ELEKTRON HUJJAT VA ELEKTRON HUJJAT ALMASHINUVI
![ELEKTRON HUJJAT VA ELEKTRON HUJJAT ALMASHINUVI.
Reja:
1.Kirish
2.Elektron hujjat aylanishi
3.Elektron raqamli imzo
4.Xulosa](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_1.png)
![KIRISH
Ma’lumotlarni elektron almashinuvi bugungi kunda deyarli hamma duch
keladigan haqiqatdir. Axborot tizimlari, kompyuter tarmoqlari, elektron pochta
– bu elektron shaklda ma’lumotlar almashinuvi amalga oshiriladigan
vositalarning to’liq ro’yxati emas. O’nggi o’n yil ichida boshqaruv jarayonlarini
samarali qo’llab-quvvatlashning yangi vositalari paydo bo’ldi va tarqaldi. Shu
jumladan, boshqaruv hujjatlarini qayta ishlashga mo’ljallangan dasturiy
ta’minot haqida. Bu erda, birinchi navbatda, “hujjatlarni boshqarish tizimlari”
va “biznes jarayonlarini boshqarish tizimlari” sinflarining dasturiy ta’minotini
eslatib o’tish kerak. Asar yozishda quyidagilar kerak: elektron hujjat va elektron
hujjatlar aylanishi tushunchasini ochib berish; elektron hujjat aylanishini tashkil
etishning maqsadlari va usullarini shakllantirish; elektron hujjat aylanishi va
elektron raqamli imzoni amaliyotga joriy etish bilan bog’liq muammolarni
shakllantirish.
ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI
Elektron hujjat aylanish tizimlari – bu bir qator vazifalarni hal qilishda
qo’llaniladigan dasturiy komplekslar, shu jumladan korporativ elektron hujjat
aylanish tizimlarini yaratish. Tashkilotda hujjatni qayta ishlash jarayonini
avtomatlashtirishning bir qismi sifatida u yaratilgan yoki olingan paytdan
boshlab muxbirga yuborilgan paytgacha yoki ijro tugagandan va ishda hisobdan
chiqarilgunga qadar quyidagi funktsiyalarning echimi ta’minlanishi kerak:
tashkilotga kiradigan hujjatlarni, tashkilotdan chiqadigan hujjatlarni va ichki
hujjatlarni ro’yxatdan o’tkazish; tashkilot rahbariyati tomonidan qabul qilingan
hujjatlarga binoan chiqarilgan qarorlarni hisobga olish va hujjatlarni nazoratga
qo’yish; hujjatlar ijrosi ustidan markazlashgan nazorat; hujjatlarni ishga yozib
qo’yish; axborot-ma’lumot ishlarini olib borish; umuman tashkilot uchun ofis
hisobotlarini shakllantirish. Elektron hujjat aylanish tizimidan foydalanish](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_2.png)
![hujjatlarning bajarilishi borishi to’g’risidagi ma’lumotlarni elektron shaklda
uzatishni tashkil etishga imkon beradi, bu esa hujjatlarning bajarilishini nazorat
qilishni tashkil etishni sifat jihatidan o’zgartiradi. Boshqaruv qarorlari bilan
markazlashtirilgan ro’yxatdan o’tgan hujjatlarning kartalari tegishli bo’lim
xodimlariga elektron shaklda yuboriladi. Ular ularni tarkibiy bo’linmalar
rahbarlari tomonidan chiqarilgan hujjatlarni rasmiylashtirish to’g’risidagi
qarorlar bilan to’ldiradilar. Hujjatlarning bajarilish jarayoni to’g’risida
ma’lumotlar paydo bo’lishi bilan ushbu ma’lumotlar tizimga kiritiladi. Shu
bilan birga, tizim avtomatik ravishda ijro etilish sanasi yaqinlashishi va aynan
shu sananing boshlanishi to’g’risida oldindan xabar berish sanasi boshlanishini
kuzatib boradi. Tizimning manfaatdor foydalanuvchilariga belgilangan sanalar
to’g’risida ma’lumot beriladi.Hujjatlar loyihalarini tasdiqlash jarayoni ham
sezilarli darajada o’zgartirildi, uning doirasida tasdiqlash jarayonida ishtirok
etadigan xodimlar tasdiqlangan loyihalarning elektron versiyalari bilan
almashish imkoniyatiga ega bo’lmoqdalar. Ushbu texnologiya loyihalarni
qog’ozga o’tkazish uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirishga imkon beradi.
