logo

ELEKTRON GENERATORLAR

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

649.7802734375 KB
ELEKTRON GENERATORLAR
REJA:
I KIRISH
II ASOSIY QISIM
1. Generatorlarning tuzish prinsplari.
2. Elektron generatorlar va ularning klasifikatsiyasi
3. Avtogeneratorlarning ishlash prinspi
4. Avtogeneratorlar differensial tenglamasi.
III XULOSA
IV ADABIYOTLAR KIRISH
Elektron   generatorlar   –   bu   o‘zgarmas   energiya   tokini   har   xil   amplituda,
chastota ,   shakl   va   quvvatdan   o‘zgaruvchan   tok   aylantirib   beruvchi   qurilmadir.
Elektron generatorlar ishlashini prinspial farq qiluvchi ikki turga bo‘linadi.
1. Majburiy tebranish generatori.
2. Avtotebranish generatori.Majburiy tebranishlar generatori tashqi elektr ta’siri
ostida   tebranishlar   yuzaga   keladi.   Avtotebranishlar   rejimida   esa   tebranishlar
tashqi   o‘zgaruvchan   kuchlanish   bo‘lmaganda   ham   yuzaga   keladi.   Bunday
qurilmalarni avtogeneratorlar yoki o‘z-o‘zida uyg‘onuvchi generatorlar ham deb
yuritiladi.   Generatsiyalanayotgan   signalning   shakliga   ko‘ra   generatorlar   yana
ikki turga bo‘linadi.
1.   Garmonik   tebranishlar   –   bu   generatorlar   amplitudasi   sinus   yoki   kosinuslar
qonuni bo‘yicha o‘zgaruvchan tebranishlarni ishlab chiqaradi.
2. Relaksatsion (implusli) generatorlar. Nosinusoidal shakldagi signallarni ishlab
chiqaradi.   Umumiy   holda   sinusoidal   tebranishlar   generatori   chastota   spektrini
aylantiruvchi  jarayonni hosil  qiluvchi  qurilmadir, ya’ni o‘zgarmas tok energiya
manbayini yuqori chastotali tebranishlar energiyasiga aylantiradi 
Generatsiyalanayotgan   tebranishlarning   chastotasiga   bog‘liq   holda   generatorlar
quyidagi turlarga bo‘linadi.
1.   Past   chastotali   generatorlar.   Bunday   generatorlar   chastotasi   gacha   bo‘lgan
tebranishlarni generatsiyalaydi.
2. Yuqori chastotali generatorlar –  chastota diapazoni  .
3. O‘ta yuqori chastotali generatorlar – chastota diapazoni  va undan yuqori.
Elektr tebranishlarning manbayi sifatida avtogeneratorlar radio uzatuvchi, 
radioqabul qiluvchi o‘lchov apparaturalari, elektron hisoblash mashinalari 
telimetrikqurilmalar va hokazolarda keng qo‘llaniladi. Istalgan avtogeneratorning
ish printsipi elektromagnit induktsiya hodisasiga asoslangan.  Generatorlarning tuzish prinsplari.
                    Tashqi   signal   bo lmaganda   elektr   manbayi   energiyasi   hisobigaʻ
o zgaruvchan   elektr   tebranishalrini   hosil   qiluvchi   qurilmaga   elektr   signali	
ʻ
generatori deyiladi (1.1-rasm).  Kuchaytirgichda musbat teskari bog lanishni 	
ʻ
 
                                                                                                    (1.1)
                                                                                           (1.2)
amalga oshirish bilan generator chiqishda tebranishlarni hosil qilish mumkin.
            Amplituda (1.1) va faza (1.2) balans shartlarini bajarilishi bilan so‘nmas
elektr   tebranishlari   yuzaga   keladi.   Chunki   kuchaytirgich   chiqishidagi
kuchlanishni   dastlabki   o zgarishi   teskari   bog lanish   zanjiri   orqali   qaytadan	
ʻ ʻ
kuchaytirgichning   kirishiga   beriladi   va   u   chiqish   kuchlanishining   yanada
ko proq o zgarishiga olib keladi. 	
ʻ ʻ
1.1-rasm. Elektr signali generatorining tarkibiy tuzilish sxemasi
                         Kuchaytirgichni tashkil qilgan kaskad tranzistorining ishchi nuqtalari
chiqishdagi   tebranishlari   amplitudasining   ortishi   bilan   kuchaytirgich   tranzistori
dinamik tavsifnomasining nochiziqli sohasiga o tadi, natijada kuchaytirgichning	
ʻ
kuchaytirish   koeffisenti     qiymatga   qadar   kamayib   boradi   va kuchaytirgich   chiqishida   tezlanishlar   amplitudasining   statsionar   qiymati
o rnatiladi.   Yuqorida   ko rilgan   ifoda   shuni   ko rsatadiki,   kuchaytirgich   signalniʻ ʻ ʻ
necha   marta   oshirsa   teskari   bog lanish   zanjiri   uni   shuncha   marta   kamaytiriladi	
ʻ
va   bu   shartga   amplituda   balans   sharti   deyiladi.   Amplituda   balans   sharti
bajarilganda   ta’minlash   manbayi   energiyasi   musbat   teskari   bog lanish   zanjiri	
ʻ
orqali   yo qotilgan   energiyani   kompensatsiyalab   turadi.   Kuchaytirgichning   faza	
ʻ
chastota tavsifnomasining bog liq holda amplituda va faza balans sharti teskari	
ʻ
bog lanish zanjirida chastotaning to liq spektri uchun yoki bitta chastota uchun	
ʻ ʻ
bajarilishi   mumkin.   Birinchi   holda   generator   chiqishida   murakkab   shaklli
tebranishlar,   ikkinchi   holda   esa   sinusoidal   shakldagi   tebranishlar
generatsiyalanadi. Bitta chastotada amplituda va faza balans shartlari bajarilishi
uchun   kuchaytirgich   sxemasida   yoki   ko p   hollarda   teskari   bog lanish   zanjirida	
ʻ ʻ
chastotaga bog liq bo lgan zanjir tuziladi. 	
ʻ ʻ
                             Musbat  teskari bog lanish generatorlarda tashqi  yoki ichki bo lishi	
ʻ ʻ
mumkin. Tashqi chastotaga bog liq zanjirlar tuzish bilan amalga oshiriladi. 
ʻ
Ichki   musbat   teskari   bog lanish   esa   elektron     asboblarning   ish   rejimlarida	
ʻ
ishlashi   bilan   yuzaga   keladi.   Odatda   sinusoidal   tebranishlar   generatorlarini
tuzishda   tashqi   musbat   zanjirlaridan   foydalaniladi,   chunki   bunday   teskari
bog lanish   ichki   teskari   bog lanishga   nisbatan   yuqori   chastota   stabiliga   ega	
ʻ ʻ
bo lgan   tebranishlarni   hosil   qiladi.   Generatordagi   statsionar   tovushlar
ʻ
amplitudasini   aniqlashda   tebranishlar   tavsifnomasi   va   teskari   bog lanish	
ʻ
chizig idan foydalangan holda grafik usulda aniqlash mumkin.	
ʻ
               Tebranishlar tavsifnomasi – bu kuchaytirgich   chiqishidagi tokning
asosiy   (birinchi)   garmonikasi   amplitudasining   teskari   bog lanish   zanjiri   orqali	
ʻ
kuchaytirgichning   kirishiga   uzatilayotgan   kuchlanishga   bog liqligidir.	
ʻ
Tebranishlar   tavsifnomasi   nochiziqlidir.   Chunki   uning   ko rinishi   nochiziqli	
ʻ
elementar parametrlari bilan aniqlanadi. Teskari bog lanish  chizig i – bu kirish	
ʻ ʻ
kuchlanishi   amplitudasining   kuchaytirgich   chizish   toki   amplitudasining
garmonikasiga   bog liqligidir.   Teskari   bog lanish   chizig i     teskari   bog lanish	
ʻ ʻ ʻ ʻ
zanjirining susaytirish xususiyatini  xarakterlaydi va u to g ri chiziqli og madan	
ʻ ʻ ʻ iborat   bo ladi,   uning   og masi   chiziqli   bo lib,chiziqli   to rt   qutbli   teskariʻ ʻ ʻ ʻ
bog lanish zanjirining parametrlari bilan aniqlanadi.	
