logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar

G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

401 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar K irish I.BOB. G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlarning jadallashuvi.................................................................. 1. 1- §. 1980-1990-yillarda G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ta’lim sohasidagi asosiy muammolar va uni bartaraf etishga urinish................................................. 1.2-§. Islohotlardan modernizatsiyagacha: XX asr oxirlarida Yevropa mamlakatlarida ta’lim sohasidagi yangi strategiyalar............................................ II. BOB . G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasini isloh qilishning boshlanishi va borishi (Buyuk Britaniya va Fransiya mamlakatlari misolida)... 2 . 1- § Buyuk Britaniyada ta’lim islohoti maktab va oliy ta’lim misolida................... 2.2- § Fransiyada ta’limni isloh qilishning muammo va yechimlari……………….. III. BOB. G’arbiy Yevropa davlatlari ta’lim tizimining integratsion jarayonlardagi ishtiroki……………………………………………………………. 3.1- § Oliy ta’limni rivojlantirishning Yevropa tendensiyalari.................................... 3.2- § Lissabon strategiyasi.......................................................................................... 3.3- § Bolonya jarayonining asosiy maqsadlari va bosqichlari……………………… Xulosa……………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati……………………………….. 1 Kirish Ta’lim sifatini tubdan yaxshilash maqsadida , avvalo, o’quv dasturlari, o’qituvchi va domlalar uchun meto- dik qo’llanmalarini ilg’or xalqaro mezonlarga moslashtirishimiz lozim. 1 Mirziyoyev Sh.M. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Betakror Ona-Vatanimiz istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarida tubdan o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz va jahon tarixiga vatanparvarlik nuqtai nazaridan qiziqish ortmoqda. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi” 2 - deb ta’kidlab o’tadi. Sobiq sho’ro saltanati yillarida eng qadimgi davrdan to XX asr oxiriga qadar bo’lgan tariximiz soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni istiqlol yillarida tarixshunosligimizda bir qator muhim ishlar amalga oshirildi. Vatanimiz va jahon tarixiga e’tibor borgan sari kuchayib bormoqda. Mamlakat kelajagi, barcha sohalar va loyihalar muvaffaqiyati bilimli insonlarga bog’liq. Shu bois oxirgi to’rt yilda ta’lim sifatini yaxshilash, o’qituvchilar mavqeini yuksaltirish bo’yicha ko’p ishlar qilindi. Endi mamlakatimiz yangi davrga qadam qo’ymoqda. Shunga mos ravishda ta’lim sohasini yanada rivojlantirish, uzluksiz ta’limni yo’lga qo’yish uchun Ta’lim to’g’risidagi qonunda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida va boshqa 1 Mirziyoyev Sh.M. ” Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik” Toshkent-2021. 13-bet. 2 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 1992. 71-b. 2 ta’limga oid normativ-huquqiy hujjatlarda berilgan vazifalarni bajarishda rivojlangan mamlakatlarning ta’lim va tarbiyaga oid islohotlarini hisobga olish juda muhim hisoblanadi. Ta’lim to’g’risidagi qonuning 67-moddasi ya’ni Ta’lim tashkilotlarining xalqaro hamkorligi kabi jihatlarini ham hisobga olingan. O’zbekistonning 2022-2026-yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasida to’rtinchi ustuvor yo’nalish aynan ta’lim sohasini, inson kapitalini rivojlantirishga qaratilgan . Davlatimiz rahbari bu hayot-mamot masalasi ekanini ta’kidladi . “ Bu sohadagi islohotlarni kechiktirishga haqqimiz yo’q. Maktab ta’limida poydevorni bugundan mustahkam qo’yishimiz kerak. Bunga barcha e’tiborimiz va resurslarimizni safarbar qilamiz. Qiyin yo’lni tanlayapmiz, lekin shu yo’l muammolarni yechadi,” 3 – dedi Shavkat Mirziyoyev. Davlatimiz rahbari maktab ta’limi sohasidagi islohotlar juda muhim ekanini ta’kidlab, mutasaddilarga xalqaro tashkilotlar bilan birgalikda strategiya ishlab chiqish vazifasini qo’ydi. Shu asosda, Maktab ta’limini rivojlantirish dasturi qabul qilinishi belgilandi . Xususan, xalq ta’limini rivojlantirishda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning (Buyuk Britaniya, Fransiya, Finlandiya, Germaniya, Yaponiya va boshqalar) ilg’or tajribalaridan foydalanish lozimligi ta’kidlandi. 1980-yil boshidan boshlab Yevropa mamlakatlarining aksariyati ta’lim tizimini isloh qilishga kirishdi. Bu jarayon bir necha o’n yillar davom etdi va shu kungacha yakunlangan emas. Bundan tashqari, bugun biz maktab yoki oliy ta’limni isloh qilish haqida emas, balki kapitalizm rivojlanishining postindustrial bosqichi - bilimlar iqtisodiyoti ehtiyojlarini 3 Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 28.01.2022 kuni maktab ta’limini rivojlantirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishidan. Toshkent-2022. 3 qondiradigan tubdan yangi ta’lim tizimini yaratish haqida gapirayapmiz. Bu islohotlarning butun davrini ikkita asosiy bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich (1980 - 1990 -yillar oxiri), biz shartli ravishda uni «bozor islohotlari» bosqichi deb belgilaymiz, «farovonlik davlati» ning jahon va milliy faoliyatining yangi sharoitlariga moslashuvi bilan bog’liq edi. Bretton -Vuds pul tizimi qulashi va 1970-yillarning boshlarida neft narxining keskin ko’tarilishidan keyin paydo bo’lgan iqtisodiyot. Ikkinchi bosqich - ta’limning «sanoat» modelini modernizatsiya qilish va bilimlar iqtisodiyoti talablariga javob beradigan va globallashuv sharoitida iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan yangi ta’lim tizimiga o’tish hisoblanadi. Bu bosqichning boshlanishini 1997-yil noyabr oyida qabul qilingan Yevropa Ittifoqining «Bilimlar Yevropasi tomon» deb nomlangan hujjat bilan boshlangan, deyish mumkin. Hujjatda «umrbod o’qish» XXI asrda «Bilimlar Yevropasi» ning rivojlanishining asosi ekanligi va Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarni bu g’oyani hayotga tatbiq etishga chaqirdi 4 . Keyingi barcha tashabbuslar - Lissabon strategiyasi (2000-yil), Boloniya jarayoni, Lissabon strategiyasining yangi versiyasi - “Yevropa 2020-yil. “Aqlli, barqaror va inklyuziv o’sish strategiyasi «- Yevropa mamlakatlarini umr bo’yi ta’lim tizimiga o’tishga va tegishli islohotlarni amalga oshirishga undadi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot ishi G’arbiy Yevropa mamlakatlarida XX asrning 1980-yillaridan to 2000-yillar boshlarigacha bo’lgan davrdagi maktabgacha, maktab va oliy ta’lim sohasidagi islohotlarning mazmun- mohiyati haqida so’z boradi. Bu davrda biz bilamizki, Sovet Ittifoqi degan kommunistik jamiyat inqiroz yoqasiga kelib qolgan edi. Kommunistik tuzumning qulashi Yevropa davlatlarining ta’lim va tarbiya jarayonlariga ham o’zining salbiy va ijobiy jihatlari bilan o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari, jumladan Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya Federativ Respublikasida ta’lim sohasidagi amalga oshirilgan 4 Towards a Europe of knowledge: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions (COM/97/0563 final). – Brussels, 1997. 4 islohotlar tadqiqot ishining obyekti, “Boloniya jarayoni” va “Lissabon strategiyasi” kabi hujjatlarning ta’lim sohasidagi islohotlarga ta’siri, maktab va oliy ta’lim tizimining asosiy ishtirokchilari bo`lmish – talabalar, maktab o`quvchilari, ilmiy xodimlarning jarayonlardagi ishtiroki bilan bog`liq muammolar va uning yechimlari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi XX asrning 80-90-yillarida G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasidagi islohotlar natijasida bo’lgan o’zgarishlarning muammo, kamchiliklar va yutuqlarini o’rganish. Mehnat bozorining yangi talablari maktab va oliy ta’limi oldiga yangi vazifalarni qo’ymoqda. Globallashuv va bilimlar iqtisodiyotining shakllanishi maktab va oliy ta’limning maqsad va vazifalarini o’zgartirishni taqozo etadi. An’anaga ko’ra, universitetlarning asosiy vazifasi tadqiqot va ta’lim faoliyati orqali yangi bilimlarni yaratish va tarqatish edi. Biroq, bugungi kunda oliy ta’lim bilimlar iqtisodiyotining bir qismi bo’lib, uning rivojlanishi va raqobatbardoshligini ta’minlovchi asosiy element sifatida bitiruvchilarni tayyorlash, ilmiy tadqiqotlar olib borish va yaratish uchun zarur ko’nikma va malakalarga ega bo’lgan malakali kadrlar tayyorlash orqali ta’minlanadi. Mazkur maqsadlardan kelib chiqqan holda quyidagilar magistrlik dissertatsiyasining vazifalari sifatida belgilab olindi: - XX asrning 80-90-yillarida G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasidagi islohotlarning ahamiyatini yoritib berish; - Ta’limdagi ilmiy bashoratlar va ularning amalga oshirilishi jarayonini tarixiy tadqiq qilish; - Maktab va oliy ta’limdagi islohotlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini tahlil qilish; - Bilimga asoslangan jamiyatni muammo va kamchiliklarining hal etish yo’llari va uning natijalari borasida tarixiy xulosalar chiqarish; 5 - Buyuk Britaniya va Fransiyada maktab va oliy ta’limdagi islohotlarning amalga oshirilishi jarayonini o`rganish; - Birlashgan Germaniyada sotsialistik ta’limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan ta’limga moslashtirish bo’yicha islohotlar va uning naatijalari bo`yicha ilmiy xulosalar chiqarish; - “Boloniya jarayon”ning qabul qilinishi va uning ta’lim tizimiga ijobiy va salbiy ta’sirlarini, “Lissabon strategiyasi” ning mazmun, mohiyati va uning ta’lim sohasidagi yangiliklarini tarixiy tahlil qilishdan iboratdir. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Zamonaviy davrda ta’lim ulkan, ilgari misli ko’rilmagan miqdoriy siljishlar sharoitida rivojlanmoqda. Ta’lim inqirozi murakkab va sig’imli tushuncha bo’lib, hech qanday holatda mutlaq pasayishi bilan bir xil emas. Ta’lim barcha jabhalarda yomonlashayotganini ta’kidlab bo’lmaydi. G’arbda so’nggi ikki asr davomida Fransiya qat’iy markazlashtirilgan va ma’muriy jihatdan yagona ta’lim tizimiga ega bo’lgan mamlakatning klassik namunasi bo’ldi. XX asrning 80-90-yillarida G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasidagi islohotlar amalga oshirilishining asosiy sababi ta’limni ishlab chiqarishga moslashtirish va zamon talablaridaga javob beradigan tizimni yaratishdan iborat edi. Islohotlarning boshlanish davri asosan XX asrning 70-yillari oxirlaridan boshlandi. Bunda har bir mamlakat ta’limning har bir yo’nalishi bo’yicha, xususan, maktabgacha ta’lim, maktab ta’limi va oliy ta’lim sohasida tizimli ravishda amalga oshirishga harakat qila boshladi. Ta’lim islohotlarini olib borish ayniqsa, Germaniyada og’ir kechdi. Chunki, Sovet davlati 1991-yilda parchalangandan so’ng GFR va GDR birlashdi. Sotsialistik tuzumdan qolgan ta’limni yangicha asosda kapitalistik tuzumga moslashtirish va yanada rivojlantirish juda ko’plab muammolarni keltirib chiqardi. Bu islohotlar hali ham davom etmoqda. Mazkur maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagilar magistrlik dissertatsiyasining vazifalari sifatida belgilab olindi: -Ta’lim sohasini isloh qilishdan asosiy maqsadlar nimalardan iborat edi; 6 -Islohotlar natijasida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni tadqiq etish; -Maktab ta’limida islohotlarning natijalari nimalardan iborat ekanligini tadqiq etish; -Buyuk Britaniyada ta’lim islohotlari va uning amalga oshirish bosqichlarini tadqiq etish; -Germaniyada ta’limni isloh qilishdagi muammo va kamchiliklarni, ularni bartaraf etish usullarini tadqiq etish; -Fransiyada ta’limni isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari va ulardagi muammolarni tadqiq etish; -Boloniya jarayoni va uning ta’limni integratsiya qilishdagi o’rni va ahamiyati; -Lissabon strategiyasi; Mavzu bo’yicha manba va adabiyotlar tahlili. G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar bo’yicha quidagi mutaxassislar Jivyatovskaya I.G. 5 , Chernomorova T.V. 6 , Grey M. 7 , В.В. Tarakanov V.V. 8 , Vulfson B.V., Savina A. K.,. Dolgaya O.I., Dudko S.A., Lisova Y. B., Pisareva L.I. 9 , Pogorelskaya S.V. 10 , Danilova L.N. 11 kabi chet ellik tadqiqotchilar tadqiqot ishlarini olib borganlar. Boshqa mualliflarning mazkur muammoga bevosita yoki bilvosita to’xtalib o’tgan ilmiy asarlar, kitoblar, o’quv qo’llanmalar, jurnal, gazeta va internet manbalarida chop etilgan maqolalaridan keng foydalanildi. 5 . Животовская И.Г. “ Три десятилетия реформ образования в Европе: Особенности модернизации образовательной системы ”. Животовская И.Г. Высшее образование во Франции: Проблемы управления и финансирования // Экономические проблемы высшего образования в странах Западной Европы (90-е годы): Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 1999. – С. 63–87. 6 Черноморова Т.В. “ Модернизация британско системы высшего образования Очередная реформа ” 7 Грей М. Исследования и инновации в университетах: Опыт Великобритании. – Режим доступ a: http://www.britishcouncil.org/kazakhstaninspire- seminar-kazakh-session1-ru.pdf . 8 Тараканов В.В. “ Модернизация финансовой политики университетов европы в конце xx – начале xxi века ” . 9 Mualliflar jamoasi: д.п.н., член-кор.РАО, профессор Б.Л. Вульфсон, д.п.н. Савина А.К., к.п.н. Долгая О.И, Дудко С.А., к.п.н. Лысова Е.Б., к.п.н. Писарева Л.И. “ Развитие Образования В Европейских Странах В Условиях Глобализации И Интеграционных Процессов” Москва Издательский Центр ИЭТ 2013 10 С.В. Погорельская. “ Германия: Реформы школьного и высшего образования ” 11 Данилова Л. Н. “ Реформирование общеобразовательной школы в европе(вторая половина XX – начало XXI в.) ” 7 Shuningdek internetdagi rasmiy web saytlaridan G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar ga oid ma’lumotlardan ham foydalanildi. Tadqiqotning davriy va xronologik chegaralari . Tadqiqotning davriy va xronologik chegarasi 1980-yil boshlaridan 2000-yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqot ishi mamlakatimizda olib borilayotgan ta’lim islohotlarining ahamiyati naqadar muhimligini ko’rsatadi. Shuningdek, ushbu tadqiqot ishidan ta’lim sohasida faoliyat olib borayotgan xodimlar tomonidan keng foydalanishi mumkin. Pedagogika yo’nalishida ta’lim olayotgan talabalar uchun ham muhim qo’llanma hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasi XX asrning oxirlarida ta’lim sohasida olib borilgan islohotlarni yoritishga xizmat qiladi. Bu kungacha yurtimizda aynan shu davr bo’yicha birorta magistirlik dissertatsiyasi himoya qilinmagan. Shundan kelib chiqqan holda tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: -Buyuk Britaniyada ta’lim islohotlarining olib borilishida muammo va kamchiliklarini hal etish yo’llari atroflicha yoritilgan; -Fransiyada olib borilgan ta’lim islohotlarining ahamiyati va muammoli tomonlari ma’lum darajada ochib berilgan; -Ta’limni isloh qilishda alohida e’tibor berish muhim bo’lgan jihatlari ochib berilgan; -O’zaro hamkorlik va integratsion jarayonlarning ta’lim tizimi uchun ahamiyati, ijobiy tomonlari yoritib berilgan; -Mavzu yuzasidan ingliz, rus tilidagi adabiyotlar, monografiyalar, ilmiy jurnallarda chop etilgan maqolalar, har ikki mamalakat olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining o’zbek tiliga tarjimasi va ularning tahlili yuzasidan xolisona, ilmiy yondoshuv; 8 Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bob, Ta’lim sohasini isloh qilishda ustuvor yo’nalishlari, Yevropa mamlakatlarida farovon davlat inqirozi va ta’lim islohotlarining olib borish yo’nalishlari va XX asrning oxirlarida Yevropa mamlakatlarida ta’lim islohotlarining yangi strategiyasi haqida so’z boradi. Ikkinchi bob, Ushbu bobda Buyuk Britaniya va Fransiyadagi ta’lim islohotlarining olib borilishi, ahamiyati, muammo va kamchiliklari haqida so’z boradi. Uchinchi bob , G’arbiy Yevropada ta’lim islohotlarida Boloniya jarayoni va Lissabon strategiyasining mazmun va mohiyati haqida asosiy masalalar yoritilgan. Ishning tuzilishi va qisqacha mazmuni: Dissеrtatsiya kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, 75 sahifani tashkil etadi. I.BOB. G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlarning jadallashuvi. 