1Dielektriklarda fizik jarayonlar Kirish 1. Dielektriklar fizik jarayonlar haqida umumiy tushunchalar 2. Dielektriklarga oid asosiy tushunchalar va kattaliklar 3. DelektrMaming qutblanish mexanizmlari 4. Dielektrik yo‘qotishlar va teshilishxodisalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

2K I R I S h Zamonaviy texnologiyalar asosida fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish yalpi ishlab chiqarishni, hususan, elektron asbobsozlikni xozirgi bosqichidagi muhim iqtisodiy masalalaridan biridir. Elektron asbobsozlikning asosini o‘ziga xos noyob hususiyatlarga ega bo‘lgan turli xildagi yarimo‘tkazgichli, o‘tao‘tkazgichli va metallar belgilashi tufayli bunday moddalarni olish texnologiyalari, ularning hususiyatlari va asboblar yaratish usullari tadqiqotlariga olimlar va mutahassislarni e’tibori ko‘proq qaratilgan. Lekin, ishlab chiqaruvchilar elektron qurilmalarning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan har xil izolyatsiya, himoya, ishlov berish, ulash va taglik kabi vazifalarni bajaruvchi moddalarning sifatli va chidamli asboblar yaratishdagi katta ahamiyati doimiy e’tiborida bo‘lgan. Shuning uchun moddashunoslik deganda elektron texnikasida qo‘llaniladigan barcha moddalarni kimyoviy tarkibi, kristall tuzilishi, elektronlar holati kabi xossalari bilan ularni kimyoviy va fizik hususiyatlari bilan moddalarini olish va asboblar yasash texnologiyalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlab beruvchi fan tushuniladi. Ko‘p holatlarda moddashunoslik fani asosan yarimo‘tkazgich, metall va dielektriklarni yaratilayotgan asbob xossalarini belgilovchi hususiyatlarini o‘rganish bilan cheklanib qoladi. Elektron qurilmalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan ko‘plab dielektrik moddalar sirtdan qaralganda ahamiyatsiz bo‘lib ko‘rinsa ham, ular hususiyatlarini o‘rganish, birinchidan har bir moddani qo‘llanish chegaralarini aniqlab bersa, ikkinchidan umumiy xossalari asosida ularni o‘zaro almashtirish imkoniyatlarini, yangi istiqbolli asboblar yaratish usullarini, elektron asboblarni turli ekstremal muhitlarda ishlay olish qobiliyatlarini bashorat qilishga imkon beradi. Shu munosabat bilan elektron asboblar ishlab chiqarish texnologiyalarida qo‘llaniladigan ko‘plab dielektrik materiallar xossalarini o‘rganish, ularni qo‘llanish sohalarini aniqlash, yaratilgan qurilmalarni fizik-kimyoviy hususiyatlarini belgilash, chidamlilik va ishlash muddatlarini uzaytirish kabi amaliy vazifalarni yechishda muhim rol o‘ynaydi. Dielektriklarda fizik jarayonlar hamda moddalar tarkibiy tuzilishi va fizik xossalari

3haqidagi bilimlar ularni hususiyatlari haqida atom molekulyar darajada fikr yuritishga, natijada elektron asboblar yaratishni fundamental asoslarini yaratishga olib keladi. 1. Dielektriklarda fizik jarayonlar haqida umumiy ma’lumotlar Dielektrik so‘zi yunoncha dia - orqali va inglizcha elektrik — elektr so‘zlaridan tuzilgan. «Dielektrik» atamasini Faradey elektr maydon kiradigan moddalarni atash uchun kiritgan. Dielektriklar elektr tokini yomon o‘tkazadi. Ionlanmagan barcha gazlar, ba’zi bir suyukliklar va qattiq jismlar dielektriklar bo‘ladi. Metallarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi G ~ 10 8 -10 6 Om -1 m -1 tartibida, dielektriklarniki esa 10 -10 -10 -15 Om -1 m -1 tartibida bo‘ladi. Bu tafovutni klassik fizika metallarda erkin elektronlar bo‘ladi, dielektriklarda esa barcha elektronlar bog‘langan bo‘lib, ularni elektr maydon o‘z atomlaridan ajratib ololmaydi, balki biroz siljitadi deb tushuntirar edi. Qattiq jismlarning kvant fizikasi elektronlar energiya zonalarining turlicha to‘ldirilganligidan qattiq jismlarning elektr, optik vaboshqa ko‘p xossalari kelib chiqishligini tushuntirib bera oldi. Xususan dielektriklarda valent zonalar to‘la to‘ldirilgan bo‘lib, ularning yuqorisidagi bo‘sh zona to‘ldirilgan zonadan ancha yuqorida joylashgan, to‘la to‘ldirilgan zona elektronlari elektr o‘tkazuvchanlikda qatnasha olmaydi, ularning bo‘sh zonaga o‘tib olib, o‘tkazuvchanlikda qatnasha olishi uchun yengib o‘tilishi zarur bo‘lgan energetik to‘siq (taqiqlangan zona kengligi) ancha katta, bunday o‘tish imkoniyati, odatda juda kichik, shuning uchun dielektriklar elektr tokini deyarli o‘tkazmaydi. Ularda elektr maydon elektronlar zichligini qayta taqsimlaydi (atom va molekulalar ichida elektronlarni siljitadi) - qutblanish hodisasini yuzaga keltiradi. Zonalar nazariyasiga asosan, dielektriklar bilan yarimo‘tkazgich!ar orasidagi farq yuqorigi to‘ldirilgan zona bilan bo‘sh zona orasidagi taqiqlangan zona kengligining har xil bo‘lishligidan iborat. Yarimo‘tkazgich!arda Eg<3eV, di-elektriklarda E g > 3 e V deb shartli xisoblanadi. Dielektriklarda zaryadlarning erkin ko‘chishi mumkin bo‘lmaganligi tufayli uning ichkarisiga yetarlicha kuchli tashqi elektr maydonlar kira oladi. Bunda kristall panjarasining davriy elektr maydoniga qo‘shimcha (tashqi) maydon ko‘shilganda uchta muhim holat dielektrikning ichki tuzilishining (elektronlar va ionlar vaziyatlarining)