ʻ
              Statsionar tebranishlar amplitudasini aniqlash uchun teskari bog lanish	
ʻ
generator   chizig ining     va   tebranishlar   tavsifnomasini   bitta   grafikda   chiziladi	
ʻ
(1.2-rasm). 
1.2-rasm. Yumshoq uyg‘onuvchi generatorning grafigi
Statsionar   tok   amplitudasi   tebranishlar     tavsifnomasi   bilan   to g ri	
ʻ ʻ
chiziqning   kesishish   nuqtasiga   mos   keladi.   Kesishish   M   nuqtasida   amplituda
balans sharti bajariladi. Chunki kirish signali kuchaytirgich orqali o tish vaqtida	
ʻ
qanchaga   kuchaytirilsa,   to rt   qutbli   teskari   bog lanish   zanjirini   shuncha   marta	
ʻ ʻ
susaytiradi. 
Kuchlanishni   o zgarishi   gorizantal   sterilkalar   bilan   tokning   o zgarishi   esa	
ʻ ʻ
vertikal   sterilkalar   bilan   ko rsatilgan.   Tebranish   tavsifnomasining   ko riishiga	
ʻ ʻ
bog liq   holda   generatorlarda   ikki   xil   o z-o zidan   uyg onish   rejimini   ajratib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatish mumkin.  
ʻ
1. Yumshoq rejim  – bu rejim tebranishlar tavsifnomasining nol nuqtadan va
uning og masining absissa  o qidagi burchagi 	
ʻ ʻ  kichik amplitudalar sohasida
teskari   bog lanish   chizig i   og masining   burchagidan   kata   bo ladi.   Bunday	
ʻ ʻ ʻ ʻ tebranishlar   tavsifnomasi   1.2-rasmda   tasvirlangan.   Bu   vaqtda   generatorni
ta’minlash   manbayiga   ulaganda   tebranishlar   amplitudasi   statsionar   qiymatga
qadar bir tekis ortib boradi.
2. Qattiq   rejim   –   bu   rejimda   tebranishlar   tavsifnomasi   yumshoq   rejimda
keltirilgan  shartlarni  qanoatlantirmaydi.  Bunday  rejim   1.3-rasmda   tasvirlangan.
Qattiq rejimda teskari bog lanish chizig i (1.3-rasm) tebranishlar tavsifnomasiniʻ ʻ
M` va M nuqtalarda kesib o tadi. M nuqta qattiq dinamik muvazanat nuqtasidan
ʻ
iborat.   M`   esa   muvazanat   qat’iy   bo lmagan   muvazanat   nuqtasi   bo lib,   kirish	
ʻ ʻ
kuchlanishidagi     qiymatdan   har   qanday   chetlanishlar   tebranishlarning
yo qolishiga   yoki   amplitude   qiymatining   ortib   ketishiga   olib   keladi.   Shunday	
ʻ
qilib   qattiq   rejimli   generatorlarda   sunmas   tebranishlarni   hosil   qilish   uchun
dastlabki       implusli   kuchlanish   bo lishi   va   u	
ʻ
 tok hosil bo lishini ta’minlashi lozim.	
ʻ
1.3 rasm.   Teskari bog‘lanish chizig‘i tebranishlar tavsifnomasi 2M   va  M'
nuqtaviy kesib o‘tadi. 
          Sinusoidal tebranishlar generatori ikki turga bo linadi.	
ʻ
1. LC   –   tipidagi   generatorlar   bo lib,   bunday   generatorlarda   teskari	
ʻ
bog lanish   zanjiri   sifatida   chastotaga   bog liq   bo lgan   tebranish   konturi	
ʻ ʻ ʻ qo‘llaniladi. Bunday generatorlar odatda radio chastotali signallarni hosil qilish
uchun qo‘llaniladi. 
2. RC   –   tipidagi   generatorlar.   Bunday   generatorlarda   musbat   teskari
bog lanish zanjirida chastotaga bog liq bo lgan RC zanjirlardan foydalaniladi. ʻ ʻ ʻ
Fazaburuvchi   RC   zanjirli   generatorlar.   -   Bunday   generatorlarning   tarkibi
tuzilishi   fazani     ga   buruvchi   kuchaytirgichdan   va   faza   balans   shartini
bajarishi uchun signalning fazasini     ga buruvchi musbat teskari bog lanish	
ʻ
zanjiridan   iborat   bo ladi.   Bunday   generatorlarda   generatsiya   chastotasidan	
ʻ
boshqa   chastotalarda   faza   balans   sharti   bajarilmayda.   Fazaburuvchi   teskari
bog lanish   zanjiri   sifatida   uch   zivinoli   RC   zanjirlardan   foydalaniladi.   Bunday	
ʻ
zanjirlarning   sxemasi   1.4   -a-b-rasmlarda   amplituda-chastota   va   faza   -   chastota
tavsifnomalari 1.4 v-g-rasmlarda tasvirlangan. 
        
  
1. 4  rasm. a va b faza buruvchi RC zanjirlar. v va g RC zanjirlarning faza
chastota tavsifnomasi. Sxemasi  1.4-a-rasmda   tasvirlangan  zanjirning       generatsiya  chastotasi
va     chastotadagi     uzatish   koeffisentini   quyidagi   formulalardan
foydalangan holda topish mumkin.
                                                                                         (1.3)
                                                                                          (1.4)
           Sxemasi 1.4-b-rasmda tasvirlangan zanjirning rezonans   chastotasi va
 uzatish koeffisenti quyidagi formulalardan aniqlanadi.
                                                                                               (1.5)
                                                                                               (1.6)
                      Yuqorida   keltirilgan   (1.4)   va   (1.6)   formulalardan   ko rinadiki,ʻ
fazaburuvchi   RC   zanjir   ko rsatgich   kirishiga   uzatayotgan   teskari   bog lanish	
ʻ ʻ
signalini keskin kamaytiradi. Shunga ko ra generatorga amplituda balans  sharti	
ʻ
bajarilishi   va   tebranishlar   yuzaga   kelishi   uchun   kuchaytirgichning   kuchaytirish
koeffisenti     shart   bajariladigan   qilib   tanlash   lozim.   Eng   oddiy
 fazaburuvchi zanjirli generatorning sxemasi 1.5 – rasmda tasvirlangan. 1.5 rasm. Umumiy emitterli kuchatirgich
asosida tuzilgan RC generator sxemasi.
                          Sxemada   kuchaytirgich     tranzistorda   umumiy   emitterli   sxema
asosida   tuzilgan.   Generatsiyalanayotgan   tebranishlar   shakliga   sxema
elementlarining   ta’sirini   kamaytirish   maqsadida   chastotaga   bog liq   bo lmaganʻ ʻ
joriy   tok   bo yicha   manfiy   teskari   bog lanish   amalga   oshirilgan.   Generator	
ʻ ʻ
normal   ishlashi   uchun   muvoffiqlashtiruvchi   kaskad   bo lishi   lozim.   Ushbu	
ʻ
maqsadda    iborat emitterli takrorlagich bo lmagan holda generatorning o z-	
ʻ ʻ
o zidan uyg onishi juda qiyin.cunki teskari bog lanish zanjiri 	
ʻ ʻ ʻ  rezistorni qisqa
ulaydi.,   natijada   kuchaytirgich     kuchaytirish   koeffisenti   kamayadi.
Ikkinchidan kichik kirish qarshiligi,   uzatish koeffisentini kamaytiradi.
           Generatorning generatsiya chastotasini (1.5) formula yordamida aniqlash
mumkin.   Agar   rezistorning   qarshiligi   emitterni   takrorlagichning   kirish
qarshiligidan juda kichik bo lsa,  ya’ni 	
ʻ .
         Agar bu shart bajarilmasa, generatorning generatsiya chastotasi   qisqa
ulash ta’sirini hisobga olgan holda quyidagi formula bilan aniqlanadi.                                                                        (1.7)
                  Sunmas   tebranishlarni   hosil   qilish   uchun   teskari   bog lanishniʻ
kuchaytirgichning kuchaytirish koeffisentini quyidagi formula bilan aniqlanadi.
