskaga ifodalar yoziladi. Har bir qatordan bittadan
o'quvchi doskaga chiqadi va xatolarini tuzatadi. 10-7=4 10-3=6 7-3=5 3+2=6
4+3=8 4+1=6 "Kim epchil" o'yini. O'yin maqsadi: Hozirjavoblik, topqirlik
malakalarini oshirish. O'yin jihozi: 2 ta savatcha ifodalar yozilgan olmalar 12-6;
2+8; 8 7+5; 4+8; 10-3 va hakozo. Stol ustida "olmalar" yozib qo'yiladi. Doskaga 2
o'quvchi chiqadi. Stol ustidagi "olmalar"dagi ifodalarning natijalarini aytib savatga
sola boshlaydilar. Ifodaning qiymatini to'g'ri topmagan o'quvchi ularni savatga sola
olmaydi. Qaysi o'quvchi savatga ko'p "olma" tergan bo'lsa, o'sha o'quvchi g'olib
bo'ladi. "Zukkolar" o'yini. O'yinning maqsadi: Ko'paytirish va bo'lishga doir
amallar yechish malakalarini mustahkamlash. O'yin jihozi: uchta bayroqcha.
O'yinning borishi: Qatorlararo o'tkaziladi. Qatorlar nomi doskaga yoziladi va
o'quvchilar soni teng bo'linadi. O'qituvchi har bir qatorning oxirida o'tirgan
o'quvchiga bayroqchani beradi. O'qituvchi son aytadi. Masalan: 1- qatorga 6 soni,
2-qatorga 4 soni, 3-qatorga 5 soni. Bayroqchalarni olgan o'quvchi 6 •1= 6 deb
bayroqchani oldingi partadagi o'quvchiga uzatadi. 12 • 2 = 24 ; 24 : 3 = 8 8 •5=
40 ; 40: 4 = 10 O'quvchilar natija qaysi son bilan tugasa, shu son bilan
boshlanadigan ifoda tuzishi kerak bo'ladi. Bayroqcha 1-partaga kelganda oxirgi
o'quvchi 6 soni hosil bo'ladigan ifoda bilan o'yinni yakunlashi kerak bo'ladi. Qaysi
qatorning bayroqchasi birinchi partaga tez yetib kelsa, o'sha qator g'olib bo'ladi.
Go'lib qatorning nomi yozilgan joyda bayroqchalar biriktirilib qo'yiladi. "Bu qaysi
shakl ?" o'yini. O'yinning maqsadi: Geometrik shakllar bilan tanishtirish. Ularga
ta'rif berish malakasini oshirish. Og'zaki nutqini rivojlantirish. O'yin jihozi:
Konvertlarga solingan geomatrik shakllar. O'yinning borishi: Doskaga bir o'quvchi
chiqadi. Konvertdagi shaklni qaysi ekanini ko'rib olib, o'quvchilarga murojaat
qiladi. "Qo'limdagi geometrik shaklning uch tomoni uch burchagi bor, uning
tomonlari xar xil uzunlikda bo'lishi ham mumkin. Bu qaysi 9 shakl?". Shaklga
to'g'ri ta'rif bergan va shaklning nomini to'g'ri topgan o'quvchi rag'batlantiriladi.](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_12.png)
!["Kosmos bahodiri kim?" oyini. O'yinning maqsadi: 1) O'quvchilar kasb tanlashga
qiziqtirish. 2) O'quvchilarni tez fikrlashga o'qgatish O'yin mazmuni: Sinf taxtasi
yoniga har bir guruhdan bittadan uchta o'quvchi chiqariladi. Ular bittadan
kartochka olishadi. Kartochkalarning to`rt amal ichida misol yozilgan bo'ladi.
Qaysi o'quvchi o'z qo'lidagi misollarni tez va to'g'ri bajarsa, shu o'quvchi fazogir,
ikkinchi bo'lib bajargan o'quvchi uchuvchi va oxirida bajargan o'quvchi esa
haydovchi sanaladi. "Mohir hisobchi" o'yini. O'yinning maqsadi: O'quvchilarda tez
hisoblash malakalarini hosil qilish. O'yin mazmuni: Sinf taxtasiga uchta ustundan
iborat to`rt amal qatnashgan misollar yoziladi. Men har bir guruhdan bittadan
o'quvchini chiqaraman. Har bir o'quvchi tegishli ustundagi misolni yechadi. Qaysi
o'quvchi oldin yechib bo'lsa, uning ishi tekshiriladi. Agar to'g'ri yechgan bo'lsa,
mohir hisobchi hisoblanadi. “Olma terish” o'yini. Jihozlar: Magnit taxta, yozuv
taxtasi, olma daraxtining rasmi, qalin qog`ozdan yasalgan olma mevasining
shakllari va savatchalar, olma mevalarining soni sinfdagi o'quvchilar soniga
savatchalar esa qatorlar yoki guruhlar soniga teng bo'ladi. Magnit taxtasiga
qistirish uchun olma daraxt rasmi chizilgan plakat va olma mevalarining orqa
tomoniga magnit plastinkasi yelimlanadi. Shuningdek olma mevalarining orqa
tomoniga oddiy qalam bilan misollarni o'chirib, keyingi darslarda yangisini yozish
mumkin. O'yinda 3 guruh bo'ladi. Har bir guruhga bitta savatcha berishadi. Har bir
guruhdan I tadan o'quvchi chiqib misollarni 10 yechadi. Kim ko'p misol yechsa shu
guruh g'olib bo'ladi. "Sonli vagonchalar" o`yini 2 sonini 2, 3, 4, 5, 6 sonlariga
ko'paytirishni mustahkamlash darslarida foydalanish mumkin. O'yin maqsadi:
o'quvchilarni hozirjavoblikka, muslaqil fikrlashga o'z-o'zini boshqarishga o'rgatish.
Tarqatmalar stol ustiga yoyib qo'yiladi. O`yin jihozi: 1-guruh: 2∙3; 2∙6; 7∙2; 9∙2;
5∙2; 4∙2; … 2-guruh: 2∙4; 2∙9; 2∙7; 8∙2; 2∙5; … O`yinnning borishi: O'quvchilar 7
kishidan iborat 2 guruhga bo'linadilar. Guruh a'zolari stol ustiga qo'yilgan
tarqatmalarni tanlab, ifodaning qiymatiga ko'ra sonlar tartib bilan vagon bo'lib qo'l
ushlashib turadilar. Poyezdni to'g'ri tuzgan guruh g'o'lib chiqadi. “Tez yurar
poyezd” o`yini O'yin maqsadi: O'quvchilarning intelektual bilim salohiyatini
oshirish. O'yin jihozi: doskaga bir - biriga qarama - qarshi turgan poyezd rasmi bor](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_13.png)
![ko'rgazma ilinadi. O'yinning borishi: Doskaga 2 o'quvchi chiqadi. O'qituvchi
bergan savollarga to'g'ri javob bergan o'quvchining poyezdi oldinga surilaveradi.
"Marra"ga birinchi bo'lib yetib kelgan o'quvchi g'olib bo'ladi. Savollar: 1. Kesma
nima? 2. Aylana? 3. 1 m=?. sm. 4. To'rtburchakning yuzi nimaga teng? kabi
savollardan foydalanish mumkin. Ayniqsa o'yin jarayonida ularning idroki, zehni,
xotirasi, bilim olish ishtiyoqi va ehtiyoji mustahkamlana 11 boshlaydi, ijodiy
qobiliyati namoyon bo`la boshlaydi.