4o‘zgarishini aniqlash imkonini berishi mumkin. Agar dielektrik namunasini statik elektr maydonga (masalan, kondensator plastinalari orasidagi maydonga) joylashtirilsa, kristallning statik dielektrik singdiruvchanligi s o ni aniqlab, kristallning ichki tuzilishi o‘zgarishi haqida muhim ma’lumot olish mumkin. s o ni mikroskopik nazariya hisoblaydi. Dielektrikning optik xossalarini, ya’ni uning yuqori takroriylikli elektromagnit maydon bilan o‘zaro ta’sirini aniqlash uchun dielektrik singdiruvchanlikning takroriylikka bog‘lanishini, ya’ni s= s(®)ni hisoblash zarur. Bunday sindirish ko‘rsatkichi n=^ ni aniqlash mumkin. Ionlar kristallarida xatto tashqi maydonlar bo‘lmaganida ham ionlar orasida uzoq ta’sir elektrostatik kuchlar mavjud bo‘lishi mumkin. Bu kuchlar panjara o‘zining muvazanatiy shakliga nisbatan deformatsiyalanishi (masalan, atomlar tebranishlari) oqibatida paydo bo‘lishi mumkin. Mazkur masalalarni tadqiqlashda muhit uchun yozilgan Maksvell tenglamalaridan foydalanish qulaydir. Keyin qattiq jismdagi mahalliy maydonlarni muxokamaga kiritib, tashqi maydon ta’sirida qutblanish xodisalarini atomlar saviyasida bayon qilinadi. 2. Dielektriklarga oid asosiy tushunchalar va kattaliklar Ma’lumki, klassik elektrodinamika muhitlardagi elektromagnitik hodisalarni, tashqi maydondan boshqa, yana muhit xossalarini ifodalovchi tushuncha va kattaliklar yordamida tadqiq qilgan. ■=— elektr maydon kuchlanganligi — maydonning mazkur nuktasiga joylashtirilgan birlik musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuch; P —qutblanish vektori — dielektrik birlik hajmining elektrik momenti; - elektrik induksiya (elektrik siljish) vektori muhit ichida tashki maydon va uning ta’sirida paydo bo‘lgan qutblanish elektrik maydonining birgalikda birlik musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuch; s — muhitning nisbiy dielektrik

5singdiruvchanligi (dielektr doimiy) - Gauss birliklar sistemasida izotrop muhitda D va £ orasida proporsionallik koeffitsenti D = £ E - , s 0 - v a k u u m n i n g e l e k t r doimiysi, Izotrop muhitda Gauss sistemasida D = Е + 4 т г Р = s E yoki X — nisbiy dielektrik qabulchanlik P qutblanish vektori bilan elektrik maydon kuchlanganligi orasidagi proporsionallik koeffitsenti ' ■ ;; ( 3) ( 1) va ( 3) ifodalardan kelib chiqadi. SI birliklar sistemasida ( 1) o‘rniga ' ■' ■■ :i y ) ' - ( 5) (bunda s=1+x ) ifoda yoziladi. Anizotrop muhit bo‘lganda vektorlar parallel bo‘lmasligi mumkin, dielektrik qabulchanlik va singdiruvchanlik tenzor kattaliklar bo‘ladi. Maksvellning quyidagi tenglamasini eslatamiz:r ■— r I ) -1-7/ 1 К ' ; i -w; i i t v D / > ) ( 6) Izotrop muhitda ( 1)