                                                                  (1.8)
Teskari   bog‘lanish   zanjirida   Vin   ko‘prikli   RC   generator.   -   Kirish   signalini
  ga   buradigan   ikki   kaskadli   kuchaytirgichdan   foydalanilganida   sinusoidal
tebranish   generatorini   teskari   bog‘lanish   zanjiri   chastotaga   bog‘liq   to‘rt   qutbli
zanjrni   ulash   bilan   hosil   qilish   mumkin.   Bu   zanjir   generatsiya   chastotasiga
signalning   fazasini   o‘zgartirmaydi.   Shunday   zanjirning   sxemasi   1.6-a-   rasmda
tasvirlangan bo lib, unga Vin ko prigi deb ataladi. Zanjirning amplituda chastota	
ʻ ʻ
va   faza   chastota   tasvirlangan   1.6-v-   rasmda   tasvirlangan   zanjirning  
generatsiya   chastotasi   va     uzatish   koeffisenti   quyidagi   formula   bilan
aniqlanadi.
                                                                                                          (1.9)
                 1.6-rasm. Vin ko‘prigi grafigi.
                         (1.10)
                            Agar   R
1 =R
2 =R,   C
1 =C
2 =C     bo lsa   ,   u   holda   bu   formula   quyidagiʻ
ko rinishga   keladi  	
ʻ ,   .     Generatorning   amaldagi
tranzistorlarda tuzilgan sxemasi 1.7-rasmda tasvirlangan.  1.7-rasm. Generatorning tranzistorlardagi amaldagi sxemasi
Generatsiyalanayotgan   tebranishlarning   chastotasi   va   amplitudasi
stabilizatsiya qilish maqsadida    elementlaridan iborat manfiy teskari
bog lanish   zanjiri   kiritilgan.   Agar   manfiy   teskari     bog lanish   zanjirigaʻ ʻ
termorezistor qo llanmasi amplitudaning stabilizatsiya qilish effekti ham ortadi.	
ʻ
Haqiqatdan ham       ortishi bilan manfiy teskari bog lanish zanjiri toki ham	
ʻ
ortadi.   Bu   vaqtda   termistor   qiziydi,   uning   qarshiligi   kamayadi.   Bu   esa
  uzatish   koeffitsentini   oshiradi.   O z   navbatida	
ʻ
chiqish kuchlanishi qiymatini dastlabki holatga qaytaradi. 
                            Vin   ko prikli   generatorni   operatsion   kuchaytirgichlar   asosida   ham	
ʻ
tuzish mumkin (1.8-rasm).  1.8-rasm. Opratsion kuchaytirgich asosidagi Vin ko‘prikli generator.
Bu   generatorni   tuzish   prinspi   oldingi   sxemadan   farq   qilmaydi.   Musbat
teskari   bog lanish  zanjiri  operatsion  kuchaytirgichning invertermalovchi  kirishiʻ
bilan chiqishi orasiga ulangan. Sxemadagi_  rezestorlar manfiy teskari
bog lanish  zanjirini  hosil  qilib, generatsiyalanayotgan  tebranishlarning chastota	
ʻ
va amplitudalarining stabilizatsiya qiladi. 
  LC     generatorlar   -     Radio   aloqa   qurilmalarida     supergeteraden   radio   qabul
qilgichlarida   teskari   bog lanish   zanjirida   tebranish   konturi   qo llanilgan   yuqori	
ʻ ʻ
chastotali   generatorlar   keng   qo llaniladi.Teskari   bog lanish   zanjiriga   tebranish	
ʻ ʻ
konturini   ulash   usuliga   ko ra   induktiv   bog lanishli,   avtotransformatorli
ʻ ʻ
bog lanishli   va   sig im   bog lanishli   LC   generatorlar   turlariga   bo linadi   (1.9-	
ʻ ʻ ʻ ʻ
rasm).   Avtotransformatorli   (1.9-rasm)   va   sig im   (1.9-v-rasm)   sxemalarda	
ʻ
tebranish konturi sxemaga uch nuqta bilan ulanadi, shunga ko ra bu sxemalarni	
ʻ
ko p hollarda induktiv va sig im   uch nuqtali LC generatorlar deyiladi sxemada	
ʻ ʻ
faza   balans   sharti   bajarilishi   uchun   ya ni   musbat   teskari   bog lanishni   amalga	
ʻ ʻ
oshirish  uchun       g altakdagi  	
ʻ   kuchlanish     g altakdagi   __kuchlanishga	ʻ
teskari fazada bo lishi lozim.	
ʻ    
1.9-rasm. a-induktiv bog‘lanish, b-induktiv uch nuqtali, v-sig‘im uch
nuqtali LC generator
Musbat teskari bog lanish ʻ  kuchlanishning qiymati   va   induktiv
g altaklar o ramlar sonining nisbati va ular orasidagi  masofa bilan aniqlanadi. 	
ʻ ʻ
                    O ramlar   sonini   (	
ʻ
  g altakdagi)   oshirish   bilan   va   uni  	ʻ   g altakga	ʻ
yaqinlashtirish   bilan   teskari   bog lanish   chuqurligini   oshirish   mumkin.	
ʻ
Sxemadagi     g‘altakning o‘ramlar sonini generatsiya chastotasining qiymatini
belgilagan holda aniqlash mumkin va uning qiymati tebranish konturi rezonans
chastotasi bilan aniqlanadi. 
                                                                (1.11)
                                                                 Birinchi   g‘altakning     o‘ramlar   soni   aniqlangandan   so‘ng   amplituda   balans
shartini   bajarilgan   holda     g‘altakning   o‘ramlar   sonini   aniqlash   mumkin.
Induktiv uch nuqtali sxemada faza balans sharti bajarilishi uchun tranzistorning
kollektoridan   olinayotgan   signalning   fazasi   yoki     g‘altakdan   olingan   signal
fazasi     g‘altakdan olinayotgan signalning fazasiga teskari bo‘lishi lozim.   Bu
vaqtda   musbat   teskari   bog‘lanish   shartlari   bajariladi.   Amplituda   balans   sharti
bajarilishi   uchun   musbat   teskari   bog‘lanish   zanjiri   uzatayotgan   signalni  
g‘altakdagi o‘ramlar soni aniqlanadi. Bu vaqtda generatsiya chastotasi quyidagi
formula bilan aniqlanishini e’tiborga olish lozim.          
                                                                       (1.12)
                     Ya’ni     g‘altak o‘ramlar  sonini  tanlash bilan bir vaqtning o‘zida  
g‘altakning   o‘ramlar   soni   ham   korreksiyalanadi.   Bu   bilan   generatsiya
chastotasining   o‘zgarmas   bo‘lishini   ta’minlaydi.   Sxemasi   1.9-a   va   1.9-b-
rasmlarda   tasvirlangan   generatorlarning   generatsiya   chastotasini   tebranish
konturi   zanjiriga   ulangan   o‘zgaruvchan   sig‘imli   kondensator   vositasida
o‘zgartirish mumkin. Chastotani o‘zgartirish imkoniyati mavjudligi induktiv uch
nuqtali   generatorni   keng   sohalarda   qo‘llash   (geteradenli   radio   qabul   qilgichlar,
radio   uzatgichlarni   uyg‘otuvchi   va   hokazo)   qo‘llash   imkoniyatini   yaratdi.
Avtogeneratorlarning   sig‘im   uch   nuqtali   sxemasi   (1.9-v-rasm)   da   tasvirlangan.
Rezestiv   kuchlanish   kuchaytirgichlariga   analogli   bo‘lib,   musbat   teskari
bog‘lanish  zanjiriga tebranish  zanjiri  konturi  ulanishi  bilan farq qiladi. Chiqish
signali     kondensatordan   olinadi,   musbat   teskari   bog‘lanish   signali  
kondensatordan   olinadi.   Bu   signallar   qarama-qarshi   fazada   bo‘lganligidan   faza
balans sharti bajariladi.
Amplituda   balans   sharti     musbat   teskari   bog‘lanish   signalining   mos
qiymatida bajariladi. Musbat teskari bog‘lanish kuchlanishini oshirish uchun  kondensator sig‘imini oshirish lozim. Chunki bu holda sig‘im qarshilik ortadi va
mos ravishda tebranish konturi orqali o‘tayotgan tok kondensatordan kuchlanish
tushuvining   oshishiga   olib   keladi.   Tayinli   chastotalarda   va   induktiv   tokning
induktivligini bilgan holda va 
Kondensatorlarni sig‘imini va generatsiya chastotasini aniqlash mumkin.