II Bob
2.1 MATEMATIK TOPISHMOQLAR
Bir daraxtda o'n ikki butoq, Uch yuz oltmish besh yaproq. Yaproqlarning bir yog'i
qora, Bir yog'i oq. (yil, oy, kun, kecha, kunduz ) O'ynar uchta qiz bola , Go'yo
ochilgan lola. Do'stlari kelishdi beshta, Ayt ular bo'ldi nechta? ( 8ta ) Oppoq tovuq
don cho'qir, Suv ichadi qorasi . Necha tovuq bo'ladi, Qo'shilganda olasi . ( 3ta )
Kelishardi izlab buloq, Bir echki-yu ikkiuloq. Ularda bor necha quloq, Qancha
oyoq hamda tuyoq. ( 3x2 3x4 3x8 ) Ko'm-ko'k archa ostiga qurdik belanchak,
Belanchakda uchmoqqa turar navbatda . Sakkiz malla tulki-yu, beshta bo'richa,
Yetti ayiq bolasi , bir juft quyoncha Aytinglar-chi bolalar, hammasi nechta?
( 8+5+7+2 =22 ) O'ktam titdi o'n uch cho'rtan, Alisher ham to'rtta sazan. Ulug'bek
tutdi ikki laqqa, Nechta baliq chiqdi qirg'oqqa ? ( 13+4+2 = 19 ) Ozingizni sinab
ko'ring 1-savol. Quydagi sonlarni yoza olasizmi ? -39899, 10040 sonlaridan bitta
ortiq. -80000, 100000, 9999 sonlaridan bitta kam. -38600 dan 100 ta kam. -7484
dan 1000 ta kam. - Eng kichik besh xonali son. - 87323 sonida nechta yuzlik bor?
2-savol. 100305 soni nechta raqamdan tuzilgan ( 3ta 13 raqamdan - 1, 0 , 3, 5 ) 3-
savol. Qandaydir ikki sonning ko'paytmasi ulardan biriga teng bo'lishi mumkinmi ?
(1x1=1 1x0=0) Qanday ikki sonning bo'linmasi ulardan biriga teng? Qanday ikki
sonning yig'indisi ularning har biriga teng ? ( 0+0=0) 4-misol. 720 ning uchdan biri
necha ? 5-misol. 137895 va 137985 ni taqqoslang. 6-misol. Tomoni 40 m bo'lgan
futbol maydoninig yuzi qancha bo'ladi ? Perimetri - chi ? 7-misol.Eng kichik to'rt
xonali sonni eng kichik ikki xonali songa ko'paytiring .( 1000x10=10000 ) 8-misol.
Teskari yozilganda o'zgarmaydigan to'rt xonali son yozing (1001, 2112, 5665 ) 9-](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_14.png)
![misol. Yarim metr necha dm ? 10-misol. Akasi 12 yosh 7 oylik. U singlisidan 3
yosh 5 oy katta bo'lsa, singlisi neha yoshda? ( 4 yosh 2 oy ) Ifoda tuzish va
hisoblashga doir mashqlar. 1-mashq. 21 va 301 sonlarining ko'paytmasini 168 ga
orttiring 2-mashq. 6ta yuz , 2ta o'n , 9ta bir va 4ta yuz , 9ta o'ndan iborat sonni
yozing. 3-mashq. 1645,2190,1959,199,304 sonlarida nechta yuz bor ? 4-mashq.
14020 ni 107 ga orttiring . 5-mashq. 804 sonini yarmini toping. 6-mashq. Erkin
kunning 1/3 qismini uxlaydi. Erkin necha soat uxlaydi. 7-mashq. 100101 va 3
hamda 1002 va 2 sonlari bo'linmasining yig'indisini toping. 8-mashq. Kvadratning
perimetri 280 sm . Uning tomoni nimaga teng . 9-mashq. 2 va 6 raqamlaridan
foydalanib uchta uch xonali son yozing va o'sib borish tartibida joylashtiring 10-
mashq. Qanday ikki xonali sonni 17 ga bo'lganda qoldiqda 2 hosil bo'ladi.
2.1. Vaqtga doir masalalar.
Boshlang’ich sinflarda vaqtga doir misol va masalalar qaraladi . Boshlang’ich
sinflarda ayniqsa, III-IV sinfda ko'proq vaqtga doir misollar qaraladi, quyidagicha
masala turlari ishlanadi: 1. Hodisalarniiig boshlanish vaqti va o’tgan vaqtiga ko’ra
hodisaning boshlanish vaqtini topishga doir masalalar. 2. Hodisanmg tamom
bo’lish vaqti va o’tgan vaqtga ko’ra hodisaning tugagan vaqtini topishga doir
masalalar. 3. Hodisalar orasidagi vaqt oralig’ini topishga doir masala. Bu xildagi
masalalar o'zaro teskari masalalardir. Darsliklarda bu xildagi o’zaro teskari
masalalarni bir vaqtda kirish va qarash tavsiya etiladi. Masalan, maktabda darslar
soat 9 da boshlanadi va 4 soat davom etadi. Maktabda darslar qachon tugaydi?
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga "Vaqt o’lchovlari" mavzusini o’rgatishda bolalar
vaqt o’lchovining asosiy birliklari haqida konkret tasavvurga ega bo’lishlar kerak.
Bular yil, oy, hafta, sutka, soat, minut. O’qituvchining vazifasi о ’quvchilarni
vaqtni aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga shuningdek, hodisaning
qancha vaqt davom etganligi, boshlanishi va oxirini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan
har xil masalalarni yechishda foydalanishga o’rgatishdan iborat. O’quvchilarga
vaqtni tushuntirish dastlab tobel-kalendarning hafta kunlari aniq tasavvurlar orqali
amaliy faoliyatlari, kuzatishlari asosida shakllantiriladi. 1 minutning qancha davom
etishini shakllantirish uchun shunday mashqlar kiritiladiki, bu mashqlar yordamida](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_15.png)
![bolalar 1 minutda nima qilishga ulgurishi mumkinligini bilib oladilar.
O’quvchilrning o’zi hayotlarida 1 minutning ahamiyatini o'z tajribalaridan olib
tushuntirish katta samara beradi. Masalan: Ikki guruh qatnashchilari o’rtasida
yugurish musobaqasi olib borildi. Bu musobaqada Yoqub Muzaffardan marraga bir
minut oldin keldi. Agar Muzaffar yana ham tezroq harakat qilganida shu 1 minut
ichida kelgan bo’lardi. l. Dars soat 2 da boshlanadi va 45 minut davom etadi. Soat
modelida dars qachon tugashini ko’rsating. Masalan: 2. Maktabda dars soatlari 8
da boshlanadi. 4 soat dars o'tilgandan keyin soat necha bo’ladi? 3. Agar kechasi
soat 2 da yomg'ir yog'ayotgan bo’lsa, 48 soatdan keyin quyosh chiqib turishi
mumkinmi? Javob: yo’q mumkin emas, chunki 48 soatdan keyin yana kechasi
bo’ladi. Ikkinchi masalani yechishda yana o’sha chizmadan foydalanish mumkin.
Chizmada o’quvchilar oldin darslarning kirish vaqtini belgilaydi va 13 sonini
qo’yilgan belgidan chapga qarab 4 ta bo’lak sanaladi 9 raqamli belgi topiladi.
Yechilishi: 13 – 4 = 9 Javob: Maktabda darslar soat 9 da boshlanadi. Shundan
keyin o’quvchilar bilan birgalikda berilganlarga teskari bo’lgan uchinchi masalani
tuzish kerak. Maktabda darslar soat 9 da boshlanib soat 13 da tamom bo’ladi.
Maktabda darslar qancha davom etadi. O’quvchilar chizmaga asoslanib ushbu
yechimni topadi. Javob: 13 – 9 = 4 maktabda darslar 4 soat davom etadi.