Elektron hujjat aylanishi tizimi majburiy ravishda joriy elektron arxivni o’z
ichiga oladi, bu ma’lumotlarga tezkor kirish va bir nechta xodimlarning bir
vaqtning o’zida hujjatdan foydalanish imkoniyatlarini hal qiladi. Saqlashni
tashkil qilishning ushbu shakli ma’lumotni yo’qotish ehtimolini sezilarli
darajada kamaytiradi va kerakli hujjatni topish vaqtini qisqartirish orqali
operatsion samaradorlikni oshiradi. Hujjatlar matnlarini elektron shaklda
saqlash to’liq matnli qidirishni amalga oshirishga imkon beradi, bu esa
ma’lumot-ma’lumot ishlarini olib borishda printsipial yangi imkoniyatlarni
ochadi, masalan, ularning mazmuniga ko’ra hujjatlarning tematik to’plamlarini
yaratishga imkon beradi. Elektron arxivdan foydalanish arxiv hujjatlaridan
foydalanish fondini yaratish zaruratini yo’q qiladi, chunki hujjatning elektron
nusxasi istalgan vaqtda istalgan vaqtda berilishi mumkin. Huquqiy nuqtai
nazardan, elektron hujjat aylanishi tushunchasi elektron ma’lumotlar](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_3.png)
![almashinuvi tushunchasidan farq qiladi. Birinchisi, elektron hujjatlarning
qonuniyligiga (protsessual qabul qilinishi va daliliy kuchga) asoslangan. Shu
sababli, axborot texnologiyalarini takomillashtirish bilan bir qatorda, elektron
hujjat aylanishi infratuzilmasini yaratish jarayonida uning qonunchilik ta’minoti
muhim rol o’ynashi kerak, uning mohiyati elektron shaklda yaratilgan va
uzatiladigan ma’lumotlarga hujjatning huquqiy maqomini berishdir. An’anaviy
hujjatning asosiy vazifasi ba’zi ma’lumotlarni tasdiqlashdir. Hujjatni tuzishda
va undan foydalanishda ikkita jihat mavjud: birinchidan, ba’zi ma’lumotlar,
ikkinchidan, hujjatning o’zi taqdim etilishi yoki o’tkazilishi mumkin bo’lgan
muhim narsa. Ushbu muhim narsaning mavjudligi hujjatdagi ma’lumotlarning
to’g’riligini tasdiqlash imkonini beradi. Ehtimol, haqiqatni tasdiqlash uchun
ma’lum bir protsedura – hujjatning haqiqiyligini tekshirish uchun imtihonni
bajarish kerak. Hujjatda mavjud bo’lgan ma’lumotlarning o’zi ham ikki qismga
bo’linishi mumkin. Birinchi qism tarkibning o’zi, ikkinchisi uning haqiqiyligini
(haqiqiyligini) aniqlashga imkon beradigan yordamchi ma’lumotdir. Unda
chiquvchi raqam, imzolar va muhrlar kabi tafsilotlar mavjud. Ham mazmunli,
ham axborot vositasi tarkibiga hujjat tuzilgan vaqt, sharoit va joy to’g’risidagi
ma’lumotlar kiritilishi mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, qog’oz hujjatda
asl nusxasi cheklangan, ma’lum miqdordagi nusxada mavjud. Masalan,
shartnoma bir xil kuchga ega bo’lgan uch nusxada tuzilganligi ko’rsatilishi
mumkin. Har qanday qo’shimcha nusxa nusxasi bo’ladi, uni asosan tegishli
ekspertiza o’tkazish orqali tekshirish mumkin. Ba’zi hollarda, asl hujjatning
mavjudligi juda muhimdir. Masalan, hujjatli ulushni sotish uning sertifikatining
nusxasini sotish bilan barobar emas, hatto notarius tomonidan tasdiqlangan.
Shunday qilib, hujjat quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
ba’zi (mazmunli) ma’lumotlarni tuzatish;
hujjatni imzolagan shaxsni fiksatsiya qilish;
hujjat tuzish shartlarini belgilash;
sud ishlarida dalillar;](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_4.png)
![o’ziga xosligi bilan ta’minlangan asl nusxaning vazifasi.Elektron hujjat
aylanishi elektron hujjatlarni axborot tizimi orqali jo‘natish va qabul qilib olish
jarayonlari yig‘indisidan iborat bo‘ladi.
Elektron hujjat aylanishidan bitimlar tuzish (shu jumladan shartnomalar tuzish),
hisob-kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda
boshqa axborotni uzatishda foydalanish mumkin.
Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va
elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan boshqa
rekvizitlariga ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir.
Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda
axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va
saqlanadi.
Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni
idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak.
Elektron hujjat qog‘oz hujjatga tenglashtiriladi va u bilan bir xil yuridik kuchga
ega bo‘ladi.
Elektron hujjatning qog‘oz nusxasi bo‘lishi mumkin.