1. 1-§. 1980-1990-yillarda G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ta’lim sohasidagi asosiy muammolar va uni bartaraf etishga urinish. 9 Ilmiy bashorat - tabiat va jamiyatning ayni paytda noma lum, lekin kelajakdaʼ yuzaga kelishi yoki o rganilishi mumkin bo lgan voqea va hodisalarini, jarayonlarni ʻ ʻ ilmiy qonuniyatlar asosida oldindan aytib berish, ko ra olish ʻ . 12 Har qanday mamlakat yoki geosiyosiy mintaqaning ijtimoiy tadqiqotlari ularning tarixiy rivojlanishi va hozirgi holatining o’ziga xos xususiyatlari, ular duch keladigan muammolarning o’ziga xosligi va ustuvorligi bilan belgilanadi. G’arbiy Yevropa mamlakatlari uchun bular, birinchi navbatda, integratsiyaning muammolari va istiqbollari edi. G’arbiy Yevropa davlatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar hozir ham yo’qolgani yo’q, ammo bu yerda markazdan ketib qolmaslik tendensiyalar shubhasiz ustunlik qiladi. XX asrning 90-yillarida 12 ta G’arbiy Yevropa davlatlari va yana bir qancha davlatlar unga a’zo bo’ladigan Yevropa hamjamiyatida ilmiy- texnikaviy rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida yagona strategiya shakllantirilmoqda, umumiy axborot tizimlari yaratilmoqda, va moliyaviy siyosat muvofiqlashtirilmoqda. Nihoyat, 1993-yilda bu yerda yagona ichki bozorni yaratish tugallandi va endilikda Hamjamiyat yangi nom – Yevropa Ittifoqini qabul qildi. Ikkinchi jahon urushidan ko’p o’tmay boshlangan “yagona Yevropa” qurilishi hali tugallanmagan. Kelajakda qanday yo’l tutadi? Qanday tendentsiyalar ustunlik qiladi? G’arbiy Yevropa mintaqasi miqyosida yaqin o’n yilliklarda iqtisodiyot va ijtimoiy infratuzilma, fan va texnologiya, demografik jarayonlar va madaniyatning rivojlanishini bashorat qiluvchi ko’plab prognozlar ushbu savollarga javob berishga harakat qildi va javob berishga harakat qilmoqda. 1950-1960-yillardayoq G arbiy ʻ Yevropaning yirik davlatlarida maxsus prognostika markazlari va assotsiatsiyalari, masalan, Fransiyadagi “Futurible” jamiyati yoki Buyuk Britaniyada 2000-yilda insoniyat qo mitasi tashkil etilgan. Ushbu markazlar bugungi kunda ham faol. ʻ Ko’pgina prognozlarning nomlarida 2000-yil har doim uchrab turadi. Bu yerda «dumaloq» xurmolarning sehrlari ma’lum bir rol o’ynaydi va xurmo qanchalik «dumaloq» bo’lsa, u kuchliroq bo’ladi. Tabiiyki, shuning uchun ham bir vaqtning 12 O zME ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. Baxtiyor To rayev “Predvideniye kak forma nauchnogo ʻ poznaniya “[sb. statyey], T., 1985. 10 o’zida o’n yillik, bir asr va ming yillik yakunlangan 2000-yilga alohida e’tibor qaratilmoqda. Aksariyat ijtimoiy prognozlarda ta’limning rivojlanish istiqbollari u yoki bu darajada tahlil qilinadi, chunki u kelajakda ishlab chiqarish uchun kadrlar va fuqarolarni shakllantirish orqali «kelajakda aralashuv» uchun eng katta imkoniyatlar mavjud bo’lgan soha sifatida qaraladi. Ta’lim sohasiga bag’ishlangan prognozlar ma’lum rivojlanishga erishdi. Ularga fundamental savollar qo’yildi: yaqin kelajakda yagona Yevropa ta’lim maydoni shakllanadimi? Turli Yevropa mamlakatlari ta’lim tizimining qaysi elementlari konvergensiyadan( bir-biriga o’xshab ketmoq) o’tadi va qaysi biri milliy bo’lib qoladi? Keyingi yillarda va o’n yil ichida ta’lim tizimini tashkil etish va faoliyatida qanday aniq o’zgarishlar ro’y beradi va bu jarayonlarda Yevropa hamjamiyatining milliy oliy organlari qanday rol o’ynaydi? Urushdan keyingi dastlabki o’n yil ichida G’arbiy Yevropa pedagogik bashoratiga turli ijtimoiy kuchlar o’rtasidagi keskin mafkuraviy qarama-qarshilik, ta’limning ijtimoiy ahamiyatga ega muammolariga va uni rivojlantirish istiqbollariga bo’lgan chuqur farqlar ta’sir ko’rsatdi. Shunga ko’ra, ko’plab prognozlar aniq mafkuraviy ma’noga ega edi. Kelajakdagi ta’lim tizimini tashkil etish va faoliyati to’g’risida bir nechta aniq va asosli taxminlar mavjud edi. Ko’pincha olimlarning prognostik masalalarga murojaat qilishlari hozirgi vaziyat haqida o’z fikrlarini bildirish va dunyoqarash pozitsiyasini belgilash uchun bahona bo’lib qoldi. 1980-yillar va 1990-yillarning boshlarida amalga oshirilgan prognozlar doimiy ijtimoiy qarama-qarshiliklar va siyosiy qarama-qarshiliklar bilan bir qatorda turli ijtimoiy guruhlarning xohish- istaklari bilan bir qatorda G’arb mamlakatlarida ijtimoiy strategiya va jamoatchilik ongida sodir bo’layotgan o’zgarishlarni ma’lum darajada aks ettiradi. Bularga ta’limni rivojlantirishning eng umumiy istiqbollari kiradi. Ko’rinib turibdiki, aholining salmoqli qismi, ayniqsa, yoshlarning umumiy madaniy va kasbiy darajasining pastligi nafaqat ichki iqtisodiyotning jahon miqyosida raqobatbardoshligini zaiflashtirishi, balki G’arbiy yevropaliklar juda qadrlaydigan ijtimoiy barqarorlikka ham tahdid solishi aniq. Ta’lim muammosi atrofidagi bahs- munozaralar davom etmoqda, ammo yakuniy tahlilda nizolar endi ta’limning 11 ijtimoiy maqsadlari haqida emas, balki ularni amalga oshirish vositalari haqida so’z boradi. Ushbu yangi holat bir qator prognozlarning tabiatiga ta’sir qildi. Ular asosan mafkuraviy gap-so’zlardan xalos bo’ldi, mazmunli bo’ldi, yaqin kelajakda ta’limni rivojlantirishning real yo’llarini belgilashga ko’proq e’tibor qaratdi. Bunday prognozlash o’zining bir qator jihatlarida uzoq muddatli rejalashtirish bilan birlashadi. Miqdoriy prognozlarning maqsadi, birinchi navbatda, kelajakdagi talabalar sonini aniqlashdir. Tegishli ishlanmalarning metodologiyasi ko’p jihatdan biz ta’lim zinapoyasining qaysi darajasi haqida gapirayotganimizga bog’liq. Majburiy ta’lim maktablarining kelajakdagi kontingenti hajmini aniqlash uchun demografik statistika ma’lumotlarning asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi. Tegishli yoshdagi bolalarning umumiy soni qancha bo’lsa, o’quvchilar soni ham shunday bo’lishi kerak. Ammo, nisbatan qisqa muddatli prognozlar qilish uchun (aytaylik, keyingi 10 yil uchun) amalda diqqat bilan ko’rib chiqish ham shart emas. Kutilayotgan demografik o’zgarishlar, chunki kelgusi o’n yillikda maktab o’quvchisi bo’ladigan bolalarning aksariyati allaqachon tug’ilgan. Ularning umumiy sonini hisoblash ham nisbatan osonroq. Shu sababli, boshlang’ich va to’liq o’rta maktablarga qabul qilish prognozlari, ya’ni majburiy ta’lim yoshi, 9-10 yillik majburiy ta’lim qonunlari juda qattiq qo’llanilgan G’arbiy Yevropa mamlakatlarida juda to’g’ri bo’ladi. 1970-yillarda barcha yirik G’arbiy Yevropa mamlakatlarida tug’ilishning pasayishi kuzatilganligini hisobga olgan holda, mutaxassislar maktab o’quvchilari sonining, ayniqsa quyi sinflarda mos ravishda qisqarishini taxmin qilishdi. Va shunday bo’ldi: 1980-yildan 1989-yilgacha boshlang’ich maktab o’quvchilari soni Buyuk Britaniyada 4,9 milliondan 4,4 millionga, Fransiyada 4,6 milliondan 4,2 millionga kamaydi. 1960-70-yillarda umumta lim maktablaridaʼ kontingentlar tez o sdi, ammo keyinchalik tegishli yosh guruhlari sonining ʻ kamayishi ularga ham ta sir qila boshladi. 1980-1989-yillarda to liq o rta ta lim ʼ ʻ ʻ ʼ muassasalarida o qishga kirgan yoshlar ulushi ortganiga qaramay, ularni qamrab ʻ olish 3-5% ga qisqardi. Oliy ta’limning yanada kengayishini bashorat qiluvchi bashoratlar ham o’z tasdig’ini topdi. Tug’ilish darajasining o’zgarishi bilan bevosita 12 bog’liqlik yo’q. Aksincha, universitet kontingentining o’sishi aslida demografik evolyutsiyaga zid edi. YUNESKO statistika xizmati ma lumotlariga ko ra, 1970-ʼ ʻ 1990-yillarda 19-24 yoshli G arbiy yevropaliklarning soni kamaydi, talabalar soni ʻ esa ikki barobardan ko proqqa oshgan. Tadqiqotchilar ushbu rivojlanishni asosan ʻ to’g’ri bashorat qilishga muvaffaq bo’lishdi, chunki ular demografik determinizmning «vasvasalari» ni yengib, ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik omillarning rolini yetarlicha hisobga olishga muvaffaq bo’lishdi. Turli xil bilim sohalaridagi yevropalik olimlarning - iqtisodchilar, sotsiologlar, o’qituvchilarning katta e’tiborini ta’limning moliyaviy bazasi qanday bo’lishi va zamonaviy moliyalashtirish tendensiyalarini kelajakka qanchalik ekstrapolyatsiya qilish mumkinligi haqidagi savollar jalb qiladi. 1980-1990-yillar oxirida G’arbiy Yevropada ta’limga sarflangan xarajatlar yalpi milliy mahsulot qiymatining o’rtacha 5% ni tashkil etdi. Bu, albatta, ishlab chiqarish va xizmatlarning umumyevropa miqyosini hisobga olgan holda katta miqdor. Ammo moliyalashtirish muammolarini tahlil qilishda faqat o’rtacha ko’rsatkichlar bilan ishlash uslubiy jihatdan noto’g’ri, bu yerda ma’lum bir mamlakat yoki mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan yondashuv ayniqsa muhimdir. Masalan, 1989-yilda rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga ta’lim xarajatlari 787 dollarni tashkil etgan bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu ko’rsatkich atigi 34 dollarni tashkil etgan. Albatta, G’arbiy Yevropada qarama-qarshiliklar unchalik katta emas, lekin ular hali ham juda muhim, chunki turli mamlakatlarda tarixan ijtimoiy sohada juda o’xshash vaziyat mavjud. Shunga mos ravishda, ta’limni moliyalashtirish ko’lami “boy” (shimoliy) va “kambag’al” (janubiy) mamlakatlarida ham farqlanadi. 1980-yillarning oxirida Daniyada YaIMning 7,7%, Gretsiyada 2,4% ta limga sarflangan. Daniyada aholi jon boshiga ta’lim narxi 1500 dollarni tashkil ʼ etgan bo’lsa, Gretsiyada atigi 100 dollarni tashkil etgan. Ba’zi o’qituvchilar kelgusi o’n yilliklarda bunday farqlar sezilarli darajada yumshatilishiga ishonishadi, boshqalari esa bo’shliqning davom etishini taxmin qilishadi. Ammo Yevropaning eng boy davlatlarida ham ta’lim tizimlari turli darajada moliyaviy tanqisliklarni 13 boshdan kechirmoqda. Ba’zi ekspertlar XX asr boshiga kelib ta’limga ajratiladigan mablag’lar sezilarli darajada oshishini bashorat qilmoqdalar. Yevropa ta’lim tadqiqotlari assotsiatsiyasi xodimlarining hisob-kitoblariga ko’ra, G’arbiy Yevropada ta’limga ajratilgan YaIMning ulushi o’rtacha ikki baravar ko’payadi – 5% dan 10% gacha, bu moddiy resurslar yetishmasligi muammosi esa amalda yo’q qiladi. «Optimistik» prognozlarning kamiyishi bilan bog’liq bo’lgan maktab o’quvchilari sonining barqarorlashishi va keyinchalik kamayishi maktab tizimining moliyaviy ahvolini yaxshilashga, bitta o’quvchining ta’lim xarajatlarini oshirishga imkon berishidan kelib chiqdi. Bu borada ba’zi o’zgarishlar haqiqatan ham bir qator Yevropa mamlakatlarida sodir bo’ldi. Ammo demografik jarayonlar noaniq. Tug’ilishning kamayishi bilan birga aholining qarish jarayoni ham rivojlanmoqda. Natijada, keksa yoshdagi pensionerlarga tibbiy yordamga sarflanadigan xarajatlar ortib bormoqda - bu ko’p jihatdan boshqa ijtimoiy dasturlarga, shu jumladan ta’limni yanada rivojlantirish rejalariga xarajatlarni cheklash orqali amalga oshiriladi. Shu ma’noda, Fransiya Rejalashtirish Bosh Komissarligining tadqiqotlari qiziqish uyg’otadi, kelgusi 10-20 yil uchun ishchi kuchining malakaviy tuzilishini bashorat qiladi, o’qish davri va ishchilarning ta’lim darajasini ko’rsatadi. Fransiya ijtimoiy prognozlash bilan uzviy bog’langan davlat rejalashtirish sohasi g’arbda ilk marotaba tashkil etilganligi sababli, uning tajribasi ma’lum darajada boshqa G’arbiy Yevropa mamlakatlari uchun qo’llanma bo’lib xizmat qiladi. Kelgusida hal qilinmagan dolzarb muammolar va xavflarni ko’rsatish uchun ikkita prognoz varianti tuziladi: kerakli «ideal» tuzilmaning varianti va eng ehtimoliy tuzilmaning varianti. Ularning qiyoslanishi umumta’lim va kasb-hunar ta’limi tizimini qaysi yo’nalishlarda rivojlantirish va o’zgartirish zarurligini ko’rsatadi. Yaqin vaqtgacha bunday tadqiqotlarda, birinchi navbatda, ishlab chiqarishning ishchi kuchiga bozor ehtiyojlari hisobga olindi. Sinoptiklar aholining mumkin bo’lgan «ortiqcha o’qitilishi» ga qarshi chiqishdi, chunki ular ishchilarning muhim guruhining ish mazmuni ularning har biridan mustahkam nazariy bilimlarni talab qilmaydi, deb hisoblashgan. So’nggi yillarda bunday g’oyalardan voz kechish rejalashtirilgan. 14 Buning o’rniga, ular «malakaviy zaxira» deb ataladigan g’oyasini ilgari surdilar, ya’ni hozirgi vaziyatga nisbatan ortiqcha bo’lib tuyulishi mumkin bo’lgan, lekin aslida uni rivojlantirishga imkon beradigan juda ko’p malakali kadrlarni tayyorlash va keyingi yillarda yuqori texnologiyali ishlab chiqarish mo’ljallanmoqda. O’rta ta’lim tizimi kontingentining yanada kengayishi munosabati bilan «maktab va mehnat dunyosi» o’rtasida muammosi ayniqsa keskinlashmoqda. Umumiy ta’limdan kasb-hunar ta’limiga qanday muammosiz o’tish kerak? Talabani kelajakdagi mehnat faoliyati sohasini ongli ravishda tanlashga qanday tayyorlash kerak? Bu masalalar G’arbiy Yevropa prognozlarida muhim o’rin tutadi. Bu masala «70 million talaba: Yevropani o’rganish» (1989-yil) nomli monografiyada batafsil ko’rib chiqiladi. Uning muallifi prof. Frensis Vaniskott Parij maktabi va Fransiya milliy ta’lim tadqiqotlari instituti ilmiy xodimi. Uning asosiy e’tibori G’arbiy Yevropa ta’lim integratsiyasiga qaratilgan. F.Vaniskottning fikricha, yosh shaxsning bo’lajak kasbini tanlashda “Yevropa jarayoni”ning rivojlanish istiqbollarini hisobga olgan holda kamida yigirma yil “oldinga qarash” zarur. XXI asrning “Birlashgan Yevropa”da umumta lim maktablarining rivojlanish yo nalishlarini hisobga olganʼ ʻ holda, F.Vaniskott mumkin bo lgan yechimlarning o zgaruvchanligini ta kidlab, 5 ʻ ʻ ʼ xil prognostik ssenariyni keltirib o tadi. Ularning har birida maktabning muayyan ʻ vazifalari va funksiyalari birinchi o’ringa chiqadi, bu esa ushbu ssenariylarning nomlarida o’z aksini topadi. Ssenariy 1. Ta’lim beruvchi maktab. Uning asosiy vazifasi - imkon qadar ko’proq o’quvchilarni asosiy bilimlarni mustahkam o’zlashtirishga olib borishdir. Bolalarni ijtimoiylashtirish va ularning hissiy sohasini rivojlantirish muammolari maktab bilan yaqin hamkorlikni rivojlantiradigan oila, cherkov, madaniyat va sog’liqni saqlash muassasalari bilan bog’lash Ssenariy 2. Tanlangan maktab. Bu maktabda asosiy e’tibor eng murakkab o’quv materialini o’zlashtira oladigan o’quvchilarga qaratiladi. Ssenariy 3. Ijtimoiy-madaniy tizimdagi maktab. Maktab keng ma’noda o’qitish va tarbiya o’rtasida optimal dialektik munosabatlarni o’rnatishga intiladi. U 15 har bir o’quvchining individual rivojlanishini ta’minlashi, kelajak jamiyatining ongli va mas’uliyatli fuqarolarini shakllantirishi kerak. Ssenariy 4. Texnologik maktab. Maktab nafaqat zamonaviy, balki kelajakdagi texnik o’quv qurollaridan keng foydalanishga qaratilgan. Butun o’quv jarayoni tubdan o’zgaradi, bu nafaqat maktabda, balki uy televizor ekranlarida va ulkan ma’lumotlar banklari bo’lgan o’quv markazlarida sodir bo’ladi. Ssenariy 5. Tabaqalashtirilgan maktab. Individual o’quv rejalari bo’yicha o’qitishni ta’minlaydi. 13 1.2-§. Islohotlardan modernizatsiyagacha. XX asrning oxirlarida Yevropa mamlakatlarida ta’lim islohotlarining yangi strategiyalar. 