O’quvchilar masalalarning shartlari, savollari va yechimlarini taqqoslab bu
masalalarning hammasi o’zaro teskari masalalar ekaniga ishonch hosil qiladilar. 12
9 3 3 6 24 Bundan keyin shunga o’xshash masalalarni chizmaga asoslanmay
yechish kerak. Vaqtga doir bu xildagi bir qator masalalarni og’zaki yechish
mumkin. Sutka ichidagi vaqtni hisoblashga doir qaralgan holdagi masalalar bilan
bir qatorda darslikda ham masalalar ham berilganki, ularning matematik mazmuni
shu vaqtda o’rganilayotgan mavzu mazmuni bilan o'rganiladi. Masalan; “Vaqt
o’lchov birliklari bilan yozilgan ismli sonlarni qo’shish mavzusini o’rganishda
o’quvchilarga yechish uchun quyidagilarga o’xshash masala1ar beriladi “.
O’quvchi birinchi kuni 12 soatu 45 minut, ikkinchi kuni 10 soatu 35 minut havoda
bo’ldi. O’quvchi ikki kun davomida qancha vaqt havoda bo’lgan? Yechilishi: 12
soat 45 minut + 10 soat 35 minut 22 soat 80 minut 80 minut – 1 soatu 20 minut,](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_16.png)
![shu sababli 22 soat 80 minutni o'zgartirib, 23 soat 20 minutni hosil qilamiz.
Bolalarda vaqt haqidagi tasavvurlar uzoq kuzatishlar, tajribalarning jamlanib
borishi, boshqa miqdorlarni o’rganish jarayonida sekin rivojlanib boradi. Vaqt
haqidagi dastlabki tasavvurlarni bolalar maktabgacha bo’lgan davrda oladilar. Tun
va kunning, yil fasllarining almashinishi, bolalarning hayotidagi rejimli
momentlarning takrorlanishi bularning barchasi vaqt haqidagi tasavvurlarni
shakllantiradi. 1-sinf o’quvchilarida vaqt haqidagi tasavvurlar maktabgacha
yoshdagi bolalardagi kabi eng avvalo, ularniiig amaliy faoliyatlarida shakllanadi:
kun rejimi tabiat kalendarining yuritilishi va hikoyalar, ertaklar o’qiganlarida va
kinofilm ko’rganlarida voqealarning ketma-ket kelishini qabul qilishi, har kuni
daftarlarda ish kunini yozib borishi bularning hammasi bola vaqt o’zgarishini
ko’rishga, vaqt o’tishini his qilishga yordam beradi. Dastur 1 sinfda bolalarni hafta
kunlari va ularning kelish tartibi bilan tanishtirish ishini ko'zda tutadi. I sinfdan
boshlab bolalarning tajribalarida ko’ p uchratadigan tanish vaqt oraliqlarini
taqqoslashga kirishish zarur. Masalan; nima uzoqroq davom etadi; darsmi yoki
tanaffusmi, o’quv choragimi yoki ta’tillarmi, nima vaqt bo’yicha qisqaroq;
bolalarning mashg’ulotlardagi vaqtimi, ota-onalarning ish kunimi? Katta amaliy
ehtiyoji borligi munosabati bilan 1-sinf o'quvchilariga vaqtni soat yordamida
qanday aniqlashni o’rgatish foydali, bunda bolalar vaqtini hozircha 1 soatgacha
aniqlikda hisoblashga o’rganishlari yetarli. Vaqt birliklari bilan tanishtirish
bolalarning vaqt haqidagi tasavvurlarini aniqlashtirishga yordam beradi. Bolalar
har bir vaqt birligi haqidagi konkret tasavvurlarni shakllantirish, ular orasidagi
munosabatlarning o'zlashtirilishiga erishish kalendar va soatdan foydalanishga
o'rgatish va tugash vaqti ma'lum bo’lsa, uning davom etish vaqtini hisoblashga doir
uncha murakkab bo’lmagan masalalarni ular yordamida yechish, shuningdek, unga
teskari masalalarni yechishi zarur. “Mashinist poyezdni bir shahardan ikkinchi
shaharga haydab bormoqda. U 4 soatu 45 minut yurganidan keyin yana 2 soatu 35
minut ortiqroq yuradigan yo’l qoladi. Mashinist poyezdni bir shahardan ikkinchi
shaharga qancha vaqtda haydab kelishi zarur?” Masala shartini qisqacha bunday
yozish mumkin: Yurdi – 4 soatu 45 minut Qoldi – ? Yurganidan 2 soat 35 minut](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_17.png)
![ortiq. Yechilishi: 4 soat 45 minut + 2 soat 35 minut 6 soat 80 minut = 7 soat 20
minut. 7 soat 20 minut + 4 soat 45 minut 11 soat 65 minut = 12 soat 5 minut
§ 2.4. Muammoli xarakterdagi didaktik masalalar
Matematika o’qitishda boshlang’ich sinf o'quvchilarini, ularning idrokini,
hozirjavobligini, barcha hissiyot1arini rivojlantirish muammoli vaziyatlarni ham
vujudga keltirishni talab etadi. Bu vaziyatni biz ko’proq masala va misollar orqali
o'quvchilar ixtiyoriga havola qilamiz. Bir necha yillardan beri bizning
mamlakatimizda, shuningdek, xorijiy mamlakatlarda muammoli o’qitish masalasi
intensiv ravishda o’rganilmoqda. Muammoli o’qitish deganda nima tushuniladi?
Hozirgi vaqtda muammoli o'qitishning bir qiymatli ta'rifi yo’q. Shunga qaramay,
tadqiqotchilarning ko’pchiligini muammoli o’qitish yagona o’qitish sistemasini
zaruriy tarkibiy qismi va muammoli vaziyat hosil qilish va vaziyatlarni hosil qilish
usullaridan foydalanish asosida o’quvchilarning reproduktiv (eslash) va ijodiy
faoliyatlari birlashmasini nazarda tutadi degan bitta fikrga moyildirlar. Muammoli
o'qitishning eng asosiy xususiyati — muammoli vaziyatni hosil qilishdir. Didaktika
tilida muammoli vaziyat hosil qilish shuni bildiradiki, bunda o’qituvchi
o’quvchilar oldiga shunday savol qo’yadiki, ular bu savolga bilimlari yetarli
bo’lmagani uchun to’la javob bera olmaydilar. Matematik masalalarning savoli
uning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Shu munosabat bilan bunday savol
tug’iladi. Har qanday matematik masala muammoli xarakterga ega bo’ladimi yoki
muammoli vaziyat hosil qiladimi? Bunga mashhur polyak didaktigi B.Okon
quyidagicha yozadi: oddiy xarakterli masala yechishdan, bir muncha farq qiladi.
Bunday muammoli masalalarda faqat yechish, hisoblashlar bajarishgina talab
qilinmay balki, miqdorlar orasidagi munosabatlarni taqqoslash, umumlashtirish,
isbotlash, haqiqatligini aniqlash, imkoniyatining yetarliligini talab qiladi.
Muammoli o'qitishda bosh mezon muammoli vaziyat yaratishdir. Muammoli
vaziyatni yaratishning ba'zi usullarini qarab chiqaylik. 37 - o’quvchilarni predmet
va hodisalarning umumiy va farqli tomonlarini aniqlash maqsadida kuzatishlar,
taqqoslashlar, qarshi qo’yilishlarga undash. - bolalar uchun yangi shakllar yaratish.