Elektron hujjat, agar u bevosita elektron hujjatni jo‘natuvchi yoki uning axborot
vositachisi tomonidan jo‘natilgan bo‘lsa, jo‘natilgan deb hisoblanadi.
Elektron hujjatlarni saqlash chog‘ida ulardan erkin foydalanish va ularning
qog‘oz nusxalarini taqdim etish imkoniyati ta’minlanishi lozim.
Elektron hujjatni saqlash muddati, shunga o‘xshash maqsadga mo‘ljallangan
qog‘oz hujjat uchun belgilangan muddatdan kam bo‘lmasligi kerak.](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_5.png)
![Elektron hujjat aylanishida elektron hujjatlarni muhofaza qilish elektron hujjat
aylanishining ishtirokchilariga yoki boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga zarar
etkazilishining oldini olish maqsadida, qonunchilikda belgilangan tartibda
amalga oshiriladi.
Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlikda aybdor
shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar.
Normativ hujjatlar
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi Qonuni
O‘zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi Qonuni
Maqola foydali bo‘ldimi?
Bo‘limlar
Mehnat munosabatlari
Pensiya va ijtimoiy himoya
Siyosiy partiyalar va saylov
Oilaviy munosabatlar
Uy-joy, yer va kommunal masalalari
Uy-joy ijara masalalari
Shaharsozlik
Fuqarolik / Migratsiya
Vatandoshlar
Sog‘liqni saqlash
Nogironligi bo‘lgan shaxslarga imtiyozlar](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_6.png)
![Ta’lim
Sud-huquq masalalari
Tadbirkorlik
Soliqlar
Bank sohasi va sug’urta
Davlat xizmatlari
Yuridik xizmat (huquqiy hujjat namunalari)
Transport
Bojxona masalalar
Huquqni muhozafa qiluvchi organlar
Yoshlar
Iste’molchi huquqi
Gender tenglik va xotin-qizlar masalalari
Chet elliklarga eslatma
Turizm
Sport
Ekologiya
Axborotlashtirish
Voyaga yetmaganlar huquqlari
Ma’lumotlar
NNT faoliyati bo’yicha qonunchilik normalari
Sayt xaritasi
Aloqalar](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_7.png)
![Vakansiya
Reglament
Reklama
Foydalanish shartlari
ELEKTRON RAQAMLI IMZO](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_8.png)
![Elektron raqamli imzo – bu elektron hujjatni qalbakilashtirishdan himoya qilish
uchun mo’ljallangan, elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan
holda ma’lumotlarning kriptografik o’zgarishi natijasida olingan va imzo kaliti
sertifikatining egasini aniqlashga imkon beradigan, shuningdek elektron
hujjatdagi ma’lumot buzilishining yo’qligini aniqlaydigan elektron hujjatning
mulki. . EDS to’g’risidagi qonunning 3-bandi). Yuridik nuqtai nazardan,
elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo, ma’lum shartlarni hisobga olgan
holda, qog’ozdagi hujjatdagi qo’lda yozilgan imzoga tengdir (ERI to’g’risidagi
qonunning 4-moddasi). Elektron raqamli imzo xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.
Elektron raqamli imzo qo’l bilan yozilgan imzodan farqli o’laroq, jismoniy
emas, balki mantiqiy xususiyatga ega – bu shunchaki hujjat imzolagan shaxsni,
hujjat tarkibini va elektron raqamli imzo egasini bir-biriga bog’lashga imkon
beradigan belgilar ketma-ketligi. Elektron imzoning mantiqiy xususiyati uni
hujjatning moddiy xususiyatidan mustaqil qiladi. Uning yordami bilan siz
elektron xarakterdagi hujjatlarni imzolashingiz mumkin (magnit, optik, kristalli](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_9.png)
![va boshqa vositalarda bajarilgan, kompyuter tarmoqlarida tarqatilgan va
boshqalar). Qonunga binoan ERI quyidagi vazifalarni hal qilishi kerak: elektron
hujjatni qalbakilashtirishdan himoya qilish, elektron hujjatdagi ma’lumot
buzilishining yo’qligini aniqlash, imzo kaliti sertifikati egasini aniqlash (3-
modda). Shunday qilib, ERI elektron hujjatning identifikatsiyasini (hujjat
ma’lum bir shaxs tomonidan imzolangan) va autentifikatsiyani (tarkib
imzolangan paytdan boshlab o’zgarmagan) ta’minlashi kerak. Ammo shuni
ta’kidlash kerakki, ERI mohiyati shundaki, u ERI egasini shaxs sifatida
to’g’ridan-to’g’ri xarakterlay olmaydi. Elektron raqamli imzo bilan uni qo’ygan
shaxs o’rtasidagi bog’liqlik biologik emas, balki ijtimoiydir. Ushbu