1980- yillarning boshidan boshlab Yevropa mamlakatlarining aksariyati ta’lim tizimini isloh qilishga kirishdi. Bu jarayon bir necha o’n yillar davom etdi va shu kungacha yakunlanmadi. Bundan tashqari, bugun biz maktab yoki oliy ta’limni isloh qilish haqida emas, balki kapitalizm rivojlanishining postindustrial bosqichi - bilimlar iqtisodiyoti ehtiyojlarini qondiradigan tubdan yangi ta’lim tizimini yaratish haqida gapirayapmiz. Bu islohotlarning butun davrini ikkita asosiy bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich (1980 - 1990 -yillar oxiri), biz shartli ravishda uni «bozor islohotlari» bosqichi deb belgilaymiz, «farovonlik davlati» ning jahon va milliy faoliyatining yangi sharoitlariga moslashuvi bilan bog’liq edi. Bretton -Vuds pul tizimi qulashi va 1970-yillarning boshlarida neft narxining keskin ko’tarilishidan keyin paydo bo’lgan iqtisodiyot. Ikkinchi bosqich - ta’limning «sanoat» modelini modernizatsiya qilish va bilimlar iqtisodiyoti talablariga javob beradigan va globallashuv sharoitida iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan yangi ta’lim paradigmasiga o’tish. Bu bosqichning boshlanishini 1997-yil noyabr oyida qabul qilingan Yevropa Ittifoqining «Bilimlar Yevropasi tomon» kommyunikesi deb hisoblash mumkin. Hujjatda «umrbod o’qish» XXI asrda «Bilimlar Yevropasi» ning rivojlanishining asosi ekanligi va 13 Вульфсон б. Л. “ Западноевропейское образовательное пространство XXI века: прогностические модели ”. УДК 378 . № 1 . 2012 . 17-20-betlar. 16 Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarni bu g’oyani hayotga tatbiq etishga chaqirdi 14 . Keyingi barcha tashabbuslar - Lissabon strategiyasi (2000), Boloniya jarayoni, Lissabon strategiyasining yangi versiyasi - “Yevropa 2020. Aqlli, barqaror va inklyuziv o’sish strategiyasi- Yevropa mamlakatlarini umr bo’yi ta’lim tizimiga o’tishga va tegishli islohotlarni amalga oshirishga undadi. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida XX asrning oxirida ta’lim sohasidagi islohotlar 1970-yillar boshidagi iqtisodiy inqiroz va globallashuv jarayonining boshlanishi natijasida kelib chiqqan farovonlik davlatining murakkab va og’riqli o’zgarish jarayonidan so’ng sodir bo’ldi. Ko’pchilik hukumatlarning muvaffaqiyatsizligi Yevropa davlatlari iqtisodiy va institutsional inqirozni davlat tomonidan tartibga solishning an’anaviy usullari bilan yengib o’tishlari bozorni boshqarish usullarini joriy etish orqali «ijtimoiy» davlatni isloh qilishga olib keldi. 1980-yillarning boshidan boshlab ko’plab Yevropa mamlakatlarida katta yoki kichik intensivlik va chuqurlik bilan amalga oshirilgan ijtimoiy davlat islohotlari, asosan, ta’lim tizimidagi o’zgarishlarning mafkurasi va yo’nalishini belgilab berdi. Islohotlar natijasida davlatning moliyaviy resurslarining keskin kamayishi va bir xil ijtimoiy xarajatlarni saqlab qololmasligi va natijada ijtimoiy xizmatlar, shu jumladan ta’lim sifatining keskin pasayishi edi. Islohotning yana bir asosi, bozor islohotlari mafkurachilarining ijtimoiy xizmatlar sohasida erkin bozor raqobatining rivojlanishi doimiy innovatsiyalar, sifatni yaxshilash va xarajatlarni pasaytirish uchun asosiy turtki bo’ladi, degan fikri edi. Ularning fikricha, bozor mexanizmlari tizimni tashqi faoliyat sharoitida yuzaga keladigan o’zgarishlarga zarur sezuvchanlik va ularga moslashish uchun zarur bo’lgan moslashuvchanlikni ta’minlashi kerak edi. Oxir oqibat, bu ijtimoiy xizmatlar tizimining umumiy samaradorligini oshirishga olib kelishi kerak edi. Islohotlar foydasiga yana bir dalil - yangi tizimda «samarali» va ijtimoiy xizmatlarning talabchan iste’molchilari sifatida harakat qiladigan fuqarolarning individual tanlovining rolini kuchaytirish haqidagi tezis. Yangi 14 Towards a Europe of knowledge: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions (COM/97/0563 final). Brussels, 1997. – Mode of access: http://eur-lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc? Sma rtapi!celexplus! prod!DocNumber&lg=en&type_doc=COMfinal&an_doc= 1997&nu_doc=563. 17 konsepsiya doirasida davlat «xaridor» vazifasini bajargan ijtimoiy xizmatlari va o’z fuqarolariga individual iste’molchi sifatida o’z huquq va erkinliklariga rioya etilishini kafolatlashga va’da berdi. Shunday qilib, ijtimoiy sohada davlat va fuqarolar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning butun tizimi qayta ko’rib chiqildi va bu sohadagi davlat boshqaruv tamoyillari o’zgartirildi. Ta’limga kelsak, bu yondashuv, ta’lim barcha fuqarolarga farovonlik davlati tomonidan kafolatlangan, jamoat farovonligi degan fikrni rad etishni anglatardi. Bu shuni anglatadiki, urushdan keyingi to’rt yillik davr mobaynida ijtimoiy adolat tamoyillari asosida shakllangan va milliy farovonlik, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning zaruriy sharti hisoblangan ommaviy xalq ta’limi modeli «samarasiz» deb tan olindi. Ijtimoiy tizimni tubdan o’zgartirish yo’li bilan Yevropa mamlakatlari orasida birinchi bo’lib Buyuk Britaniya amalga oshira boshladi. Islohotlarning mafkuraviy asosi neoliberalizm bo’lib, uning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda davlat ishtirokini rad etish va bozor raqobati samaradorligiga ishonish edi. 1980-yillarning oxirida Tetcher hukumati «yangi davlat boshqaruvi» deb nomlangan konseptual asosi bo’lgan davlat boshqaruvi va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatishning yangi modelini faol ravishda joriy etdi. Yangi boshqaruv tizimining asosiy tamoyillari Bular: davlatning xizmatlar ishlab chiqarishdan bosh tortishi va ularni ixtisoslashtirilgan idoralar qo’liga berish; xizmat ko’rsatish sohasini davlat tasarrufidan chiqarish; raqobatni kuchaytirish va bozor narxini joriy etish; byurokratik, siyosiy yoki ishlab chiqarish nuqtai nazaridan ko’ra iste’molchilar manfaatlariga ko’proq e’tibor qaratish. Yangi tizim davlat xizmatlarini ko’rsatish jarayonini boshqariladigan va mas’uliyatli, raqobatbardosh va iste’molchilar talablariga javob beradigan, yakuniy natija va sifatga yo’naltirilgan bo’lishi kerak edi. Ikkinchisi xizmat ko’rsatish standartlarini tizimga kiritish, hisobot berish va xizmat ko’rsatuvchi provayderlar faoliyatining sifatini baholash orqali ta’minlandi. 90-yillarning o’rtalaridan boshlab, bu prinsiplar G’arbiy Yevropa mamlakatlarining ko’pchiligidagi oliy o’quv yurtlarini boshqarish tizimiga kiritildi. Ular Yevropada ta’lim tizimini 18 modernizatsiya qilish uchun ko’plab zamonaviy dasturlarning asosini tashkil qiladi. 15 G’arbiy Yevropa mamlakatlarida oliy ta’lim 60-yillarda islohotlar zarurati, bu oliy ma’lumotga talabning tez o’sishi va talabalar sonining ko’payishi bilan bog’liq edi. 16 Ko’p mamlakatlarda elitadan ommaviy ta’limga o’tish katta muammolar bilan kechdi. An’anaga ko’ra, ko’pchilik Yervropada oliy ma’lumot faqat oliy o’quv yurtlari bilan bog’liq edi, ularning asosiy vazifasi elitalarni o’qitish, farovonlik uchun boshqaruv kadrlari va milliy sog’liqni saqlash tizimi, ta’lim va fan uchun malakali mutaxassislar tayyorlash edi. Biroq, 1960-yillarda universitet qatlamlari ichida ijtimoiy qatlamlardan ko’p odamlar paydo bo’lishi, ularning talablari mehnat bozoridagi o’zgaruvchan sharoitlar bilan bog’liq bo’lganligi an’anaviy universitet uchun qiyinchilikka aylandi. 1960-yillarning oxiri va 70- yillarning boshlarida G’arbiy Yevropani qamrab olgan talabalar tartibsizligiga javob, universitet tizimini demokratlashtirish boshlandi. Bu yillar mobaynida ko’plab Yevropa mamlakatlarida yangi universitetlar 17 tashkil etildi, eskilaridagi joylar soni ko’paytirildi, o’quv dasturlari talabalarning tayyorgarlik darajasi, o’qish davomiyligi va mutaxassisligi bo’yicha talablariga muvofiq diversifikatsiya qilindi. Mehnat bozoridagi ma’lumotlarning kiritilishi bilan bog’liq o’zgarishlar yangi bilim, ko’nikma va malakalarni talab qiladigan yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlar va professional xizmatlar sohasining rivojlanishi nafaqat o’rta maktab bitiruvchilari, balki keksa yoshdagi guruh vakillarining ham oliy ma’lumotga bo’lgan talabining yangi bosqichiga turtki bo’ldi. . Bularning barchasi «ikkilik tizim» deb ataladigan eng yuqori tizimning shakllanishiga olib keldi. Ta’lim, asosiy bilimlarni yaratish va uzatish bo’lgan universitetlar bilan bir qatorda, mehnat 15 И.Г. Животовская “ Три десятилетия реформ образования в Европе: Особенности модернизации образовательной системы ”. 16 1950-yillarning oxiri-1990-yillarning o'rtalarida oliy o'quv yurtlariga qabul qilingan yoshlarning ulushi 3-10% dan 25-70% gacha oshdi. 1950-1960 yillarda oliy ma'lumotga bo'lgan talabning oshishiga asosiy sabab jamiyatning ijtimoiy tuzilishining o'zgarishi va G'arbiy Yevropada fuqarolar farovonligi darajasining oshishi edi. Urushdan keyingi davrda bepul bo'lgan o'rta va oliy ma'lumotga ega bo'lishning ko'payishi va ommaviy o'rta sinfning o'sishi oliy ma'lumotni ijtimoiy mavqeini yaxshilash vositasi sifatida qaraydigan yoshlar sonining ko'payishiga olib keldi. 17 Masalan, Buyuk Britaniyada 1960-70 -yillarda 23 ta yangi universitet (universitet kollejlari negizida) va 10 ta texnologiya universiteti yaratildi. Shu davrda Frantsiyada universitetlar soni ko'paydi 23 dan 63. Xususan, fakultetlarning mustaqilligi bekor qilindi va ularning asosida yangi oliy o'quv yurtlari tashkil etildi. Parijda 13 ta yangi universitet paydo bo'ldi; Lion universiteti ikkiga bo'lingan. Shuningdek, universitet texnologik institutlari (Institut universitaire de technologie) va amaliy fanlar universitetlari (Germaniya - Fachhochschulen) tashkil etildi. 19 bozorining ehtiyojlariga yo’naltirilgan va faoliyatning amaliy sohalarida malakali mutaxassislar tayyorlaydigan har xil yangi universitetlarni o’z ichiga oladi. 18 Islohotlar yillarida juda ko’p yangi mutaxassislar paydo bo’ldi. O’qitish darajasi ham xilma-xil bo’ldi-to’liq siklli dasturlar bilan bir qatorda universitetlar asosiy darajadagi dasturlar uchun mutaxassislar tayyorlashni boshladi. Universitet tayyorgarligining birinchi bosqichi bakalavr, ikkinchisi - magistratura va uchinchi doktorlik darajasidir. Moslashuvchan o’quv sxemalari, modulli sikllar paydo bo’ldi Kredit soatlari tizimi, bu talabalarga ta’lim va o’qitishning «individual» dasturlarini yaratish imkoniyatini berdi. Rasmiy tenglik bilan, oliy o’quv yurtlari va individual o’quv dasturlari, talab va sifatga qarab, «obro ‘va obro’ga» ega bo’la boshladilar, bu asosan universitetning maqomi (tadqiqot yoki o’qitish, universitet-akademik tip yoki yo’naltirilganligi) bilan belgilanadi. Kasb-hunar ta’limi bo’yicha) va ish beruvchilar tomonidan bitiruvchilarning «Sifatlari» bahosi. Ko’p o’zgarishlar bozor ehtiyojlaridan kelib chiqib, hayot davomida ta’lim olish zarurati bilan bog’liq mulohazalar bilan belgilandi «bilimga asoslangan iqtisodiyot» 19 sharoitida tez o’zgarib borayotgan sharoitda uning kasbiy va hayotiy strategiyasini belgilaydigan mehnat va shaxsiy imtiyozlar. Oxirgi atama 1990-yillarning o’rtalarida ta’lim siyosatini belgilaydigan siyosiy va iqtisodiy doiralarda keng tarqaldi. Shu bilan birga, muammoga qiziqish qayta tiklandi. «Hayot davomida o’qish» va «umrbod ta’lim» tizimini yaratish. Davlatning moliyaviy imkoniyatlarining qisqarishi sharoitida ta’limga bo’lgan talabning o’sishi oliy o’quv yurtlari faoliyatining yomonlashishiga va ta’lim sifatining pasayishiga olib keldi. Sinf xonalarining haddan tashqari ko’pligi, o’qituvchilar tarkibining yomonlashuvi, binolarning eskirganligi, zamonaviy texnologiyalar va laboratoriya uskunalarining yo’qligi 1980-90 -yillardagi ko’plab Yevropa universitetlarining umumiy rasmiga aylandi. Universitetlarning «inqirozi» deb atalishi universitetlarni boshqarish va moliyalashtirish tizimini o’zgartirishni talab qildi. Bu holat ko’pchilik mamlakatlarda 1980-90-yillar boshida oliy ta’lim sohasida olib borilgan islohotlar, 18 70-90 -yillarda G'arbiy ye vropaning ko'plab mamlakatlarida oliy kasb-hunar ta'limi beruvchi texnik maktablar, politexnika, kasb -hunar va ixtisoslashtirilgan kollejlar maqomiga ko'tarildi. 19 Bugungi kunda bu atama "bilim iqtisodiyoti" tushunchasi bilan almashtirildi. 20 birinchi navbatda, davlat va oliy o’quv yurtlari o’rtasidagi o’zaro aloqalar tizimini takomillashtirish qayta ko’rib chiqish samaradorligini oshirishga rag’batlantirish bilan bog’liqligini tushuntiradi. oliy ta’lim va ta’lim sifatini oshirish. Ta’kidlash joizki, muammolar va yechimlarning o’xshashligiga qaramay turli mamlakatlarda bu maqsadlarga erishish strategiyasi ko’p jihatdan milliy an’analar va farovonlik davlatining milliy modeli tamoyillariga rioya qilish bilan belgilanadi. Shunday qilib, deyarli bir vaqtning o’zida oliy ta’lim islohotlarini boshlab, Gollandiya va Buyuk Britaniya alohida yo’l tutishdi. Gollandiya markazlashtirilgan va retseptli tartibga solishni kamaytirish va universitetlarga ko’proq avtonomiya berish orqali boshqaruv tizimini moslashuvchan qilishga harakat qildi. Shu bilan birga, davlat universitetlar bilan muloqot doirasida amalga oshiriladigan oliy ta’limni uzoq muddatli rejalashtirish va ilmiy tadqiqotlardan foydalanib, universitetlar oldida turgan vazifalarni belgilash huquqini saqlab qoldi. Gollandiya oliy ta’lim tizimining islohotlari markazlashtirilgan va yuqoridan pastgacha bo’lgan, lekin ayni paytda islohotchilar ma’muriy tartibga solishning byurokratik tizimidan uzoqlashishga harakat qilishmoqda. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun korporativ boshqaruvning ba’zi elementlari ishlatilgan: strategik rejalashtirish; mablag ‘taqsimotining shaffofligi (formula bo’yicha hisob -kitoblar); sifat nazorati va hisobot; oliy ta’limni rivojlantirish muammolari va islohotlar mazmunini muhokama qilishga ijtimoiy sheriklar va barcha manfaatdor tomonlarni jalb qilish; byudjet mablag’lari va mavjud resurslardan samarali foydalanishni rag’batlantirish; yakuniy natija va sifatga e’tibor qaratish, shu jumladan universitetlarda o’qishni tashlab ketish darajasini kamaytirish. Hatto 1991-yilda o’qish to’lovlari joriy etilishi universitet xazinasini to’ldirish uchun emas, balki oliy o’quv yurtlariga kirayotgan fuqarolarning ijtimoiy javobgarligini oshirish uchun qilingan. Qonunga muvofiq, kunduzgi o’qishning barcha talabalari yuqori akademik ko’rsatkichlar va o’z vaqtida o’qishni tugatgan holda (olti yil) kredit oladilar (kredit miqdori o’quv va o’quv materiallari narxini hisobga olgan holda belgilanadi) qabul qilingan sana), qaytarib 21 berilmaydi. 20 Gollandiyalik islohotchilarni boshqargan ko’plab g’oyalar 90-yillarda boshqa mamlakatlar hukumatlari tomonidan o’z islohotlarida har xil darajada qo’llanilgan. 1980-yillarning oxirida Tetcher hukumati tomonidan boshlangan Buyuk Britaniyadagi oliy ta’lim islohotlari ochiq bozor xarakteriga ega edi. Byurokratik nazoratdan voz kechish va universitetlar ustidan nazorat, Britaniya hukumati «yangi davlat boshqaruvi» tamoyillariga amal qildi: davlat oliy o’quv yurtlarini ma’lum ixtisoslik bo’yicha va ma’lum miqdorda xizmat ko’rsatish shartnomasi asosida moliyalashtira boshladi; shuningdek, yakuniy mahsulot sifatiga qo’yiladigan talablarni o’rnatdi. Hukumat, shuningdek, xarajatlar va iqtisodiy rentabellikni hisobga olgan holda universitetlar faoliyatini baholashning yangi tizimini joriy etdi va universitetlarni tadbirkorlik sub’ektlariga pulli xizmatlar ko’rsatish orqali o’z faoliyatini tijoratlashtirishga undadi. Universitet ilmiy tadqiqotlari tanlov asosida moliyalashtirila boshladi. Islohot mualliflari hatto o’qituvchilar va professor-o’qituvchilarning ishini ma’lum dasturlarga bo’lgan talabga qarab baholashni joriy etishni va talabalar talab qilmaydigan fanlarni yopishni niyat qilganlar. «Bozor kuchlari - rejalashtirish o’rniga, davlat o’rniga shaxsiy pul» - ta’lim vaziri K. Beyker islohotlarning mohiyatini shunday ta’rifladi. Biroq, universitetlar faoliyatini haddan tashqari tijoratlashtirish va akademik erkinlikka zarar Yetkazadigan bozor talablari o’qituvchilar va Britaniya jamoatchiligining keskin tanqidiga sabab bo’ldi, bu esa universitetlar va alohida o’qituvchilar faoliyatini baholashga bozor yondashuvlarini biroz yumshatdi. Ammo umuman olganda, kurs oliy ta’limni xizmat turiga aylantirish uchun olib borildi, shu sababli oliy ta’lim sohasidagi ko’plab tadbirlar raqobat muhitini yaratishga va universitetlar o’rtasida ta’lim xizmatlari iste’molchilari uchun ham raqobatni rivojlantirishga qaratilgan edi. Ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar uchun moliyaviy resurslar, yetakchi tadqiqotchilar faoliyati va mehnatiga haq to’lash yo’lga qo’yila boshlandi. Konservatorlar o’rnini egallagan leyboristlar hukumati boshlangan islohotlarni davom ettirdi va universitetlarda o’qish to’lovini joriy qildi, “Men o’sha 20 Животовская И.Г. Экономические аспекты реформы высшего образования в Нидерландах // Экономика образования за рубежом: Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 2005. – С. 87–107. 22 paytda bunga jur’at eta olmaganman.”- deydi M.Tetcher. Shu yillarda universitetlarni boshqarish va moliyalashtirish tizimini ham isloh qilgan Fransiya, ekspertlarning fikricha, bu siyosatni “byurokratik markazlashuv” an’anasi asosida olib bordi. Shunday qilib, 1984-yilda qabul qilingan “Oliy ta’lim to’g’risida”gi qonunga ko’ra, davlat oliy o’quv yurtlariga yuridik shaxs huquqlari berilgan va ular pedagogik, ma’muriy va moliyaviy mustaqillik ham berilgan. Lekin, shu bilan birga, qonunda universitetlar davlat me’yorlari doirasida faoliyat yuritishi, universitet ehtiyojlari uchun mablag’lar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan doirada ajratilishi belgilab qo’yilgan edi. Qonun universitetlarning ichki tuzilmasi, nizomlarini ishlab chiqish va qabul qilish, universitet kengashlarini saylash, pudrat ishlaridan olingan qo’shimcha mablag’larni taqsimlash masalalarida muxtoriyatini kengaytirdi. Viloyat hokimiyatining tazyiqi ostida xalq ta’limi vazirligi 1990-yilda oliy o’quv yurtlarini hududiy rivojlantirish rejalarini joriy qildi, bu rejalar viloyat iqtisodiyotining mutaxassislar tayyorlashga bo’lgan ehtiyojini to’g’ri hisobga olish maqsadida mahalliy hokimiyat organlari va tadbirkorlar bilan birgalikda ishlab chiqilishi kerak edi. Davlat boshqaruvini isloh qilish doirasida Fransiyaning o’sha paytdagi Bosh vaziri M.Rokar tomonidan zimmasiga olingan bo’lsa, 1991-yildan boshlab universitetlar va davlat o’rtasidagi munosabatlar shartnoma asosida qurila boshlandi. Ta lim vazirligi va universitet o rtasida universitetni rivojlantirish rejasi asosidaʼ ʻ tuzilgan shartnomada har bir universitet o zining rivojlanish strategiyasini, jumladan ʻ ta lim dasturlari, resurslari, texnik jihozlari, yangi kadrlar va eskilarini qayta ʼ tayyorlashni baholashni o z ichiga olgan. Shartnoma muzokaralari universitetlarga ʻ hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan yangi kurslar mazmunini aniqlash imkonini berdi. Biroq, bu chora-tadbirlarning barchasi universitetlarning yetarli darajada moliyalashtirilishini qoplashga imkon bermadi. Boshqa Yevropa davlatlarining universitetlari mablag’ yetishmasligidan aziyat chekardi. 1990-yillar boshidagi iqtisodiy inqiroz ko pchilik Yevropa mamlakatlari uchun oliy ta lim ʻ ʼ islohotlarini muqarrar qilib qo’ydi. Ma’lum bo’ldiki: davlat nafaqat doimiy o’sib borayotgan oliy ta’lim ehtiyojlarini qondirishi, balki bir xil darajada 23 moliyalashtirishni ham ta’minlay olardi. 1992-yilda imzolangan Maastrixt kelishuvi va Barqarorlik va o’sish pakti Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlar hukumatlarining moliyaviy manevrlarini kamaytiradigan qo’shimcha omil bo’lib, u Yevropa Ittifoqi a’zolariga qattiq byudjet intizomi rejimini o’rnatish va hajmini cheklash majburiyatini yukladi. 21 1990-yillar boshida Yevropaning ko plab mamlakatlaridaʻ “yangi o ng”larning saylovdagi g alabasi va neoliberal mafkuraning siyosiy hayotga ʻ ʻ ta sirining kuchayishi jamiyatda ta limning ijtimoiy va individual ahamiyati ʼ ʼ o rtasidagi munosabatlar, oliy ta limning maqsadi kabi masalalar bo yicha ʻ ʼ ʻ munozaralarni kuchaytirdi. Turli mamlakatlardagi islohotlarning mafkurasi va o’ziga xos strategiyasi ko’p jihatdan ushbu savollarga javoblarga bog’liq edi. Olimlar va talabalar oliy ta’limdagi bozor islohotlariga faol qarshilik ko’rsatsalar- da, iqtisodchilar va siyosatchilar universitetlarni mehnat bozori talablarini qondira olmayotganliklari, boshqaruvning yomonligi va yuqori xarajatlar uchun birdek keskin tanqid qilishdi. 1990-yillarda globallashuv omili siyosatning shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsata boshladi. Jahon bozorlarida raqobatning kuchayishi va texnologik taraqqiyotning iqtisodiy taraqqiyotga ta’sirining kuchayishi ta’limning nafaqat alohida ishlab chiqaruvchilar, balki butun milliy iqtisodiyotlarning raqobatbardoshligining muhim omiliga aylanishiga yordam berdi. O’zgarishlarni jadallashtirish sharoitida yangi vazifalarni bajarish uchun ta’lim tizimidan ko’proq moslashuvchanlik, ochiqlik va ularga munosib javob berish qobiliyati talab qilindi. Bu yillarda neoliberal globallashuv sharoitida universitetlar bozorni qabul qilishi va iste’molchiga yo’naltirilgan biznes korxonalariga aylanishi kerakligi haqidagi g’oya keng tarqaldi. “Universitet endi o tgan asrlardagidek bemalol o qish, ilmiy faoliyat ʻ ʻ bilan shug ullanish va koinot haqida fikr yuritish mumkin bo lgan sokin joy bo’lib ʻ ʻ qolmadi. Bu yirik, murakkab, mas’uliyatli, raqobatbardosh biznes bo’lib, doimiy keng ko’lamli investitsiyalarni talab qiladi.” Yangi sharoitda universitetlar faoliyatining samaradorligi va moliyaviy resurslarni taqsimlashning oqilonaligi alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu o’z navbatida universitetlarning o’z tashkiliy 21 Barqarorlik va o ' sish paktiga muvofiq ( Barqarorlik va o ' sish pakti ) Yevropa Ittifoqiga a ' zo davlatlar byudjet taqchilligini 3%, davlat qarzini esa YaIMning 60% darajasida ushlab turish majburiyatini oladi . 24 faoliyati tamoyillariga yangi talablarni qo’ya boshladi. 1990-yillarda islohotlar birinchi navbatda universitetlarni boshqarish va moliyalashtirish tizimiga taalluqli bo lib, ko pincha korporativ boshqaruv tamoyillari qabul qilindi, buning natijasidaʻ ʻ universitetlarning barcha faoliyati tejamkorlik, samaradorlik tamoyillariga bo ysundirildi. ʻ Shu tarzda oliy o’quv yurtlari faoliyatida professional menejerlar muhim o’rin tuta boshladilar, professor-o’qituvchilar esa kontrakt asosida ishlaydigan yollanma ishchilar sifatida o’rin topdilar. Iqtisodiy mantiq o’qitishni (mehnat bozorida talab qilinadigan dasturlarni yaratish) va tadqiqotni (natijalarini tezda tijoratlashtirish mumkin bo’lgan amaliy tadqiqotlarga yo’naltirish) aniqlay boshladi. Universitet ta limini isloh qilish universitetlarning maqsad, vazifalari va ʼ vazifalari bo yicha faol muhokamalar bilan birga olib borildi. Shu bilan birga, ʻ ularning barcha ishtirokchilari diametral qarama-qarshi pozitsiyalarda turgan ikkita lagerga bo’lingan. Ba’zilar «Gumboldning namunali jamiyat va ijtimoiy faoliyat g’oyalariga qaytishni» talab qilishdi, boshqalari «korporativ o’zligimizni tan olish va yanada samaraliroq bo’lishni» talab qilishdi. Yangi yondashuvlar Amerika universitetlari hayotida to’liq o’z ifodasini topdi, globallashuv sharoitida bu g’oyalar yevropalik siyosatchilar orasida ham qo’llab-quvvatlandi. Bozorga asoslangan boshqaruv usullarini joriy etish ko’plab mamlakatlarga ta’lim sohasidagi inqirozdan chiqish imkonini berdi. Ammo bugungi kunda akademik jamoatchilik vakillari erishilgan yutuqlardan ko’ra islohotlar natijasida yuzaga kelgan muammolar haqida ko’proq gapirmoqda. Bozorga yo’naltirilgan oliy ta’lim, birinchi navbatda, qisqa muddatli muammolarni hal qiladi – korxonalar buyurtmasi bo’yicha kadrlar tayyorlash va ilmiy tadqiqotlar olib borish bilan birga, tabiiy va ijtimoiy fanlar bo’yicha fundamental tadqiqotlar, shuningdek, tegishli kadrlar tayyorlash katta qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda. Bu iqtisodiyot va jamiyatni keyingi taraqqiyot uchun zarur bo’lgan fundamental bilimlardan mahrum qiladi. Mutaxassislar ta’lim dasturlarida ijtimoiy komponentning yo’qligi, ta’limning umumiy noinsoniylashuvidan xavotirda. Ta’lim tobora ko’proq maxsus ko’nikmalarga ega bo’lish va tushuniladi shaxsni mehnat bozorida ro’yobga 25 chiqarishga imkon beradigan kompetensiyalar, shaxsiy rivojlanish muammolari esa xarajatlar nuqtai nazaridan «hashamat» ga aylanadi. Yevropa mamlakatlarida barcha bozor va kvazi-bozor islohotlariga qaramay, davlat oliy ta’lim sohasida o’z mavjudligini saqlab qoldi va bundan tashqari, bugungi kunda Boloniya jarayoni va Lissabon strategiyasi doirasida oliy ta’lim tizimini isloh qilish yo’nalishini belgilab beradi, Yevropa ta’lim va tadqiqot makonini yaratish, ta’limni modernizatsiya qilish va umrbod ta’lim tizimini shakllantirishga qaratilgan. Davlat hali ham oliy ta’limni rivojlantirish uchun zarur bo’lgan asosiy daromad manbai bo’lib qolmoqda, garchi 1990-yillarda ko’plab mamlakatlarda o’qish to’lovi joriy etilgan bo’lsa-da va davlat universitetlarni boshqa manbalardan - mahalliy hokimiyat byudjetlaridan mablag’larni jalb qilishga har tomonlama rag’batlantirdi. Sanoat bilan shartnomalar tuzish, xorijlik talabalarga dars berish va xorijdan ilmiy izlanishlar uchun grantlar olish kabilar hisoblanadi. XXI asr boshlarida ta lim siyosatining asosiyʼ parametrlarini belgilovchi a so zlar: globallashuv, raqobatbardoshlik, bilimlar ʻ iqtisodiyoti va integratsiyalashuv hisoblanadi. 1990-yillarda siyosiy nutqlarda “milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi” konsepsiyasi tushunchasi mavjud bo lib, ʻ u iqtisodiy samaradorlikni oshirish muammosini ijtimoiy sohani, jumladan, ta lim ʼ tizimini modernizatsiya qilish bilan bevosita bog ladi. XX asrning oxiridan boshlab ʻ ta’lim sohasidagi siyosatga ta’sir ko’rsatgan yana bir muhim omil - bu rivojlangan mamlakatlarning XXI asr boshlarida sanoatdan postindustrial rivojlanish modeliga o’tishi bo’ldi ya’ni bilim iqtisodiyoti shaklini oldi, bunda bilim va ta’lim asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga aylanadi. Bilimlar iqtisodiyotiga real va ba zan faraziy ʼ o tish ko p jihatdan ta lim sohasidagi ekspertlar va siyosatchilarning inson kapitalini ʻ ʻ ʼ rivojlantirish va insonlar o z bilimlarini doimiy ravishda takomillashtirib borishi ʻ mumkin bo lgan uzluksiz ta lim tizimini yaratish kabi muammolarga e tiborining ʻ ʼ ʼ ortishi bilan izohlanadi. Ushbu g’oyalar hisobot va tavsiyalarda faol ishlab chiqilmoqda. Jahon banki, OECD, YUNESKO va XMT kabi xalqaro tashkilotlar, shuningdek, AQSh, Germaniya va Buyuk Britaniyadan Bangladesh va Pokistongacha bo’lgan butun dunyo ta’lim vazirliklarining hujjatlarida o’z ifodasini 26 topadi. 1995-yilda OECD Iqtisodiyot, bilimga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish ishlab chiqarishni tubdan yangi tashkil etishni joriy etish bilan bog’liq bo’lib, bandlikka mos ravishda ta’sir ko’rsatadi va ishchi kuchidan yangi bilim va ko’nikmalarni talab qiladi. Shu munosabat bilan inson kapitalini yaratish va yangi bilimlarni ishlab chiqarishda ta’limning o’rni alohida ta’kidlandi. Shuningdek, ma’ruzada kadrlar tayyorlash tizimining biznes bilan bog’liqligini mustahkamlash, ishlab chiqarishni tashkil etishdagi o’zgarishlar va aniq mehnat amaliyotlarini yanada yaqinroq kuzatib borishi uchun ta’lim dasturlari mazmunini takomillashtirish orqali uning moslashuvchanligini oshirish zarurligi ta’kidlandi. Shu jumladan, mehnat bozori talablariga ko’proq e’tibor qaratish, kadrlar tayyorlashda kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlash vazifasi qo’yildi. Bu va boshqa hisobot va hujjatlar tomonidan tayyorlangan 1990- yillarning oxiri va 2000-yillarning boshlarida OECD inson kapitalining rivojlanishi iqtisodiy o sish va ishlab chiqaruvchilar va umuman iqtisodiyotningʻ raqobatbardoshligining asosiy omili ekanligini ta kidladi. OECD ekspertlarining ʼ fikricha, bilimlar iqtisodiyoti rivojlanib borar ekan, ishchining oliy ma’lumoti “yetuk industrializm” davridagi o’rta ta’lim kabi ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zaruriy shartga aylanadi. So’nggi yillarda ta’limning zamonaviy jamiyat hayotidagi o’rni haqidagi bozor munosabatlari orqada qoldi. Bugungi kunda hech kim ta’lim davlat mulki ekanligi va barcha hujjatlarda adolat tamoyillari asosida barcha darajadagi sifatli ta’lim olish imkoniyatini ta’minlash muhimligi e’lon qilinganiga shubha qilmayapti. Biroq ta’limning rivojlanishi, uning mazmuni va o’quv jarayonini tashkil etish iqtisodiyot va mehnat bozori ehtiyojlari bilan tobora ko’proq bog’lanib bormoqda. Bilimlar iqtisodiyoti ehtiyojlariga moslashtirilgan yangi ta’lim paradigmasini shakllantirish jarayoni shundan dalolat beradi. Xususan, OECDning “Texnologiyalar, mehnat unumdorligi va ish o’rinlarini yaratish” hisobotida tegishli malaka va malakalarning mehnat bozoridagi talab va taklif o’rtasidagi tafovutni qisqartirish zarurati nazarda tutilgan bo’lib, buning uchun “ta’lim dasturlari mazmunini kengaytirish” tavsiya etiladi. Kasb-hunar ta’limi va 27 o’qitishda kadrlar tayyorlash va universitet va kasb-hunar ta’limi o’rtasidagi aloqani kuchaytirish, ishbilarmon doiralarni o’quv jarayonida yangi mehnat amaliyotlari va mehnatni tashkil etishning yangi tamoyillarini o’rgatish bilan bog’liq dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga jalb qilish uchun foydalaniladi .» Mehnat bozorining yangi talablari maktab ta’limi oldiga yangi vazifalarni qo’ymoqda. Xususan, OECDning “O’quv jamiyatida bilimlarni boshqarish” hisobotida aytilishicha, “talabalar tez o’zgarishlar bilan tavsiflangan kasbiy hayotga tayyor bo’lishlari kerak va bunda muhim rol kodlangan bilim emas, balki mustaqil va o’zaro hamkorlikda o’rganish qobiliyatidir deb hisoblangan. Bu iqtisodiy muvaffaqiyat va ijtimoiy hamjihatlikning muhim shartiga aylanadi. « Shu munosabat bilan maktab ta’limi asosiy e’tiborni o’qitishga emas, balki o’rganishga qaratishi kerak va bu jarayonning muhim natijasi faktlar yoki shaxslar nima qila olishi yoki qila olmasligi haqida aniq bilim emas, balki ularda egallash, foydalanish ko’nikmalari qanchalik rivojlanganligidir. Demak, maktabda asosiy e’tibor kontseptual tushunish, qaror qabul qilish, hissiy va intellektual qobiliyatlarni, shaxslararo muloqot ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilishi kerak. Zamonaviy dunyoda ahamiyati ortib borayotganini hisobga olsak nafaqat rasmiy ta’lim muassasalari doirasida bilim olishni o’z ichiga olgan umrbod ta’lim tizimini egallaydi, maktab oldida o’quvchilarni o’rganishga o’rgatish, ularga metakognitiv ko’nikmalar va metakompetensiyalarni berish vazifasi qo’yiladi, bu ularga o’zlashtirish strategiyasini mustaqil ravishda belgilash imkonini beradi. Taklif etilayotgan modelning o’ziga xosligi bilimlar iqtisodiyotini texnokratik tushunishdadir, buning natijasida ta’lim dasturlari va shakllaridagi o’zgarishlar, ishlab chiqarish va texnologiyadagi o’zgarishlarga bog’liq bo’ladi. Natijada til va matematika savodxonligi, shuningdek, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasidagi bilim va ko’nikmalar fuqarolarning innovatsion iqtisodiyotga muvaffaqiyatli va raqobatbardosh qo’shilishining asosiy talabiga aylanib bormoqda. So’nggi o’n yil ichida ko’plab mamlakatlarda ushbu elementlarning holati 28 yaxshilandi. 22 Natijada, ko’pgina mamlakatlarda milliy ta’lim standartlari liberal san’at ta’limiga zarar yetkazadigan texnik ko’nikmalar va gumanitar qobiliyatlarga qaratilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, bugungi kunda ko’plab mutaxassislar maktab o’quvchilari uchun ekstremal reduksionizm va cheklovlar, shuningdek, iqtisod va pragmatik yo’nalish uchun zarur bo’lgan bilim va malakalarga nisbatan bunday nuqtai nazarni tanqid qiladilar. Ularning fikricha, bilimga asoslangan muvaffaqiyatli va raqobatbardosh iqtisodiyot insondan nafaqat matematik savodxonlik, ilmiy va texnologik kompetensiyalarni, balki ijtimoiy va gumanitar bilimlarga ega bo’lishni ham talab qiladi. Ular ijtimoiy hayotning e’tiqodlari, qadriyatlari, me’yorlari va ma’nolariga tayangan holda oqilona tizimli dunyoda harakat qilishlariga imkon beradigan estetik va axloqiy rivojlanishga ega bo’lishlari kerak. Maktabning uzluksiz ta’lim tizimining bo’g’iniga aylanishi maktab ta’limini tashkil etishning yangi shakllarini, yangi mazmun va o’qitish usullarini yaratishni taqozo etadi. Shu munosabat bilan maktab ta’limi sohasidagi islohotlar nafaqat maktab va o’qituvchilar mehnatining sifati va samaradorligini hamda o’quv natijalarini baholashning yangi dasturlari, standartlari va usullarini yaratishga, balki yangi talablarga javob beradigan pedagog kadrlarni tayyorlash chora-tadbirlariga ham tegishli bo’lishi kerak. So’nggi yillarda maktabga rahbarlik darajasini oshirish muammosiga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu esa pirovardida pedagog kadrlar, o’qitish sifati va maktab faoliyati ko’rsatkichlarini oshirishni ta’minlashi kerak. Keng ko’lamli islohotlar va byurokratizatsiyaga qaramasdan Yevropa mamlakatlaridagi ta’lim sohasidagi tartibga solish tizimlari, na davlat, na biznes hamjamiyatini, na jamiyat ularning natijalaridan qoniqmadi. 