Bu shartlar ma'lum usullar bilan o'zgartirilishi va zarur o’zgartirishlarni bajarish](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_18.png)
![degan talab qo’yish mumkin. - o’quvchilarni amaliy masalalar bilan tanishtirishni,
bu masalalarni o'quvchilarni bilimlar sistemasi bilan yangi masalalar yechishda
ulardan qilinadigan talablar orasida mos kelmaslik faktlarni tahlil qilishga undaydi.
- amaliy mashqlarni mustaqil yechishda payd о bo’ladigan qat'iy vaziyatlardan
foydalanish. - oldin bilganlarni yangi sharoitda tadbiq etish. - ma'lumotlari
yetishmaydigan masalalardan foydalanish. - kontrol masala shartiga qo’yilgan
savollar ham muammoli vaziyat hosil qiladi. Ma'lumotlari yetishmaydigan
masalalar ham muammoli masalalarga kiradi. Ma'lumoti yetishmaydigan
murakkab masalani keltiramiz. «Paxtakorlar ikki kun davomida bir maydondagi
paxtani terib olishlari kerak. Buning uchun qancha odam kerak bo’ladi?»
О ’quvchilar masalani analiz qilib uni yechish uchun qanday ma'lumotlar
yetishmayotganini aniqlaydilar. Savollarga javob berish uchun o’quvchilarnmg
o’qish faoliyatlaridan olgan bilimlaridan foydalanishni talab qiladigan masalalarni
ham muammoli masalalar jumlasiga kiritishimiz mumkin. Muammoli
masalalardan nanumalar: l. Qator turgan ikki sondan qaysi biri katta ekanligini
aniqla. Bu son ikkinchi sondan qancha katta ekaligini top. 27 32 42 26 35 21 57 19
38 2. Kerakli sonlarni qo’yib jadvalni to’ldir. 1-qo’shiluvchi 26 18 15 36 17 38 2-
qo’shiluvchi 42 34 51 21 46 50 Yig’indi 50 76 39 100 58 69 3. Qiziqarli
kvadratning bo’sh kataklarini to’ldir. 4 5 8 6 4. Ikkita masala tuz: + = - = 5. Xalima
7 ta ko'k bayroqcha, Matluba esa undan 3 ta ortiq qizil bayroqcha yasadi. Matluba
nechta qizil bayroqcha yasagan? 7+3=10 Javob: 10 ta qizil bayroqcha yasagan. 6.
Omborlarning birida 78 qop don, iikinchi omborda 100 qop don bor. Ikkinchi
ombordan 25 qop don olindi. Birinchi omborda ikkinchi ombordan necha qop ortiq
don bor?
§ 2.5. Idrok qilishga doir masalalar
Boshlang’ich sinflarda matematika o'qitishning hozirgi kunda amaliyotda ko’proq
qo’llanayotgan mehnat faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadigan yo’l bu idrok
qilishga doir masalalar bo’lib, ularning keng qo’llanilishi birinchi navbatda
o’quvchilarning ongi, idroki, ularning hozirjavobligi, topqirligi, shuningdek,
ularning bilimi oshadi. Hozirgi kunda idrok qilishga doir masalalar keng](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_19.png)
![qo’llanilib, darsning unumdorligi, qiziqarliligini oshirib boradi. Matematika
o’qitishning idrok qilishga doir masalalari hisoblash, o’lchash va grafik
ko'nikmalarini hosil qilishi, ya'ni eng sodda arifmetik amallarni bajarishdan iborat
bo’lib, avtomatizmgacha yetkaziladi. Bundan tashqari o'quvchilarni mustaqil
ravishda matematik qonuniyati va munosabatlarini yechish, umumlashtirishlar
qo’shish og’zaki va yozma xulosalar qilishga o’rgatiladi. Matematika o’qitishda
o'quvchilarning nazariy saviyasini oshirishga alohida e'tibor qilinadi. Boshlang’ich
sinflarda idrok qilish masalalari rivojlantiruvchi ta'lim hisoblanadi. Ta'limning bu
funksiyasi mantiqiy vaziyatini va fikrlashning matematik usullarini
rivojlantirishdan iborat, ya'ni kuzatuvchanlik, tafakkur, nutq, xotira, tasavvurni
rivojlantirishni ta'minlaydi. Fikrlash jarayonini qisqartira bilish va qisqartirgan
struktura bilan fikrlash qobiliyatlari idrok qilishning o'sishiga olib keladi. Fikrlash
jarayonini teskarilash, ya'ni fikrlashning to’g’risidan teskarisiga o’tish idrok
etishning asosiy turtkisi hisoblanadi. Ixcham fikrlash bir aqliy operasiyadan
boshqasiga о ’t а bilish traferatlardan hosil bo’lish idrokning o'sishiga olib keladi.
Matematik xotira – bu umumlashtirilgan struktura va mantiqiy jadval xotirasidir.
Fazoviy tasavvur qilish ham idrok qilishning o’sishiga samarali ta'sir ko’rsatadi.
Idrok qilishga doir masalalar logik masalalar, qiyinroq masalalar matematikada
sinfdan tashqari vaqtlardagina qaralmay, balki sinf mashg’ulotlarida ham
qaraladigan material xizmatini bajaradi. 40 III-IV sinf darsligida beriladigan idrok
qilishga doir bir qator masalalarni qarash bilan cheklanamiz. Quyida idrok qilishga
doir masalalardan ke1tiramiz. 1. Fazoviy tasavvurlarni hosil qiluvchi idrok qilishga
doir masala. 6* 5* Yulduzchalar o’rniga shunday son qo’yginki, natijada - *8*4
ayirma tog’ri qiymatga ega bo’lsin. 2856 Javobi: 6750 -3894 2856 2. 9 ta tanga.
Shularning ichida 1 tasi qalbaki bo’lib, shu tanga boshqa tangalardan yengilroq.
Ikki marta tortish bilan yengi1 tangani aniqlang. Tangalar 10 ta bo’lgandachi?
Javob: Taroziga tangalarni uchtadan qilib qo’yamiz va teng bo’lsa ikkinchi marta 1
tadan qilib tortamiz. Agar tarozi teng bo’lsa qolgan tanga qalbaki bo’ladi. 3.
Dadasi ayasidan 3 yosh katta, qizi o’g’lidan 2 yosh katta. 4 yil oldin hammasining
yoshi 8 bo’lgan. Ularning har biri hozir necha yoshda? 4. Quyidagi](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_20.png)
![uchburchakning uchi va tomonlariga 1,2,3,4,5,6 sonlarini shunday joylashtiringki,
bunda yig’indi 9 ga teng bo’lishi kerak. Uchburchak tomonlari yig’indisi. 5.
Uyning 4 tomoniga 8 ta stelni bir xil qilib joylashtiring. 1 6 2 5 3 4 41
§ 2.6. III sinfda o'rganiladigan murakkab masalalar tizimi
Ushbu malakaviy bitiruv ishini yorituvchi amaliy mazmundagi masalalarning
turlarini aniqlash uchun hozirgi paytda о ’zbek maktablarida qo’llanib kelinayotgan
1-2-3-4 sinflarning matematika darsliklaridagi barcha masalalar o’rganib chiqildi.
Boshlang’ich sinf darsliklarida, amaliy mazmundagi masalalar ko'proq 4-sinf va 3-
sinfda uchraydi chunki bu sinflar bevosita 1- va 2-sinfda olingan bilimlarni davom
ettirib sekinlik bilan murakkablashib boradi. Boshlang’ich sinflarda amaliy
mazmundagi masalalarni tuzish katta ahamiyatga ega. Chunki bu turdagi masalalar
o'quvchilarning fikrlash doirasini, idrokini, hozirjavobligini oshiradi. Boshlang’ich
sinflarda o'tiladigan amaliy mavzudagi masalalardan quyidagilar ko'proq
xarakterlidir: harakatga doir, proporsional miqdorli masalalar, iqtisodiy masalalar,
statistik ma'lumotlarga asoslangan masalalar o'qitishda yuqori ko’rsatkichlar
beradi. Harakatga doir masalalar Matematika o'qitishda harakatga doir masalalar
jumlasiga harakatni xarakterlovchi uchta miqdor – tezlik, vaqt va masofa orasidagi
bog’lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi. O’quvchi murakkab masalaning
yechimini o’rganish uchun oldin sodda masalalarning yechimini o’rganishi zarur.