munosabatlarning paydo bo’lishi, mavjudligi va tugashi turli xil huquqiy,
tashkiliy va texnik omillarning kombinatsiyasi bilan bog’liq. ERI-ning
haqiqiyligini aniqlash faqat uni o’rnatgan shaxsning bilimini, shaxsiy ERI
kalitini ko’rsatadi. Kalit sertifikat egasi hujjatni haqiqatan ham ERI bilan
tasdiqlaganligini aniqlash uchun ERI haqiqiyligi faktidan tashqari uni qo’ygan
shaxsning shaxsini aniqlash kerak. An’anaviy ma’noda shaxsni
identifikatsiyalash, chunki bu shaxsiy imzo bilan, to’g’ridan-to’g’ri ERI bilan
amalga oshiriladi. Jarayonning tegishli turida sud jarayonida isbotlash uchun
protsessual faoliyat natijasida elektron ERI hujjatini ushbu shaxs
tasdiqlaganligini isbotlash mumkin. ERI-ning tashuvchidan mustaqilligi uni
elektron hujjat aylanishida ishlatishga imkon beradi. EDSdan foydalanishda
uzoqdan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi shartnomaviy munosabatlar
to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita jismoniy aloqa qilmasdan mumkin. Ushbu EDS
xususiyati elektron tijoratning markazidir. ERI mantiqiy mohiyati bitta hujjat
nusxalarini ajratmaslikka va ularni tenglashtirishga imkon beradi. Ko’paytirish
(takrorlash) natijasida olingan asl hujjat va uning nusxalari o’rtasidagi tabiiy
farq olib tashlanadi. ERI xizmat ko’rsatish mexanizmi kompyuter texnikasi va
dasturiy ta’minotiga asoslangan, shuning uchun u yaxshi avtomatlashtirilgan.
Xizmatning barcha bosqichlari (ERI yaratish, qo’llash, sertifikatlash va](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_10.png)
![tekshirish) avtomatlashtirilgan bo’lib, bu hujjatlar aylanishi samaradorligini
sezilarli darajada oshiradi. Shu bilan birga, garchi avtomatlashtirish mehnat
unumdorligini oshirishga yordam beradigan bo’lsa-da, imzo mexanizmini tabiiy
usullar yordamida (masalan, ingl.) Nazoratdan chiqaradi va farovonlik
illyuziyasini yaratishi mumkin. Shuning uchun EDSdan foydalanish uchun
sizga maxsus texnik, tashkiliy va huquqiy yordam kerak. Elektron raqamli an
bo'lib, bu hujjatlar aylanishi samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Shu
bilan birga, garchi avtomatlashtirish mehnat unumdorligini oshirishga yordam
beradigan bo'lsa-da, imzo mexanizmini tabiiy usullar yordamida (masalan,
ingl.) Nazoratdan chiqaradi va farovonlik illyuziyasini yaratishi mumkin.
Shuning uchun EDSdan foydalanish uchun sizga maxsus texnik, tashkiliy va
huquqiy yordam kerak. Elektron raqamli imzoni texnik qo'llab-quvvatlash
kriptografik usullardan foydalanishga asoslangan. Har qanday hujjatni o'ziga
xos belgilar ketma-ketligi sifatida ko'rib chiqish mumkin. Ketma-ketlikdagi
kamida bitta belgini o'zgartirish, natijada asl nusxadan farqli ravishda butunlay
boshqacha hujjat bo'lishini anglatadi. Hujjatni ifodalovchi belgilar ketma-
ketligi, birinchi navbatda, uning yuboruvchisini aniqlay olishi, ikkinchidan,
yuborilgan paytdan boshlab o'zgarmasligini tasdiqlashi uchun, u faqat xabar
yuboruvchi va qabul qiluvchiga ma'lum bo'lgan o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lishi kerak. Buning uchun kriptografiya fani tomonidan turli xil shifrlash
vositalari ishlatiladi, yaratiladi va o'rganiladi. Axborotni shifrlash va parolini hal
qilish uchun siz shifrlash usuli va kalitini bilishingiz kerak. Shifrlash usuli - bu
asl xabarni yakuniy xabarga qanday o'zgartirishni tavsiflovchi rasmiy algoritm.
Shifrlash kaliti - bu usulni qo'llash uchun zarur bo'lgan parametrlar to'plami
(ma'lumotlar). Masalan, har qanday belgilar ketma-ketligining harflari
raqamlarning mos kombinatsiyalari bilan almashtirilishi mumkin - bu shifrlash
usuli. Va qaysi harfni qaysi raqamlar ketma-ketligi bilan almashtirishning aniq
ko'rsatkichi kalit hisoblanadi. Nosimmetrik va assimetrik shifrlash usullari
mavjud. Nosimmetrik shifrlash usuli shundan iboratki, sherik boshqa sherikga](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_11.png)
![uzatadigan shifrlash kalitini yaratadi. Xabar shifrlangan va bitta kalit bilan
shifrlangan. Ushbu algoritmdan to'g'ridan-to'g'ri foydalanish qiyin, masalan,
elektron tijoratda, chunki uzoqdan sherikni aniqlash muammosi mavjud.
