logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Dielektrik yo’qotishlar

Dielektrik yo’qotishlar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.4091796875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Dielektrik yo’qotishlar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1. Dielektrikning fizik xossalari . 2. Gazsimon, suyuq va qattiq dielektriklar . Suyuq dielektriklar . 3. Organik dielektriklar . Dielektriklarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi . 4. Qattiq dielektriklarning elektr o‘tkazuvchanligi . Dielektrik isroflar 5. Dielektrik yo'qotishlar haqida umumiy ma’lumot. 6.Dielektrik yo’qotishlar va teshilish xodisalari Xulosa Adabiyotlar 2 Kirish Dielektriklar elektrotexnikada muhim o‘rin egallaydi. Tok o‘tkazuvchi qismlarni bir - biridan izolyasiyalash maqsadida ajratishda (turli potensiallarni bir- biridan) foydalaniladi. Bundan tashqari elektr izolyasion materiallar elektr kondensatorlarida tegishli sig‘im hosil qilishda ba’zi omil va haroratda turli paytda ham sig‘imni ta’minlashda foydalaniladi. Dielektrik materiallarga o‘zining xossalarini boshqarish asosida o‘zgartirish mumkin bo‘lgan guruhi faol dielektriklar (segneto elektriklar) deb yuritiladi. Dielektrik materiallar gazsimon, suyuq va qattiq ko‘rinishga ega, yana bir guruhi mavjudki qotuvchi materiallar tayyorlashda suyuq ekspluatasiya paytida qattiq (lak, kompaund) holatda bo‘ladi. Kimyoviy tabiatiga ko‘ra organik va noorganik bo‘ladi.Organik dielektriklarga uglerod birikmalari tarkibida asosan kislorod, vodorod, azot, galogen va boshqa elementlar bo‘lgan moddalar kiradi. Qolganlari esa noorganik hisoblanib, tarkibida kremniy, alyuminiy aralashmalari bo‘lgan jismlardan tashkil topadi. Ko‘pgina organik materiallar egiluvchan, elastik bo‘lib ulardan tolali plenkalar tayyorlanadi. Shuning uchun ular keng qo‘llaniladi, lekin issiqlikka chidamligi juda kichik bo‘lganligi uchun yuqori haroratli izolyasiyalovchi qismlarda ishlatilmaydi. Noorganik materiallarning ko‘pchiligi egiluvchan va elastik bo‘lmay, mo‘rt bo‘lib, lekin issiqlikka juda chidamli hisoblanadi. Shuning uchun yuqori haroratli izolyasiya ishlarida ulardan keng foydalaniladi. Izolyasion materiallardan ishlab chikarilgan konstruksiyalar mexanik kuch ta’siri ostida buzilishi sababli ularning mexanik mustahkamligi va deformasiyasini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Statik cho‘zilish, siqilish va egilishning oddiy ko‘rinishlari amaliy mexanikaning asosiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi va bundagi mustahkamlik chegaralarining qiymatlari (  4 ,  s ,  e ) si Paskalda o‘lchanadi. (1Pa=1N/m 2 ). Cho‘zilishdagi mustahkamlik yupqa tasma shaklidagi dielektriklarga xos bo‘lib, bu materiallar o‘tkazgich yuzasiga, masalan, kabel o‘zagiga qoplanayotganda hisobga olinadi. Uzish mashinasida materialning yemirilishga 3 bo‘lgan mustahkamligi aniqlash bilan birga, jismning uzilish paytidagi nisbiy cho‘zilishi ham aniqlanadi. Nisbiy cho‘zilishning kichik qiymatlari mo‘rt va qattiq jismlar (chinni, shisha, getinaks) uchun tegishli bo‘lib, qayishqoq materiallar (rezina, elastomer) da esa 1 ko‘rsatkichi, nisbatan katta qiymatlarga ega bo‘ladi. Chunki qayishqoq materialning mexanik mustahkamligi kichik qiymatlarga ega. Ba’zi plastik materiallarda 1 qiymati qattiq va qayishqoq materiallarning tavsiflari oralig‘ida bo‘ladi. Materiallardan tayyorlanadigan namunalarning shakli, ularga qo‘yiladigan kuch yo‘nalishini hisobga olgan xolda ishlab chiqiladi. Materiallarning siqilishga bo‘lgan vaqtincha qarshiligi bo‘lgani sababli, ularda siqilishdagi kuchlanishni aniqlash shart emas. Dielektriklarda esa mexanik mustahkamlik ikkala yunalishda alohida-alohida aniqlanadi. Tolali va qatlamli dielektriklarni sinash uchun namunalar tayyorlashda ulardagi tola yo‘nalishi e’tiborga olinadi. Ko‘pchilik dielektriklarning siqilishga bo‘lgan mustahkamligi cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamligidan ancha yuqoriligi sababli ularni, asosan, siqilish yo‘nalishi bo‘yicha ishlatish maqsadga muvofiqdir. 4 Dielektrikning fizik xossalari Dielektrikning zichligi γ ni bilish mahsulot tayyorlashda materialga bo‘lgan ehtiyojni, uning hajmi yoki massasini aniqlash uchun zarurdir. Zichlik jism massasi m ning, uning hajmi V ga nisbati orqali aniqlanadi: γ= m /V kg/m 3 (1) Organik materiallarda γ = (0,5-1,5) 10 3 kg/m 3 , anorganik materiallarda esa γ =(2,5-1,5)10 3 kg/m 3 . Materialning gigroskopikligi jismni ma’lum vaqt suvda ushlab turish orqali aniqlanadi: W = m 1− m 2 m 1 ∗ 100 % (2) bunda m 1 -quruq namunaning massasi, m 2 - namunaning suvda ma’lum vaqt ushlagandan keyingi massasi (gr). Bu kattalik dielektrikning namga chidamliligini baholashda yordam beradi. Izolyasiyani namlikdan himoya qilish Shimdirish usulida izolyasiya bo‘shliqlari gigroskopik bo‘lmagan yoki kam gigroskopik qattiq yoki suyuq dieliktrik bilan to‘latiladi. Shimdirilgan materiallarga avvaliga nam singmay, ma’lum vaqt o‘tgandan keyin bu xossa yomonlasha boradi. Ba’zi shimdirilgan materiallar o‘ziga nam olmaydi. Havo bo‘shliqlari bo‘lgan va shimdirilgan matolar qisqa muddatli namlikka bardoshli bo‘lib, ularda Ye T qiymati quruq shimdirilgan metallarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Izolyasiya tavsifini o‘zgartirmasdan saqlash va namlik ta’sirini kamaytirish maqsadida shimdirish usulidan tashqari, laklash usulidan ham foydalaniladi. Bunda shimdirilgan jism qalinligi 0,1-0,2 mm li lak qatlami bilan qoplanadi, lekin bu usul namlik 80 % dan oshganda o‘zini oqlamaydi. 5 Bundan tashqari, siqish usuli yordamida mahsulot yuzasi qalinligi 1-2mm bo‘lgan plasmassa qoplamasi bilan qoplanadi. Bu usul havo namligi 90% gacha bo‘lgan hollarda ishonchli himoya qiladi. Mahculot yuzasini qoplash usullaridan biri, ishlov beradigan yuzaga tayyorlangan kompaund quyish usulidir. Bunda detalning tashqi qismiga mos qilib maxsus qolip yasaladi va unga suyuq holdagi plasmassa to‘ldiriladi. Barcha hollarda jismni namlikdan himoya qilishda organik materiallar qo‘llaniladi. Bu materiallar gigroskopik hususiyatiga ega bo‘lgani uchun o‘zidan namlikni o‘tkazadi. Dielektrikning issiqlik xossasi Dielektrikning issiqqa chidamligi uning muhim xossalaridan biridir. Dielektrikning issiq va sovuqqa chidamligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi va issiqdan kengayishi uning issiqlik xossalariga kiradi. Dielektrikning issiqqa chidamligi: anorganik dielektriklarning issiqqa chidamligi ularning elektr (tg δ,p ) qiymatlarining o‘zgarishiga qarab baholanadi. Organik dielektriklarning issiqqa chidamligi, ularning cho‘zilishi va egilishi orqali yoki qizitilgan dielektrikka igna botirib ko‘rish orqali aniqlanadi. Izolyasiya materiallarining haroratga chidamligi Martenc usuli orqali ham aniqlanadi. Bu usulda jismning qisqa muddatli issiqlikka bardoshligi uning mexanik xossalari o‘zgarishiga qarab aniqlanadi. Dielektriklarning issiqlikdan yumshash harorati qizdirilgan namunaga shar yoki doirani ma’lum kuch bilan ta’sir ettirib aniqlanadi. Suyuqlikning chaqnash harorati uning haroratini ko‘tara borib, cho‘g‘lanishga yaqinlashtirilganda, suyuqlikning havodagi bug‘i yonib ketishi bilan aniqlanadi. Suyuqlikning alangalanish harorati tekshirilayotgan suyuqlikka alangani yaqinlashtirganda uning yonib ketishi bilan aniqlanadi. Suyuqlikning alangalanish harorati uning chaqnash haroratidan birmuncha yuqoridir. Bunday tavsiflar transformator moyi va erituvchi suyuqliklar sifatini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Materiallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi solishtirma issiqlik o‘tkazuvchanligi bilan