Shuning uchun ham harakatga doir masalalar kiritiladi. O’quvchi murakkab
masalaning yechimini o’rganish uchun oldin sodda masalaning yechimini
o’rganishi zarur. Shuning uchun ham harakatga doir masalalar ustida ishlashni
masofani aniqlashga, vaqt oralig’ini aniqlashga oid bir qator masalalarni yechish
kerak. Quyidagi shartlarga doir sodda va murakkab masalalar. Bu masalalarda -
tezlik, vaqt yoki masofa qolgan ikkitasiga bog’liq holda qatnashadi. a) Uchrashma
harakatga doir masalalar. b) Ikki jismning qarama-qarshi yo’nalishdagi
harakatlarga doir masalalar. v) Ikki jismning bir yo’nalishdagi harakatga doir
masala. 42 Bunday masalalarga namunalar keltiramiz. Bu turdagi masalalarni
yechishda ko’rgazmalilikdan keng foydalanilsa ancha maqsadga muvofiq bo’ladi.
O’quvchilarning tezda idrok qilishiga va ko’z o’ngida aniq tasavvur qilishda](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_21.png)
![ko’rgazmalilik muhim rol o’ynaydi. Masalan: .Ikkita mashina ikki shahardan
yo’lga chiqqan bo’lsa, ularning orasidagi masofa va vaqtlarni topish berilgan
bo’lsin. Bunda o’ qituvchi avtomobilning karton modelini yasab harakatga
keltiradi. Ma'lumki, avtomobil qanecha masofa o’tdi. 1. O’quvchi soat 8.30 da
uydan chiqib, soat 8.50 da maktabga yetib keldi. O’ quvchi yo’ lda necha minut
yurgan? O'quvchilar bunday masalalarni yechganlaridan keyin ularning harakat
haqidagi tasavvurlarini umumlashtirish va tegishli chiziqlarni bajarishga o’rgatish
kerak. Masalan, bitta jism (tramvay, mashina, odam) tez va sekin harakat qilishi
to'xtashi mumkin. Ikkita jismning bir-biriga harakati yaqinlashish qarama-qarshi
yo’nalishda harakat qilishi mumkin. Bularning barini sinf sharoitida kuzatib
tegishli chizmalar qanday chizilishini ko'rsatish kerak. Yo’lni kesma bilan, jo'nash
joyini, yetib borish joyini kesmadagi nuqta va tegishli harf bilan belgilash qabul
qilingan. Ma'lumki, harakat va masofa vaqti bo’yicha tezlikni topishga doir
masalalar «Piyoda har 3 soatda 15 km yo’l bosgan bo’lsa, u qanday tezlik bilan
yurgan?». O’quvchilar o’qituvchi ishtirokida jadvalga yozishni o’rganadilar.
Masalada nima ma'lum (piyoda yo’lda 3 soat yurgani). 3 soat – bu piyodaning
yurgan vaqti, tushuntiradi o’ qituvchi. Masalada yana nima ma'lum? (pivoda 3
soatda 15 km yurgani). 15 km tushuntiradi o’qituvchi. Masalada nimani bilish talab
qilinadi? 2. tezlik va vaqtga ko’ra masofani topishga doir masalalar. Masalan,
Alixon piyoda soatiga 3 km tezlik bilan 2 soat yo’lda bo’ldi. Alixon qancha yo’l
yurgan? 43 Tezlik Vaqt Masofa Soatiga 3 km 2 soat ? Masalani yechish vaqtida 1
soat 2 soatdan qancha kam bo’lsa, shuncha masofa ko'p bosadi, degan muhokama
bilan o’quvchilar bunday xulosaga keltiriladi: masofani topish uchun tezlikni
vaqtga ko'paytirish kerak. 3 km x 2 soat = 6 km\soat 3. Ma'lum masofa va tezlikka
ko’ra harakat vaqtini topishga doir masalalar. Masala quyidagicha bo’ladi: 6 km
masofani piyoda kishi soatiga 3 km tezlik bilan o’tdi. Piyoda bunday masofani
necha soatda o’tgan. Tezlik Vaqt Masofa Soatiga 3 km ? 6 km Harakatga doir
masalalar bir xil yondashishni talab qilgani uchun metodikada 3 xil masala
qaraladi: 1.Berilgan harakat tezliklari va vaqtga ko’ra masofa topiladigan
masalalar; 2. Berilgan tezliklar va masofaga ko’ra harakat vaqti topilgan masalalar.](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_22.png)
![3. Berilgan masofa va harakat vaqtiga ko’ra jismlardan birining tezligi topiladigan
masalalar. Yuqoridagi 3 xil masalalar o'zaro teskari masalalardir, ularni bir
darsning o’ziga kiritish kerak. Proporsional miqdorli masalalar Boshlang’ich
sinflarda matematika o'qitish metodikasida harakatga doir masalalardan tashqari
proporsional miqdorli masalalar ham qaraladi. Ular quyidagilar: - munosabatlar
usuli bilan yechiladigan oddiy masalalar. - proporsional bo’lishga doir masalalar. -
ikki ayirmaga ko’ra noma'lumni topishga doir masalalar. 44 I. Munosabatlar usuli
bilan yechiladigan oddiy uchlik qoidaga doir masalalar Oddiy uchlik qoidaga doir
masalalarning mohiyati shundan iboratki, oldin bir son ikkinchisidan necha marta
borligini bilish kerak, so’ngra bu sonni miqdorning ma'lum qiymati qancha bo’lsa,
shuncha marta kattalashtirish yoki kichiklashtirish kerak. Masalan, quyidagi
mashqlarni bajarish kerak. «12 m da 12 litrdan necha marta bor? 36 soni 6 sonidan
necha marta katta?>>. Shuni ham aytib o’tish kerakki, oddiy uchlik qoidaga doir
masalalarni munosabatlar usuli bilan yechishda, ularning shartlarini faqat rasmlar
bilan tasvirlamasdan, jadvallar tarzida ham yozilishi mumkin. II. Proporsional
bo’lishga doir masalalar Proporsionalli bo’lishga doir masalalarni kiritishdan va
yechishdan oldin ikki amalli masalalarni yechib o’rganishi kerak bo'ladi.
Proporsional bog’lanishli masalalar o’quvchilarning masalalarni qiziqish bilan
yechishlariga va masala shartli shaxsi tushunishiga olib keladi. Ikki amalli
masalalarni proporsional bog’lanishga oid qilib o’zgartirishi ham mumkin.
«Birinchi marta 5 ta bir xil, ikkinchi marta esa 2 ta shunday piyola sotib olindi.