                                            (1.13)
                           Sig‘im uch nuqtali sxemada generatsiya chastotasini o‘zgartirish bir
muncha   murakkabdir,   chunki   buning   uchun   induktiv   g‘altak   o‘ramlar   sonini
o‘zgartirish   yoki   uni   o‘zagini   siljitish   lozim   bo‘ladi.   Shunga   ko‘ra   sig‘im   uch
nuqtali   sxemada   fiksetsiyalangan   chastotada   ishlovchi   ta’kidli   generatorlarda
qo‘llaniladi.
                Tebranish konturi aslligining kichikligi   generatorlar
ishlab chiqarayotgan tebranish shaklining buzilishiga olib keladi, bu o‘z-o‘zidan
uyg‘onish  shartining asosiy  garmonik chastotasiga     yaqin bo‘lgan  bir  necha
garmonik tashkil etuvchilarda bajarilishi natijasida yuz beradi. 
                         Avtogeneratorlar sxemasini hisoblashda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar ham
chiqish   signalinining   buzilishiga   olib   keladi.   Misol   tariqasida   uzatish
koeffitsenti juda katta bo‘lgan holda musbat teskari bog‘lanish signali juda katta
bo‘lib,     amplituda balans sharti bir necha garmonik tashkil etuvchilar
uchun   bajariladi   va   bu   esa   chiqish   signalining   buzulishiga   olib   keladi.
Amplituda   balans   sharti   bitta   chastotada   bajarilishi   uchun  
kuchaytirish   koeffisentini   kamaytirish   lozim   bo‘ladi,   bu   esa   manfiy   teskari
bog‘lanishni   kiritish   bilan   amalga   oshirilishi   mumkin.   Bipolyar   tranzostorlar
asosida tuzilyotgan generatorlarda tranzistorning   tok bo‘yicha kuchaytirish
koeffitsentini   chastotaga   bog‘liqligini   hisobga   olish   lozim   bo‘ladi,   chunki   bu
kuchaytirgich   kirish   kuchlanishi   bilan   teskari   bog‘lanish   zanjiri   uzatayotgan
kuchlanish   o‘rtasidagi   fazalar   farqining   yuzaga   kelishini   olib   keladi.   Bu   esa generator   sxemasini   faza   balans   shartini   o‘zgarishiga   olib   keladi,   natijada
generatsiya chastotasi konturning rezonans chastotasidan farq qiladi.
                          Maydonli   tranzistorlarda   tuziladigan   generatorlar   yuqorida
aytilganlardan   farq   qiladi.   Avtogeneratorlarning   quvvatini   oshirish   uchun   (1.9-
rasm)   ta’minlash manbayi kuchlanishini oshirish lozim bo‘ladi, biroq bu holda
kollektor   yoki   stok   zanjirlarini   ulangan   kontur   ta’minlash   manbayi   kuchlanishi
ostida   bo‘ladi.   Bu   esa   katta   quvvatli   avtogeneratorlarda   bir   necha   yuz   voltga
yetish   mumkin   bu   kamchilikni   bartaraf   qilish   uchun   generator   sxemasini
ta’minlash manbayini tranzistor, kontur bilan parallel ulash lozim bo‘ladi (1.10-
rasm).
1.10-rasm. Maydondagi tranzistordagi LC generator sxemasi.
             Sxemadagi   ajratuvchi drossel, o‘zgaruvchan tok bo‘yicha juda katta
qarshilikka ega bo‘lib, generatsiya chastotasiga ta’minlash manbayi va konturni
ajratishni   ta’minlaydi.   Lekin   tokning   o‘zgarmas   tashkil   etuvchisining   o‘tishiga
ta’sir   qilmaydi.   ta’minlash   manbayi     va   konturning   induktiv   g‘altagi   orqali
qisqa   tutashmasligi   uchun     kontur   ulangan.   Generatorning   tebranishlarini
o‘z-o‘zidan   uyg‘onishini   yumshoq   holatda   bo‘lishini   ta’minlash   maqsadida
zatvor   zanjiriga   C   va   R   parallel   ulangan   zanjir   kiritiladi.   Tebranishlarning amplitudasini   kichik   sohalarida   tranzistorning   zatvor   siljish   kuchlanishi   nolga
yaqin   bo‘ladi.   Tebranishlarning   amplitudasni   oshishi   bilan   zatvorning   manfiy
siljishi   C   kondensatorning   zaryadlanish   hisobiga   ortadi.   Ikkita   tebranish
konturida   iborat   avtogeneratorlar   ham   keng   qo‘llaniladi   (1.11-rasm).   Sxemada
balans   sharti   stok-zatvor   kuchlanishi   zatvor-stok   kuchlanishlari   qarama-qarshi
fazada   bo‘lganda   bajariladi,   agar   konturlarning   qarshiligi   generatsiya
chastotasiga   induktiv   xarakterda   bo‘lsa,   bu   holda   1.11-rasmda   tasvirlangan
sxema induktiv uch nuqtali sxemaga ekvivalent bo‘ladi.
1.11-rasm. Maydonli trazistorlardagi LC generatorlar.
Kvars   generatorlari-   Yuqori   chastotali     generatorlar   chastotasining
stabilligiga  ta’minlash  manbayining  kuchlanishi   kuchli   ta’sir   qiladi.  Chunki   bu
tebranish   konturining   ko‘rsatkichlarining   o‘zgarishiga   olib   keluvchi   kirish   va
chiqish   qarshiliklarining   reaktiv   tashkil   etuvchisiga   bog‘liqdir.   Shunga   ko‘ra
yuqori   darajadagi   stabil   chastotali   tebranishlarni   hosil   qilish   uchun   yuqori
chastotali   generatorlarning   ta’minlash   manbalarining   kuchlanishi   yuqori
darajadagi   stabilikka   ega   bo‘lishi   lozim.   Yuqori   chastotali   generatorlarning
chastotasi atrof muhit haroratiga ham bog‘liq bo‘ladi, chunki haroratning  ortishi
induktiv   g‘altak   va   kondensator   ko‘rsatkichlarining   o‘zgarishiga,   bu   esa
generatsiya   chastotasining   kamayishiga   olib   keladi,   shunga   ko‘ra   keng   harorat
diapazonida   ishlovchi   generatorlarning   chastotasini   stabilizatsiya   qilish maqsadida     konturning asosiy  kondensatoriga  termokompensatsiya  elementi
sifatida     tikondli   kondensator   parallel   ulanadi,   bu   kondensatorning   sig‘imi
haroratning   ortishi   bilan   kamayadi   (1.12-rasm).   Chastotaning   temperatura
stabilligi   miqdori   jihatdan   chastotaning   temperatura   koeffisenti   yordamida
baholanadi.   Chastotaning   temperatura   koeffisenti   temperatura   1 0
ga
o‘zgargandagi chastotani   nisbiy o‘zgarishiga teng.
 
1.12-rasm. Tikondli kondensatorda ulangan tebranish konturi.
Tranzistorli   generatorlarda   chastotaning   temperatura   koeffisenti  
atrofida bo‘ladi.
Termokompensatsiyalovchi   tikondli   kondensatorlaridan   foydalanganda
chastotaning temperaturi koeffisenti o‘n martagacha ortadi, ya’ni 
                   Yanada yuqori  darajadagi chastota  stabilligini ta’minlash uchun kvarts
generatorlaridan   foydalaniladi,   ya’ni   yuqori   asllikdagi   tebranish   konturiga
pizaelektrik   effekt   xususiyatiga   ega   bo‘lgan   kvarts   plastinkasi   ulanadi.   Agar
kvarts plastinkasining qoplamalariga o‘zgaruvchan elektr maydoni (kuchlanish)
berilganda   kvarts   plastinkasida   mexanik   tebranishlar   yuzaga   keladi.