tavsiflanadi: 6 ΔP T= γT dT dl Δs , (3) bu yerda ΔP T,ΔS - yuzadan o‘tadigan issiqlik oqimining quvvati, dT/dl harorat gradienti. Solishtirma issiqlik o‘tkazuvchanligi γT elektr izolyasion materiallarda metallarga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Materiallarni siqish va tashqi bosim orqali ta’sir qilish γT ni oshishiga olib keladi. Dielektrikning sovuqqa chidamligi: ko‘p hollarda izolyasiyalarni eksplutasiya qilganda, masalan, podstansiyalarning ochiq jihozlari. Aloqa apparatlarida sovuqqa chidamlik, ya’ni -60 dan -70 0 C sovuqlikda izolyasiya materiallarining ekspulatasiyaga chidamligi katta ahamiyatga ega. Past haroratda izolyasiya materiallarining elektr xossalari yaxshilanadi. Normal sharoitda elastik va egiluvchan bo‘lgan materiallar past haroratlarda qattiq va mo‘rt bo‘lib qoladi. Bu esa kuchlanish ta’siri ostida bo‘lgan materialning sinishi va uskunaning ishdan chiqishiga olib keladi. Dielektriklarning kimyoviy xossalari 2 xil sabablarda aniqlanadi: Materiallar uzoq vaqt ishlaganda chidamli bo‘lishi kerak; tashqi ta’sirlar natijasida yemirilib ketmasligi; korroziyaga chidamli bo‘lishi; har xil qo‘shimchalar (gazlar, suv, kislota, tuz eritmalari v.b.) ta’siriga berilmasligi. Ishlab chiqarishda materiallar kimyo texnologik yo‘llar bilan qayta ishlanadi, yopishtiriladi, laklanadi, eritiladi va xokazo. Elektr maydonidagi dielektrik Dielektriklarning muhim xususiyatlaridan biri tashqi elektr maydoni ta’sirida qutblanishidir. Qutblanish deganda, dielektriklarda elektr maydon ta’sirida zaryadangan zarralarning fazoviy joylashuvini o‘zgartirish holati tushuniladi. Elektr maydoni ta’sirida bo‘lgan dielektrik 2 vektor qiymat – elektr maydoni kuchlanganligi va qutblanganlik bilan ifodalanadi. Elektr maydon kuchlanganligi zaryadlangan jism yoki zarralarning elektr maydonidagi ta’sir kuchini ifodalaydi. Elektr maydon kuchlanganligi vektorining yo‘nalishi sifatida jism nuqtaviy 7 zaryadining musbat kuch chizig‘i yo‘nalishi qabul qilingan. Qutblanganlik dielektrikning ma’lum bir nuqtasi uchun elektr maydon kuchlanganligiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi.P = k0ξ 0 ⃗E (4) bu yerda k0 dielektrik qabulchanlik; k0 ξ0 - absolyut dielektrik qabulchanlik. P va Ye vektor kattaliklardan tashqari, elektr siljish yoki elektr induksiya dielektrikning berilgan nuqtasida elektr maydoni Ye vektorining elektr doimiysiga ko‘paytmasi bilan shu nuqta qutblanish vektorining geometrik yig‘indisidan iborat bo‘ladi. ⃗D = ξ 0 ⃗E + ⃗P (5) Elektr siljish va elektr maydon kuchlanganligi orasida quyidagicha bog‘lanish bor: ⃗D = ξчξ0 ⃗E (6) (4) va (5) taqqoslanib dielektrik singdiruvchanlik va dielektrik qabulchanlik orasidagi bog‘lanish topiladi: ξ ч= 1 + k (7) Ushbu formuladan ma’lumki, barcha moddalarning ξч birdan yuqori bo‘lib, , faqat vakuum uchun k e =0, binobarin, ξч =1 bo‘ladi. Kondensator sig‘imini va dielektrik qiymatini aniqlaydigan ifoda dielektrik singdiruvchanlikdir: ξч= q q 0 = q0+ qq q0 = 1+ qq q0 (8) 8 Elektr maydonda joylashgan dielektrikning sifati uning qutblanish mobaynida aniqlanadigan dielektrik singdiruvchanligi qiymati bilan ifodalanadi. Dielektrik qutblanish xususiyatining qiziq tomoni, uning sig‘im qiymatini ifodalashidadir. Agar vakuumli kondensator qoplamalariga kuchlanish bersak, u zaryadlanadi. Bu zaryad qiymati kuchlanish bilan birga kondensator o‘lchamiga, qoplama yuzi va ular orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Kondensator sig‘imi C 0 ifodasi yordamida aniqlanadi. Kondensator qoplamalari o‘rnini o‘zgartirmagan holda vakuumni dielektrik bilan almashtirilsa, dielektrikda qutblanish sodir bo‘ladi. Qoplama yuzasiga yaqin joyda unga qarama–qarshi ishorali zaryad paydo bo‘ladi va natijada qoplamadagi ma’lum miqdordagi zaryadni neytrallaydi. Buning hisobiga qoplamalardagi zaryad miqdori ma’lum qiymat |Δ| q ga ko‘payishi mumkin, natijada kondensator sig‘imi С = q2+ Δq U >C 0 (9) bu sig‘imlarning bir-biriga nisbati (S/C 0 = ξч ) materiallarning dielektrik singdiruvchanligini bildiradi. Kondensatorning sig‘imi dielektrikning materialiga, metall qoplamalarining geometrik o‘lchami va uning shakllariga bog‘liqdir. Berilgan shakl va geometrik o‘lchamga ega bo‘lgan kondensatorning sig‘imi dielektrikning ξч qiymatiga to‘g‘ri proporsional. Qoplama yuzlari S va dielektrikning qalinligi h ga teng bo‘lgan yassi kondensator sig‘imi: C= ξ ξ0S h = ξ8,854 .10 −12 S h (10) Agar kondensator silindrik shaklda bo‘lsa: C=ξξ 0 2пl ln r2 r1 (11) bu yerda, r 1 , r 2 - silindr radiuslari 9 Agar dielektrikning ξч qiymati qancha katta bo‘lsa, undan yasalgan kondensator sig‘imi shuncha katta bo‘ladi. Shu sababli kondensator ishlab chiqarishda ξч qiymati yuqori bo‘lgan dielektrik olish maqsadga muvofiqdir. Sig‘imi kam bo‘lishi uchun yuqori kuchlanishli va uzun to‘lqinli kabel izolyasiya materialining ξч qiymati kichik qilib olinadi. Dielektrik singdiruvchanlikning eng kichik qiymati vakuum uchun tegishli bo‘lib, unda ξч =1 bo‘ladi. Dielektriklar (gaz, suyuq, agregat holatdagi) ichida eng kichik dielektrik singdiruvchanlik ( ξч ) gazlarda bo‘lib, uning qiymati odatdagi sharoit (muhit harorati 20 0 C , havo bosimi 760 mm.sim.ust., havoning nisbiy namligi 65%) uchun 1.0006 ga teng. Qolgan izolyasion materillar uchun ξч qiymati birdan yuqoridir. Dielektrik qutblanishining asosiy turlari Umuman dielektriklar qutbli va qutbsiz turlarga bo‘linadi. Istalgan moddaning molekulalari zarralardan (atom, ion, elektron) iborat bo‘lib, ularning har biri musbat yoki manfiy elektr zaryadiga ega. Bu zaryadlar orasidagi o‘zaro tortishish kuchi jismning mexanik mustahkamligini ifodalaydi. Turli xil moddalarning molekulalaridagi zaryadlarning fazoviy joylashuvi har xil bo‘lishi mumkin. Agar molekulalarning barcha (+) va (-) zaryadlarini bitta umumiy (-) va umumiy bitta (+) zaryad bilan almashtirsak, mos ravishda (+) va (-) zaryadning og‘irlik markazlarida joylashgan mazkur zaryadlar fazoda bir-biriga mos tushishi yoki mos tushmasligi mumkin. Fazoviy bir-biriga mos tushgan zaryadlar qutbsiz molekulaga ega bo‘lganligi uchun, bunday molekulalardan tashkil topgan jismlar qutbsiz jismlar deyiladi. Ikkinchi holda molekula tashqi elektr maydoni ta’sir etmagan holatda ham o‘z elektr momenti 0 dan farqli bo‘lib, dipol hosil qilganligi sababli, 10 molekula qutbli hisoblanadi va ular asosida tashkil topgan jismlar qutbli jismlar deyiladi. Jismning elektr xossasidan qat’iy nazar, uning qutbliligi molekulaning kimyoviy tuzilishi orqali aniqlanadi. Bir atomli molekulalar (Ne, Ne, Kr, Xe) va gomeoqutbli ikki atomli (H 2 ,CL 2 … molekulalar, uglevodorodli moddalar qutbsizdir (paraffin, polipropilen, polistirol). Ion bog‘lanishli va polivinil xlorid, sellyuloza, fenolformaldegid va b. Dielektriklarda ikki xil qutblanish mavjud; 1) elektron-ion elektr maydoni ta’sirida juda tez sodir bo‘ladigan, energiya sarf bo‘lmaydigan; 2) relaksasiya- qutblanish asta sekin sodir bo‘lib, qizish natijasida dielektrik energiya sarf bo‘ladigan jarayon. Kondensator-sig‘imi va kondensatorda yig‘ilgan zaryad dielektrikda sodir bo‘ladigan qutblanish jarayonlarini o‘zida aks ettiradi. Elektron qutblanish (q e ,C e ) atom yoki ionlar qobig‘ining siljishi va ciqilishi hisobiga sodir bo‘lib, bu turdagi qutblanish katta tezlikda (10 -15 sek) kechadi va qiymat jihatdan yorug‘likning sindirish ko‘rsatkichi kvadratiga (n 2 ) teng. Bunday qutblanish barcha dielektriklarda kuzatilib, ularning atomlaridagi elektronlar musbat ion tomon siljiydi. Qutbli bo‘lmagan suyuq holatdagi va qattiq dielektriklarda qutblanish sust kechib, ξч qiymati 2-2,5 atrofida bo‘ladi. Elektron qutblanishda siljish D maydon kuchlangaligi