Hamma piyola uchun 42 so’m to’landi. Birinchi marta va ikkinchi marta qancha
pul to’langan?». Bunda ko’rgazma, ya'ni chizilgan rasm o'quvchilarning oldingi va
yangi masala orasidagi о ’xshashlik va farqni tushunishlarini osonlashtiradi, yangi
masalaning yechilishini yengillashtiradi. Proporsional bo’lishga doir ikkinchi xil
masalalarni kiritishdan oldin ikki amalli masalalar yechish kerak. lkki qiz bir xil
lentadan olishdi. Birinchi qiz o’zi olgan lenta uchun 90 so’m, ikkinchisi 60 so’m
to’ladi. Agar bir metr lentaning bahosi 30 so'm bo’lsa, har qaysi qiz necha metr
lenta olgan? 45 Masalaning shartini jadval tarzida yozamiz. Bahosi Miqdori Jami
puli 1-qiz 30 so'm 2-qiz 30 so'm ? ? 90 so'm 60 so'm Har qaysi sodda masalani](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_23.png)
![yechishda o'quvchilar qatnashishmaydi. 1) 90 : 30 = 3 m 2) 60 : 30 = 2 m javob:
birinchi qiz 3 m lenta, ikkinchi qiz 2 m lenta olgan. Bu masalani o'quvchilar
yechganlaridan keyin ularga ikkala qiz birgalikda necha metr lenta olganini
topishni buyuradi. O’quvchilar qo’shish amalini bajarishadi. 3 + 2 = 5 m
Proporsional bog’lanishli masalalar o’quvchilarni o’ylanishga majbur qiladi.
Jizzaxdan Samarqandga qarab avtobus soatiga 60 km tezlik bilan to'xtamay bordi.
Samarqanddan unga qarab ikkinchi avtobus yurdi va soatiga 45 km tezlik bilan
to’xtamay yurdi. Avtobuslar uchrashishdan bir soat oldin qanday masofada
bo’lishgan? Yechilishi: 60 + 45 = 105 km Soat 3 da devor soati 12 sekund ichida 3
marta zang uradi. Shu soat kech soat 7 da 7 marta zangni necha sekundda uradi? 1)
3 – 1 = 2 zang 2) 12 : 2 = 6 sek 3) 7 – 1 = 6 zang 4) 6 x 6 = 36 sek 46 X u l o s a
O’quvchilarni murakkab masalalarni yechishga o’rgatish 4-sinf matematikasining
asosiy vazifalaridan biridir. Bunda amallar soniga nisbatan cheklanmaydi, ya'ni
o’quvchi nafaqat ikkita, balki uchta va to’rtta ko'paytmalarning yig’indisini topish
talab etilgan, hayotiy masalalarni yecha olishi kerak. Tarkibli masalalarda sodda
masalalarning barcha turdagi ko’rinishlari uchrashi mumkin. Tadqiqotimizda
berilganlar bilan izlanayotganlar orasida bog’lanish o’rnata olish ko’nikmasiga
nisbatan talabni ko’proq qo’yuvchi bir qator yangi masalalar berish nazarda
tutilgan. Bu masalalarni o’rganish uchun alohida dars qo'shimcha dars soatlari
shart emas. Bunda o’qituvchi dastlab masala haqida tushuntirishlar olib boradi,
so’ngra o’quvchilar o'zlari mustaqil ishlashlari uchun metodik tavsiyalar taklif
qilishi mumkin. Murakkab masala yechishda asosiy bosqichlarni quyidagicha
belgilash mumkin: 1. masalani o'qish; 2. ma'lum va noma'lumlarni aniqlash; 3.
qisqa yozuv yoziladi; 4. yechish rejasi tuziladi; 5. yechish bajariladi; 6. javob
aniqlanadi: 7. javob tekshiriladi. Masala yechishda materiallar asosan tevarak-
atrofdan olinishi maqsadga muvofiq. Bizning tadqiqotimiz obyekti hisoblangan
vaqtga doir, geometrik va idrok qiluvchi masalalar o’quvchilarni masala yechish
bilan birga matematikani yaxshi o’zlashtirishiga ham xizmat qiladi. “3-sinfda
murakkab masalalar ustida ishlash” mavzusi yuzasidan olib borilgan
tadqiqotlardan quyidagi xulosalarga keldik: a) boshlang’ich matematika kursida](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_24.png)
![matnli masalalar, xususan, murakkab masalalar yechish alohida o’rin egallaydi 47
b) o’quvchilarni baho, miqdor va qiymat, vaqt, tezlik, masofa orasidagi va boshqa
miqdorlar orasidagi mavjud bog’lanishlar bilan tanishtirishda murakkab
masalalarning ahamiyati katta; c) o’quvchilarni murakkab masalalarni yechishga
o’rgatishning ahmaiyati ular ustida ish olib borish usullariga bog’liq; d) masalalar
ustida ishlash jarayonida uni turli usulda yechish malakasini shakllantirib borish
g’oyat muhim; e) murakkab masalalar yechishda mulohaza yuritishning analitik va
sintetik usulidan foydalanish o’quvchilarni ancha jiddiy fikrlashga o’rgatadi; f)
fikrlashning sintetik usulida o’quvchi masaladagi son ma’lumotlaridan boshlab,
izlanayotgan ma’lumotga qarab tahlil etishni o’rganadi; g) masalada izlanayotgan
miqdordan ma’lum miqdorlarga qarab tahlil etish orqali analitik usulda yechish
malakasi shakllanadi; h) masalalar yechishda muammoli vaziyatni hosil qilish
o’quvchining idrokini, fikrlashini o’stiradi; i) geometrik mazmundagi masalalar
ustida ish olib borishda o’quvchilarning geometrik tasavvurlarini o’stirishga,
geometrik figuralar ustida ko’proq amaliy ishlar olib borish lozim; j) o’qituvchi
masala yechishning u yoki bu usulini qo’llaganda didaktika tamoyillarini hisobga
olishi lozim. 48
Xulosa
Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida matnli masalalar yechishni, jumladan
4-sinflarda harakatga doir masalalar ustida ishlashni o‘rganish muammosi bo‘yicha
tayyorlangan ushbu ilmiy-uslubiy tadqiqot ishlar asosida tayyorlangan kurs ishida
quyidagi xulosalarga keldik: 1. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida
o‘quvchilarga matnli masalalarni o‘rgatish hozirgi holati yutuqlar bilan birga ayrim
kamchiliklardan holi emas, chunki jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
juda tez o‘zgarib turibdi; - yosh boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matnli
masalalarni o‘rganishga qaratilgan zamonaviy pedagogik va axborot
texnologiyalari qo‘llashni hisobga oluvchi metodikani tanlash imkoniyati
cheklangan](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_25.png)
![Insonning butun umri vaqt bilan, qadrlash o quvi bilan bog liq. Vaqt beto xtov‟ ‟ ‟
o tadi,uni to xtatish ham, qaytarish ham mumkin emas. SHuning uchun vaqt
‟ ‟
oraliqlariniqabul qilish, voqealarni davom etishi bo yicha taqqoslash ham qiyin.
‟
Vaqtni qabulqilishimiz mukammal emas, vaqtning u yoki bu oralig ida nima
‟
bo layotganligigabog liq ravishda vaqt dam tez dam sekin o tayotgandek bo lib
‟ ‟ ‟ ‟
tuyuladi. SHuninguchun vaqt o rganish qiyin bo lgan miqdorlardan biridir.
‟ ‟
Bolalarda vaqt haqidatasavvurlar uzoq kuzatishlar, turmush tajribalarining
jamlanib borishi jarayonida astasekinrivojlanadi. Vaqt haqidagi dastlabki
tasavvurlarni bolalar maktabgacha bo lgan59davrda oladilar. Tun va kunning, yil
‟
fasllarining almashinishi, bolalar hayotidagirejimli momentlarning takrorlanishi
vaqt haqidagi tasavvurlarni shakllantiradi.