Asimmetrik (assimetrik) kriptografiyada maxsus matematik usullardan
foydalaniladi. Ushbu usullarni qo'llash natijasida kalit juftligi yaratiladi: bitta
kalit bilan shifrlangan narsani ikkinchisiga ochish mumkin va aksincha. Kalitlar
egasi birini o'zi uchun saqlaydi, ikkinchisi esa, masalan, Internet orqali
to'g'ridan-to'g'ri pochta orqali tarqatishi mumkin. Egasi qoldirgan kalit xususiy
yoki shaxsiy, boshqasi ochiq yoki ochiq deb nomlanadi. Elektron raqamli imzo
yopiq kaliti - bu imzo kaliti sertifikati egasiga ma'lum bo'lgan va elektron
raqamli imzo vositalaridan foydalangan holda elektron hujjatlarda elektron
raqamli imzo yaratishga mo'ljallangan noyob belgilar qatori (ERI to'g'risidagi
qonunning 3-moddasi). Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - bu elektron
tizimning har qanday foydalanuvchisi uchun mavjud bo'lgan va elektron
raqamli imzo vositalaridan foydalangan holda elektron hujjatda elektron raqamli
imzoning haqiqiyligini tasdiqlash uchun mo'ljallangan elektron raqamli
imzoning yopiq kalitiga mos keladigan noyob belgilar ketma-ketligi. Shaxsiy
kalitni turli yo’llar bilan buzish mumkin: u saqlanadigan uskunaga (to’g’ridan-
to’g’ri yoki uzoqdan) ruxsatsiz kirish natijasida nusxa ko’chirish orqali kalit
o’g’irlik; firibgarlik yoki qalbakilashtirish belgilari bilan foydalanilgan so’rovga
javob berish orqali kalitni olish; saqlanadigan uskunani o’g’irlash natijasida
kalitni o’g’irlash; undan foydalanish huquqiga ega bo’lgan shaxslar bilan til
biriktirish natijasida kalitni o’g’irlash (hatto tashkilotning shaxsiy kalitiga kirish
huquqiga ega bo’lgan xodimni ishdan bo’shatishning oddiy holati ham asosiy
murosaga keltirilgan deb hisoblanadi). Ushbu an’anaviy kelishuv usullarining
noqonuniyligi qonun hujjatlari bilan ta’minlangan. Bu qonuniy ravishda,
xususan ochiq kalitdan olingan dastlabki ma’lumotlardan yopiq kalitni qayta
tiklashning noan’anaviy usullariga taalluqli emas. Qayta qurish imkoniyati
ochiq va yopiq kalitlarning ma’lum matematik munosabatlar bilan bog’liqligi](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_12.png)
![bilan belgilanadi. Nazariyada ochiq kalitni bilish maxfiy kalitni tiklashga imkon
beradi. Biroq, amalda, bu maxsus dasturiy ta’minot va texnik vositalarning
mavjudligi va hisoblash vaqtining katta xarajatlari bilan bog’liq. Shifrlangan
ma’lumotni ko’paytirish va axborot xavfsizligi darajasini baholashga imkon
beruvchi kriptanaliz deb nomlangan maxsus fan bo’limi mavjud. Shunday qilib,
noma’lum sherikning ochiq kalitini biron bir joydan olgan elektron hujjat
aylanishi ishtirokchisi: sertifikatlashtirish markazining elektron imzosi bilan
tasdiqlangan sertifikat mavjudligini aniqlash; yuqori darajadagi
sertifikatlashtirish markazida sertifikatlashtirish organining imzosi haqiqiyligini
tekshirish; agar yuqori oqim markazi ham ildiz emas, balki ishonchli bo’lsa, u
holda imzo yuqori oqim markazida tekshirilishi mumkin va hokazo, tekshirish
ildiz sertifikatlash markaziga etib borguncha. Ushbu tekshiruv faqat bir marta
amalga oshirilishi kerak. Root CA-ga mos ekanligiga ishonch hosil
qilganingizdan so’ng, keyinchalik ishonch avtomatik ravishda ifoda etilishi
uchun dasturiy ta’minotingizni sozlashingiz mumkin. Va faqat sertifikatlar
zanjirini ilgari tekshirilgan ishonchli organga (yoki ildiz markaziga) qaytarib
bo’lmaydigan holatlarda, dastur ochiq kalitda tasdiqlangan sertifikat yo’qligi va
undan foydalanish mumkin emasligi to’g’risida ogohlantirish beradi. Tarmoqni
sertifikatlash modeli tomonlarning o’zaro kelishuvlariga asoslanadi (ikkinchi
holda, ular to’g’ridan-to’g’ri ikki tomonlama shartnomalarda aks etgan
taqdirdagina, ular huquqiy ahamiyatga ega bo’ladi). Masalan, ishonchli
sertifikatlashtirish idoralarining markazlashgan tuzilmasi bo’lmagan taqdirda
(yoki unga parallel ravishda, agar qonunchilik ruxsat bersa) tarmoqni
sertifikatlash modellari bo’lishi mumkin. Bunday modellar yuridik va jismoniy
shaxslar guruhlarini qamrab oladi, masalan, idoraviy mansubligi bo’yicha.