Ye ga proparsional ravishda o‘sadi, shuning uchun ham ξч kuchlanganlikka bog‘liq bo‘lmaydi. ξч ning haroratga bo‘lgan bog‘lanishi jismning shu haroratdagi zichligiga bog‘liq, u qizdirilganda zichligi pasayadi, hajm birligidagi atom soni kamayib, qutblanishi susayadi; jism eriganda zichlik kamayadi, natijada qutblanish ham keskin kamayadi. Elektron qutblanishda energiya sarf bo‘lmaydi. Bu qutblanish-neft yog‘larida, paraffin, polistirol, polietilen va boshqalarda kuzatiladi. Ion qutblanish C i , q i -ion tuzilishli kristall qattiq jismlarda bo‘sh bog‘langan toklar siljishi natijasida ro‘y beradi. Bunday qutblanish elektron qutblanishdan 11 kuchliroq kechadi va ξч ning qiymati 5-30 oraliqda bo‘ladi. Ion qutblanish o‘lcham jihatidan elektron qutblanishdan katta bo‘lib, uning qutblanish tezligi esa past bo‘ladi va ξч chastotaga bog‘liq emas. Bu qutblanishda elektr siljish maydon kuchlanganligiga va ξч qiymati kuchlanganlikka bog‘liq emas. Harorat ko‘tarilishi bilan kristall panjaradagi ionlar orasidagi masofa ortadi, ular orasidagi tortishish kuchi pasayadi va ion qutblanishi ko‘payadi, ya’ni ξч harorat oshishi bilan ortadi. Ion qutblanishda energiya sarfi bo‘lmaydi. Dipol relaksasiya qutblanishi – betartib issiqlik harakatda bo‘lgan zarralar elektr maydoni ta’sirida o‘z yo‘nalishini o‘zgartirishi hisobiga ro‘y beradi. Dipol qutblanish ancha sekin ( τ=10 −6÷10 −8c ) kechishi sababli radio to‘lqinida (10 6÷10 8Гц ) maydon o‘zgarishi qutblanish vaqtiga yaqinlashib qoladi, oqibatda yuqori chastotada dipol molekulalar maydon yo‘nalaishining o‘zgarilishiga ulgura olmay qoladi va qutblanish susayib , ξч qiymati pasayadi. Dipol qutblanish – qutbli gazlar, suyuqliklar va ba’zi organik qattiq moddalarga xosdir: qutbli dielektriklarda past haroratda jism qovushqoqligi yuqoriligi tufayli dipollar harakatsiz va ξч = ξл ga teng bo‘ladi, material qizdirilsa ortadi, lekin yuqori haroratda ξч qiymati kamayadi Ion relaksasiya qutblanishi ba’zi anorganik moddalarda kuzatiladi. Bunda moddaning o‘zaro bo‘sh bog‘langan ionlari tashqi elektr maydon ta’sirida aniq yo‘nalish oladi. Elektron relaksasiya qutblanishi – sindirish ko‘rsatgichi yuqori va katta ichki maydonga ega bo‘lgan dielektriklar uchun xos bo‘lib, qo‘shimcha elektron yoki kovaklarni issiqlik energiyasi bilan ta’sirlantirish orqali yuzaga keladi. Bu turdagi qutblanish, asosan metall oksidi bo‘lgan ba’zi kimyoviy birikmalar (titan, vismut,niobiy)ga xosdir. 12 Migrasiya qutblaniishi - tarkibi bir jinsli bo‘lmagan qattiq jismlarda qutblanishning qo‘shimcha mexanizmi sifatida ro‘y beradi. U past chastotalarda yuzaga keladi va elektr energiyasi ko‘p miqdorda sarflanadi. O‘z- o‘zidan qutblanish segnetoelektriklarga xos bo‘lib, birinchi bor u segneto tuzida kuzatilgan. Tashqi maydon bo‘lmaganda segneto elektrikning ma’lum qismida dipollar o‘z o‘zidan bir-biriga nisbatan moslashib aniq yo‘nalish oladi. O‘z-o‘zidan qutblanuvchi moddalarning alohida sohalarida elektr momenti yo‘nalishi turlicha bo‘ladi. Segnotoelektriklarning ξч qiymati juda yuqori (500- 20000) bo‘lib, u maydon kuchlanganligi va haroratga uzviy bog‘liq. Gazlar molekulalari orasidagi masofa nisbatan katta bo‘lganligi uchun ularning zichligi kichik bo‘ladi. Shuning uchun barcha gazlarning qiymati birga yaqin bo‘ladi. Gaz molekulasining radiusi qancha katta bo‘lsa, ξч qiymati shuncha yuqori bo‘ladi. Gazning hajm birligidagi molekulalar soni uning harorat va bosimiga bog‘liq bo‘ladi va molekulalar sonining o‘zgarishiga qarab uning ξч qiymati ham o‘zgaradi. Gazda ξч qiymati havo namligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Suyuq holatdagi dielektriklar qutbli va qutbsiz molekulalardan tashkil topgan. Qutbsiz dielektriklarning ξч qiymati uncha katta bo‘lmaydi. ( ξч <2.0-2.5) va u yorug‘likning sinish ko‘rsatkichi kvadratiga deyarli teng bo‘ladi. Qutbsiz dielektriklarning ξч qiymatining harorat ortishi bilan kamayishi hajm birligidagi molekulalar sonining kamayishiga asoslanadi. Dipol molekulali suyuq dielektriklar bir vaqtning o‘zida dipol qutblanishiga ega bo‘ladi. Qutbli suyuq dielektriklarda ξч =3.5-5 atrofida bo‘ladi. Qattiq jismlarning ξч qiymati dielektrikning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ularda turl xil qutblanishlar bo‘lishi mumkin. Bunga misol tariqasida paraffin uchun ξч ning qiymati har xil bo‘lishi mumkin: paraffin qattiq holatdan suyuq holatga 13 o‘tishida, uning zichligi kamayishi tufayli ξч keskin kamayadi. Zarralari zich bo‘lmagan elektrotexnik chinnida bir yo‘la elektron, ion va ion–relaksasiya qutblanish kuzatiladi. Shishada esa ξч =4-20. Qattiq jismlarda ξч ning qiymati harorat va chastotaga bog‘liq bo‘lib, uning qonuniyatlari qutbli suyuqlikniki kabi. Muzda ξч qiymati harorat va chastotaga nisbatan keskin o‘zgaradi. Xarorati 0 ga yaqin bo‘lgan muzning dielektrik ξч qiymati past chastotalarda suvniki kabi 81 ga yaqin bo‘lib, harorat yanada pasaytirilsa, muzning ξч qiymati 2.85 gacha tushadi. Gazsimon, suyuq va qattiq dielektriklar Gazsimon dielektriklarga barcha gazlar, tabiiy havo, gaz va suv bug‘i aralashmasi ko‘rinishidagi gazlar kiradi. Ko‘pincha gazlar dielektrik sifatida gaz to‘ldirilgan kondensatorlar va ulagichlarda qo‘llaniladi. Havo barcha elektr qurilmalarini o‘rab turganligi uchun dielektrik sifatida ishonchli ishlashlarini ta’minlaydi. Havoda ochiq simlar havo qatlami buzilganda, namlik ortib ketganda, binafsha cho‘g‘ ko‘rinishida toj hosil bo‘lib, energiya isrofini yuzaga keltiradi. Har qanday gazlarda ham elektr kuchlanganligi ta’sirida zaryadlangan zarralar (elektron, ion) bo‘lib betartib xaotik harakatda bo‘ladi. Tashqi ionizator (kosmik, quyosh nuri, yerning radioaktiv) nur ta’sirida gazlarning zaryadlangan zarralari ko‘pincha energiya olib, ya’ni gazlarning valentli elektronlari o‘zlarining atomlariga uzatadi, natijada musbat ionlar hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan elektronlar o‘zlarini erkinligini uzoq saqlashi mumkin, yoki ma’lum muddatdan so‘ng atomga birikib manfiy ion yuzaga kelishi mumkin. Betartib issiqlik harakatida elektronlar bilan musbat ionlar ta’sirlashib neytral atom yoki molekula hosil qiladi. Bu jarayon tiklanish yoki generasiya deyiladi. Agar metallar elektrodlar orasida gaz joylashtirilsa, elektr maydoni ta’sirida yo‘nalish bo‘ylab zaryadlangan zarralar bir qutbdan ikkinchi elektrod tomon harakat qiladi. Natijada bir elektroddagi elektron va ionlar ikkinchi elektrodga 14 aralashadi va tok oqib o‘tadi. Tok qanchalik katta bo‘lishi vaqt birligida zaryadlangan zarralarning o‘tishiga bog‘liq. Gazlardagi qutblanishning zarbali ko‘rinishining o‘sishi teshilishga olib keladi. Teshilish vaqtida tok I tezlik bilan o‘sib , kuchlanish U→ 0 intiladi. U pr =A∙r∙h (12) Gazlarda teshilish yoy shaklida kuzatilib , teshilishning kuzatilishi Pashen qonuni yuqoridagi ifoda asosida aniqlanadi. A - koeffisiyent R - gaz bosimi (Pa) h - elektrodlar orasidagi masofa (M) Formuladan ko‘rinadiki , U pr =f(r,h) nominal bosim sharoitida 1sm elektrodlar orasidagi masofa uchun havoning elektr musta h kamligi 3 mV/m ga teng. Bular orasida izolyasiya sifatida tabiiy h avo muhim o‘rin tutadi. H ar qanday elektr qurilmalarida izolyasion material bilan yurituvchi qism orasidagi h avo izolyasiya vazifasini o‘taydi. Elektrotexnika da gazlar siqilgan ko‘rinishda kichik haroratlarda ko‘p foydalaniladi (bunday qurilma krioelektrotexnika deyiladi). Azot ham h avo bilan elektr musta h kamligi bir xil, lekin kam qo‘llanil ishi sabab l i tok o‘tkazuvchi qismlar bilan doimiy ravishda tasirlashib turish i natijasida yemirilish h osil qiladi. Tarkibida kislorod yo‘q, shuning uchun tegib turgan materiallar oksid hosil qiladi. Elektrotexnikada vodorod katta ahamiyatga ega. Yuqori issiqlik o‘tkazuvchanligi uchun generatorlarni, sinxron kompensatorlarni sovitishda keng foydalaniladi , ya ’ ni h avo o‘rniga vodorod n i sovitishda rotordagi quvvat yo‘qolishi kamayadi, chunki bu yo‘qolishni gazning zichligiga yakin , ya na generator sinxron kompensatorda , vodorodli atmosferada schyotkalarning aylanishi yengil bo‘lib, F.I.K yuqori bo‘ladi. Suyuq dielektriklardan asosan neft moyi - transformator moyi hisoblanadi. Moyli transformator, ulagichlar , reaktorda izolyasiya sifatida qo‘llanilish xossasi, elektr chidamligi yuqori. Bunday moylar neftni po g‘ onali h aydash yo‘li bilan tarkibidagi turli aralashmalarni qaynatish, tozalash yo‘li bilan olinadi. 