Voqealarning vaqt bo yicha ketma-ketligi ham (nima avval bo lgan edi, nima
‟ ‟
keyin
bo lgan edi) va xodisalarning davomiyligi haqidagi tushuncha ham bolalar
‟
tomonidanqiyin o zlashtiriladi. Birinchi sinf o quvchilarida vaqt haqidagi
‟ ‟
tasavvurlarmaktabgacha yoshdagi bolalardagi kabi eng avvalo ularning amaliy
faoliyatlaridashakllanadi; kun rejimi, tabiat kalendarining yuritilishi, hikoyalar,
ertaklaro qiganlarida va kinofil
‟ ь mla ko rganlarida voqealarning ketma-ket ‟
kelishini qabulqilinishi, har kuni dafarlarda ish kunining yozib borilishi-bola vaqt
o zgarishiniko rishga, vaqt o tishini his qilishga yordam beradi. Dastur 1-sinfda
‟ ‟ ‟
bolalarni haftakunlari va ularnig kelish tatibi bilan tanishtirishni ko zda tutadi.
‟
SHu bilan birgadastur yildagi oylarning nomlarini va ularni kelish tartibini bilib
olishlarini, tanishvaqt oraliqlarini taqqoslashni ya ni nima uzoq davom etadi:
‟
darsmi yoki tanaffusmi,o quv choragimi yoki kanikulmi, yoshi bir xil, yoshi
‟
kichik, yoshi har xil kabitushunchalarni o rgatishni nazarda tutadi. Bolalarda
‟
yig ilgan bunday tasavvurlarikkinchi sinfda vaqt o lchovlarini o rganishga zamin
‟ ‟ ‟
bo ladi. Berilgan mavzunio rganishga bag ishlangan birinchi darsda bolalarda yil,
‟ ‟ ‟
oy, hafta haqidagitasavvurlarni shakllantirishga doir ishlar bajariladi. Yil, oy, hafta
bilan tanishtirishdao qituvchi tabel
‟ ь kalendardan foydalanadi. Bolalar tabel ь –](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_26.png)
![kalendar ь yordamida biryilda o n ikki oy borligi, davomiyligi bir xil bo lgan‟ ‟
oylarning nomini
o zlashtiradilar, ajratadilar: aprel
‟ ь , iyun ь , sentyabr, noyabr 30 kundan, qolgan 7
oy
esa 31 kundan, oddiy yilning fevrali 28 kundan, kabisa yili esa 29 kundan iborat.
SHubilan birga kalendardan oyning tartib raqamini aniqlash o rgatiladi. Masalan
‟
yilningbeshinchi oyi qanday ataladi? Iyul ь , avgust, oktyabr tartib bo yicha
‟
nechanchi oylar?
Agar oy va chislo ma lum bo lsa, haftaning kunini aniqlaydilar va
‟ ‟
aksinchahaftaning kunlari ma lum bo lsa, bu kun oyning qaysi chislosiga to g ri
‟ ‟ ‟ ‟
kelishini
aniqlash mumki
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I. A. “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”.
Toshkent, “Sharq”, 1997 yil 2. I.A.Karimov Inson manfaati, huquq va
erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo’lishiga erishish –
bizning bosh maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. Xalq so’zi. 2012 yil 8-
dekabr
3. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent, “O’zbekiston”, 2010 yil
4. Karimov I.A. “Barkamol avlod yili” Davlat dasturi to’g’risidagi Qarori.
Toshkent, 2010 yil 29 yanvar 5. Bikbayeva N. U. “Boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasi”. Toshkent, “O’qituvchi”, 1996 yil
6. Jumayev M. E., Tadjieva Z. G’. “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasi” Toshkent, 2005 yil.](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_27.png)
![7. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G’. “Boshlang’ich sinflarda matematikadan
fakultativ darslarni tashkil etish metodikasi” Toshkent, “TDPU” 2005 yil
8. Jumayev M.E. Boshlang’ich matematika nazariyasi va metodikasi (KHK uchun)
Toshkent, “Arnoprint” 2005 yil
9. Toshmurodov B. “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishni
takomillashtirish ” Toshkent “O’qituvchi”, 2000 yil
10. Jumayev M. E. “Matematika o’qitish metodikasidan praktikum” Toshkent
“O’qituvchi” 2004 yil
11. Mavlonova R. A. Raxmonqulova N.X. “Boshlang’ich ta’lining
integratsiyalashgan pedagogikasi” Toshkent “Ilm ziyo”, 2009 yil
12. Yo’ldoshev J. G’. Usmonov S. A. “Pedagogik texnologiya asoslari” Toshkent
“O’qituvchi”, 2004 yil 13. Suvonqulov A. K. Hamzayev H. X. “Boshlang’ich
sinflarda matematika o’qitish metodikasidan amaliy mashg’ulotlar” Jizzax, 2006
yil 49
14. Suvonqulov A. K. Hamzayev H. X. “Boshlang’ich sinflarda matematika
darslarida didaktik o’yinlar” Jizzax, 2007 yil
15. Bikbayeva N.U. Yangabayeva E. Matematika. Darslik 3-sinf Toshkent,
“O’qituvchi” 2008 yil
16. Boshlang’ich ta’lim jurnali 2009 yil 10-son
17. Azizxo’jayeva “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat” Toshkent 2003
yil
18. Tolipov O’.Q. Usmonboyeva M. “Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy
asoslari” Toshkent “Fan”, 2006 yil
19. Yo’ldoshev J. Yo’ldosheva F. Yo’ldosheva G. “Interfaol ta’lim sifat kafolati”
Toshkent, 2008 yil
20. Bikbayeva N.U…,,Matematika 3 – darslik” ,,O’qituvchi” Toshkent- 2001yil
21. Bikbayeva N.U… ,,Metematika 4-darslik” ,,O’qituvchi” Toshkent- 2002yil
22. Boboyeva S.O. ,,Iqtidorli sinflarda masalalar yechish” Boshlang’ich ta’lim №3
1997 yil 11-15 bet](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_28.png)
![23. Ahmedov M., Mirzamuhamedova D. ,,Masalalar yechish
metodikasi” ,,Boshlang’ich ta’lim” №6 2004 yil 42-44 bet.](/data/documents/7df8653e-aa66-4c0c-a9fa-002ba7d454ac/page_29.png)
BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK O’YINLARDAN FOYDALANISH Reja: Kirish I Bob Boshlang’ich sinflarda murakkab masalalarni dikdaktik metodikasi 1.1. Didaktik O'yinlar va ularning Ahamyati 1.2. Didaktik O’yinlar namunalar II Bob Uchinchi sinfda murakkab didaktik masalalar ustida ishlash 2.1. Matematik Didaktik Topishmoqlar 2.4. Muammoli xarakterdagi masalalar 2.5. Idrok qilishga doir masalalar 2.6. III sinfda o'rganiladigan murakkab masalalar tizimi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish Ta’lim ishi – Respublikamizni aql-zakovat va ilm borasidagi kuchquvvatini rivojlantirish, jamiyat, davlat va oila oldidagi o’z ma’suliyatini anglaydigan har jihatdan barkamol, erkin shaxslarni shakllantirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Bu borada Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda “Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo’lishiga erishish – bizning bosh maqsadimizdir” mavzusida qilgan ma’ruzasida jumladan shunday fikrlarni o’qish mumkin: “Bu – O’zbekistonda tashkil etilgan dunyo miqyosida katta qiziqish va havas uyg’otayotgan mutlaqo yangi o’quv tizimida yuksak ta’limtarbiya olayotgan, eski asoratlardan, qarashlardan uzoq bo’lgan, zamonaviy kasb-hunarlarni o’zlashtirgan, mustaqil fikrlaydigan, ertangi kunga intilayotgan bizning farzandlarimizdir. … Ishonchim komil, bunday yoshlarimizning safi qancha ko’paysa, qancha rivoj topsa, hech shubnasiz, marra bizniki, O’zbekistonnikidir”1 Masalalar yechish boshlang'ich sinflarda matematika o'qitishning muhim qismi bo'lib hisoblanadi. Boshlang'ich sinflarda sodda va murakkab masalalar o'quvchilar bilimlarini mukammallashtirishga xizmat qiladi. Ko'pgina masalalar bir necha usul bilan yechiladi. Bunday masalalarni yechishda tartibga rioya qilish bir usul bilan masala yechishni yaxshi o'zlashtirib olgandan keyingina yangi usulga o'tishi lozim. Bir necha usuldan eng o'ng'ayini, maqsadga muvofig'ini tanlab olish kerak. Masala yechish ishi masala yechish metodini yaxshi tushunishga yordam beradi, o'quvchilarning tashabbuskorligini, masala yechish usullariga nisbatan topqirlik qobiliyatini rivojlantiradi. Mavzuning dolzarbligi: Boshlang'ich sinf o'quvchilariga matematika darsligida juda ham ko'p uchraydigan masalalar va ularning yechimlarini topish 1 I.A.Karimov Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo’lishiga erishish – bizning bosh maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. Xalq so’zi. 2012 yil 8- dekabr 5 haqidagi ma'lumotlarni biz I sinfdayoq ularga o'rgatib ulardagi bilish va fikrlash qobiliyatini o'stirib borishimiz juda ham muhimdir. Masala yechishga