Plastinkaning   bu   xususiyati   teskari   pezaeffekt   deb   ataladi.   Plastinkada   yuzaga
kelayotgan   mexanik   tebranishlar   o‘z   navbatida   qoplamalariga   elektr
zaryadlarning to‘planishiga olib keladi va ularning ishorasi mexanik tebranishlar
chastotasiga   mos   ravishda   o‘zgarib   turadi,   natijada   plastinka   orqali o‘zgaruvchan tok oqadi. Plastinkalar bu xususiyati to‘g‘ri pezaeffekt deb ataladi.
Kvarts plastinkasini tutib turgich tebranish konturiga ekvivalent bo‘lib, ularning
sxemasi 1.13-rasmda tasvirlangan.
1.13-rasm. Kvarts plastinkaning ekvivalentli sxemasi.
  Kvarts   plastinkasining   ushlagichisiz     ko‘rsatkichlari   uning
geometric   o‘lchamiga   va   mexanik   tebranishlar   turiga   bog‘liq   bo‘ladi.   Real
kvarts   plastinkalari   uchun   bu   ko‘rsatkichlar     ,
,  .
                     Kvarts plastinkasining      ketma-ket tebranish konturini hosil
qiladi va 
                                                                             (1.14)
Chastotada   kuchlanish     rezonansi   yuz   beradi   va   bunda   konturning   to‘liq
qarshiligi   juda   kichik   bo‘ladi.Kvarts   tutgichning     sig‘imini   hisobga   olgan
holda kvarts plastinkasi  parallel tebranish konturini hosil qiladi. (1.14-rasm) va
uning
                                                                                  (1.15) 1.14-rasm.    sig‘im hisobiga   ekvivalent sxema ifodasi.
         Chastotada tok rezonansi yuz beradi va og‘ma konturning to‘liq qarshiligi
juda   katta   bo‘ladi.   Formuladagi     kontur   tarkibida
ketma-ket ulangan    va   sig‘imlardan iboratdir.
Oxirgi   (1.14),   (1,15)   formulalarni   taqqoslash   bilan   quyidagi   xulosaga   kelish
mumkin.
1. Ketma-ket rezonans   chastota   paralleldan  .
2.   chastota   chastotaga yaqin, chunki  .
Kvars   plastinkasining   reaktiv   qarshiligi   o‘zgarishining   xarakteri   1.14-
rasmda tasvirlangan. Rasmda ko'rinadiki,   chastota diapozonida
kvarts ekvivalent konturning reaktiv qarshiligi induktiv   va 
kvartsli   generatorning   sxemalari   1.15-a-b,   1.16-a-v-rasmlarda   tasvirlangan.
Sxemasi   1.15-rasmda   tasvirlangan   sxemada   kvarts   zatvor   (baza)   va   istok
(emitter)   zanjirlari   orasiga   ulangan   bo‘lib,   strikturasi   bo‘yicha   ikki   konturli
generatorga   mos   keladi   (1.11-rasm).   Bunday   generatorlarda   tebranishlarning
uyg‘onishi   kvarts   qarshiligining   induktiv   va   stok   (kollektor)   konturining
induktiv   xarakterda   bo‘lganida   yuzaga   keladi.   Bu   shartlar   bajarilganda generatsiyalanayotgan   chastota         sohada   bo‘ladi.,   stok
(kollektor)   konturlari   bu   chastotadan   bir   muncha   yuqori   bo‘lgan   chastotaga
rostlanadi.  Stok  (kollektor)   konturlari  va  kvarts  orasidagi   bog‘lanish  (1.15-a-v-
rasm)     elektrodlar   orasidagi   sig‘im   orqali   amalga   oshadi.   Bu   sig‘im
stok (kollektor) konturlarining chastotasiga kam ta’sir qiladi.
1.15-a-b-rasmlar. Kvarts plastinkasi zatvor va baza zanjiriga olingan sxemasi.
                  Tebranish   chastotasini     uyg‘otish   1.16-rasmdagi
sxemada   kvartsni   zatvor   (baza)   va   stok   (kollektor)   orasiga   ulash   bilan   amalga
oshiriladi.   Bunda   stok   (kollektor)   konturlari   sig‘im   reaktiv   qarshilikka   ega
bo‘ladi.   Bu   holda   1.16-a-b   generatorlarning   sxemasi   sig‘im   uch   nuqtali
ganeratorlarining   sxemasiga   ekvivalent   bo‘ladi.   stok   (kollektor)   konturlari
qarshiligi   sig‘im   xarakterga   ega   bo‘lishini   ta’minlash   uchun   uning   rezonans
chastotasi     chastotadan   bir   muncha   kichik   bo‘lishi   lozim.   Stok   (kollektor)
zanjiridagi konturni (1.16-rasm) rezistr bilan almashtirish mumkin.  1.16-a-b-rasm. Kvarts plastinkasi stok zatvori va kollektor baza zanjiriga
ulingan LC generator sxemasi.
         Bu holda tebranishlarning yuzaga kelishi    elektrodlar orasidagi
sig‘im   yordamida   amalga   oshadi.   Kvarts   aslligining   yuqori   bo‘lishi,   ya’ni   bir
necha   yuz   mingga   yetishi   va   tranzistor   reaktiv   elementlarining   kontur
ko‘rsatkichlariga   kam   ta’sir   qilishi   kvarts   grneratorlarining   yuqori   darajadagi
stabilligini   ta’minlaydi.   Kvarts   generatorlarining   chastota   temperatura
koeffisenti     oraliqda bo‘ladi. Bu generatorlarning asosiy kamchiligi
generatsiya chastotasining kichik bo‘lishi 30 MHz dan oshmasligi va chastotani
bir tekis o‘zgartirish imkoniyatining yo‘qligidir.  Elektron generatorlar va ularning klasifikatsiyasi.
                Elektron  generatorlar  –  bu  o‘zgarmas  energiya  tokini   har   xil   amplituda,
chastota, shakl va quvvatdan o‘zgaruvchan tok aylantirib beruvchi qurilmadir. 
Elektron generatorlar ishlashini prinspial farq qiluvchi ikki turga bo‘linadi. 
1. Majburiy tebranish generatori.
2. Avtotebranish generatori.
Majburiy   tebranishlar   generatori   tashqi   elektr     ta’siri   ostida   tebranishlar
yuzaga   keladi.   Avtotebranishlar   rejimida   esa   tebranishlar   tashqi   o‘zgaruvchan
kuchlanish   bo‘lmaganda   ham   yuzaga   keladi.   Bunday   qurilmalarni
avtogeneratorlar   yoki   o‘z-o‘zida   uyg‘onuvchi   generatorlar   ham   deb   yuritiladi.
Generatsiyalanayotgan   signalning   shakliga   ko‘ra   generatorlar   yana   ikki   turga
bo‘linadi.
1.   Garmonik   tebranishlar   –   bu   generatorlar   amplitudasi   sinus   yoki   kosinuslar
qonuni bo‘yicha o‘zgaruvchan tebranishlarni ishlab chiqaradi. 
2. Relaksatsion (implusli) generatorlar. Nosinusoidal shakldagi signallarni ishlab
chiqaradi.
Umumiy   holda   sinusoidal   tebranishlar   generatori   chastota   spektrini
aylantiruvchi  jarayonni hosil  qiluvchi qurilmadir, ya’ni o‘zgarmas tok energiya
manbayini yuqori chastotali tebranishlar energiyasiga aylantiradi (2.1-rasm). 
Generatsiyalanayotgan   tebranishlarning   chastotasiga   bog‘liq   holda   generatorlar
quyidagi turlarga bo‘linadi.
1.   Past   chastotali   generatorlar.   Bunday   generatorlar   chastotasi
 gacha bo‘lgan tebranishlarni generatsiyalaydi.
2. Yuqori chastotali generatorlar – chastota diapazoni  .
3. O‘ta yuqori chastotali generatorlar – chastota diapazoni 
va undan yuqori.                Elektr tebranishlarning manbayi sifatida avtogeneratorlar radio uzatuvchi,
radio   qabul   qiluvchi   o‘lchov   apparaturalari,   elektron   hisoblash   mashinalari
telimetrik qurilmalar va hokazolarda keng qo‘llaniladi.
   Avtogeneratorlarning ishlash prinspi.
          Avtotebranish yuzaga kelish mexanizmini quyidagicha izohlash mumkin.