15 Normal sharoitda standart buyicha: Kinematik yopishqoqligi 17-18.5 mm/s 20 S 6 . 5-6.7 mm/s 50 S bu g‘ ining yonish harorati . 135-140 S qotish harorati 45 S Bir necha tonnasi bo‘lsa , yonishga xavfi yuzaga keladi. Qotish harorati asosiy faktorlardan biri bo‘lib, ochiq transformatorli yordamchi s tansiyalarda , sovuq yuqori bo‘lgan joylarda , misol uchun moyli ulagichlard a alo h ida arktik moy (ATM-65 , ya ’ ni 70 o S) dan foydalaniladi. PTE talabi asosida elektrostansiya va podstansiyalar uchun transformator moyining elektr musta h kamligi normallashtirilgan. Diametri 25 mm metall diskli elektrodlar orasi 2,5 mm bo‘lib , 50 G s li chastotadagi tegishli kuchlanishda bir necha bor nazorat o‘tkazilib normallashtiriladi. Suyuq dielektriklar Neft mahsulotlaridan ishlab chiqarilgan izolyasiya mollari o‘zining afzalligi bilan birga ba’zi bir kamchiliklar: eskirish, chaqnash va alangalash xavfi, portlash ham holi emas. Ana shu sababli, yuqori qiymatli dielektrik singdiruvchanlikka erishish maqsadida suyuq sintetik dielektriklar ishlab chikarildi. Bunga misol qilib, keng miqiyosda qo‘llanilayotgan xlorlangan ugluvodorodlarni olish mumkin. Turli xil uglevodorodlar molekulalaridagi vodorod atomi o‘rniga xlor atomini kiritish orqali xlorlangan uglevodorodlar, ya’ni xlorlangan difenil olinadi. Xlorlangan difenil tarkibidagi xlor miqdori 43% dan 67% gacha oshirilsa, quyuq yoki mumsimon modda hosil bo‘ladi. Vodorod atomi o‘rnidagi xlor atomlarining miqdori oshirilishi natijasida modda quyuqlashib, zichligi ortadi va uning qotish harorati pasayadi ( 9-jadval): Ba’zi sintetik dielektriklarning fizik va kimyoviy xossalari: 9-jadval K o‘ rsatkichlar Trixlordifenil Soatol - 10 Geskol Zichligi, kg/m 3 1360 111510 1640 16 Kinematik q ovush q o q ligi, 10 -6 m 2 /s 40-70 650 3,5-4,0 Q otish harorati , o S -19 -6 -60 Issi q lik o‘ tkazuvchanlik koeffisenti, Vt/m 3 * o S 0,0963 - 0,15 tgδ(90 o C) 0,015 0,03 0,03 ρ, Om∙m (90 o S) 3∙10 9 10 12 13∙10 10 Ε r 5,9 - 2,7-2,9 E T, MB/m 20 22 18 O‘rta darajada xlorlangan pentaxlordifenil (sovtol) quyuq modda bo‘lgani sababli, suyultirish maqsadida unga xlorlangan suyuq uglevodorod qo‘shiladi. Kondensator moyini quyuq difenil bilan aralashtirib, hosil bo‘lgan suyuqlik qog‘ozli izolyasiyaga shimdirilsa, kondensatorning reaktiv quvvati ortadi hamda hajmi birmuncha kichrayadi. Sovtol-10 ning tarkibi 90% pentaxlordifenil hamda 10% trixlorbenzoldan iborat bo‘lib, undan yuqori kuchlanishli transformatorlarni to‘latishda, shuningdek qattiq izolyasiyaga shimdiriluvchi sifatida foydalaniladi. Geksol kimyoviy jihatdan barqaror suyuqlik bo‘lib, tarkibi 80% geksaxlorbutadiyen va 20% pentaxlordifenildan iborat. U harorat va cho‘g‘ ta’sirida chaqnash yoki alangalanish hususiyatiga ega emasligi bilan ajralib turadi va juda past haroratida ham qotmaydi. Geksol sifati yaxshi suyuq dielektrik hisoblanib, undan transformatorlarda izolyasiya sifatida foydalaniladi. Ko‘rib o‘tilgan barcha difenillar zaxarli hisoblanganligi sababli, ular bilan ishlash mobaynida texnika xavfsizligi choralari ko‘rilishi lozim. Kremniy-organik (KO) suyuqlik zaxarli bo‘lmay, ekologik jihatdan xavfsiz bo‘lganligi sababli ular elektrotexnikada keng miqyosda qo‘llanilmoqda. KO suyuqliklar gigroskopik emas hamda yukori haroratga bardoshlidir. Bu suyuqliklarga poliorganosiloksan polietilsiloksan, polifenilsiloksan va boshqa suyuqliklar kiradi (10-jadval). Poliorganosiloksan (161-123, 161-45 navli) impulsli transformator, radio va elektron apparatlarida qo‘ llanilmo q da. 17 10-jadval . Ba’zi k re mniy-organik suyu q liklarning fizik va kimyovi y xossalari. K o‘ rsatkichlar PMS-0 PMS-0 PES-3 FM-5 161-123 161-45 Zichlichgi, kg/m 3 942 974 960 944 1080 1145 Q otish harorat 0 S -65 -60 -70 -110 -100 -90 Dinamik kovushokligi 10 -6 m 2 / s 10 60 15 16 18 55  r 2,6 2,6 2,4 2,8 5,4 5,8 tg  0,0002 0,0002 0,0003 0,002 0,02 0,0001  , Om∙m 2∙10 12 2∙10 12 10 11 10 11 5∙10 10 4∙10 10 Ye m MV/m 14 18 18 14 - - Issi q lik o‘tkazuvchanlik koef f isiyenti, Vt/m  o S 0,0138 0,154 0,138 0,135 0,115 0,127 Xlor - ftor - uglerodli va ftor - uglerodli suyu q lik molekulalarida vodorod atomi o ‘ rnini xlor va ftor atomlari q isman yoki to ‘ li q egallaydi . Ftor organik suyu q liklarda tg  q iymati juda kichik bo‘lishi bilan birga, yu q ori darajali harorat ga chidamligi sababli, uni 200 o S va undan haroratda ishlatish mumkin. Bu suyu q likning sirt taranglik kuchi va q ovush q o q ligi nisbatan kichikdir. Ftor- organik suyu q lik uchuvchan bo‘lganligi sababli u bilan to‘latilgan elektr apparatini yaxshilab zichlash talab etiladi. Bu suyu q dielektrik yordamida chul g‘ amlar va magnit o‘tkazgichlardan ajralib chi qq an issi q lik atrofga tez va yaxshi tar q aladi. Elektrotexnika uskunalariga qo‘ yiladigan ftor-organik suyu q ligi (xladon) tok o‘tayotgan sim va chul g‘ amdan ajralib chi q ayotgan issi q lik ta’sirida bu g‘ lanib, 18 issi q likni yutadi, so‘ngra sovitgichda kondensasiyalanib, yana asosiy sistemaga suyu q h olda q aytadi. Natijada uskuna bo‘shli q larida katta bosim h osil bo‘lib, apparatning gaz mu h itidagi elektr musta h kamligi ortadi. H avo tarkibidagi ftor- orgapnik suyu q lik bu g‘ lari portlash xavfini tu g‘ dirmaydi. Suyu q h olatda bu dielektrik deyarli yonmaydi. Yu q ori dielektrik singdiruvchanlikka (  r =35-39) ega bunday q utbli sintetik suyu q liklarga misol q ilib , nitrobenzol (N 5 S 6 -NO 2 ) etilengliol (NO-SN 2 –SN 2 -ON), sianoetilsaxaroza (S 38 N 46 N 8 O 11 ) kabi suyu q liklarni keltirish mumkin. Ele k tr maydoni ta’siriga chidamli, o‘zida elektr q uvvatini juda kam isrof etadigan sintetik uglevodorodli q utbsiz suyu q liklarga poliizobutile n , polibutilen va alkilbenzol misol bo‘la oladi. Agar kondensatorning q o g‘ oz izolyasiyasi poliizobutilenga shimdirilsa, kondensatorning zaryadlanish va q ti keskin ortadi. O q tol suyu q ligining zichligi 860-875 kg/m 3 , alangalanish harorati 138-165 o S , dielektrik xosalari:  r = 2,2-2,3; tg  =10 -4 -10 -3 . Bu suyu q liklar asosida tayyorlangan q o g‘ ozli kondensatorning nisbatan xizmat muddati 1,8-2,3 barobar yu q oridir. Oktolnning vazelin bilan aralashmasi q o g‘ ozli kondensatorlarda q o‘llanilganda kondensatorning xizmat muddati bosh q a shimdirilgan su q likli kondensatorlarga nisbatan 20-40 barobar yu q ori bo‘ladi. Organik dielektriklar Elektrotexnika, radiotexnika, elektronika va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida polimerlardan ko‘p sonli turli xil mahsulotlar ishlab chiqariladi. Yuqori molekulyar birikmalarning yuzta, mingta va undan ko‘p atomlarning o‘zaro kovalent bog‘lanishidan vujudga kelgan molekulasi makromolekula deyiladi. Aksariyat tabiiy va sintetik polimerlarning makromolekulalari takrorlanadigan bir xil atomlar gru h i elementar xal q alardan tashkil topadi. Bunday makromolekulaga ega birikmalar polimerlar deb ataladi. Polimerlarni