1990-yillarning oxirida ma’lum bo’ldiki, globallashuv sharoitida Yevropa kosmetik yangilanish yoki mavjud tizimni yangi iqtisodiy va moliyaviy muammolarga moslashtirish emas, balki bilim ehtiyojlariga javob beradigan prinsipial jihatdan yangi ta’lim tizimini yaratishga muhtoj edi. Islohotlarning yangi bosqichining o’ziga xosligi shundaki, ular milliy va Yevropa miqyosida bir vaqtda amalga oshirilmoqda. XX asrning 22 OECDning Xalqaro talabalarni baholash dasturi ( PISA ) umumiy majburiy ta ʼ limni tamomlagan 15 yoshli o ʻ quvchilar jamiyatda to ʻ liq faoliyat yuritish uchun zarur bo ʻ lgan bilim va ko ʻ nikmalarga egami yoki yo ʻ qligini , shuningdek , ular muammolarni yechish va ularga tayyorgarligini baholashga qaratilgan . 29 oxiriga kelib, ta’limni rivojlantirish istiqbollari, uning maqsad va vazifalari bo’yicha Yevropa mamlakatlari hukumatlarining qarashlari va pozitsiyalarining sezilarli darajada yaqinlashishi kuzatildi. Tovarlar va xizmatlar, shu jumladan ta’lim bozorining shakllanishi, jahon iqtisodiyotida raqobatning kuchayishi va bilimga asoslangan xizmatlar bozoridagi kurash Yevropa Ittifoqi hamkorlik muammosiga yangicha nazar bilan tashlashga va Yevropada bilim iqtisodiyotini barpo etishda sa’y-harakatlarni birlashtirishga majbur qildi. YuNESKO, Jahon banki, OECD kabi xalqaro tashkilotlar ta’limni rivojlantirish strategiyasini shakllantirishga katta ta’sir ko’rsatadi. OECDning ta’limning eng muhim axborot, tahliliy va tadqiqot markaziga aylanishi munosabati bilan oxirgi tashkilotning faoliyati alohida ahamiyat kasb etdi 23 . OECD tomonidan ishlab chiqarilgan materiallar ta’lim siyosati bo’yicha konsepsiya va tavsiyalar ishlab chiqiladigan siyosiy va intellektual makonni shakllantirishga yordam beradi. Xalqaro talabalarni baholash dasturi (PISA) yoki kattalar malakasini xalqaro baholash dasturi (PIAAC) kabi qo’shma dasturlarning amalga oshirilishini tahlil qiladi. Xulosa o’rnida shu ta’kidlash kerakki, Bu bilimlar iqtisodiyoti uchun yangi ta’lim tizimini shakllantirish uchun asos bo’lib, ta’lim va kasb-hunar ta’limi sohasida Yevropa Ittifoqining qo’shma siyosatini amalga oshirishdagi yutuqlari bo’ldi. Bu boradagi hamkorlik yillari davomida ta’lim tizimlarini yaqinlashtirish va yagona Yevropa ta’lim makonini shakllantirish bo’yicha me’yoriy-huquqiy baza yaratildi. Yevropa Ittifoqi o’qitishni tashkil etishda ma’lumot va tajriba almashish, kasbiy ta’limning turli yondashuvlari va shakllarini taqqoslash bo’yicha tajriba loyihalari, o’qituvchilar malakasini oshirish bo’yicha hamkorlik, pedagogika sohasidagi tadqiqotlarni rivojlantirish bo’yicha tadbirlarni moliyalashtirdi. Ushbu tendensiyalarga mos ravishda 1990-yillarning oxiri - 2000-yillarning boshlarida ta’limni isloh qilishning milliy strategiyasini belgilab beruvchi tashabbuslar shakllandi. Birinchisi, 2010-yilga kelib birlashgan Yevropani “eng raqobatbardosh 23 OECD har yili Yevropaning turli mamlakatlaridagi ta ’ lim tizimining holatini aks ettiruvchi “ Bir qarashda ta ’ lim ” axborot - tahliliy tadqiqotini nashr etadi . Tashkilot ta ' limni rivojlantirishning ayrim jihatlari bo ' yicha hisobotlar tayyorlaydi ; 30 va dinamik rivojlanayotgan bilimga asoslangan iqtisodiyotga aylantirish uchun asos sifatida ta limni modernizatsiya qilish g oyasi bilan bog liq bo lib, bu barqarorʼ ʻ ʻ ʻ iqtisodiy o sishni ta minlaydi, bu esa sifatli ish o rinlarini yaratishga va yanada ʻ ʼ ʻ ko proq ijtimoiy hamjihatlikni ta’minlaydi”. ʻ 1997-yilda Yevropa Ittifoqi Komissiyasining “Bilimlar Yevropasi to g risida”gi bayonotida ta kidlanganidek, ʻ ʻ ʼ Yevropaning gullab-yashnashi bilimlarni yaratish va tarqatishga bog liq bo lib, bu ʻ ʻ birinchi navbatda tadqiqot, ta lim va kadrlar tayyorlashni rivojlantirishga e tiborni ʼ ʼ hamda innovatsiyalar kiritish qobiliyatini talab qiladi. Ushbu maqsadga erishish uchun uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish bilan bevosita bog’liq. Ikkinchi tashabbus oliy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish bilan bog’liq edi. Shu ma’noda Yevropa oliy ta’lim hududini tashkil etish to’g’risidagi Boloniya deklaratsiyasining imzolanishi Yevropa davlatlari o’rtasida oliy ta’lim tizimini bir-biriga yaqinlashtirish bo’yicha keng ko’lamli hamkorlikning boshlanishi bo’ldi. II. BOB . G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasini isloh qilishning boshlanishi va borishi (Buyuk Britaniya va Fransiya mamlakatlari misolida) 2 . 1- § Buyuk Britaniyada ta’lim islohoti maktab va oliy ta’lim misolida. Hozirgi vaqtda dunyoda XIX asrdagi sanoat inqilobi bilan taqqoslanadigan iqtisodiy inqilob sodir bo’lmoqda. Ishlab chiqarish usullari o’zgarmoqda. Yangi 31 iqtisodiyotda yuqori malakali ishchini tayyorlash va to’lash xarajatlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Bu esa O’zbekistonni yangi iqtisodiyotga mos keladigan zamonaviy ta’lim darajasini ta’minlashni asosiy vazifa qilib qo’yadi. Umumta’lim maktablarida axborot texnologiyalari, ingliz tili, iqtisod va huquq asoslari bo’yicha samarali bilimlar berilishi kerak. Kasb-hunar maktabida zamonaviy va ilg’or texnologiyalarni o’rgatish kerak. Mutaxassislarning fikricha, ta’limga yo’naltirilgan sarmoya 5-7 yil ichida iqtisodiy o’sish sur’atlarini tezlashtirish va sifatini oshirish shaklida daromad keltiradi. Dunyoning ko’plab mamlakatlarida - AQSh, Buyuk Britaniya, Xitoy, Sharqiy Yevropa, Janubi-Sharqiy Osiyo va Janubiy Amerikada ta’lim sohasidagi islohotlar amalga oshirilmoqda. Albatta, bu faktning o’zi biz birovning tajribasini ko’r-ko’rona nusxalashimiz kerakligini isbotlamaydi. Bu mamlakatlar ta’limni isloh qilishdek qiyin va qimmat vazifani o’z zimmalariga olishiga nima majbur qilayotganini tushunishga harakat qilish muhimroqdir va buning uchun hozirgi paytdan tashqariga qarash va sodir bo’layotgan voqealarni kengroq nuqtai nazardan ko’rishga harakat qilish kerak. Shu sababli, ta’lim tizimi Yevropadagi eng qadimgi bo’lgan Buyuk Britaniyada o’rta ta’lim bilan nima sodir bo’layotganini ko’rish qiziq. Umumiy ta’lim yoki yagona o’rta ta’lim maktablar, 1960-yillarning oxiridan boshlab yaratila boshlangan va maktablarning aksariyati oxir-oqibat o’zgartirilgan, o rta ta limning butun sektorini urushdan keyingiʻ ʼ Britaniyada mavjud bo lgan ikki tizim – grammatika va zamonaviy o rta ʻ ʻ maktablarga qattiq bo linishni tugatishga chaqirildi. Grammatika maktablari, asosan ʻ o’rta sinf bolalari, an’anaviy akademik tayyorgarlikni ta’minladilar va o’n sakkiz yoshli bitiruvchilarni universitetga kirishga tayyorladilar. Ko’proq amaliy dasturlarga ega va asosiy o’quv fanlari bo’yicha ancha past talablarga ega, zamonaviy o’rta maktablar asosan o’n olti yoshida maktabni tashlab, faqat kerakli minimal bilimlarni olgan ishchi sinf bolalariga qaratilgan edi. 24 1970- va 1980-yillar Britaniya tarixida muhim voqea bo’ldi. M. Tetcher boshchiligidagi konservativ hukumat Britaniya jamiyati hayotiga ko plab o zgarishlar kiritdi. Islohot siyosati ʻ ʻ ham iqtisodiy, ham ijtimoiy sohalarga ta’sir ko’rsatdi va ta’lim ham ulardan biri 24 В. Аристова, “ Реформы образования В великобритании ” УДК 373 (420) . 32 hisoblanadi. Eng tubdan ta lim islohoti M. Tetcher hukumati tomonidan 1988-yildaʼ amalga oshirildi. Ushbu ta’lim to’g’risidagi qonun Batler qonuniga o’xshab, Beyker qonuni (Ta’lim va fan departamenti Davlat kotibi nomidan keyin) deb nomlandi. Beyker qonuni ta’limning barcha darajalarini qamrab oldi va Britaniya o’rta va oliy ta’limini yanada rivojlantirishda muhim bosqich bo’ldi. O`rta maktab. 1980-yillarda mamlakat hukmron doiralari mamlakatning boshqa ba zi G arb davlatlari bilan solishtirganda raqobatbardoshligi ʼ ʻ pasayganidan xavotirda edi. 1980-yillarning birinchi yarmidagi munozaralar va nashrlar kelajakdagi maktab islohotining strategik ustuvor yo’nalishlarini aniqlashga imkon berdi: -ta’lim mazmunini qayta ko’rib chiqish; - talabalar bilimini milliy baholashni joriy etish; - maktabni boshqarish tizimini modernizatsiya qilish. 1988-yilgi qonun bilan mamlakatda 10 ta majburiy fan (ingliz tili va adabiyoti, matematika, tabiatshunoslik, tarix, geografiya, texnologiya, chet tili, musiqa, san’at, jismoniy tarbiya) joriy etilgan bo’lib, ularga o’qish vaqtining 70- 75 foizi ajratilgan. Mamlakat hukumati maktabda tabiatshunoslik va matematika fanlarini o’qitishni yaxshilashga alohida umid bog’lagan. Hukumat tashabbusi bilan 1990-yillardan ta’limni gumanitar fanlardan matematika va tabiiy texnologiyaga qayta yo’naltirish uchun maktablarga jiddiy bosim o’tkazila boshlandi. Shu bilan birga, Buyuk Britaniyaning o’rta maktablarida chet tillarini o’qitishni takomillashtirish kursi o’tkazildi. Ingliz tili xalqaro muloqot vositasi bo’lganligi sababli, britaniyalik yoshlarda chet tillarini o’rganish uchun juda kam motivatsiya mavjud. Britaniya maktablarida mavjud vaziyatni bartaraf etish maqsadida boshlang’ich sinflarda chet tillarini o’rganish joriy etildi, o’rta maktabda ularni o’qitish uchun dars soatlari ko’paytirildi. Ta’limning yangi mazmunini joriy etish maktab o’quvchilari bilimini milliy miqyosda baholash tizimini joriy etish bilan birga olib borildi. 1988-yilgi qonun 7, 11, 14 va 16 33 yoshdagi maktab o’quvchilarini umummilliy testdan o’tkazishni nazarda tutgan. Bu yosh chegaralari tasodifan tanlanmagan, chunki ingliz an’analariga ko’ra, 7 yoshda bolalar boshlang’ich maktabning birinchi bosqichini, 11 yoshda – boshlang’ich maktabni, 14 yoshdan boshlab ta’lim differensiyasi boshlanadi va 16 yoshda, Britaniya yoshlari to’liq bo’lmagan o’rta maktabni bitiradi. 1988-yilda ta’lim boshqarmasi qoshida Maktab imtihoni va baholash kengashi tashkil etildi. 1988 yilgi Qonunga muvofiq, ta’lim mazmunini nazorat qilish funksiyasi markaziy ta’lim organlariga yuklatilgan. 1988-yilga qadar mamlakat ta’lim tizimi shu darajada markazsizlashtirildiki, o’quv dasturlari maktab darajasida, o’qituvchilar tomonidan tuziladigan o’quv dasturlari, ta’lim bo’limi tavsiyalari, imtihon talablari va davlat va mustaqil pedagogik tashkilotlar tomonidan tayyorlangan uslubiy materiallar inobatga olindi. Ta’limni boshqarishni markazlashtirish maktablarning huquqlarini mustahkamlash bilan birga bo’ldi. Shunday qilib, ta’lim muassasalariga milliy o’quv rejasidagi fanlarni - alohida fanlar, integratsiyalashgan kurslar yoki modul dasturlari shaklida o’qitish masalasini hal qilish huquqi berildi. Maktab ta’limi islohotiga doimiy tuzatishlar kiritilib, uni amalga oshirishning borishi maxsus komissiyalar tomonidan nazorat qilib borildi. 90-yillarning boshlarida mamlakatda J. Uolton boshchiligidagi milliy komissiya ishladi va u «Muvaffaqiyatga erishishni o’rganish» (1993) nomli hisobotni nashr etdi. Ushbu siyosat hujjati kelgusi o’n yilliklar uchun ta’lim strategiyasi va siyosatini shakllantirishga harakat qildi. Xuddi Amerika ta’lim hujjatida bo’lgani kabi, Britaniya ta’limi oldida turgan vazifalar shior va murojaatlarni eslatuvchi 7 ta maqsad shaklida tuzilgan. Bu ta lim sifatiniʼ oshirish, uzluksiz ta lim tamoyilini shakllantirish, o quv jarayonini ʼ ʻ takomillashtirish, ta lim sohasiga davlat va xususiy investitsiyalarni ʼ ko paytirishda siyosiy kuchlar, o qituvchilar, ota-onalar, o quvchilarning sa y- ʻ ʻ ʻ ʼ harakatlarini muvofiqlashtirishga asoslanadi. Yana XXI asr boshlarida Buyuk Britaniyada o rta ta limni isloh qilish masalasi ko tarildi. Buyuk Britaniya yuqori ʻ ʼ ʻ malakali, yaxshi ma’lumotli ishchi kuchi yetishmasligiga duch kelmoqda. 34 Hukumat ta’limga boshqa yetakchi Yevropa davlatlariga qaraganda ancha kam mablag’ sarfladi. 1990-yillarning oxirida mamlakat yalpi milliy daromadning umumiy miqdoridan ta limga ajratmalar bo yicha 22 ta davlat ichida 19-o rinniʼ ʻ ʻ egalladi. Ayniqsa, matematika, kimyo, informatika va kompyuter texnologiyalari, chet tili fanlari bo’yicha o’qituvchilarning yetishmasligi keskin sezildi. Ularni kasbni tark etishga turtki bo’lgan sabablar qatorida sobiq o’qituvchilar qattiq ish tartibi, past maosh va tashabbusni o’z qo’liga olishga qodir emasligini ko’rsatdi. Intizomning past darajasi, darsga qatnashmaslik Britaniya maktabida odatiy holga aylangan. 1998-yilda mamlakat parlamenti politsiya va mahalliy ta’lim organlariga o’quvchilarni savdo markazlari, kinoteatrlarda “ushlash” va politsiya mashinalarida maktablarga yetkazish huquqini beruvchi “1998-yildagi Jinoyat va tabiiy ofatlar to’g’risida”gi maxsus qonunni qabul qilishga majbur bo’ldi. 2001-yilda islohotning asosiy qoidalarini o’z ichiga olgan hukumat hisoboti e’lon qilindi. Strategik ustuvor vazifa sifatida “yagona” maktab modelidan voz kechish, ta’lim muassasalarini tabaqalashtirish ilgari surilgan. Bu birinchi navbatda, oddiy umumta’lim maktablarining salmoqli qismini ixtisoslashtirilgan maktablarga aylantirish, davlatimiz tomonidan matematika, axborot texnologiyalari, tabiiy fanlar kabi fanlarni o’qitish darajasini oshirishga alohida e’tibor qaratilayotgani haqida bormoqda. 2005- yilga kelib mamlakatda kamida 1500 ta ixtisoslashtirilgan maktablar paydo bo’lishi rejalashtirilgan edi (bu Angliyadagi barcha o’rta maktablarning qariyb yarmi - 46% ni tashkil qiladi). Shunday qilib, “yagona” umumta’lim maktabi (umumiy o’rta ta’lim maktabi)ning kunlari sanoqli bo’lib, o’rta ta’limning yangi davri kirib kelayotgani ko’rinib turibdi. An’anaga ko’ra, Angliyada o’rta ta’lim bir necha turdagi maktablar bilan ifodalangan: davlat, grammatika va zamonaviy. Ta’lim muassasalarining uch toifaga bo’linishi aholining “yuqori”, “o’rta” va “quyi” tabaqalari ehtiyojlariga mos keldi. Uzoq vaqt davomida davlat siyosati “yagona” maktab modelini yaratishga qaratilgan edi. Ma’lum sa’y-harakatlarga qaramay, u hech qachon milliy miqyosda yaratilmagan. Bugungi kunda uning g’oyasi 35 eskirganga o’xshaydi, hukmron doiralar ta’lim asosida ijtimoiy tabaqalanish yo’lini davom ettirmoqda, buning oqibati ta’lim muassasalarining qutblanishiga olib keladi. 25 Oliy ta’lim. Buyuk Britaniyada oliy ta’limni isloh qilish 1992-yildan boshlangan. Uning maqsadi universitetlar tomonidan taqdim etiladigan elita ta’lim va unchalik nufuzli bo’lmagan politexnika o’rtasidagi tafovutni bartaraf etish edi. Darhaqiqat, inglizlar «eng yuqori standartdagi» ta’lim omma uchun mavjud bo’lishini ta’minlashga harakat qilishdi. Biroq, ular buning teskarisiga erishdilar: hatto boylar uchun ham elita ta’limi umuman qolmadi. Vaziyatni to’g’irlash vazifasini universitetlarning o’zlari oldi. Natijada, birinchi navbatda, eng nufuzli oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari istiqbolli talabalarni tanlash huquqini saqlab qolishga harakat qilgan yagona test natijalarini manipulyatsiya qilish bilan bog’liq janjal boshlandi. Aybdorlar jazolandi, lekin universitetlar muammolari hal etilmay qoldi. XX asrning 90-yillarida oliy o quv yurtlariʻ o rtasida raqobatni vujudga keltirish maqsadida byudjetdan keladigan “pul talaba ʻ ortidan” tizimi bo yicha to lovlar joriy etildi. ʻ ʻ Milliy ta’lim tizimini, birinchi navbatda, maktab ta’limini bozorga yo’naltirilgan tizimga o’tkazishning murakkabligini anglab, Britaniya islohoti mualliflari ta’limni to’liq yoki qisman davlat mablag’lari hisobidan moliyalashtirishni davom ettirayotgan yarim-bozor tizimini joriy etishni taklif qilishdi. , iste’molchi, ota -onalar yoki o’quvchilarning o’zlari tomonidan taqdim etilgan bo’lsa, «afzal ko’rgan tanlov» huquqini oldi. Natijada, «tanlov», «raqobat», «standartlar» va «erkinlik» kabi tushunchalar ta’lim muassasasi va umuman ta’lim tizimining rivojlanishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Mablag’ yetishmasligi sababli, 1998-yildan beri Buyuk Britaniya universitetlari ta’lim dasturining turi va yo’nalishidan qat’i nazar, yiliga 1000 funt sterling miqdorida to’lovni joriy qildi. Kam ta’minlangan oilalar talabalarining 30% ga 25 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3 . 