Avtogeneratorni   tebranishlar   tizimiga   ulagan   momentda   o‘z-o‘zidan   kam
quvvatli   erkin   tebranishlar   yuzaga   keladi.   Bu   jarayon   ta’minlash   manbayini
ulash,   zanjirlarni   qisqa   ulanishni   kuchaytiruvchi   qurilmada   tok   va
kuchlanishning   sakrab   o‘zgarishi   va   hokazolar   sababli   yuzaga   keladi.   Musbat
teskari   bog‘lanishning   ta’sirida   kuchaytirgich   chiqishida   yuzaga   kelayotgan
tebranishlar   energiyasining   bir   qismi   qaytadan   kirishga   beriladi.   Tor   sohali
tebranishlar   tizimining   mavjudligi   sababli   barcha   qayd   etilgan   jarayonlar  
bitta chastotada yuz beradi, qolgan chastotalarda esa keskin sunadi.
                    Avtogeneratorni   ta’minlash   manbayiga   ulagandan   so‘ng   signalni
kuchaytirish   jarayoni   chiziqli   rejimda   boshlanadi   va   tebranish   aamplitudasini
oshib   borishi   bilan   kuchaytiruvchi   element   nochiziqli   rejimda   o‘tadi,   shundan
so‘ng avtogenerator chiqishidan tebranish amplitudasi tayinli qiymatni oladi va
amaliy   jihatdan   o‘zgarmas   bo‘lib     qoladi   kuchaytiruvchining   o‘zgarmas   tok
manbayidan bir tebranish davrida olgan energiyasi shu vaqt ichida yuklanishda
isrof   qilingan   energiyaga   teng   bo‘ladi,   bunday   holni   avtogeneratorlarni
statsionar ish rejimi deb yuritiladi.
   Bipolyar tranzistorlardagi transformatorli avtogenerator.
           LC Avtogeneratorning  elektr prinsipial sxemasi turli xil bo‘lib, ularning
barchasi quyidagi qismlardan tashkil topadi.
1.Tranzistor 
2.LC tebranish konturi 3.Musbat teskari bog‘lanish zanjiri
4.Ta’minlash manbayi
Odatda   LC   avtogeneratorlar   bir   kaskadni   kuchaytirgichlar   asosida
tuziladi.   Bunda   LC   tebranish   konturi   kollektor   zanjiriga   musbat   teskari
bog‘lanish   zanjiri   esa   bazaga   ulanadi.   Sxemadagi   elementlarning   qo‘llanilishi
  tranzistor  bazasiga siljish kuchlanishini  beruvchi kuchlanish bo‘ladi.
  -   tranzistor   tavsifnomasidagi   ishchi   nuqtani   avtomatik   siljituvchi   va
tranzistor termostabilizatsiya rejimini o‘rnatuvchi zanjir.
- parallel tebranish konturi 
 – musbat teskari bog‘lanish g‘altagi.
C-teskari   bog‘lanish   zanjiri   bir   uchini   o‘zgaruvchan   tok   bo‘yicha   umumiy
shinaga ulovchi kondensator.
                    Avtogeneratorni   ta’minlash   manbayiga   ulash   vaqtida   tebranish
konturidagi   elektr   zaryadlarning   tasodifiy   tebranish   tufayli   tranzistorning
kollektor zanjirida o‘zgaruvchan kollektor toki yuzaga keladi.
          Transformaorda teskari bog‘lanish   g‘altagi yordamida tranzistorning
ishlash   rejimi   boshqariladi.       g‘altak   bilan   induktiv   bog‘langan   sababli
uning   magnit   maydoni   bo‘ladi.   O‘zgaruvchan   tok   L   g‘altak   orqali   o‘tganda
uning atrofida chastotasi     o‘zgaruvchan  magnit  maydoni  yuzaga
keladi. Xuddi shunday chastotadagi o‘zgaruvchan tok   g‘altagida induksiya
elektr   yurituvchi   kuchni   hosil   qiladi.   Bu   induksiya   elektr   yurituvchi   kuchi
tranzistorning   baza   elektr   zanjiriga   beriladi   va   u   transistor   ochilib   yopilishi
vaqtida   kollektor   tokda   pulsatsiya   yuzaga   keladi.   Kollektor   tokining
o‘zgaruvchan   tashkil   etuvchisi   tebranish   konturida     yuz   berayotgan   energiya
yuqotilishini to‘ldirib turadi va o‘z navbatida bu teskari bog‘lanish g‘altagidagi
kuchlanishning   ortishiga   sabab   bo‘ladi   va   kollektor   toki   amplitudasi   yanada
oshishiga sabab bo‘ladi.                  Kollektor toki o‘sish jarayoni cheksiz emas, ya’ni kuchaytirish tranzistor
chiqish tavsifnomasining aktiv sohasida yuz beradi, kollektor tokining to‘yinish
qismida   esa   o‘zgarmas   bo‘ladi,   ya’ni   kuchaytirish   bo‘lmaydi.   Tebranish
konturidagi   tebranishlar   amplitudasi   esa   konturning   qarshiligi   bilan   yutilish   va
baza tokining oqimi bilan cheklangan bo‘ladi.
   Avtogeneratorlar differensial tenglamasi.
                      Avtogeneratorlar   ishlash   jarayonini   tahlil   qilish   uchun   differensial
tenglamasini   yechish   asosida   olib   boriladi.   Dastlab   LC   konturdagi   erkin
tebranishni   ko‘rib   chiqamiz,   chunki   bu   garmonik   tebranishning   generatoridagi
asosiy   element   bo‘lib   hisoblanadi.   Ta’minlash   manbayi   kuchaytirgich   teskari
bog‘lanish   zanjiri   generator   yordamchi   elementi   bo‘lib,   ular   yordamida
tebranish   konturida   energiya   yuqotishi   kompensatsiyalanib   turadi.   Konturga
qisqa vaqtda berilgan energiya uchun
                                                                                                                      (2.1)
             Differensial tenglama bilan aniqlanuvchi erkin tebranish yuzaga keltiradi
bunda r-g‘altakning va ulash simlarining qarshiligi t bo‘yicha differensiallash va
L ga bo‘lish bilan tenglama quyidagi ko‘rinishni oladi.
                                                                                       (2.2)
      (b-konturning   yutilish   koeffetsenti)   belgilashni   qabul   qilish   va
  ekanligini   hisobga   olgan   holda   oxirgi   tenglamani   quyidagi
ko‘rinishda yozish mumkin.
                                                                                                      (2.3)                        Radio elektronikada qo‘llaniladigan tebranish konturida yuqotilishning
kamchiligi e’tiborga oladigan bo‘lsak, oxirgi tenglamaning yechimi 
                                                                                                   (2.4)
Ko‘rinishda bo‘ladi. Bunda      tebranish  konturidagi  boshlang‘ich amplitudasi
bo‘lib,   konturdagi   to‘plangan   energiyaga   bog‘liq   bo‘ladi.     erkin
tebranishlar   chastotasi.Konturda   yuzaga   keladigan   erkin   tebranishlarning
ko‘rinishi 2.3-rasmda tasvirlangan rasmdan ko‘rinadiki, tebranish konturida yuz
beradigan tebranishlar (r qarshilik) yuqotishlarning mavjudligi tufayli so‘nuvchi
bo‘ladi.
Maydonli tranzistorli tuzilgan transformatorlar generatorining differensial
tenglamasini tuzamiz va bunda tebranishlar chastotasi yetarli darajada kichikligi
sababli   tranzistorli   inersionlik   xususiyatini   va   uning   kirish   qarshiligini   hisobga
olmaymiz.
Bu sxema uchun quyidagi tenglamalar sistemasi o‘rinli. 
                                                                               (2.5)
Ikkinchi   tenglamadagi   konturning   sig‘im   qismidagi   tokni   induktiv
qismidagi   tok   bilan   stok   toki     almashtirib   va   vaqt   bo‘yicha
differensiallangandan   so‘ng   avtogenerator   tokining   differensial   tenglamasi
quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi.