sintez q ilishda ishlatiladigan q uyi molekulyar birimalar monometrlar deyiladi. Dielektriklar ichida yu q ori molekulali organik materiallar alo h ida a h amiyatga egadir. Tarkibida uglerod moddasi bo‘lgan birikmalar organik moddalar deb ataladi. Uglerod molekulalarining tuzilishi turli-tumandir. Bu molekulalar ko‘p sonli kimyoviy birikmalar hosil qiladi : molekula tuzilishi 19 buyicha ular zanjirli, tarmoqlangan, doirasimon va boshqa shakllarda bo‘lishi mumkin. Yuqori molekulali materiallarga sellyuloza, shoyi, kauchuk va boshqalar kiradi. Sun’iy ravishda olinadigan yuqori molekulyar materiallar ikki turkumga ajratilishi mumkin. Birinchisiga . tabiiy yu q ori molekulyar moddalarga kimyoviy ishlov berish yo‘li bilan tayyorlanadigan sun’iy materiallarni keltirish mumkin. Masalan, sellyulozani q ayta ishlash or q ali sellyuloza efiri olinadi. Ikkinchi turkumga quyi molekulyar moddalardan tayyorlanadigan yu q ori molekulyar sintetik materiallar kirib, ular elektr izolyasiyasida alo h ida a h amiyatga egadir. Reaksiya natijasida monometrlardan polimerlar h osil bo‘lishi polimerlash deyiladi. Polimerlash natijasida moddaning molekulyar massasi, suyu q lanish va q aynash harorati ortadi . Polimerlash jarayonida mod d a gaz yoki suyu q h olatdan, q uyu q yoki q atti q h olatga o‘tadi. Dielektriklarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi Dielektriklarda elektr o‘tkazuvchanlik uning tarkibidagi erkin zaryadlar h isobiga sodir bo‘ladi. Jismdagi elektr o‘tkazuvchanlik elektronli, ionli, moliionli (elektroferetik) ko‘rinishlarga ega. Dielektriklarda asosan ionli elektr o‘tkazuvchanlik kuzatiladi. Odatda dielektrik oz bo‘lsa h am, ma’lum mi q dorda elektr tokini o‘zidan baribir o‘tkazadi. Bu esa erkin zaryad tashuvchilarning borligi bilan tushuntiriladi. Izoliyasiya materiali odatda katta solishtirma q arshilikka ega bo‘ladi. Bu q iymat q ancha yu q ori bo‘lsa, dielektrikdan shuncha kam mi q dorda elektr toki o‘tadi. Bundan ko‘rinadiki, dielektriklarda energiya isrofi kuzatiladi. Elektr o‘tkazuvchanligiga asosan jism tarkibida bo‘lgan q o‘shimcha va ifloslantiruvchi zarralar sabab bo‘lib, bu q o‘shimchalar dielektrikning elektr musta h kamligiga ta’sir q iladi. Dielektriklar tarkibidagi erkin zaryadlar ichki tok o q imiga olib keladi. 20 Dielektriklarni q o‘shimcha zarralardan tozalash or q ali uning elektr o‘tkazuvchanligi kamaytiriladi. Elektr o‘tkazuvchanlikni solishtirma q arshilik  ga teskari proporsional birlik deb olinadi.γ= 1/ρ (13) Metallar uchun: ρ= 1,6 ⋅10 −9÷ 10 −10 Ом ⋅м (14) Dielektriklar uchun: ρ= 10 7÷ 10 17 Ом ⋅м (15) Dielektriklarning h ajmiy q arshiligi: R = U I = h S ρ⇒ ρv= R S h (16) Bu yerda S- elektrod yuzasi; m 2 ; h-dielektrikninig q alinligi, m; p- dielektrik h ajmiy q arshiligi, Om m; ∙ ρs= R s d I (17) Bu yerda, R s -dielektrikning yuza q arshiligi, Om; d –elektrodning uzunligi, m; I –elektrodlar orasidagi masofa, m. Suyuq dielektriklarning elektr o‘tkazuvchanligi Suyuqlikning elektr o‘tkazuvshanligi uning molekula tuzilishi va tarkibidagi qo‘shilmalarga bog‘liq. Suyuqlik molekulalari ionlashmagani uchun, ularning elektr o‘tkazuvchanligiga qo‘shimcha (nam, tuz, ishqor, kislota va hakozo) larning ta’siri katta bo‘ladi. Qutbli suyuqliklar katta elektr o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lib, ularning dielektrik ξч gi ortishi natijasida dielektrikning elektr o‘tkazuvchanligi ham ortadi, o‘ta qutbli suyuqliklar yuqori elektr o‘tkazuvchanlikka egaligi sababli, 21 bunday suyuqliklar ionli o‘tkazuvchanlikka ega o‘tkazgichlar deb qaraladi. Suyuq dielektriklarning solishtirma o‘tkazuvchanligi haroratga uzviy bog‘langan bo‘lib, haroratning ortib borishi bilan uning qovushqoqligi kamayadi. Oqibatda ionlarning siljuvchanligi ortib, suyuqlikning o‘tkazuvchanligi ortadi. Suyuq dielektriklarning solishtirma o‘tkazuvchanligi:γ= A exp (− a /T ) (18) Bu yerda A, a- berilgan suyuqlikni ifodalaydigan o‘zgarmas kattaliklar. Qutbli dielektriklar qutbsiz dielektriklardan o‘zining katta o‘tkazuvchanligi bilan farq qiladi. Suyuq dielektriklarda p-solishtirma qarshilikning qiymati kamayishi bilan, uning singdiruvchanligi keskin ortadi. Qattiq dielektriklarning elektr o‘tkazuvchanligi Qatttiq jismlarning elektr o‘tkazuvchanligi ularning tarkibidagi ionlarning yoki boshqa zarralarning siljishi hisobiga sodir bo‘ladi, ba’zi qatiq jisimlarda esa o‘tkazuvchanlikni erkin elektronlar keltirib chiqaradi. Kuchli elektr maydon ta’sirida jismda elektronli elektr o‘tkazuvchanlik turi Faradey qonunini qo‘llash orqali tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. Ion tuzilishli dielektriklarda elektr o‘tkazuvchanlik asosiy issiqlik harakat ta’sirida ozod bo‘ladigan ionlar siljishi hisobiga ro‘y beradi. Past harakatda kiristal panjarada bo‘sh bog‘langan ionlar, hususan qo‘shimchalarining ionlari siljiydi. Atom yoki molekula panjarali dielektrikning o‘tkazuvchanligi qo‘shimchalar hisobiga ro‘y beradi. Bu holda uning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi juda kichik qiymatni tashkil etadi. Dielektrikdagi elektronlarning siljuvchanligi ancha yuqori bo‘ladi. Ion strukturali dielektrikning elektr o‘tkazuvchanligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: γ= A exp (− b/T ) (19) Bu yerda : b=(W 0 +W c )k; W 0 –ionlarni ozod etish energiyasi; b- koeffisient (qattiq jismlarda b=10000 – 22000 Kga teng); T- harorat,k=1.38∙10 23 J/K Bol’sman doimiysi. (16)ga asosan, dissosasiya va siljish energiyalari qancha katta 22 qiymatga ega bo‘lsa, solishirma elektr o‘tkazuvchanlik bilan harorat shuncha kuchli ravishda o‘zgaradi. Ion panjarali kristall tuzilishga ega jismlarda elektr o‘tkazuvchanlik ion valentligi bilan bog‘liqdir. Bir valentli ion kristallarning elektr o‘tkazuvchanligi ko‘p valentli ionli kristallarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Masalan, NaCl kristallining elektr o‘tkazuvchanligi MgO yoki Al 2 O 3 kristallarining elektr o‘tkazuvchanligiga qaraganda yuqori bo‘ladi. Organik qutbsiz amorf dielektrik (polistrol va hokazo) ning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi ancha kichikdir. Shishaning elektr o‘tkazuvchanligi uning kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘lganligi sababli mazkur qiymatni texnologik jarayonda boshqarish mumkin bo‘ladi. Agar dielektrikka elektr maydon ta’sir ettirilsa, dielektrik asta-sekin qiziy boshlaydi, chunki ta’sir etayotgan energiyaning bir qismi uning qizishiga sarf bo‘ladi. Qizishga sarf bo‘ladigan elektr quvvati dielektrikdagi isrof yoki dielektrikdagi energiya sochilishi deyiladi. Dielektrikdan ichki tok o‘tishi natijasida undagi elektr energiyasining isrofi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan kuchlanish ta’sirida ro‘y beradi. O‘zgarmas kuchlanish ta’sirida jismda davriy qutblanish kuzatilmagani sababli dielektriklardagi energiya isrofi uning solishtirma yuza va hajmiy qarshiligiga bog‘liq bo‘ladi. O‘zgaruvchan kuchlanishda dielektrikda ichki toklardan tashqari qo‘shimcha sabablar vujudga kelib, undagi elektr energiyasi isrofi ortadi. Elektr maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat miqdorini aniqlash uchun dielektrikdagi isrof burchagi δ yoki shu burchak tangensi tg δ dan foydalaniladi. Elektrotexnikada sinusoidal tokli elektr zanjiri eng ko‘p tarqalgan. Sinusoidal tok kuchlanishi o‘z shaklini saqlagani holda o‘zgarishi mumkinlgi bilan o‘zgarmas tokdan farq qiladi. O‘zgaruvchan tok turli usullarda hosil qilinadi. Bunday usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil qilishdir. Dielektrik isrof burchagi deb, sig‘imli zanjirdagi kuchlanish va tokning fazaviy siljish burchagi 90 0 