36 yaqini to’lovlarni to’liq qopladi, yana 30% qisman qoplandi va badavlat oilalardagi talabalarning 40% to’liq summani to’ladi. Dastlab to’lovning joriy etilishi ariza beruvchilar sonining kamayishiga olib kelgan bo’lsa, keyingi yillarda yana ko’paya boshladi. 1990-yildan beri Buyuk Britaniya asta-sekin talaba kreditlarini joriy qilmoqda. Kredit o’qishni tamomlagandan keyin 5-7 yil ichida to’lanishi mumkin bo’lgan. 1998-yilda allaqachon talabalarni moliyalashtirishda kreditlar va subsidiya-grantlarning ulushi tenglashtirildi va 2000-yilda kredit talabalarni moliyaviy qo’llab-quvvatlashning yagona shakliga aylandi. Hozirgi Britaniya hukumati o’z talabalari uchun yiliga 1100 funt sterling o’qish to’lovini belgilab qo’ygan. Shu bilan birga, xorijliklardan xuddi shu davr uchun 10 500 funt sterling olinadi. Agar britaniyalik talabalar bir xil miqdordagi o’qish to’lovini to’lagan bo’lsalar, Tumanli Albion universitetlari amerikaliklarga nisbatan raqobatbardoshligini saqlab qolgan bo’lardi, ular yuqori moliyalashtirish tufayli o’z talabalarini eng yaxshi moddiy-texnik baza bilan ta’minlay oladilar va ko’proq ishga yollaydilar. 2006-yilning kuzida Buyuk Britaniya Bosh vaziri T.Bler parlament quyi palatasida qonun loyihasini qabul qildi, unga ko’ra universitetlarda yiliga 3 ming funt sterlinggacha (5 ming dollardan sal ko’proq) o’qish to’lovi joriy etiladi. Bunga esa parlamentda 316 ta deputat yoqlab ovoz berdi, 311 ta deputat esa qarshi ovoz berdi. Oliy ta’lim islohoti jamiyatda bir xilda qabul qilinmoqda. Oliy ta’lim muassasalari xodimlarining eng katta e’tirozlari oliy o’quv yurtlarida majburiy pullik ta’limning joriy etilishi, oliy o’quv yurtlari sonining ko’payishi va ularda tahsil olayotgan talabalar sonining ko’payishi bilan bog’liq. XX asrning so’nggi o’n yilligida talabalar soni ikki baravar ko’paydi. London universiteti professori G. Zellikaning fikricha, kengaytirish siyosati nafaqat o’zini oqlamaydi, balki davlat manfaatlariga ham ziddir, chunki ariza beruvchilarning ko’pchiligi yetarlicha boshlang’ich tayyorgarlikka ega emas va ularning psixofizik ma’lumotlariga ko’ra, oliy o’quv yurtlarida o’qishga qodir emas. 26 26 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3 . 37 1988-yildagi «Ta’lim islohoti to’g’risida»gi qonun quyidagilarni nazarda tutgan edi: -yagona milliy o’quv dasturini joriy etish va o’quvchilar bilimi uchun yosh me’yorlarini belgilash; -ota -onalarning o’z farzandlari uchun maktab tanlash erkinligi va formulaga muvofiq maktabni moliyalashtirishni joriy etish - o’quvchilar soniga qarab; -maktab byudjetining moliyaviy boshqaruvini maktab boshqaruv organlariga o’tkazish; -maktabni boshqarishda ota-onalarning ishtirokini kengaytirish, ta’limni moliyalashtirish va o’quv dasturlarining mazmuni ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish; -umumta’lim maktablaridan mahalliy hokimiyatlar nazoratidan chiqish huquqini berish. Islohotning maqsadi, o’sha paytdagi ta’lim vaziri K. Beykerning so’zlariga ko’ra, maktab va kollejlarga o’quvchilar, ularning ota -onalari va ish beruvchilar talab qiladigan bilim darajasini berish edi. 27 Keyingi yillarda Buyuk Britaniyada maktab ta’limi tizimidagi barcha o’zgarishlar individual maktablar faoliyati va umuman maktab ta’limi samaradorligi, takomillashuvini (mukammalligini) ta’minlash mexanizmlarini joriy etish yo’nalishida bo’ldi. Natijada maktab ta’limida nafaqat talabalarning ishi uchun, balki o’qituvchilar faoliyati uchun ham milliy standartlar va test tizimlari joriy etildi, ta’lim muassasalari reytinglari jadvallari shakllantirildi va maktablar o’rtasidagi raqobatni rivojlantirish maqsadida reytinglar tuzildi. Shuningdek sifat menejmenti usullaridan foydalanish joriy etildi. Bu tadbirlarning barchasi birgalikda maktab tizimiga moslashuvchanlikni oshirish va yakuniy natijaga e’tibor qaratish maqsadida ishlab chiqilgan. 28 1990-yillarda 27 Gillard D. Education in England: a brief history. – Chapter 8: 1979–1990 Thatcherism: the marketisation of education. – Mode of access: http://www.educationengland.org.uk/history/chapter08.html 28 Gillard D. Education in England: a brief history. – Chapter 10: 1997–2001 Destroying the comprehensive ideal. – Mode of access: http://www . educationengland.org.uk/history/chapter10.html 38 aksariyat Yevropa mamlakatlari maktab tizimining kvazin bozor islohotlariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lishdi. Shu bilan birga, ta’lim muassasalarining avtonomiyasi g’oyalari, maktablarni moliyalashtirish tamoyillarining o’zgarishi, o’qituvchilarning o’qitish va ish sifatini yaxshilashni rag’batlantiruvchi moslashuvchan tizimlar, boshqaruvni markazsizlashtirish, ota-onalarning maktab tanlash huquqi, maktab o’quv dasturlarini mehnat bozori talablariga yaqinlashtirish va boshqa yangiliklar ko’plab siyosiy munozaralar mavzusiga aylandi. Bugungi kunda ingliz yoki aniqrog’i ingliz-amerika modeli maktab tizimida tashkil etish va boshqarish boshqa mamlakatlarda maktab ta’limi islohotlarining prototipi bo’lib xizmat qiladi va Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkilotining tavsiyalarida ta’lim sifatini ta’minlash vositalaridan biri sifatida takrorlanadi. To’g’ri, 2000 - yillarning boshlarida talabalarni xalqaro baholash dasturi (PISA) natijalari shuni ko’rsatdiki, ba’zi davlatlar, xususan, Finlyandiya, Gollandiya yoki Germaniyaning Bavariya shtati talabalarni tayyorlashda ancha yuqori ko’rsatkichlarga erisha olishgan. Ta’lim va ta’lim siyosati bo’yicha fin mutaxassisi, ilgari Jahon banki va Yevropa ta’lim jamg’armasi eksperti P. Salberg «maktab ta’limining bozor modeli ... imonga asoslangan raqobat va axborot ta’lim sifatini yaxshilashning asosiy elementlari ekanligi ”bilimlar iqtisodiyoti ehtiyojlariga javob bermaydi. Uning fikricha, «hozirda ko’plab mamlakatlarda maktab amaliyotida keng tarqalgan testlar asosida o’tkaziladigan musobaqa, standartlashtirish va hisobot maktablarni o’quvchilarning fikrlash jarayonining ijodkorligi, ko’nikmalari va odatlarini rivojlantirishga e’tiborini jamlash imkoniyatidan mahrum qiladi».Ta’kidlash joizki, bunday tanqid ingliz ekspertlar hamjamiyati tomonidan 1980-yillar oxiridagi islohotlar muhokamasi paytida ham bildirilgan. Ko’pchilik XIX asr oxiri XX asr boshlarida ta’lim standartlarini joriy etish va sinovdan o’tkazishni boshladilar. 1980-yillarda biznes ham maktab ta’limi islohotlariga faol qiziqish ko’rsatdi. Iqtisodiyotning ishlash asoslarini o’zgartirgan va faol hissa qo’shayotgan texnologik taraqqiyot uning globallashuvi, inson resurslari korxonalarning raqobatbardoshligining yangi parametri sifatida, ta’lim va o’qitish esa 39 korxonalarning biznes strategiyasining doimiy komponentlari sifatida ko’rib chiqilishiga olib keldi. Rivojlanish sharoitida raqobatning kuchayishi globallashuv ishbilarmonlarni ta’lim jarayoniga tobora ko’proq aralashishga va ta’lim tizimiga o’z talablarini qo’yishga majburlamoqda. Xususan, Yevropadagi sanoatchilarning davra suhbati 29 1989-yildagi «Yevropadagi ta’lim va malakalar» hisobotida ko’rsatilishicha, sanoat korporatsiyalari ta’lim va o’qitishga sarmoyalar kiritish kelajakdagi farovonligi uchun muhim strategik yo’nalish deb bildi. Hisobotda, shuningdek, «hukumatlar hali ham ta’limni faqat jamoat muammosi deb bilishadi, bu esa sanoatning ta’lim muassasalaridagi ta’lim dasturlariga ozgina ta’sir qilishi mumkin», deb achinadi. (Iqtibos: 18). Hisobot xulosasi ta’lim va kasb -hunar ta’limi tizimining globallashuv va korporativ faoliyatning transmilliylashuvi sharoitida ishlab chiqarish faoliyatining yangi sharoitlariga moslashishiga yordam berishi kerak bo’lgan ta’lim muassasalari va ishlab chiqarish o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlashi zarur edi. Zamonaviy maktab, hisobot mualliflariga ko’ra, postindustrial mehnat bozorida bo’layotgan o’zgarishlarni doimiy kuzatib borishi kerak edi. Bunday sharoitda ta’lim muassasasining vazifasi bo’lajak xodimga keng ma’lumot berish, keyinchalik u ish joyida kerakli ko’nikmalarni egallashi uchun tadbirkorlik, inqirozni boshqarish sohasidagi bilimlarni o’z ichiga oladi. Muammoning echimini izlash turli yo’nalishlarda olib borildi. Masalan, Buyuk Britaniyada 1980-yillarda yoshlarni kasbga o’rgatish tizimini rivojlantirishga e’tibor qaratildi. Hukumat maktab va ishlab chiqarish o’rtasidagi aloqani mustahkamlash va tadbirkorlik madaniyatini maktab ta’limiga joriy etishga qaratilgan ikkita maxsus dasturni qabul qildi va moliyalashtirdi. Shunga o’xshash dasturlar 1980-90-yillarda boshqa mamlakatlarda ham amalga oshirilgan. Xususan, Fransiya Ta’lim vazirligi Fransiya korxonalari bilan birgalikda 90-yillarda bir necha bor «Maktab va korxona o’zaro hamkorlik haftaligi» ni o’tkazdi, uning maqsadi maktablar va korxonalarning o’quvchilarni kasbga yo’naltirish sohasidagi o’zaro ta’sirini yaxshilashdir. Maktab o’quvchilarining tadbirkorlikka bo’lgan qiziqishi rag’batlantirildi. Maktab va ishlab 29 Yevropa davra suhbati ERT - Yevropaning yetakchi 50 korporatsiyasi vakillarining uyushmasi bo'lib, Yevropa Ittifoqi Komissiyasi oldida Yevropaning yetakchi ishlab chiqaruvchilarining manfaatlarini himoya qiladi. 40 chiqarish o’rtasidagi bog’liqlik muammosiga Yevropa Ittifoqi Komissiyasi ham katta e’tibor qaratdi. Yevropa Ittifoqining tadqiqotlar, innovatsiyalar va fan bo’yicha komissari tashabbusi bilan ta’lim muassasalarining biznes bilan o’zaro ta’sirini o’rganish uchun ekspertlar guruhi tuzildi. 1995-yilda Yevropa Ittifoqining «O’qitish va o’qitish: ta’lim jamiyatiga qarab» oq kitobi nashr etildi va Yevropa Ittifoqi tomonidan moliyalashtiriladigan, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarining kasbiy ta’limga ko’rsatma berish sohasidagi hamkorligini va birgalikdagi harakatini rivojlantirish uchun maxsus dastur nashr etildi. Gimnaziyaga o’qishga kirish o’quvchilar o’n bir yoshida tugatgan, boshlang’ich maktab kursiga imtihon topshirish natijalariga ko’ra amalga oshirildi. Ishchi va o’rta sinf o’rtasidagi ta’lim darajasi va tabiatidagi tafovutni bartaraf etish bo’yicha birinchi qadamlar Buyuk Britaniyada Ikkinchi Jahon urushi tugashidan oldin ham qo’yilgan. Shunga qaramay, bu choralarning barchasi yordam bermadi va ko’plab tanqidchilarning fikriga ko’ra, faqat Buyuk Britaniyada rasman tan olingan ta’lim tizimidagi inqirozning chuqurlashishiga yordam berdi. Gap pedagogik kadrlarning keskin tanqisligi va maktablarning ijtimoiy qutblanishining yangi to’lqini haqida bormoqda. Mamlakatda amalga oshirilgan ta’lim islohotlari tarixi buning aksini ko’rsatmoqda. Muayyan davrda haqiqatan ham maktabni sezilarli darajada demokratlashtirish sodir bo’ldi, bu deyarli barcha mamlakatlarda sodir bo’ldi. Bu davrda turli xil ijtimoiy guruhlarning shakllanishini ajratib turuvchi ko’plab to’siqlarni yengib o’tish mumkin edi. Agar Britaniyada chinakam yagona o’rta maktab yaratilmagan bo’lsa ham, bu yo’nalishda sezilarli harakat bo’lganini e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi. Biroq, bu muddat tugadi. Uning o’rnini nima egallashi hali aniq emas. Shubhasiz, butun dunyoda ta’lim asosida ijtimoiy tabaqalanish kuchayadi. Aksincha, ta’lim tobora ko’proq individual bo’ladi, lekin ayni paytda uning ijtimoiy ierarxiyani takror ishlab chiqarish mexanizmi sifatidagi ahamiyati yanada ortadi. Muvaffaqiyat kaliti to’g’ri mutaxassislikni tanlashdir. Ayni paytda bir millionga yaqin britaniyalik maktab o’quvchilari nostandart ta’lim olishmoqda, (deyiladi Milliy audit idorasi tadqiqoti natijasiga ko’ra.). Hujjat 41 mualliflariga ko’ra, Britaniyaning 1577 ta maktabidagi bilim darajasi belgilangan me’yorga javob bermaydi, buning natijasida mamlakatdagi har sakkizinchi o’quvchi ta’limda jiddiy kamchiliklarga ega. Hisobot mualliflari, shuningdek, “past” maktablar soni yetarlicha tez kamaymayotganidan ham xavotirda. Va bu hukumat har yili ta’lim tizimini yaxshilash uchun sarflaydigan milliardlab funt sterlingga qaramasdan britaniyalik maktab o’quvchilari uchun ta’lim sifatini oshirishda ijobiy tendentsiyalar paydo bo’ldi. 1998-yildan 2009-yilgacha taqdim etilayotgan bilim darajasi doimiy ravishda past bo’lgan maktablar soni ikki baravar kamaydi. Butun ta’lim tizimini isloh qilish orqali jahon yetakchisi bo’lishning yagona yo’li hisoblanadi. Buyuk Britaniyada inqilobiy ta’lim islohoti loyihasi tayyorlanmoqda. O’qituvchilarni maktabni yaxshilash markaziga qo’yadigan va maktablarni markaziy hukumat rahbariyatidan ozod qiladigan tub islohotlar dasturi 2010-yil 24- noyabr kuni Ta’lim vaziri M. Gove tomonidan nashr etilgan. Britaniyada ta’lim hukumat zimmasida. Hukumat o’z faoliyatini Angliyadagi Ta’lim va mehnat departamenti bilan hamkorlikda amalga oshiradi; Uelsdagi milliy assambleya; Shimoliy Irlandiyada ta’lim departamenti va Oliy va qo’shimcha ta’lim, kadrlar tayyorlash va bandlik departamenti. Buyuk Britaniyada yashovchi barcha bolalar qonun bo’yicha maktabga borishlari shart. Angliya, Shotlandiya va Uelsda bolalar uchun ta’lim besh yoshdan boshlanadi va ular 16 yoshga to’lgunga qadar 11 yil davom etadi. 1990-yillarning boshidan maktabgacha ta’lim ham rivojlana boshladi. Agar 1970–1971 yillarda uch yoki to rt yoshli bolalarning atigi 20 foizi maktabgaʻ qatnagan bo lsa, 1999–2000 yillarga kelib ularning soni uch barobardan ko proqqa ʻ ʻ oshdi. Bolalarni maktabga jalb qilishni faollashtirishning asosi besh yoshli bolalar rasmiy ta’limni noldan emas, balki yozish va hisoblash bo’yicha dastlabki bilimlarga ega bo’lishlari kerak degan tushunchada edi. 2004-yilga kelib, ota-onalari ularni maktablarning tayyorgarlik bo’limlariga yuborishni istagan barcha bolalar uchun maktabgacha ta’lim va tarbiya muassasalarida bepul joylarni ta’minlash rejalashtirilgan edi. Hozirda maktabgacha ta’lim dasturi eng ko’p mablag’ oladi. Uning narxi so’nggi besh yil ichida bir yarim baravar oshdi va 2010-yilga kelib 2 42 milliard funt sterlingni tashkil etdi. Britaniyalik bolalar uchun boshlang’ich maktablarda majburiy ta’lim bilan boshlanadi. Yetti yoshida bolalar kichik bo’limlarga yoki alohida kichik maktablarga o’tadilar. Boshlang’ich maktablarda ta’lim sifatining eng muhim ko’rsatkichi bir sinfdagi o’quvchilar soni hisoblanadi. Angliya va Uelsdagi mahalliy ta’lim organlari yosh bolalarni boshlang’ich maktablarda shunday taqsimlashlari kerakki, bir sinfda o’ttiz nafardan ortiq o’quvchi bo’lmasligi kerak. O’n bir yoshda bolalar boshlang’ich maktabdan o’rta maktabga o’tadilar. Buyuk Britaniyadagi boshlang’ich davlat maktablarining deyarli barcha o’quvchilari keyinchalik o’rta maktablarga o’tadilar. Ularda o’n olti yoshga to’lgan o’quvchilar majburiy ta’limni tugatadilar. Bu maktablar boshlang’ich sinflardan o’quvchilarni test sinovlarisiz, o’quv natijalari yoki xulq-atvoriga oid belgilarsiz va havolalarsiz qabul qiladi, bu esa hududda yashovchi barcha bolalarning majburiy o’rta ta’limni tamomlash imkoniyatini ta’minlaydi. Barcha fanlar Britaniyadagi har bir davlat o’rta maktabida bir xil dastur bo’yicha o’rgatiladi. 