Elektron tijorat munosabatlariga kiruvchi ikkita yuridik yoki jismoniy shaxslar,
agar ular shaxsiy uchrashuvda ta’sis hujjatlari yoki shaxsiy guvohnomalarni
(jismoniy shaxslar uchun) bir-birlariga taqdim etish bilan almashtirsalar, bir-
birlariga ochiq kalitlarni o’zaro ta’minlashlari mumkin. Bunday holda, ular](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_13.png)
![ochiq kalitlarga haqiqiy egalik qilishiga shubha qilishlari uchun hech qanday
sabab yo’q. Biroq, masalan, elektron tijorat ishtirokchilarning yuzma-yuz
uchrashishiga hojat yo’qligi asosida quriladi. Bunday holda, ikki tomon o’zlari
tanlagan uchinchi shaxs tomonidan kalitlarni o’zaro tasdiqlashlari to’g’risida
kelishib olishlari mumkin. Bozorning boshqa ishtirokchilari ham rozi bo’lishlari
mumkin. Natijada murakkab tuzilish vujudga keladi, unda barcha ishtirokchilar,
bir tomondan, ikki tomonlama shartnomaviy munosabatlar bilan bog’langan
bo’lsa, boshqa tomondan, ular o’zlarining an’anaviy sheriklari uchun guvoh
sifatida harakat qilishadi. Shaxsiy savdogar nuqtai nazaridan u bozorning
boshqa ishtirokchilaridan qancha ko’p sertifikat olsa, uning ochiq kalitiga
bo’lgan ishonch shunchalik katta .Elektron raqamli imzo — Elektron hujjatdagi
mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan
foydalangan holda maxsus o zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektronʻ
raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik
yo qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini
ʻ
identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo. (qonun)Qonunda talab
etilgan shartlarga rioya etilgan taqdirda elektron raqamli imzo qog oz hujjatga
ʻ
shaxsan qo yilgan imzo bilan bir xil ahamiyatga egadir. Elektron ma lumotlarni
ʻ ʼ
kriptografik o zgartirish natijasida hosil qilingan belgilar ketma-ketligi.
ʻ
Elektron raqamli imzo ma lumotlar blokiga qo shib qo yiladi va blokni qabul
ʼ ʻ ʻ
qiluvchiga, manbani va ma lumotlarning butunligini tekshirish hamda
ʼ
soxtalashtirishdan muhofazalanish imkonini beradi. Hozirgi kunga kelib, ayrim
mamlakatlar qonunchilik yo li bilan raqamli imzodan foydalanishni
ʻ
layoqatliligini qonunlashtirib qo yganlar. Elektron raqamli imzo kalitlari
ʻ
sertifikatlari ro yxatga olish markazlari tomonidan beriladi.