gacha to‘ldiradigan burchakka aytiladi. Dielektrikda energiya isrofi qancha katta bo‘lsa, fazaviy siljish burchagi shuncha kichik va δ burchak yoki uning funksiyasi tg δ shuncha katta bo‘ladi. Jismning agregat 23 holati (gaz, suyuq va qattiq) ga qarab, undagi dielektrik isrofning tabiati turlicha bo‘ladi. Dielektrik isrofni ifodalaydigan vektor diagramma 8-rasmda ko‘rsatilgan. C va R o‘zaro ketma-ket ulangan holat uchun faol quvvat:P a= U z Ur s z = U 2rs x2+ r2 U 2ωC stg δ 1+ tg 2δ ; (20) tg δ= U a U c = ωC srs (21) Bu erda, z-to‘la qarshilik. Xuddi shuningdek, sig‘im va qarshilik o‘zaro parallel ulangan zanjir uchun: P a= U ⋅Ia= U 2ωC rtg δ , (22) tg δ= 1 ωC rrr , (23) Izolyasiyasi o‘ta qizib ketishining oldini olish maqsadida tg δ qiymati kichik bo‘lgan dielektrik tanlab olinadi. tg δ ni aktiv(I a ) va reaktiv (I c ) tok qiymatining nisbati orqali ham topish mumkin. Dielektrikning sifatligi (Q) isrof burchagi tangensiga teskari proporsional kattalikdir: Q = 1 tg δ= tg ϕ= ctg δ= Ia Ic (25) Dielektrikning sifati qancha yaxshi bo‘lsa tg δ ning qiymati shuncha kichik bo‘ladi: tg δ =2∙10 4 -5∙10 Dielektrikning turli qismidagi quvvat isrofini aniqlash uchun uning solishtirma isrof qiymtini bilish kerak: p= P V = E2ωε 0εrtg δ= 5,56 ⋅10 −11 E2fε rtg δ, (26) Bunda  -solishtirma isrof, Bt/m 3 ; ω = 2πf -burchak chastotasi; Ye- elektr maydon kuchlanganligi, B/m; V-dielektrikning hajmi, m 3 . 24 Dielektrikda quvvat isroflar 4 xil bo‘ladi: 1. Qutblanish tufayli sodir bo‘ladigan quvvat isroflar. 2. O‘tkazuvchanlik tufayli sodir bo‘ladigan quvvat isroflar. 3. Ionlashish sharoitida sodir bo‘ladigan quvvat isroflar. 4. Bir jinsli bo‘lmagan jismlarda sodir bo‘ladigan isrof quvvatlar. Qutblanish tufayli sodir bo‘ladigan quvvat isroflar: bunday isroflar relaksion qutblanishga ega bo‘lgan dielektriklarda sodir bo‘ladi. Relaksion dielektrik isroflar elektr maydon ta’sirida zarralar issiqlik harakatining buzilishidan kelib chiqadi. Relaksion isroflar berilgan kuchlanishning chastotasi bilan oshib boradi, radio chastota va o‘ta yuqori chastotalarda bilinadi. Relaksion dielektriklarnng isrofidagitg δ ning temperaturaga bog‘liqligi berilgan moddaning tavsifiga qarab ba’zi haroratlarda maksimum bo‘lishi kuzatiladi. Bu isroflarga yana yorug‘lik chastotalarida sodir bo‘ladigan rezonans isroflarini kiritish mumkin. Isrofning bu turi qat’iylik bilan topshirilgan chastotali gazlarda sinchkovlik bilan tekshiriladi. Qutblanish tufayli isroflar sodir bo‘lgan zaryad va kuchlanish orasidagi bog‘lanish ellips ko‘rinishida bo‘ladi. O‘tkazuvchanlik tufayli sodir bo‘ladigan quvvat isroflari: bunday isroflar hajmiy yoki yuzaviy o‘tkazuvchanlikga ega bo‘lgan dielektriklarda kuzatiladi. tg δ ning qiymati quyidagicha topiladi: tg δ= 1.8⋅10 12 ξfρ (27) bu yerda f chastota, Gs va p- solishtirma qarshilik, Om∙sm. Bu turdagi isroflar maydon chastotasiga bog‘liq emas. Haroratga bog‘liqligi quyidagicha topiladi: P T= Ae −b T (28) 25 Bu yerda A - materialning o‘zgarmas kattaligi. o‘tkazuvchanlik tufayli isroflar sodir bo‘lganda zaryad va kuchlanish orasidagi bog‘lanish to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida bo‘ladi, 9-rasm (a). Ionlashish sharoitidagi isroflar: bunday isroflar havoda yoki tarkibida havo bo‘shliqlari bo‘lgan jismlarda, masalan: chinni, qog‘oz hamda zich dielekriklar orasi bo‘shliqlarida sodir bo‘ladi. Bunday isroflar quyidagicha topiladi:P T= Af (U − U 0)3, (29) Bu yerda A –o‘zgarmas koeffisiyent; f maydon chastotasi; U berilgan kuchlanish; U 0 -ionizasiya boshlanish vaqtiga to‘g‘ri keladigan kuchlanish. (25) formula U> U 0 va tg δ ning Ye ga bog‘liklik qiymati o‘zgarmas bo‘lganda to‘g‘ri bo‘ladi. U 0 kattaligi gaz bosimiga bog‘liq, gazning bosimi oshishi bilan ionizasiyaning boshlanishida uchlanish oshadi. Bir jinsli bo‘lmagan jismlarda sodir bo‘ladigan isrof quvvatlar: segnetoelektriklarda energiya isrofi o‘z–o‘zidan qutblanish hisobiga ro‘y beradi. Uning qiymati Kyurik nuqtasidan past haroratlarda katta bo‘ladi. Segnetoelektriklarda energiya sarfi dielektrikdagi ancha yuqori bo‘ladi. Bunday isroflar hamma bir jinsli bo‘lmagan dielektriklarda sodir bo‘ladi: plastmassalarda, keramikada, mekanitda, mikaleks va boshqalar. Dielek t rik isrofl ar Gzlarda dielektrik isrof asosan elektr o‘tkazuvchanlik hisobiga sodir bo‘ladi. Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi juda kichik bo‘lganligi uchun ularda tg δ qiymati ham kichik bo‘ladi. Gazlarning solishtirma hajmiy qarshiligi taxminan 10 16 Om∙m, dielektrik singdiruvchanligi ξч = 1, tg δ 4∙10 -8 ga teng. Elektr maydon kuchlanishi (U) gaz molekulalarining ionlashish kuchlanishi (U I ) qiymatidan past bo‘lganda dielektrik isrof deyarli sodir bo‘lmaydi. Bu hol gazni qiymati (U Q ) dan o‘tganda gaz molekulalarida ionlashish boshlanadi va gazda 26 dielektrik isrof (tg δ = 10 -5 ) orta boradi. Kuchlanishning U qiymatida gazda teshilish ro‘y beradi tg δ =f(U) tavsifi. Qutbsiz suyuqliklarda dielektrik isroflar o‘tkazuvchanlik tufayli sodir bo‘ladi. Qutbli suyuqliklarda esa bu isrof o‘tkazuvchanlikdan tashqari dipol– relaksasiya qutblanishi hisobiga sodir bo‘ladi. Suyuqliklarda dielektrik isrof qiymati ularning qovushqoqligiga ham bog‘liqdir. Suyuqlik nisbatan bo‘lsa, malekulalar elektr maydon ta’sirida o‘z holatini o‘zgartirishga ulgurmaydi. Bu holda dielektrik isrof juda kam bo‘ladi. Agar suyuqlik juda suyuq bo‘lsa, bunda molekulalar maydon ta’sirida o‘z o‘rnini deyarli ishqalanishsiz o‘zgartiradi. Suyuqlik o‘rta qovushqoqlikka ega bo‘lganida undagi dielektrik isrof ancha yuqori bo‘ladi va uning ma’lum bir qiymatida maksimumga erishadi. Agar suyuqlik dielektrikdagi isroflar faqat o‘tkazuvchanlik tufayli sodir bo‘lsa, bu isroflar tok kvadratiga to‘g‘ri proporsional bo‘lgani uchun tg δ qiymati avvaliga sekin, keyin keskin ortadi . Qattiq dielektriklarda dielektrik isrofi material tuzilishiga bog‘liq. Shu sababli ular 4 turkumga bo‘lib o‘rganiladi: 1) Molekula 2) Ion 3) Segnetoelektrik 4) Bir jinsli bo‘lmagan. Molekulali tuzilishga ega dielektrikdagi isroflar molekula shakliga uzviy bog‘liqdir. Qutbsiz dielektriklar (serezin, polietilin, polistirol, politetraftoretilen…)dagi dielektrik isroflar juda kamdir. Qutbli bo‘lgan dielektriklar (sellyuloza, poliamid, poliuretan, bakelit va hokazo) dipol relaksasiya qutblanishga ega bo‘lib, ulardagi dielektrik isroflar qiymati kattadir. Bu dielektriklardagi isroflar haroratga bog‘liq. Ion strukturali qattiq jismlardagi dielektrik isroflar ionlarning panjarada joylashish holati bilan bog‘liq: ionlari zich joylashgan dielektriklarda isrof kam bo‘ladi, ionlari zich bo‘lmasa relaksasiya qutblanishi kuzatilib, dielektrik isrof 27 qiymati katta bo‘ladi. Ularga mullit kordiepit, sirkon va boshqa materiallarni misol tariqasida keltirish mumkin. Harorot ortishi bilan elektrik chinnida ionlar ko‘payadi va tg δ qiymati eksponensial qonun bo‘yicha o‘sib boradi. Ion strukturali amorf jismlarda (organik shishalarda) dielektrik isroflar o‘tkazuvchanlik va qutblanish hisobiga ro‘y beradi. Segnetoelektriklardagi dielektrik isroflar oddiy dielektriklarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Bunga asosiy sabab ularning o‘z-o‘zidan qutblanishidir. Segnetoelektriklardagi dielektrik isroflar hororatga nisbatan kam o‘zgaradi. Qutblanish Kyurik nuqtasida, susayishi natijasida keskin pasayib ketadi. Tarkibi bir jinsli bo‘lmagan qattiq jismlar tarkibidagi komponentlar soni kamida ikkita, mexanik bir-biri bilan aralashgan bo‘lishi kerak. Bunga sopol misol bo‘ladi. Sopoldagi dielektrik isroflar uning tarkibidagi kristall va shishasimon faza miqdorining o‘zaro nisbatiga bo‘g‘liq bo‘ladi, turli qo‘shimchalar sopoldagi dielektrik isroflarni oshiradi. 