                                                                                                 (2.6)
Avtogeneratorda   teskari   bog‘lanish   mavjud   bo‘lganligi   tufayli
o‘zgaruvchgan   kuchlanish   mavjud   bo‘ladi   va   u   konturning   unduktiv   qismidagi
tokning funksiyasi bo‘lib hisoblanadi.                                                                                             (2.7)
Oxirgi   ifodadagi   ishorasi   teskari   bog‘lanish   g‘altagi   muvofiqlashgan   holda
ulangan yoki L kontur g‘altagiga qarama-qarshi ulangan ekanligini anglatadi M-
g‘altakning o‘zaro induksiya koeffitsenti.
Agar   stok toki zatvordagi kuchlanishga bog‘liq bo‘ladigan bo‘lsa.
                                                                                                                      (2.8)
holda (2.6) tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. 
                                                           (2.9)
Oxirgi ifodaning o‘ng tomonini o‘zgartiramiz 
(2.1
0)
Oxirgi   (2.10)   ifodani   (2.9)   tenglamaga   qo‘yib   oddiy   almashtirishlarni   amalga
oshiramiz   va     ni   tashlab   yuborib   avtogeneratorning   asosiy   tenglamasini
hosil qilamiz. 
                                                                        (2.11)
             Bu ikkinchi tartibli nochiziqli tenglama bo‘lib, aniq yechimga ega emas,
biroq   uni   taxminiy   yechimini   topish   mumkin.   Bu   avtogeneratorning   ishlashini
tahlil qilish zarur. 
 2.5  Avtogeneratorlar differensial tenglamasining tahlili.
                  O‘z-o‘zidan   uyg‘onish   shartini   aniqlashda   qoidaga   ko‘ra   jarayonning
boshlang‘ich   stadiyasi   bolan   qiziqilad,   chunki   bunda   avtogeneratordagi
avtotebranishlar   endi   boshlangan.   Ularning   amplitudasi   juda   kichik   va tranzistorning     chiziqli   element   sifatida   qarash   mumkin.   Kuchlanishning   juda
kichikligini   hisobga   olgan   holda  va   transistor   voltamper   tavsifnomasining   juda
kichik qismida foydalangan holda tranzistorni chiziqli  element  sifatida hisobga
olib (2.8) ifodani quyidagiko‘rinishda yozish mumkin 
                                                                                                                          (2.12)
Bunda  -tranzistor tavsifnomasining bikrligi.
Bu holda (2.9) tenglamaning o‘ng qismi quyidagi ko‘rinishni oladi.
                                                                                                                       (2.13)
va (2.11) tenglama chiziqli differensial tenglamaga aylanadi.
                                                                                      (2.14)
Belgilashni kiritib va    ni hisobga olgan holda oxirgi tenglamani hosil
qilamiz. 
                                                                                     (2.16)
Bu   oddiy   tebranish   konturidagi   erkin   tebranishlar   (2.3)   differensial
tenglamasining analogik ko‘rinishidir. 
Shunga   ko‘ra   (2.16)   tenglamaning   umumiy   yechimi   quyidagi   ko‘rinishda
bo‘ladi  
Bunda     avtogenerator   konturidagi     boshlang‘ich   kuchlanish   amplitudasi.
Biroq dofferensial tenglama yechimidagi   o‘rnida tebranish konturining L,C, r
parametrlaridan tashqari avtogeneratorning parametrlari- tranzistor (S) va teskari
bog‘lanish   zanjiri   (M)   ni   hisobga   olgan   kiritiladi.   Bundan   tashqari,   agar tebranish   konturida     ning   qiymati   doimo   musbat   bo‘lsa,   avtogeneratorda   esa
uning   parametrlarga   bog‘liq   holda     musbat   yoki   manfiy   bo‘lishi   mumkin.
Bu   esa   o‘z   navbatida   avtogenerator   differensial   tenglamasning   yechimi   oddiy
tebranish   konturidagi   erkin   tebranishlar   differensial   tenglamasidan   keskin   farq
qilishini   ko‘rsatadi.   Kiritilgan   E.YU.K   yo‘nalishini     ni
avtogenerator   parametrlariga   bog‘liq   holda     ning   uchta   qiymati   olinadi   va
bular (2.16) tenglamaning prinsipial farq qiluvchi yechimlari sifatida tanlanadi. 
 Avtogeneratordagi tebranishlar   bo‘lganda so‘nuvchi bo‘ladi.
Agar ixtiyoriy tashqi ta’sir ostida avtogeneratorda statik muvozanat holat
o‘rnatiladigan bo‘lsa, bir qadar vaqt o‘tgandan so‘ng tebranishlar so‘nadi (2.5-a-
rasm).
Bunday   avtogeneratordagi   jarayon   oddiy   tebranish   konturidagi   erkin
tebranishlarga sifat jihatdan mos keladi.
Avtogeneratordagi   tebranishlar     bo‘lganda   so‘nmas   bo‘ladi   (2.5-b-
rasm).
                      Avtogeneratordagi   tasodifiy   yuz   beradigan   tebranishlar   uzoq   vaqt
o‘zgarmas bo‘lib qoladi, biroq bunday generatorlar o‘z – o‘zidan uyg‘onmaydi. 
Avtogeneratordagi   tebranishlar     bo‘ganda   o‘suvchi   bo‘ladi.   Bu   holat
yanada   qiziqarli   bo‘ladi,   chunki   bu   vaqtda   avtogeneratordagi   statik   muvozanat
holati   turg‘un   bo‘lmaydi   va   avtogeneratorda   o‘z-o‘zidan   uyg‘onish   sharti
bajariladi. 
Shunday qilib   yoki  avtogeneratorni o‘z-o‘zidan uyg‘onishining asosiy sharti bo‘lib
hisoblanadi.   Xulosalar
Kurs  ishini bajarish borasida quyidagi xulosalarni keltirish mumkin.
1.Mavzuga oid nazariy bilimlarni adabiyotlardan, internet tarmoqlaridan olib 
o‘rgandim.
2.Avtotebranishlar generatori labaratoriya qurilmasini yig‘ib, ishga tushirdim va 
tajriba sinov natijasini o‘tkazdim.
3.Labaratoriya qurilmasi tarkibidagi RC generatorning generatsiya chastotasi 
1000 Hz, amplitudasi 4 V bo‘lib,shakily buzilishlar deyarli yo‘q.
4.LC generatorning chastotasi 0.34-0.8 MHz, amplitudasi 3 V.
5.Modulyatsiya koeffisenti o‘lchandi, qiymatini 0.1-100 % gacha o‘zgartirish 
mumkin.
6.Labaratoriya qurilmasini ta’minlash manbayi yig‘ildi, uning kuchlanishi 9 V 
quvvati 600 MVt.  Foydalaniladigan  adabiyotlar  ro‘yxati
1. Г.В.Королев.   Электронные   устройства   автоматики.   Москва.   Высщая
школа. 1991г.
2. Молчанов А.П., Занадворов П.Н. Курс электротехники и радиотехники. М.
Наука 1976.
3. Нигматов Х. Радиоэлектроника асослари. Тошкент, “Ўзбекистон” ,  : .1994
4. Манаев Е.И. Основы радиоэлектроники М.: Сов Радио,1989
5. Гершунский Б.С. Основы электроники и микроэлектроники. М.: 1987.
6. Бўстров   А.Ю.,   Мироненко   И.Т.   Электрические     цепи   и   устройства.   М.:
Высшая школа.1989.
7. Гусев В.Г.,Гусев Ю.М. Электроника. М.: 1991.
8. СYоренко Е.Н., Барабашов Б.Г., Шлома А.В. Исследование   lc –генератора
гармонических колебаний. Ростов-на-Дону 2008.
9. Нефёдов В.И. Основы радиоэлектроникT учеб. для вузов. – М.: В.Ш., 2000
– 398 с.
10. Кушнир В.Ф., Ферсман Б.А. Теория нелинейных электрических цепей. М.:
Связь., 1974   –383с.