2008-yil sentabr oyiga kelib Angliyada 530 ta maxsus maktab, shu jumladan 312 texnik kollej, 99 til kolleji, 67 sport kolleji va 57 san’at kolleji mavjud edi. 1993-yilda maxsus maktablar uchun dasturlar paydo bo’ldi. Bu dasturlar umumta’lim maktablarining umumiy ta’lim dasturini o’rganish bilan bir qatorda maxsus fanlarni ham chuqur o’rganishni ta’minlaydi. Bu maktablarning barchasi davlat maktablaridir. Majburiy o rta ta lim doirasida bo lajak tadbirkorlarʻ ʼ ʻ tayyorlanadigan maxsus biznes maktablarini tashkil etish ko zda tutilgan. Buyuk ʻ Britaniyaning milliy maktab o’quv dasturi to’rtta asosiy bosqichga bo’lingan: 5-7 yoshli o’quvchilar uchun, 7-11 yoshli o’quvchilar uchun, 11-14 yoshli o’quvchilar uchun va 14-16 yoshli o’quvchilar uchun. To’rt bosqichning har birida asosiy deb hisoblangan fanlar o’qitiladi: Ingliz tili va adabiyoti, matematika. Britaniyada tabiatshunoslik fanlari birlashgan holda biologiya, kimyo, fizikani o’z ichiga olgan fan hisoblanadi. Maktablarda jismoniy tarbiya va din fanlari o’qitiladi. Tarix, geografiya, tasviriy san’at va musiqa ham majburiy fanlar hisoblanadi. Chet tili 11 yoshdan boshlab o’qitiladi. Britaniyada o’qish uchun zarur bo’lgan fanlardan 43 tashqari, talabalar o’z qiziqishlariga mos ravishda tanlaydigan fanlar ham mavjud. Shunday qilib, 10-11-sinflarda (14-16 yosh) tarix, geografiya, tasviriy san’at va musiqa fanlarini tanlash erkin bo’ladi. Ushbu fanlar doirasida talaba ma’lum bir mutaxassislikni tanlashi mumkin. Masalan, o’quvchi dramaturgiyani o’rganishdan bosh tortishi va raqs san’atini tanlashi mumkin. Xuddi shunday, talabalar qaysi chet tilini o’rganishlarini tanlashadi. Ingliz maktablari dasturlarida asosiy fanlardan biri sifatida tez orada yangi intizom paydo bo’ladi bu fuqarolik hisoblanadi. Bolalar bu fanni 11 yoshdan o’qish tugaguniga qadar o’rganadilar. Barcha davlat maktablari o’quvchilarga dinni o’rganish imkoniyatini berishlari shart. Diniy ta’lim dasturlari Buyuk Britaniyada yashovchi fuqarolar tomonidan xristianlik va boshqa asosiy dinlarni o’rganishni o’z ichiga olishi kerak. Biroq, dinni o’rganish majburiy emas. O’quvchilar 16 yoshga to’lib, umumiy o’rta ta’lim maktabining 11-sinfini tamomlaganlarida majburiy ta’limni tamomlaganligi to’g’risidagi guvohnomani olish uchun ular yakuniy imtihonlarni topshirishlari kerak. Sakkizta imtihon bor. Imtihonlarni muvaffaqiyatsiz topshirgan taqdirda, o’quvchi ularni bir yildan keyin qayta topshirishga haqli. Imtihonlarni qayta topshirish niyatida bo’lganlar uchun maktabda imtihonlarni qayta topshirish uchun har yili maxsus tayyorgarlik kursi tashkil etiladi. Imtihon dasturlari maxsus mustaqil davlat malaka komissiyalari tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu dasturlarni mamlakat ta’lim vazirligi tasdiqlaydi. Buyuk Britaniyada keng qamrovli ta’lim islohotlarini qonunlashtirish uchun zarur bo’lgan asosiy tamoyillar yozma ravishda rasmiy xabar bo’lgan Oq kitobda bayon etilgan. Bu atama odatda AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa ingliz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarda qo’llaniladi. Islohotlar chuqur tarkibiy o’zgarishlar va standartlarga qat’iy e’tibor qaratish, eng yaxshi pedagoglarni jalb etish va tarbiyalash, o’quv dasturlariga yangi yo’nalishlarni joriy etish va ularni ishlab chiqish uchun zarur malakalarni egallash rejasini o’z ichiga oladi. Dunyoning eng yaxshi ta’lim tizimlarini o’rganishga asoslangan oq kitob maktab rahbarlari va o’qituvchilarini ta’lim va maktablarning o’zini yaxshilashda harakatlantiruvchi kuch sifatida ko’radi. Oq kitobda maktablar ota-onalar va mahalliy hukumatlar tomonidan 44 mas’uliyat va nazorat evaziga markazlashtirilgan byurokratiya va davlatning ta’lim jarayoniga cheksiz aralashuvidan xalos bo’lishini tushuntiradi. Ota-onalar va o’qituvchilarga o’zlari qila oladigan eng yaxshi narsalarni qilish imkoniyati beriladi, ya’ni o’rgatish. Unda o’z kasbining nufuzi qanday ko’tarilishi, yangi o’qituvchilarning sifati yaxshilanishi, yangi o’qituvchilar uchun o’qitish sifati va kasb-hunar ta’limi qanday o’zgarishi tushuntiriladi. Hukumat o’qituvchilar bilan shug’ullanishi kerak bo’lgan keraksiz mas’uliyat, jarayonlar, ko’rsatmalar va talablarni kamaytirishga majburdir. Oq kitob shuningdek quyidagilarni taklif qiladi: − o’qituvchilarga sinfda intizomni yaxshilash uchun imkoniyatlar berish; − ish dasturlarini o’zgartirish vakolati; − reyting jadvallarini isloh qilish imkoniyati; - eng yaxshi talabalar uchun mukofotlar belgilash; − adolatli va shaffof moliyalashtirish tizimini rivojlantirishni rejalashtirmoqda. Hujjatda, shuningdek, Buyuk Britaniya dunyoning ko’plab davlatlaridan ortda qolayotgani, bu yerda maktablarni takomillashtirish jarayoni ancha tez kechayotgani, boy va kambag’al oilalar o’quvchilarining yutuqlaridagi tafovut ancha kichik ekanligi qayd etilgan. Eng yaxshi ta’lim tizimlari yuqori standartlarga urg’u beradi, turli ijtimoiy maqomdagi talabalar o’rtasidagi farqni qisqartiradi. So’nggi ma’lumotlar shuni ko’rsatdiki, Angliyada bepul ovqatlanadigan 80 ming boladan atigi 40 nafari, ya’ni kam ta’minlangan oilalar farzandlari Oksford yoki Kembrij universitetlariga borish imkoniga ega. Buyuk Britaniya ta’lim vaziri M. Gove buni axloqsizlik deb atadi. Xalqaro tadqiqotlarni akademik muvaffaqiyatga aylantirishda yetakchi bo’lgan mamlakatlar o’quvchilarning muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omil o’qituvchilarining sifati ekanligini tan oladi. Eng yaxshi ta’lim tizimlari kollejning eng muvaffaqiyatli bitiruvchilarini tanlaydi va ularni maktab amaliyotiga urg’u berib, eng qat’iy tarzda o’qitadi. O’quvchilarning fantaziyasini uyg’otib, muvaffaqiyatga erishishiga o’qituvchilarning bilimi, aql- 45 zakovati va o’z faniga bo’lgan mehr-muhabbatiga bog’liq. Uzoq vaqt davomida Buyuk Britaniyadagi o’qituvchilar va maktab rahbarlari byurokratiya va yordam yetishmasligidan aziyat chekmoqda. Shuning uchun ham hukumat koalitsiyasi jamiyatning eng yaxshi a’zolarini ta’limga jalb etish, mavjud o’qituvchilarni sifatliroq tayyorlash va ularni Uaytxollning byurokratiyasi va nazoratidan ozod qilishni rejalashtirmoqda. Ushbu radikal takliflar o’qituvchilarga ta’lim jarayonida erkinlik va huquqlar beradi, agar mamlakat standartlarini oshirish, intizomni yaxshilash va bolalarga munosib bo’lgan ta’lim sifatiga erishish uchun bu zarurdir. Barcha bolalar ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, teng imkoniyatga ega bo’lishi kerak. Buning uchun bevosita kam ta’minlangan bolalarga qo’shimcha mablag’ ajratiladi. Maktablar, rahbarlar va o’qituvchilar o’z o’quvchilariga qanday ta’lim berishlari va qo’llab-quvvatlashlari haqida qaror qabul qilish huquqiga ega bo’ladilar va eng yaxshi o’qituvchilarga innovatsiyalar va takomillashtirish imkoniyati beriladi. Ta’lim vaziri o’qituvchilarni ishga qabul qilish va tayyorlash va maktab reytingini o’zgartirish loyihasini belgilab berdi, bunda o’quvchilarning nazariy fanlar bo’yicha yutuqlariga e’tibor qaratiladi va maktab direktorlariga zaif o’qituvchilardan xalos bo’lish huquqini beradi. 2012-yil sentabr oyidan boshlab talab qilinadigan minimal darajani olmagan oliy o quv yurtlari bitiruvchilarini davlat tomonidanʻ moliyalashtirish to xtatiladi, hukumat esa o qituvchi bo lishni xohlovchi talabalar ʻ ʻ ʻ uchun ta lim kreditlarini to lashni rejalashtirmoqda. Ta’lim sohasidagi yetakchi ʼ ʻ mamlakatlarning eng yaxshi g’oyalari Buyuk Britaniyaning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda qo’llaniladi. Ta’lim sohasidagi yetakchi mamlakatlarning eng yaxshi g’oyalari Buyuk Britaniyaning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda qo’llaniladi. Oq kitobda maktab o’qituvchisi bo’lishni xohlaydigan nomzodlarning qobiliyatlari, shaxsiy xususiyatlari va moslashuvchanligini yangi baholashni o’z ichiga oladi. Maktab o’qituvchisi sifatida tayyorgarlik ko’rmoqchi bo’lgan ilmiy darajaga ega bo’lgan harbiy faxriylar homiylik to’lovlarini oladilar, diplomsiz sobiq harbiylarga esa qisqa kurslar taklif etiladi. Reytingi past bo’lgan maktablarga o’z faoliyatini yaxshilashda yordam berish uchun ko’proq muvaffaqiyatli maktablarni 46 chaqirib, maktab hamkorligida moliyaviy manfaatdorlikni joriy etish taklif etiladi. Majburiy uchta fanni o’qitishdan xavotirlar ko’tarildi, chunki Buyuk Britaniyadagi barcha maktablarning yarmida so’nggi bir yil ichida birorta ham talaba uchta fanni ham olmagan. Bundan kambag’al hududlardagi o’quvchilar eng ko’p azob chekishadi, maktablar yaxshi o’qituvchilarni jalb qilish uchun kurashga dosh bera olmay, shunchaki bu fanlarni o’rganishni to’xtatadilar. Birinchi marta ingliz bakalavriati joriy etilmoqda, bu ta’lim tizimidagi eng muhim o’zgarishdir. Endi maktablar beshta asosiy fanlar - matematika, ingliz tili, ikkita tabiiy fan va geografiya yoki tarix bo’yicha A-C baholarini olgan o’quvchilar soniga qarab baholanadi. Bungacha maktablar matematika, ingliz tili va kasbiy fanlar bo’lishi mumkin bo’lgan uchta ixtiyoriy fan bo’yicha A-C ni topshirgan o’quvchilar soni bo’yicha tartiblangan. Maktabni baholashning yangi reytingi birinchi marta 2010- yilning yozida e’lon qilingan bo’lib, u ingliz tili, matematika, tabiatshunoslik va zamonaviy yoki qadimgi chet tili, geografiya yoki tarix fanlaridan imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan har qanday talaba uchun mavjud bo’ladi. Shunday qilib, ta’limni modernizatsiya qilish va isloh qilish tahlili keyingi o’rganishni talab qiladigan bir qator muhim masalalarni ko’tarishga imkon beradi. 30 2.2- § Fransiyada ta’limni isloh qilishning muammo va yechimlari. Urushdan keyin bu yerda 30-yillarning oxirlarida o’tkazilgan milliy maktab haqida keskin munozaralar qayta boshlandi. Islohotga intilish juda kuchli edi. Buning isbotlaridan biri 1944-1958-yillarda hukumatga 10 ta islohot loyihasi taklif qilinganligi, shuning uchun 40-yillarning ikkinchi yarmi Fransiya ta’limining rivojlanishidagi eng yorqin va voqealarga boy davr bo’lganligi hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Buyuk Britaniyada bo’lgani kabi, Fransiyada ham maktab islohotlari deyarli har o’n yilda amalga oshirildi. 1950-yillardan boshlab umumta lim maktabida 4 ta islohot amalga oshirildi (1963, 1975, 1985,ʼ 1989).-Islohotlar jarayonida umumta’lim maktabining tuzilmasi belgilandi, ta’lim 30 В. Аристова, “ Реформы образования В великобритании ” УДК 373 (420) . 47 mazmuni qayta ko’rib chiqildi, boshqaruv mexanizmiga tuzatishlar kiritildi, o’quv reja va dasturlari, pedagog kadrlar tayyorlash tizimi takomillashtirildi. O’zgarishlar demokratik edi. Tanlash tamoyili ta’lim tizimiga asosiy omil bo’lib xizmat qildi. 1950-yillarning oxirigacha maktab ochiqdan-ochiq hukmron tabaqalar manfaatlariga xizmat qildi: boshqa mamlakatlarda bo lgani kabi, quyi sinflar uchun ommaviyʻ boshlang ich maktab, yuqori sinflar uchun esa imtiyozli o rta maktablar tashkil etila ʻ ʻ boshlandi. Davlatning ichki siyosiy hayotidagi o’zgarishlar maktab siyosatining o’zgarishi uchun sharoit yaratdi. Parlamentdagi o’ng kuchlarga imtiyoz berishning birinchi chorasi davlat tomonidan nazorat vakolatlari evaziga xususiy ta’limni moliyalashtirish majburiyatlarini qabul qilish edi. Xuddi shu yili maktablarda katta islohotlar boshlandi. Majburiy ta’lim muddatini 16 yilga uzaytirdi va boshlang’ich maktabni quyi sinflar uchun muassasadan asosiy maktabga aylantirdi. Litseylar oliy o’quv yurtlarida o’qishga yo’l ochgan yagona muassasalar maqomini oldi. Umumiy ta lim kollejlari tomonidan qo shimcha ta lim kurslari e lon qilindi, buning ʼ ʻ ʼ ʼ natijasida avtomatik ravishda o’rta maktab o’quvchilarini shahar atrofi va qishloq joylardan ko’plab talabalarga aylantirdi (bu yerda an’anaviy ravishda o’rta maktablar bo’lmagan). Bundan tashqari, 1959-yilgi islohot Fransiyada ta’limni markazsizlashtirish yo’lidagi birinchi qadam bo’ldi. Keyingi islohotlar maktablar tuzilmasini yanada o’zgartirdi. 1963-yilda yagona o’rta maktab - litsey bilan parallel ravishda mavjud bo’lgan o’rta ta’lim kolleji joriy etildi. U juda tez rivojlandi: joriy etilganidan keyin 8 yil ichida butun mamlakat bo’ylab 2 mingdan ortiq shunday maktablar ochildi. Ushbu islohot bilan hukumat turli ta’lim yo’nalishlarini bekor qilish va ta’lim imkoniyatlarini tenglashtirish maqsadini ko’zladi. Bu, shuningdek, past natijalarga erishgan maktab o’quvchilarini farqlash va qo’llab-quvvatlashga, o’qituvchilarga ta’lim usullari va shakllarini mustaqil ravishda tanlash imkoniyatini ta’minlashga olib keldi. Ammo ta’limdagi tanlov davom etdi. Bu vaqtda o’qituvchilarning ish tashlashlari, ota-onalar va talabalarning norozilliklari tez-tez bo’lib turdi. 1979-yilda norozilik harakatining eng yuqori cho’qqisi «maktabsiz kun» edi, maktab kunlarining birida o’quvchilar va 48 o’qituvchilar butun mamlakat bo’ylab maktablarga kelmay, ta’lim imkoniyatlarini tenglashtirish o’rniga ta’limni tejash va ijtimoiy tengsizlikka qarshi norozilik bildirishdi. 70-yillarda Yevropa mamlakatlari maktablari jiddiy inqirozlarni boshidan kechirdi. Uning Fransiyadagi asosiy xususiyatlari, A.N. Jurinskiyning so’zlariga ko’ra, maktabni iqtisodiyot ehtiyojlariga moslashtirish va maktab biznesini moliyalashtirish keskin kamaygan. Aholining portlashi ta’lim tizimining muammolarini yanada kuchaytirdi. Agar 1949-yilda o rta maktabda 775 mingʻ nafardan ortiq fransuz o quvchilari bo lmagan bo lsa, 1963-yilda ularning soni 2,4 ʻ ʻ ʻ millionga, 90-yillarning oxiriga kelib esa 5,7 millionga yetdi. Demografik to’lqin o’rta maktabdan yuqori maktabga o’tdi. 1960-yillardayoq universitetlar gavjum edi va bunchalik ko’p talabalarni qabul qila olmasdi, bu esa yangi norozilik va islohot talablarini keltirib chiqardi. 1963-yilda X.Fushe (Maorif vaziri) va J.Kapel (Islohot mafkurachisi) tashabbusi bilan yangi tipdagi maktab - to rt yillik kollej faoliyat ʻ ko rsata boshladi. Fransuz maktab tizimi quyidagi shaklni o’z ichiga oldi: 5 + 4 ʻ (boshlang’ich maktab + kollej) yoki 5 + 7 (boshlang’ich maktab + litsey). Litseyda ta lim profillari qayta ko rib chiqildi, o quv dasturlari o zgartirildi. Shu sababli, ʼ ʻ ʻ ʻ ta’limni demokratlashtirish shiorlari ostidagi islohotlarning navbatdagi to’lqini 1970-1980-yillarda Fransiyani qamrab oldi. 1975-yildagi «Ta’lim to’g’risidagi» qonun maktab tizimini birlashtirdi: barcha bolalar ketma-ket boshlang’ich maktab, kollej va litseydan o’tishlari kerak edi. Bu davlatning liberallashtirish siyosatiga mos keluvchi ta’lim olishning hamma uchun qulayligi va maktabda boshlang’ich imkoniyatlarning tengligini anglatardi. Islohot natijasida maktablarda bo’sh o’zlashtiruvch o’quvchilarni tarbiyalash bo’yicha dasturlar va maxsus chora- tadbirlar joriy etildi, o’rta ta’limning birinchi bosqichida iqtidorli o’quvchilar uchun fanlarni chuqur o’rganish tashkil etildi. 60-yillarda Fransiyada ommaviy umumta’lim maktabining yagona modelini yaratish kursi o’tkazildi, bu fransuz maktab tizimini tarkibiy va mazmunan qayta qurishni talab qildi. 31 Fransiya ta’lim tizimi o’z taraqqiyotining juda uzoq tarixiga ega. Ta’limni ma’lum bir tizimga 31 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3 . 49 keltirish 1960-1970-yillarda shakllana boshladi. XX asrda bir-biridan farq qiladigan o quv yurtlari va tashkilotlari tipologik bir xillikka keltirila boshlanganda, buʻ tizimga boshlang ich maktablar, kollejlar va litseylar kiritildi. 1970-yillardan ʻ boshlab maktabgacha ta’lim Fransiyada ta’limni rivojlantirishga qaratilgan sa’y- harakatlarning markaziga aylandi, buning natijasida 3-5 yoshli bolalar turli xil ta’lim shakllarini 100% qamrab olindi. O’z navbatida, 1967-yildan maktabda o’qish 6 yoshdan 16 yoshgacha bo’lgan bolalar va o’smirlar uchun majburiy etib belgilandi. Dastlabki uch yil asosiy ta’lim ko’nikmalari uchun poydevor qo’yish uchun mo’ljallangan. Keyingi bosqich bolalarni boshlang’ich maktabning oxirigacha ya’ni 11 yoshga yetguncha o’qitiladi. Umumiy mashg’ulotlar Fransiyada sikllar deb ataladigan ikkita ketma-ket bosqichga bo’lingan. 