28 5.Dielektrik yo'qotishlar haqida umumiy ma’lumot. Dielektrik yo'qotishlar deb elektr maydonida joylashgan dielektrikning issiqlikka aylanadigan ener-giyasining bir qismi tushuniladi. Elektr izolatsion materialdagi juda katta dielektrik yo'qotishlar uning kuchli qizishi va parchalanishiga olib keladi. O'zgarmas elektr maydonida qutblanish o'rnatilishi jarayoni bir marta ro'y beradi va unclia katta bo'lmagan issiqlik ajralib chiqadi. O'zgaruvchan elektr maydonida bir to'liq davr mobay-nida qutblanish ikki marta o'rnatilib, ikki marta yo'qoladi. Agar dielektrikda relaksatsion qutblanish ro'y bersa, elektr maydonining yuqori chastotalarida yuqori qutblanish vaqt bo'yicha yuqori maydon qutblanganligidan kechga qoladi, ya'ni maydon kuchlanganhgi bilan qutblanish o'rtasida faza siljishi sodir bo'ladi. Faza siljishining bu qiymati dielektrik yo'qotishlarni belgilaydi. Faza siljishi bo'lmasa, dielektrik yo'qotishlar ham bo'hnaydi, ya'ni dielektrikning qizishi sovitish bilan kompen-satsiyalanadi. Kondensator qoplamalari orasidagi dielektrik yo'qotishlar qiymati P quyidagicha aniqlanadi: bu yerda , U — kondensator qoplamalaridagi kuchlanish ; — aylanma chastota ; С — kondensator sig ' imi ; — dielek trik yo ' qotishlar burchagining tangensi , u tokning aktiv tashkil etuvchisi bilan tokning reaktiv tashkil etuvchilarining yig ' indisiga teng . Bir turli maydonda dielektrikning kub santimetr hajmdagi dielektrik yo ' qotishlari : bu yerda , E — o ' rtacha maydon kuchlanganhgi , — dielektrik kirituvchanlik . 6.Dielektrik yo’qotishlar va teshilish xodisalari O’zgaruvchan elektrik maydon energiyasining bir qismi dielektrikni qayta qutblashda issiqlikka aylanadi, chunki zarralarning moddada barcha harakatlari 29 ularga elektrik maydon bergan energiyaning qisman isrofi bilan bog’liq bo’ladi. Shu isrofni dielektrik yo’qotishlar deyiladi. Zarralar harakati qancha katta bo’lsa, dielektrik yo’qotishlar shuncha katta bo’ladi. Demak, ular maydonning ω takroriyligiga bog’liq. Agar dielektrik qutblanishda asosiy o’rinda elektronlar va ionlarning siljishlari kichik bo’lsa, bu holda dielektrikni garmonik tebrangichlar (ossillyatorlar) to’plamidan iborat deb qaralsa va bu tebrangichlar o’zgaruvchi maydonda majburiy tebranishlar qiladi deyilsa, agar tashqi maydon takroriyligi tebrangichning ω 0 xususiy takroriyligiga yaqin bo’lganda energiya yo’qotish eng katta bo’ladi (rezonans). Asosiy qutblanish elektronlar siljishi bilan bog’liq bo’lsa, bu holda yo’qotishlar optik takroriylikda (≈10 15 Gs) maksimumga erishadi, ammo elektrotexnik va radiotexnik takroriylikda nazarga olmaslik darajasida kichik bo’ladi. Ionlar siljishi bilan aniqlanadigan qutblanishda dielektrik yo’qotishlar IQ nurlar sohasida ( 10 12 :10 13 Gs) eng katta bo’ladi. Orientatsion qutblanishda dielektrik yo’qotishlar yana xam kichik takroriyliklarda sezilarli bo’ladi. Yuqori takroriylarda dipol momentlar o’z yo’nalishini maydonga moslab ulgurmaydi, yo’qotishlar kichik. Past takroriyliklarda qutblanish maydon ketidan ulgurib boradi, siljishlar katta, ammo ularning vaqti ham katta bo’lganligidan dielektrik yo’qotishlar kichik. Tashki o’zgaruvchi Ye( ω ) maydonning takroriyligi molekulalar orientrlanishi o’rnashishi vaqtiga (relaksatsiya vaqtiga) teng bo’lsa, dielektrik yo’qotishlar eng katta bo’ladi. Masalan, suvda qutblanish asosan orientatsion mexanizmga ega, ω max ≈10 11 Gs chamasida. Dielektrik yo’qotishlar miqdoran dielektrik yo’qotishlar burchagi tangensi bilan aniqlanadi. U burchak qutblanish vektori R va elektrik maydon kuchlanganligi Ye orasidagi faza farqini ifodalaydi. Haqiqiy dielektriklar qandaydir ζ elektrik o’tkazuvchanlikka ega, dielektrik yo’qotishlarning bir kismi ana shu ζ ga ham bog’liq. Past takroriyliklarda o’tkazuvchanlik bilan bog’liq Joul issiqligi ajralishi muhim bo’lishi mumkin, chunki ω >0 da ham u nolga teng emas, agar dielektrik yo’qotishlar faqat o’tkazuvchanlikka bog’liq bo’lsa, u holda tg δ = 4 πζ / ω bo’ladi. 30 Dielektriklardan o’tayotgan tok zichligi (uncha kuchli bo’lmagan elektr maydonlar holida) Om qonuni j= ζ E asosida maydon kuchlanganligiga proporsional bo’ladi. Ammo, yetarlicha kuchli elektr maydonlarda Om qonunidan chetlanish, ya‘ni tokning Ye ga bog’liq ravishda juda tez o’sishi yuz beradi. Mu- ayyan E=E δ maydonda dielektrikning elektr teshilishi sodir bo’ladi, ya‘ni bunda dielektrik o’tkazuvchanligi ko’p darajada ortib ketadi, chunki unda yuqori o’tkazuvchanlikli kanal (kanallar) paydo bo’ladi. Ye δ ni dielektrikning elektr mahkamligi deyiladi. Kvars shisha misolida ρ =10 1b -10 18 Om sm, Ye δ = (2-3). 10 5 V/sm. Qattiq dielektriklarda elektr teshilishdan tashqari yana issiqliqdan teshilish ham mavjud. Bu holda tok ortishi bilan temperatura joul issikligi ortadi, bu esa harakatchan zaryad tashuvchilar soni ortishiga va solishtirma qarshilik kamayishiga olib keladi. Elektr teshilishdan maydon kuchayishi bilan uning ta‘sirida zaryad tashuvchilar hosil bo’lishi tez ko’payadi. Dielektrikda teshilish muqarrar nobirjinsliklar yordamlashadi, chunki u joylarda Ye boshqa joylardan katta bo’ladi. Dielektrik teshilganda hosil bo’lgan o’tkazuvchan ingichka kanallarni shnurlar (naychalar) deyiladi, tok shu kanallardan katta zichlikda oqadi, kanal hatto erib ketishi mumkin. Dielektrikning teshilishi qaytar va qaytmas bo’lishi mumkin: teshilish jarayonida dielektrik tuzilishi o’zgarmasa, bu teshilish qaytar bo’ladi va aksincha. 31 Xulosa Xulosa qilib aytganda, Dielektriklar elektrotexnikada muhim o‘rin egallaydi. Tok o‘tkazuvchi qismlarni bir - biridan izolyasiyalash maqsadida ajratishda (turli potensiallarni bir-biridan) foydalaniladi. Bundan tashqari elektr izolyasion materiallar elektr kondensatorlarida tegishli sig‘im hosil qilishda ba’zi omil va haroratda turli paytda ham sig‘imni ta’minlashda foydalaniladi. Dielektrik materiallarga o‘zining xossalarini boshqarish asosida o‘zgartirish mumkin bo‘lgan guruhi faol dielektriklar (segneto elektriklar) deb yuritiladi. Dielektrik materiallar gazsimon, suyuq va qattiq ko‘rinishga ega, yana bir guruhi mavjudki qotuvchi materiallar tayyorlashda suyuq ekspluatasiya paytida qattiq (lak, kompaund) holatda bo‘ladi. Kimyoviy tabiatiga ko‘ra organik va noorganik bo‘ladi.Organik dielektriklarga uglerod birikmalari tarkibida asosan kislorod, vodorod, azot, galogen va boshqa elementlar bo‘lgan moddalar kiradi. Qolganlari esa noorganik hisoblanib, tarkibida kremniy, alyuminiy aralashmalari bo‘lgan jismlardan tashkil topadi. Ko‘pgina organik materiallar egiluvchan, elastik bo‘lib ulardan tolali plenkalar tayyorlanadi. Shuning uchun ular keng qo‘llaniladi, lekin issiqlikka chidamligi juda kichik bo‘lganligi uchun yuqori haroratli izolyasiyalovchi qismlarda ishlatilmaydi. Noorganik materiallarning ko‘pchiligi egiluvchan va elastik bo‘lmay, mo‘rt bo‘lib, lekin issiqlikka juda chidamli hisoblanadi. Shuning uchun yuqori haroratli izolyasiya ishlarida ulardan keng foydalaniladi. 32 ADABIY O TLAR 1. Bogorodskiy N.P.,Pasыnkov V.V.,Tareyev B.M. Elektrotexnicheskiye material i . – L.Energoatomizdat.,1985. 2. M.Azizov. Yarim o‘tkazgichlar fizikasi. Toshkent. O‘qituvchi,1974. 3. Tareyev B.M. Fizika dielektricheskix materialov. – M. Energiya,1982. 4. Mayofis I.M. Ximiya dielektrikov. – M.Ximiya,1981. 5. Kuxling X. Spravochnik po fizike. M.Moskva, 1982. 6. Sh.M.Kamolov., A.Sh.Axmedov. Elektrotexnika materiallari. – Toshkent. O‘qituvchi, 1994. 7. Byub R. Fotoprovodimost tverd ы x tel. M., 1962. 8. Zaynobiddinov S.Z., Teshaboyev A.T.. Qattiq jismlar fizikasi. Toshkent,2000. 9. Silicon compounds: silanes and silicones.2004. 33