ELEKTRON GENERATORLAR REJA: I KIRISH II ASOSIY QISIM 1. Generatorlarning tuzish prinsplari. 2. Elektron generatorlar va ularning klasifikatsiyasi 3. Avtogeneratorlarning ishlash prinspi 4. Avtogeneratorlar differensial tenglamasi. III XULOSA IV ADABIYOTLAR

KIRISH Elektron generatorlar – bu o‘zgarmas energiya tokini har xil amplituda, chastota , shakl va quvvatdan o‘zgaruvchan tok aylantirib beruvchi qurilmadir. Elektron generatorlar ishlashini prinspial farq qiluvchi ikki turga bo‘linadi. 1. Majburiy tebranish generatori. 2. Avtotebranish generatori.Majburiy tebranishlar generatori tashqi elektr ta’siri ostida tebranishlar yuzaga keladi. Avtotebranishlar rejimida esa tebranishlar tashqi o‘zgaruvchan kuchlanish bo‘lmaganda ham yuzaga keladi. Bunday qurilmalarni avtogeneratorlar yoki o‘z-o‘zida uyg‘onuvchi generatorlar ham deb yuritiladi. Generatsiyalanayotgan signalning shakliga ko‘ra generatorlar yana ikki turga bo‘linadi. 1. Garmonik tebranishlar – bu generatorlar amplitudasi sinus yoki kosinuslar qonuni bo‘yicha o‘zgaruvchan tebranishlarni ishlab chiqaradi. 2. Relaksatsion (implusli) generatorlar. Nosinusoidal shakldagi signallarni ishlab chiqaradi. Umumiy holda sinusoidal tebranishlar generatori chastota spektrini aylantiruvchi jarayonni hosil qiluvchi qurilmadir, ya’ni o‘zgarmas tok energiya manbayini yuqori chastotali tebranishlar energiyasiga aylantiradi Generatsiyalanayotgan tebranishlarning chastotasiga bog‘liq holda generatorlar quyidagi turlarga bo‘linadi. 1. Past chastotali generatorlar. Bunday generatorlar chastotasi gacha bo‘lgan tebranishlarni generatsiyalaydi. 2. Yuqori chastotali generatorlar – chastota diapazoni . 3. O‘ta yuqori chastotali generatorlar – chastota diapazoni va undan yuqori. Elektr tebranishlarning manbayi sifatida avtogeneratorlar radio uzatuvchi, radioqabul qiluvchi o‘lchov apparaturalari, elektron hisoblash mashinalari telimetrikqurilmalar va hokazolarda keng qo‘llaniladi. Istalgan avtogeneratorning ish printsipi elektromagnit induktsiya hodisasiga asoslangan.

Generatorlarning tuzish prinsplari. Tashqi signal bo lmaganda elektr manbayi energiyasi hisobigaʻ o zgaruvchan elektr tebranishalrini hosil qiluvchi qurilmaga elektr signali ʻ generatori deyiladi (1.1-rasm). Kuchaytirgichda musbat teskari bog lanishni ʻ (1.1) (1.2) amalga oshirish bilan generator chiqishda tebranishlarni hosil qilish mumkin. Amplituda (1.1) va faza (1.2) balans shartlarini bajarilishi bilan so‘nmas elektr tebranishlari yuzaga keladi. Chunki kuchaytirgich chiqishidagi kuchlanishni dastlabki o zgarishi teskari bog lanish zanjiri orqali qaytadan ʻ ʻ kuchaytirgichning kirishiga beriladi va u chiqish kuchlanishining yanada ko proq o zgarishiga olib keladi. ʻ ʻ 1.1-rasm. Elektr signali generatorining tarkibiy tuzilish sxemasi Kuchaytirgichni tashkil qilgan kaskad tranzistorining ishchi nuqtalari chiqishdagi tebranishlari amplitudasining ortishi bilan kuchaytirgich tranzistori dinamik tavsifnomasining nochiziqli sohasiga o tadi, natijada kuchaytirgichning ʻ kuchaytirish koeffisenti qiymatga qadar kamayib boradi va

kuchaytirgich chiqishida tezlanishlar amplitudasining statsionar qiymati o rnatiladi. Yuqorida ko rilgan ifoda shuni ko rsatadiki, kuchaytirgich signalniʻ ʻ ʻ necha marta oshirsa teskari bog lanish zanjiri uni shuncha marta kamaytiriladi ʻ va bu shartga amplituda balans sharti deyiladi. Amplituda balans sharti bajarilganda ta’minlash manbayi energiyasi musbat teskari bog lanish zanjiri ʻ orqali yo qotilgan energiyani kompensatsiyalab turadi. Kuchaytirgichning faza ʻ chastota tavsifnomasining bog liq holda amplituda va faza balans sharti teskari ʻ bog lanish zanjirida chastotaning to liq spektri uchun yoki bitta chastota uchun ʻ ʻ bajarilishi mumkin. Birinchi holda generator chiqishida murakkab shaklli tebranishlar, ikkinchi holda esa sinusoidal shakldagi tebranishlar generatsiyalanadi. Bitta chastotada amplituda va faza balans shartlari bajarilishi uchun kuchaytirgich sxemasida yoki ko p hollarda teskari bog lanish zanjirida ʻ ʻ chastotaga bog liq bo lgan zanjir tuziladi. ʻ ʻ Musbat teskari bog lanish generatorlarda tashqi yoki ichki bo lishi ʻ ʻ mumkin. Tashqi chastotaga bog liq zanjirlar tuzish bilan amalga oshiriladi. ʻ Ichki musbat teskari bog lanish esa elektron asboblarning ish rejimlarida ʻ ishlashi bilan yuzaga keladi. Odatda sinusoidal tebranishlar generatorlarini tuzishda tashqi musbat zanjirlaridan foydalaniladi, chunki bunday teskari bog lanish ichki teskari bog lanishga nisbatan yuqori chastota stabiliga ega ʻ ʻ bo lgan tebranishlarni hosil qiladi. Generatordagi statsionar tovushlar ʻ amplitudasini aniqlashda tebranishlar tavsifnomasi va teskari bog lanish ʻ chizig idan foydalangan holda grafik usulda aniqlash mumkin. ʻ Tebranishlar tavsifnomasi – bu kuchaytirgich chiqishidagi tokning asosiy (birinchi) garmonikasi amplitudasining teskari bog lanish zanjiri orqali ʻ kuchaytirgichning kirishiga uzatilayotgan kuchlanishga bog liqligidir. ʻ Tebranishlar tavsifnomasi nochiziqlidir. Chunki uning ko rinishi nochiziqli ʻ elementar parametrlari bilan aniqlanadi. Teskari bog lanish chizig i – bu kirish ʻ ʻ kuchlanishi amplitudasining kuchaytirgich chizish toki amplitudasining garmonikasiga bog liqligidir. Teskari bog lanish chizig i teskari bog lanish ʻ ʻ ʻ ʻ zanjirining susaytirish xususiyatini xarakterlaydi va u to g ri chiziqli og madan ʻ ʻ ʻ

iborat bo ladi, uning og masi chiziqli bo lib,chiziqli to rt qutbli teskariʻ ʻ ʻ ʻ bog lanish zanjirining parametrlari bilan aniqlanadi. ʻ Statsionar tebranishlar amplitudasini aniqlash uchun teskari bog lanish ʻ generator chizig ining va tebranishlar tavsifnomasini bitta grafikda chiziladi ʻ (1.2-rasm). 1.2-rasm. Yumshoq uyg‘onuvchi generatorning grafigi Statsionar tok amplitudasi tebranishlar tavsifnomasi bilan to g ri ʻ ʻ chiziqning kesishish nuqtasiga mos keladi. Kesishish M nuqtasida amplituda balans sharti bajariladi. Chunki kirish signali kuchaytirgich orqali o tish vaqtida ʻ qanchaga kuchaytirilsa, to rt qutbli teskari bog lanish zanjirini shuncha marta ʻ ʻ susaytiradi. Kuchlanishni o zgarishi gorizantal sterilkalar bilan tokning o zgarishi esa ʻ ʻ vertikal sterilkalar bilan ko rsatilgan. Tebranish tavsifnomasining ko riishiga ʻ ʻ bog liq holda generatorlarda ikki xil o z-o zidan uyg onish rejimini ajratib ʻ ʻ ʻ ʻ ko rsatish mumkin. ʻ 1. Yumshoq rejim – bu rejim tebranishlar tavsifnomasining nol nuqtadan va uning og masining absissa o qidagi burchagi ʻ ʻ kichik amplitudalar sohasida teskari bog lanish chizig i og masining burchagidan kata bo ladi. Bunday ʻ ʻ ʻ ʻ