ʻ
XULOSA](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_14.png)
![Elektron hujjat aylanishi va elektron raqamli imzo masalasini ko’rib
chiqish natijasida quyidagilar aniqlandi: elektron hujjat va elektron hujjat
aylanishi tushunchasi; elektron hujjat aylanishini tashkil etishning maqsadlari va
usullari; elektron hujjat aylanishi va elektron raqamli imzoni amaliyotga joriy
etish bilan bog’liq muammolar. Elektron hujjat aylanish tizimidan foydalanish
hujjatlarning bajarilishi borishi to’g’risidagi ma’lumotlarni elektron shaklda
uzatishni tashkil etishga imkon beradi, bu esa hujjatlarning bajarilishini nazorat
qilishni tashkil etishni sifat jihatidan o’zgartiradi. Shu bilan birga, elektron
raqamli imzo elektron hujjat aylanishini rivojlantirishga yordam beradi, hujjat
aylanishi jarayonining samaradorligi va tezligini oshiradi](/data/documents/fed52c3e-20b4-460c-af0a-a57c48ca9b11/page_15.png)
ELEKTRON HUJJAT VA ELEKTRON HUJJAT ALMASHINUVI. Reja: 1.Kirish 2.Elektron hujjat aylanishi 3.Elektron raqamli imzo 4.Xulosa
KIRISH Ma’lumotlarni elektron almashinuvi bugungi kunda deyarli hamma duch keladigan haqiqatdir. Axborot tizimlari, kompyuter tarmoqlari, elektron pochta – bu elektron shaklda ma’lumotlar almashinuvi amalga oshiriladigan vositalarning to’liq ro’yxati emas. O’nggi o’n yil ichida boshqaruv jarayonlarini samarali qo’llab-quvvatlashning yangi vositalari paydo bo’ldi va tarqaldi. Shu jumladan, boshqaruv hujjatlarini qayta ishlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minot haqida. Bu erda, birinchi navbatda, “hujjatlarni boshqarish tizimlari” va “biznes jarayonlarini boshqarish tizimlari” sinflarining dasturiy ta’minotini eslatib o’tish kerak. Asar yozishda quyidagilar kerak: elektron hujjat va elektron hujjatlar aylanishi tushunchasini ochib berish; elektron hujjat aylanishini tashkil etishning maqsadlari va usullarini shakllantirish; elektron hujjat aylanishi va elektron raqamli imzoni amaliyotga joriy etish bilan bog’liq muammolarni shakllantirish. ELEKTRON HUJJAT AYLANISHI Elektron hujjat aylanish tizimlari – bu bir qator vazifalarni hal qilishda qo’llaniladigan dasturiy komplekslar, shu jumladan korporativ elektron hujjat aylanish tizimlarini yaratish. Tashkilotda hujjatni qayta ishlash jarayonini avtomatlashtirishning bir qismi sifatida u yaratilgan yoki olingan paytdan boshlab muxbirga yuborilgan paytgacha yoki ijro tugagandan va ishda hisobdan chiqarilgunga qadar quyidagi funktsiyalarning echimi ta’minlanishi kerak: tashkilotga kiradigan hujjatlarni, tashkilotdan chiqadigan hujjatlarni va ichki hujjatlarni ro’yxatdan o’tkazish; tashkilot rahbariyati tomonidan qabul qilingan hujjatlarga binoan chiqarilgan qarorlarni hisobga olish va hujjatlarni nazoratga qo’yish; hujjatlar ijrosi ustidan markazlashgan nazorat; hujjatlarni ishga yozib qo’yish; axborot-ma’lumot ishlarini olib borish; umuman tashkilot uchun ofis hisobotlarini shakllantirish. Elektron hujjat aylanish tizimidan foydalanish
hujjatlarning bajarilishi borishi to’g’risidagi ma’lumotlarni elektron shaklda uzatishni tashkil etishga imkon beradi, bu esa hujjatlarning bajarilishini nazorat qilishni tashkil etishni sifat jihatidan o’zgartiradi. Boshqaruv qarorlari bilan markazlashtirilgan ro’yxatdan o’tgan hujjatlarning kartalari tegishli bo’lim xodimlariga elektron shaklda yuboriladi. Ular ularni tarkibiy bo’linmalar rahbarlari tomonidan chiqarilgan hujjatlarni rasmiylashtirish to’g’risidagi qarorlar bilan to’ldiradilar. Hujjatlarning bajarilish jarayoni to’g’risida ma’lumotlar paydo bo’lishi bilan ushbu ma’lumotlar tizimga kiritiladi. Shu bilan birga, tizim avtomatik ravishda ijro etilish sanasi yaqinlashishi va aynan shu sananing boshlanishi to’g’risida oldindan xabar berish sanasi boshlanishini kuzatib boradi. Tizimning manfaatdor foydalanuvchilariga belgilangan sanalar to’g’risida ma’lumot beriladi.Hujjatlar loyihalarini tasdiqlash jarayoni ham sezilarli darajada o’zgartirildi, uning doirasida tasdiqlash jarayonida ishtirok etadigan xodimlar tasdiqlangan loyihalarning elektron versiyalari bilan almashish imkoniyatiga ega bo’lmoqdalar. Ushbu texnologiya loyihalarni qog’ozga o’tkazish uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirishga imkon beradi. Elektron hujjat aylanishi tizimi majburiy ravishda joriy elektron arxivni o’z ichiga oladi, bu ma’lumotlarga tezkor kirish va bir nechta xodimlarning bir vaqtning o’zida hujjatdan foydalanish imkoniyatlarini hal qiladi. Saqlashni tashkil qilishning ushbu shakli ma’lumotni yo’qotish ehtimolini sezilarli darajada kamaytiradi va kerakli hujjatni topish vaqtini qisqartirish orqali operatsion samaradorlikni oshiradi. Hujjatlar matnlarini elektron shaklda saqlash to’liq matnli qidirishni amalga oshirishga imkon beradi, bu esa ma’lumot-ma’lumot ishlarini olib borishda printsipial yangi imkoniyatlarni ochadi, masalan, ularning mazmuniga ko’ra hujjatlarning tematik to’plamlarini yaratishga imkon beradi. Elektron arxivdan foydalanish arxiv hujjatlaridan foydalanish fondini yaratish zaruratini yo’q qiladi, chunki hujjatning elektron nusxasi istalgan vaqtda istalgan vaqtda berilishi mumkin. Huquqiy nuqtai nazardan, elektron hujjat aylanishi tushunchasi elektron ma’lumotlar
almashinuvi tushunchasidan farq qiladi. Birinchisi, elektron hujjatlarning qonuniyligiga (protsessual qabul qilinishi va daliliy kuchga) asoslangan. Shu sababli, axborot texnologiyalarini takomillashtirish bilan bir qatorda, elektron hujjat aylanishi infratuzilmasini yaratish jarayonida uning qonunchilik ta’minoti muhim rol o’ynashi kerak, uning mohiyati elektron shaklda yaratilgan va uzatiladigan ma’lumotlarga hujjatning huquqiy maqomini berishdir. An’anaviy hujjatning asosiy vazifasi ba’zi ma’lumotlarni tasdiqlashdir. Hujjatni tuzishda va undan foydalanishda ikkita jihat mavjud: birinchidan, ba’zi ma’lumotlar, ikkinchidan, hujjatning o’zi taqdim etilishi yoki o’tkazilishi mumkin bo’lgan muhim narsa. Ushbu muhim narsaning mavjudligi hujjatdagi ma’lumotlarning to’g’riligini tasdiqlash imkonini beradi. Ehtimol, haqiqatni tasdiqlash uchun ma’lum bir protsedura – hujjatning haqiqiyligini tekshirish uchun imtihonni bajarish kerak. Hujjatda mavjud bo’lgan ma’lumotlarning o’zi ham ikki qismga bo’linishi mumkin. Birinchi qism tarkibning o’zi, ikkinchisi uning haqiqiyligini (haqiqiyligini) aniqlashga imkon beradigan yordamchi ma’lumotdir. Unda chiquvchi raqam, imzolar va muhrlar kabi tafsilotlar mavjud. Ham mazmunli, ham axborot vositasi tarkibiga hujjat tuzilgan vaqt, sharoit va joy to’g’risidagi ma’lumotlar kiritilishi mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, qog’oz hujjatda asl nusxasi cheklangan, ma’lum miqdordagi nusxada mavjud. Masalan, shartnoma bir xil kuchga ega bo’lgan uch nusxada tuzilganligi ko’rsatilishi mumkin. Har qanday qo’shimcha nusxa nusxasi bo’ladi, uni asosan tegishli ekspertiza o’tkazish orqali tekshirish mumkin. Ba’zi hollarda, asl hujjatning mavjudligi juda muhimdir. Masalan, hujjatli ulushni sotish uning sertifikatining nusxasini sotish bilan barobar emas, hatto notarius tomonidan tasdiqlangan. Shunday qilib, hujjat quyidagi funktsiyalarni bajaradi: ba’zi (mazmunli) ma’lumotlarni tuzatish; hujjatni imzolagan shaxsni fiksatsiya qilish; hujjat tuzish shartlarini belgilash; sud ishlarida dalillar;
o’ziga xosligi bilan ta’minlangan asl nusxaning vazifasi.Elektron hujjat aylanishi elektron hujjatlarni axborot tizimi orqali jo‘natish va qabul qilib olish jarayonlari yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Elektron hujjat aylanishidan bitimlar tuzish (shu jumladan shartnomalar tuzish), hisob-kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda boshqa axborotni uzatishda foydalanish mumkin. Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir. Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi. Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak. Elektron hujjat qog‘oz hujjatga tenglashtiriladi va u bilan bir xil yuridik kuchga ega bo‘ladi. Elektron hujjatning qog‘oz nusxasi bo‘lishi mumkin. Elektron hujjat, agar u bevosita elektron hujjatni jo‘natuvchi yoki uning axborot vositachisi tomonidan jo‘natilgan bo‘lsa, jo‘natilgan deb hisoblanadi. Elektron hujjatlarni saqlash chog‘ida ulardan erkin foydalanish va ularning qog‘oz nusxalarini taqdim etish imkoniyati ta’minlanishi lozim. Elektron hujjatni saqlash muddati, shunga o‘xshash maqsadga mo‘ljallangan qog‘oz hujjat uchun belgilangan muddatdan kam bo‘lmasligi kerak.