Mavzu: Dielektrik yo’qotishlar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1. Dielektrikning fizik xossalari . 2. Gazsimon, suyuq va qattiq dielektriklar . Suyuq dielektriklar . 3. Organik dielektriklar . Dielektriklarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi . 4. Qattiq dielektriklarning elektr o‘tkazuvchanligi . Dielektrik isroflar 5. Dielektrik yo'qotishlar haqida umumiy ma’lumot. 6.Dielektrik yo’qotishlar va teshilish xodisalari Xulosa Adabiyotlar 2

Kirish Dielektriklar elektrotexnikada muhim o‘rin egallaydi. Tok o‘tkazuvchi qismlarni bir - biridan izolyasiyalash maqsadida ajratishda (turli potensiallarni bir- biridan) foydalaniladi. Bundan tashqari elektr izolyasion materiallar elektr kondensatorlarida tegishli sig‘im hosil qilishda ba’zi omil va haroratda turli paytda ham sig‘imni ta’minlashda foydalaniladi. Dielektrik materiallarga o‘zining xossalarini boshqarish asosida o‘zgartirish mumkin bo‘lgan guruhi faol dielektriklar (segneto elektriklar) deb yuritiladi. Dielektrik materiallar gazsimon, suyuq va qattiq ko‘rinishga ega, yana bir guruhi mavjudki qotuvchi materiallar tayyorlashda suyuq ekspluatasiya paytida qattiq (lak, kompaund) holatda bo‘ladi. Kimyoviy tabiatiga ko‘ra organik va noorganik bo‘ladi.Organik dielektriklarga uglerod birikmalari tarkibida asosan kislorod, vodorod, azot, galogen va boshqa elementlar bo‘lgan moddalar kiradi. Qolganlari esa noorganik hisoblanib, tarkibida kremniy, alyuminiy aralashmalari bo‘lgan jismlardan tashkil topadi. Ko‘pgina organik materiallar egiluvchan, elastik bo‘lib ulardan tolali plenkalar tayyorlanadi. Shuning uchun ular keng qo‘llaniladi, lekin issiqlikka chidamligi juda kichik bo‘lganligi uchun yuqori haroratli izolyasiyalovchi qismlarda ishlatilmaydi. Noorganik materiallarning ko‘pchiligi egiluvchan va elastik bo‘lmay, mo‘rt bo‘lib, lekin issiqlikka juda chidamli hisoblanadi. Shuning uchun yuqori haroratli izolyasiya ishlarida ulardan keng foydalaniladi. Izolyasion materiallardan ishlab chikarilgan konstruksiyalar mexanik kuch ta’siri ostida buzilishi sababli ularning mexanik mustahkamligi va deformasiyasini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Statik cho‘zilish, siqilish va egilishning oddiy ko‘rinishlari amaliy mexanikaning asosiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi va bundagi mustahkamlik chegaralarining qiymatlari (  4 ,  s ,  e ) si Paskalda o‘lchanadi. (1Pa=1N/m 2 ). Cho‘zilishdagi mustahkamlik yupqa tasma shaklidagi dielektriklarga xos bo‘lib, bu materiallar o‘tkazgich yuzasiga, masalan, kabel o‘zagiga qoplanayotganda hisobga olinadi. Uzish mashinasida materialning yemirilishga 3

bo‘lgan mustahkamligi aniqlash bilan birga, jismning uzilish paytidagi nisbiy cho‘zilishi ham aniqlanadi. Nisbiy cho‘zilishning kichik qiymatlari mo‘rt va qattiq jismlar (chinni, shisha, getinaks) uchun tegishli bo‘lib, qayishqoq materiallar (rezina, elastomer) da esa 1 ko‘rsatkichi, nisbatan katta qiymatlarga ega bo‘ladi. Chunki qayishqoq materialning mexanik mustahkamligi kichik qiymatlarga ega. Ba’zi plastik materiallarda 1 qiymati qattiq va qayishqoq materiallarning tavsiflari oralig‘ida bo‘ladi. Materiallardan tayyorlanadigan namunalarning shakli, ularga qo‘yiladigan kuch yo‘nalishini hisobga olgan xolda ishlab chiqiladi. Materiallarning siqilishga bo‘lgan vaqtincha qarshiligi bo‘lgani sababli, ularda siqilishdagi kuchlanishni aniqlash shart emas. Dielektriklarda esa mexanik mustahkamlik ikkala yunalishda alohida-alohida aniqlanadi. Tolali va qatlamli dielektriklarni sinash uchun namunalar tayyorlashda ulardagi tola yo‘nalishi e’tiborga olinadi. Ko‘pchilik dielektriklarning siqilishga bo‘lgan mustahkamligi cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamligidan ancha yuqoriligi sababli ularni, asosan, siqilish yo‘nalishi bo‘yicha ishlatish maqsadga muvofiqdir. 4

Dielektrikning fizik xossalari Dielektrikning zichligi γ ni bilish mahsulot tayyorlashda materialga bo‘lgan ehtiyojni, uning hajmi yoki massasini aniqlash uchun zarurdir. Zichlik jism massasi m ning, uning hajmi V ga nisbati orqali aniqlanadi: γ= m /V kg/m 3 (1) Organik materiallarda γ = (0,5-1,5) 10 3 kg/m 3 , anorganik materiallarda esa γ =(2,5-1,5)10 3 kg/m 3 . Materialning gigroskopikligi jismni ma’lum vaqt suvda ushlab turish orqali aniqlanadi: W = m 1− m 2 m 1 ∗ 100 % (2) bunda m 1 -quruq namunaning massasi, m 2 - namunaning suvda ma’lum vaqt ushlagandan keyingi massasi (gr). Bu kattalik dielektrikning namga chidamliligini baholashda yordam beradi. Izolyasiyani namlikdan himoya qilish Shimdirish usulida izolyasiya bo‘shliqlari gigroskopik bo‘lmagan yoki kam gigroskopik qattiq yoki suyuq dieliktrik bilan to‘latiladi. Shimdirilgan materiallarga avvaliga nam singmay, ma’lum vaqt o‘tgandan keyin bu xossa yomonlasha boradi. Ba’zi shimdirilgan materiallar o‘ziga nam olmaydi. Havo bo‘shliqlari bo‘lgan va shimdirilgan matolar qisqa muddatli namlikka bardoshli bo‘lib, ularda Ye T qiymati quruq shimdirilgan metallarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Izolyasiya tavsifini o‘zgartirmasdan saqlash va namlik ta’sirini kamaytirish maqsadida shimdirish usulidan tashqari, laklash usulidan ham foydalaniladi. Bunda shimdirilgan jism qalinligi 0,1-0,2 mm li lak qatlami bilan qoplanadi, lekin bu usul namlik 80 % dan oshganda o‘zini oqlamaydi. 5

Bundan tashqari, siqish usuli yordamida mahsulot yuzasi qalinligi 1-2mm bo‘lgan plasmassa qoplamasi bilan qoplanadi. Bu usul havo namligi 90% gacha bo‘lgan hollarda ishonchli himoya qiladi. Mahculot yuzasini qoplash usullaridan biri, ishlov beradigan yuzaga tayyorlangan kompaund quyish usulidir. Bunda detalning tashqi qismiga mos qilib maxsus qolip yasaladi va unga suyuq holdagi plasmassa to‘ldiriladi. Barcha hollarda jismni namlikdan himoya qilishda organik materiallar qo‘llaniladi. Bu materiallar gigroskopik hususiyatiga ega bo‘lgani uchun o‘zidan namlikni o‘tkazadi. Dielektrikning issiqlik xossasi Dielektrikning issiqqa chidamligi uning muhim xossalaridan biridir. Dielektrikning issiq va sovuqqa chidamligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi va issiqdan kengayishi uning issiqlik xossalariga kiradi. Dielektrikning issiqqa chidamligi: anorganik dielektriklarning issiqqa chidamligi ularning elektr (tg δ,p ) qiymatlarining o‘zgarishiga qarab baholanadi. Organik dielektriklarning issiqqa chidamligi, ularning cho‘zilishi va egilishi orqali yoki qizitilgan dielektrikka igna botirib ko‘rish orqali aniqlanadi. Izolyasiya materiallarining haroratga chidamligi Martenc usuli orqali ham aniqlanadi. Bu usulda jismning qisqa muddatli issiqlikka bardoshligi uning mexanik xossalari o‘zgarishiga qarab aniqlanadi. Dielektriklarning issiqlikdan yumshash harorati qizdirilgan namunaga shar yoki doirani ma’lum kuch bilan ta’sir ettirib aniqlanadi. Suyuqlikning chaqnash harorati uning haroratini ko‘tara borib, cho‘g‘lanishga yaqinlashtirilganda, suyuqlikning havodagi bug‘i yonib ketishi bilan aniqlanadi. Suyuqlikning alangalanish harorati tekshirilayotgan suyuqlikka alangani yaqinlashtirganda uning yonib ketishi bilan aniqlanadi. Suyuqlikning alangalanish harorati uning chaqnash haroratidan birmuncha yuqoridir. Bunday tavsiflar transformator moyi va erituvchi suyuqliklar sifatini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Materiallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi solishtirma issiqlik o‘tkazuvchanligi bilan tavsiflanadi: 6

O'xshashlar

Dielektriklarda fizik jarayonlar
Dielektriklarda elektr maydon
Kontakt hodisalar
TiO2 – KRISTALLI STRUKTURAVIY O’ZGARISHLARINI OPTIK USULDA O’RGANISH
Spontan qutublanish