o'rgatishning muhimligi shundan iboratki, o'qituvchi o'zining asosiy e’tiborini matnli masalalar mazmunini matematika tiliga ko'chirishga qaratmog'i lozim. Masalalar yechishdagi hisoblash ishlari sonli masalalarni yechish malakalarini shakllantirish mashq qilishga nisbatan kamroq vaqtni talab qiladi. Masalan, biz o'quvchilarga masalaning yechimlari haqida to'liq tushuncha berganimizdan so'ng, bu yechgan masalamizning o'quvchi tushunib yecha olishi uchun biz masalaning eng ratsional qismini aniqlab va shu usulda masala yechishga ko'proq o'quvchini jalb qilishimiz kerak. Masalalalar yechish avvalo, mukammal matematik tushunchalarni shakllantirish, ularning dasturda belgilab berilgan nazariy bilimlarni Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil qilish; 2) 3-sinf o’quvchilarining murakkab masalalar bilan ishlash yuzasidan olgan bilim, ko’nikma va malakalarini aniqlash. 6 3) sinfda murakkab masalalarni yechishga o’rgatish yuzasidan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti – 3-sinf matematikasida murakkab masalalarni o'rganishning nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqish. Tadqiqot metodlari – Mavzuga oid pedagogik-metodik adabiyotlarni o'rganish; murakkab masalalarni o'rganishga doir tajriba sinov ishlarini o'tkazish va uning natijalarini tavsiyanoma sifatida ishlab chiqish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni masalalar yechishda qo'llab ko'rish. Kurs ishi natijalarining aprabatsiyalari. Kurs ish natijalari maktab xamda Chirchiq davlat pedagogika universititeti dekani, kafedra mudiri hamda kurs ishi raxbari tomonidan aprabatsiya qilindi. Jamiyatimiz yuqori ma’lumotli, fan asoslarini chuqur egallagan, milliy istiqlol ruhida tarbiyalangan, o’z bilimlarini ishlab chiqarishga mohirlik bilan tatbiq qila oladigan kishilarni talab etadi. Bunday kishilarni tarbiyalashda dars muhim rol o’ynaydi. Shu tufayli darsga bo’lgan talab ham o’sib boradi. Darsga qo’yiladigan asosiy talablardan biri ilmiylikdir. Darslarda o’rganiladigan bilimlar mazmuni o’zbek tilshunosligining ilmiy yutuqlarini o’zida aks ettirishi, ta’lim jarayonining maqsadiga hamda bolalarning bilim saviyasiga mos bo’lishi zarur. Ta’limda bularning birontasiga rioya qilinmasa, ona tili mashg’ulotlarining samaradorligiga putur etkaziladi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2 asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Ishning hajmi_____ sahifani tashkil etadi. Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir. Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda foydalanmoqdalar.Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya qila bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.Interfaol degani, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars samaradorligini oshadi, yangi darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza, bahs- munozara orqali o’rganadi, qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda o’quvchi faol ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob topishga harakat qiladi,ya’ni ham fikrlaydi, ham baholaydi , ham yozadi, ham gapiradi, ham tinglaydi, eng keragi o’zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi topshiriq mazmunini anglab yetgan o’quvchilar ta’lim jarayoniga o’zlari bilmagan holda qiziqish bilan kirishib ketadilar.Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning maqsadi: O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng qo’llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning hammasi ham boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas. Bunga 1-navbatda boshlangich sinf o’quvchisining o’qish, yozish tezligining kichikligi va sinfda aksariyat hollarda 30 tadan ortiq o’quvchi o’qishi bo’ladi. Interfaol metodlar nisbatan kichik auditoriyalarga (30 tagacha ) va ko’proq uzluksiz ta’lim tizimining o’rta va yuqori bo’ginlariga mo’ljallangan bo’lib, boshlangich sinflarda qo’llash tajribalari juda kam. SHuning uchun yangi texnologiyalarning faqat boshlangich sinf matematika darslarida qo’llash mumkin bo’lganlari haqida so’z yuritamiz. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetik-grafik ko'nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar; so'zni bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni ajratish ko'nikmalariga ega bo'ladilar .Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o'zlashtiradilar, ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'g'inlarga bo'lishni, so'zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1-sinf o'quvchilarida so'zni to'g'ri talaffuz qilish, bo'g'inlarga bo'lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish ko'nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o'z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek,
tovushlarning tabiati, so'z tarkibida bir-biriga ta'siri kabi ayrim elementar bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi. 3 sinfda fonetika va grafikani o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar o'qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.1. Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish. Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda unga ta'rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda Kichik yoshdagi o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan holda I sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida o'qishni va yozishni bilib oladilar; I Bob Boshlang’ich sinflarda murakkab masalalarni didaktik metodikasi § 1.1 DIDAKTIK O'YINLAR VA ULARNING AHAMIYATI. Ma'lumki 1-sinfga qabul qilinib, maktab ostonasida ilk qadam qo'ygan bolaning faoliyatida o'yin asosiy o'rinni egallaydi. O'yin ularning eng sevimli mashg'uloti bo'lib, ular har qanday mashg'ulotni o'yin bilan uyg'unlashtirishga harakat qiladilar. Shunday ekan o'qituvchi o'quvchi faoliyatidan ularning sevimli mashg'uloti - o'yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muofiq foydalanish bilan ta'lim jarayonining samaradorligini oshirishga imkon beradi. O'yin - bola hayotining uzviy qismidir. O'yin orqali bola atrof - muhit, tabiat hodisalari, manzaralari, buyumlar, o'simliklar, hayvonlar dunyosi bilan tanishadi. Boshlang'ich ta'lim davrida o'quvchilarning aqliy va jismoniy faoliyatini tashkil qilishda didaktik o'yinlar alohida ahamiyatga ega. Matematika darslarida didaktik o'yinlardan foydalanish o'quvchilar zehnini o'stirish, tez hisoblash ko'nikmalarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o'yinlar jarayonida o'quvchilar o'yin qoidalariga qat'iy rioya qilishga o'rganadilar, inoqlik his - tuyg'ulari, 6 dunyoqarashlari shakllanib boradi. Ta'lim jarayonida didaktik o'yinlar o'quvchilarning xususiyatiga ko'ra