11 yoshdan 15 yoshgacha deyarli barcha bolalar oltinchi sinfdan (sixième) boshlanib, uchinchi sinf (troisième) bilan tugaydigan kollejga boradilar. Shu bilan birga, 1975-yildan boshlab barcha o’quvchilar qobiliyat darajasidan yoki o’qishdagi muvaffaqiyatidan qat’i nazar, kollejga qabul qilinadigan bo’ldi. Uchinchi sinfdan keyin ular umumiy, texnik yoki kasbga yo’naltirilgan litseyda o’qishni davom ettiradilar. Ushbu bosqichda talabalar tegishli imtihonlar va baholash tartib-qoidalariga tayyorlanadi, buning natijasida bakalavr darajasi (bakalavr) odatda 18 yoshda bo’ladi. Shu bilan birga, shuni ta’kidlash kerakki, o’quvchini sinfdan sinfga o’tkazish to’g’risidagi qaror maktab (o’qituvchilar, ma’muriy va yordamchi xodimlar), oilalar va o’quvchilarning o’zlari o’rtasida ushbu masalani muvofiqlashtirishni o’z ichiga olgan tartib orqali qabul qilinadi. Bu yerda o’qituvchilarning fikri yetakchi rol o’ynasa-da, yakuniy qarorni o’quvchilar, o’qituvchilar va ota-onalar vakillarini o’z ichiga olgan sinf kengashi deb ataladigan jamoa qabul qiladi. Shu bilan birga, ota-onalar yoki o’quvchining o’zi ham shikoyat qilishi mumkin. Har bir maktabda o’quvchilar, ota-onalar va o’qituvchilarga o’quvchilarni ko’chirish bo’yicha «yakuniy hukm» chiqarishda yuzaga keladigan muammolarni hal qilishda yordam berishga bag’ishlangan maslahatchilar mavjud. Bu masala o’quvchini kollejning uchinchi - oxirgi sinfiga va shu bilan birga birinchi sinfga o’tkazish bilan bog’liq holda alohida ahamiyatga ega 50 bo’lib, u yerda o’qish uchun fanlar va kurslarni tanlash imkoniyati mavjud. Fransiyadagi o’quvchilarning katta qismi Xalq ta’limi vazirligi nazorati ostidagi maktablarda o’qiydi. Vaholanki, Sog’liqni saqlash vazirligi tizimidagi maxsus maktablarda turli nogironlikdan aziyat chekadigan 100 mingga yaqin o’quvchi tahsil oladi. Ayni paytda 200 mingga yaqin o’quvchi qishloq xo’jaligi litseylariga boradi, texnik va kasb-hunar o’quv kurslarida o’qiydi. Nihoyat, 16 yoshdan oshgan 300 mingga yaqin o’quvchi ular tuzgan maxsus mehnat shartnomasida nazarda tutilgan, 1987-yildagi islohotdan boshlab barcha turdagi kasblarga tatbiq etilishi mumkin bo lgan mutaxassislik bo yicha ishlab chiqarishda ta lim oladi. XX asrningʻ ʻ ʼ oxirglarida Fransiyada umumiy maktab ta’limini tashkil etish evolyutsiyasini hisobga olgan holda shuni ta’kidlash kerakki, uning shakllanishining eng chuqur asosi jamiyatni kuchli markazlashtirishning respublika an’analarida yotadi. Ta’lim jarayonini shaxsni ijtimoiylashtirish vositasi sifatida tushunishda ifodalanadi, bu bevosita maktab tizimining vazifasi bo’lib, nafaqat bilimlarni ta’minlaydi, balki Respublikaning bo’lajak fuqarolarini ham tayyorlaydi. Binobarin, ta’lim tizimini tashkil etish va uning faoliyati uchun asosiy mas’uliyat davlat zimmasiga yuklanadi. 32 1975-yilda quyidagi islohotlar amalga oshirildi, an anaga ko ra uning boshida ʼ ʻ turgan Xalq ta limi vaziri R.Abi nomi bilan ataldi. Abi islohoti, bir tomondan, ʼ tarkibiy tuzatishga, ikkinchi tomondan, o’quv rejalari va o’rta maktab dasturlarini modernizatsiya qilishga qaratilgan edi. Islohot maktab ta’limining zamonaviy tuzilmasini belgilab berdi: boshlang’ich maktab - to’liq bo’lmagan o’rta maktab (kollej) - to’liq o’rta maktab (litsey). Fransiyada yagona o’n ikki yillik maktab tashkil etildi. 1975-yildan boshlab maktab ta’limining frantsuz modeli quyidagi shaklni oldi: 5 + 4 + 3. Kollej umumta’lim maktabining birinchi bosqichiga aylantirildi. Kollejda ta lim ikki davrga bo lingan: kuzatish sikli (6-5-sinflar) va ʼ ʻ orientatsiya sikli (4-3-sinflar) (Fransiyada sinflarning teskari raqamlanishi mavjud). Maktabning oxirgi uchta sinfi mustaqil to liq o rta ta lim muassasalari litseylariga ʻ ʻ ʼ aylantirildi. Tarkibiy o’zgarishlar bilan bir vaqtda barcha turdagi ta’lim muassasalari 32 О.Н. Мачехина “ Реформы общего школьного образования в последней трети хх начале xxi веков во ‒ французской Республике ”. 51 uchun yangi o’quv rejalari va dasturlari yaratildi. Iqtisodiyot, falsafa, informatika kabi fanlarni o’qitish birinchi marta umumta’lim maktabining o’quv dasturiga kiritildi. Mutaxassislar Abi islohotini eng o’ylangan va samaralilaridan biri sifatida baholaydilar. 33 1981-yilda sotsialistlarning hokimiyatga kelishi bilan so’nggi ikki yillik o’qish uchun profillashni kechiktirishga qaratilgan litseylar islohoti boshlandi. 1985-yildagi navbatdagi islohot markazida boshlang’ich maktab va kollejlarda ta’lim mazmunini takomillashtirish muammosi turdi. O’quv rejalarining fan tuzilmasini modernizatsiya qilish, boshlang’ich va o’rta maktablar o’rtasidagi aloqani mustahkamlash, yangi voqelikka eng mos keladigan yangi fanlarni joriy etishga alohida e’tibor qaratildi. 34 “Fuqarolik fanlari”, “Tabiiy fanlar va texnologiya” fanlariga mustaqil o’quv fanlari maqomi berildi. Kollejda o’quvchilarning tanqidiy tafakkurini rivojlantirish, yozma va og’zaki nutq madaniyatini yuksaltirish, o’z-o’zini tarbiyalash ko’nikmalarini egallashga katta e’tibor qaratildi. Boshqa G’arb mamlakatlarida bo’lgani kabi Fransiyada ham shunday amaliyot mavjudki, unga ko’ra ta’lim sohasidagi islohotlarni tayyorlash, ularni amalga oshirishning borishi va natijalari maxsus komissiyalar yordamida nazorat qilinadi. Bu kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlash, islohotlar yo’nalishini to’g’rilash maqsadida amalga oshirilmoqda. Komissiyalarning xulosalari matbuotda e’lon qilinadi va ommaga e’lon qilinadi. Fransiya Xalq ta’limi vazirligi qoshida tuzilgan maxsus komissiya tomonidan o’tkazilgan 1985-yildagi islohot tahlili shuni ko’rsatdiki, Fransiyada umumta’lim maktabida transformatsiya jarayonlarini chuqurlashtirish zarur. 1989-yilda xalq ta’limi vaziri L.Jospin tashabbusi bilan yangi islohot boshlandi. Jospin islohotining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi: umumta’lim maktablarini boshqarish va moliyalashtirish tizimini takomillashtirish; talabalarning umumiy ta’lim sifatini oshirish; Yevropa mintaqasidagi o’zgarishlarni hisobga olgan holda o’quv jarayonini qayta tashkil etish va o’quv dasturlarini qayta ko’rib chiqish. Jospin islohotining amalga oshirilishi fransuz maktabining moddiy- 33 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3 . 34 Данилова Лариса Николаевна “ Реформирование общеобразовательной школы в европе (вторая половина XX – начало XXI в. ” Ярославль 2017 52 texnikaviy, moliyaviy va kadrlar bazasini mustahkamlashga, uning jamiyat bilan aloqalarini mustahkamlashga, maktabga tayyorgarlik sifatini oshirishga, ayrim fanlarni (xorijiy tillar) o qitish darajasini oshirishga katta ta sir ko rsatdi. Biroq,ʻ ʼ ʻ ko’p muammolarni hal qilib bo’lmadi. Bularga takrorlash, o’quvchilar tomonidan intizomiy huquqbuzarliklar, bir qator maktab fanlari bo’yicha o’quv rejalarining nomukammalligi va boshqalar kiradi. Muayyan islohotni nomlash va uning alohida bosqichlari natijalarini baholash qiyin, chunki ta’lim tizimida innovatsiyalar son- sanoqsiz amalga oshirilgan va bu Fransiyada milliy an’anaga aylangan. Islohotlar 50-yillardan beri davom etmoqda va 60-yillarning o’rtalaridan boshlab deyarli har kuni o’zgarishlar amalga oshirildi. Fransiya jamiyatida ta’lim eng ko’p muhokama qilinadigan masala. Ular bu haqda qancha gapirsalar, maktab shuncha yetarlicha darajada rivojlanmayotgandek tuyulaveradi. Shuning uchun uni yaxshilash uchun doimiy intilish lozim. Haqiqatan ham biror narsani yaxshiroq qilish mumkin ko’rinadi. Garchi bugungi kunda Fransiyada xalq ta’limi yuqori darajaga ega va bundan tashqari u amalda bepul. 35 Oliy ta’lim. Fransuz oliy ta’limi an’anaviy ravishda Yevropa mintaqasida mashhur hisoblanadi. O’z universitetlarida tahsil olayotgan chet ellik talabalar soni bo’yicha mamlakat Yevropada ikkinchi o’rinda turadi (2001-yilda 200 ming kishi). Hozirda Fransiya universitetlari yangi ta’lim tizimiga o’tmoqda. Universitet islohoti umumevropa islohoti doirasida amalga oshirilmoqda, uning maqsadi Yevropa mintaqasida oliy ta’limni maksimal darajada birlashtirishdir. Islohotning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: - Yevropa Ittifoqining turli mamlakatlarida berilgan oliy ta’lim diplomlarini birlashtirish; - Yevropa Ittifoqida talabalarning harakatchanligini oshirish; - Diplomlarni o’zaro tan olish jarayonini soddalashtirish; - Mutaxassisliklarni o’zgartirish jarayonini osonlashtirish; - Professional martaba imkoniyatlarini diversifikatsiya (xilma-xil qilish) qilish. Oliy ta’lim tizimini qayta qurish modulli kredit tizimiga asoslanadi. O’quv jarayoni semestrlarga bo’linadi va ular o’z navbatida modullarga bo’linadi, 35 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3 . 53 ularning o’tishi belgilangan miqdordagi kreditlarni olishga imkon beradi 36 . Fransiyada universitet ta’limining uch bosqichli tizimi davom etmoqda. Biroq, oliy ta’limning avvalgi ta’lim tizimiga nisbatan ma’lum tuzatishlar kiritiladi. Birinchi darajali ta’lim uch yilga mo’ljallangan va uni tugatgandan so’ng talabaga litsenziya darajasi bakalavr(180 kredit) beriladi. Ikkinchi o’quv darajasi ikki yillik o’qishga to’g’ri keladi va magistratura (300 kredit) bilan tugaydi. Ta’limning uchinchi darajasi doktorantura bilan ifodalanadi, uning davomida siz 180 kredit olishingiz kerak. Fransiyada universitet ta’limining eski va yangi tuzilmasini qiyosiy tahlil qilish: O’rganish davrlari Eski tuzilma Yangi tuzilma Birinchidan DEUG umumiy universiteti diplomi (2 yil) Litsenziat (3 yil) Ikkinchidan Litsenziya litsenziyasi (3- yil) Metriza Maitrise (4- yil) Magistr (2 yil) Uchinchidan Doktor Doctorat de Nouveau rejimi (3-4 yil) Doktor (3-4 yil) Fransiyada oliy ta’lim amalda bepul. Faqat nominal to’lov bor, uni universitetlarga kirishni istagan har bir kishi to’laydi - yiliga 1500 frank (200 36 Змеев, В.А., Каратеев А.Ю. Новые инициативы США в области образования/ В.А. Змеев, А.Ю. Каратеев// Социально-гуманитарные знания. - 2001. - N 5. - С.234-248. 54 yevrodan ortiq). Davlat ta’limi astronomik miqdorga tushadi - yiliga 400 milliard frank yoki 60 milliard yevrodan ko’proq. Bu Fransiya Respublikasidagi eng katta byudjetdir. Mudofaa sohasiga ancha kam mablag’ sarflanadi. Ta’lim narxi esa doimiy ravishda oshib bormoqda, chunki o’rta maktab - litseyni bitirgan har bir kishi universitetga erkin kirishi mumkin. Har yili talabalar soni ortib bormoqda va har bir talaba 6000 yevro turadi 37 . Fransiya ta’lim tizimi, ekspertlarning fikricha, inqirozga yuz tutgan. 1960-yillarning oxiridan boshlab Fransiyada o’qiyotganlar ulushi o’rta maktab barqaror o’sdi. 38 III. BOB. G’arbiy Yevropa davlatlari ta’lim tizimining integratsion jarayonlardagi ishtiroki 3.1- § Oliy ta’limni rivojlantirishning Yevropa tendensiyalari. Boloniya jarayonining paydo bo’lishida jahon tendensiyalari va zamonaviy oliy ta’limni yangilash va isloh qilish jarayonlariga ta’sir etuvchi omillar bilan bir qatorda Yevropa omillarining o’zi ham hal qiluvchi rol o’ynadi. 1957-yilda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatining tashkil etilishi (Rim shartnomasi) ta’lim sohasidagi integratsiya jarayonlarini rag’batlantirdi. 1958-yilda Universitet malakasini akademik tan olish to’g’risidagi konvensiya imzolandi, bu malaka egasiga Yevropa Kengashiga a’zo bo’lgan boshqa har qanday davlatdagi universitetda ta’limning keyingi bosqichida o’qishni davom ettirish imkoniyatini ochdi ( ilmiy darajalar ham o’zaro tan olingan). 1959- va 1964-yillarda Yevropa universitetlari rektorlarining konferensiyalarida milliy universitetlarning Yevropani birlashtirishga qo’shgan hissasi bo’yicha javobgarligi masalalari muhokama qilina boshladi. Konferensiya 37 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3 . 38 В.А. Капранова “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт ”. Минск – 2007 УДК 374.3. 55 ishtirokchilari universitet bitiruvchilarini aynan “yevropaliklar” qilib tayyorlash nimani anglatishini o’z ichiga olgan savolni muhokama qilishdi. 1963-yil 2-aprelda Yevropa Kengashining kasb-hunar ta’limi sohasidagi siyosatning umumiy tamoyillari to’g’risidagi qarori qabul qilindi. Eng muhimi subsidiarlik prinsipi edi. U Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo davlatlar harakatlarining ustuvorligini ta’minlaydi va ularning Yevropa Ittifoqi darajasida qarorlar qabul qilmasdan integratsiya maqsadlari va vazifalariga erishish imkoniyatini beradi. Ushbu yondashuv ikkita asosga asoslanadi: integratsiya zarurligini tan olish; bir vaqtning o’zida va bir xilda erishishning mumkin emasligi. Ta’lim sohasidagi umumiy qonunchilik umumiy ustuvorliklar, maqsad va tamoyillar asosida qurilgan, ammo tafsilotlarni muhokama qilish va ularni milliy darajada amalga oshirish uchun hali ham imkoniyatlar mavjud. Yevropa Kengashining ushbu hujjatiga muvofiq, «ta’lim butun umr» va «umumiy va kasbiy ta’limning uzluksizligi» tamoyillarining talqini berilgan. 1970-yillarda Yevropa ta lim makonida integratsiya jarayonlariniʼ rivojlantirish bo yicha keyingi qadamlar qo yildi. Shunday qilib, 1970-yilda ʻ ʻ Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo mamlakatlar vazirlari “Ta’lim sohasidagi hamkorlik to’g’risida”gi qarorni imzoladilar. Boloniya jarayonining boshlanishini 1970-yillarning o rtalarida, Yevropa Ittifoqi Vazirlar Kengashi ta lim sohasidagi ʻ ʼ birinchi hamkorlik dasturi to g risidagi rezolyutsiyani qabul qilgan paytdan ʻ ʻ boshlangan. 1976-yilda oliy ta’lim bilan bog’liq olti bandni o’z ichiga olgan birinchi «Ta’lim sohasidagi harakatlar dasturi» qabul qilindi: - universitetlarga kirish; - diplomlarni tan olish; - qo’shma o’quv dasturlari; - qisqa muddatli o’quv kurslari; - axborot siyosati; - Yevropa universiteti. 1980-yillarda talabalar, o’qituvchilar va tadqiqotchilarning harakatchanligi bo’yicha bir qator memorandumlar, shuningdek, KOMETT, ERASMUS, 56 SOCRATES, LINGUA, TEMPUS, KOLUMB, KOPERNIKUS va boshqalar dasturlari bo’yicha qabul qilingan. Ularning barchasi bitta maqsadga - Yevropa integratsiyasi salohiyatini oshirishga harakat qilishadi. Boloniya deklaratsiyasidan oldin ikkita asosiy hujjat mavjud edi: - Universitetlarning umumjahon xartiyasi (Magna Charta Universitatum); - «Oliy ta’limning Yevropa arxitekturasini uyg’unlashtirish to’g’risida» Sorbonna deklaratsiyasi. Universitetlarning umumjahon xartiyasi 1988-yil 18-sentabrda Boloniya universitetida Yevropadagi ushbu eng qadimiy ta’lim muassasasining 900 yilligi munosabati bilan chaqirilgan Yevropa rektorlarining kongressida qabul qilingan. Universitetlarning umumjahon nizomi uch qismdan iborat: muqaddima, asosiy tamoyillar, erishish vositalari. Muqaddimada aytilishicha, insoniyat kelajagi universitetlar - madaniyat va ilmiy tadqiqotlar markazlariga bog’liq. Unda universitetlarning ijtimoiy roli ham ko’rsatilgan. Universitet, nizomga ko’ra, ta’lim va tarbiya berish, avlodlarni tabiiy muhit va hayotning uyg’unligini hurmat qilishga o’rgatishdir. Universitetlarning Umumjahon Nizomi asosiy tamoyillar qatorida quyidagilarni e’lon qiladi: -universitet avtonomiyasi, madaniyatni yaratish, o’rganish, baholash va avloddan-avlodga tarqatish, barcha siyosiy hokimiyatlar va iqtisodiy bosimlardan ma’naviy va intellektual mustaqil bo’lishi lozim; -ta’lim jarayonining ilmiy-tadqiqot faoliyatidan ajralmasligi; -tadqiqot va malaka oshirish erkinligi; hukumatlar ham, universitetlar ham ushbu asosiy talabni hurmat qilishlari kerak; -universitet Yevropa insonparvarligi qadriyatlarining posboni bo’lib, turli madaniyatlarning bir-biriga o’rganish va ta’sir qilish hayotiy zarurligini tasdiqlaydi. Maqsadlarga erishish vositasi sifatida Universitetlar Umumjahon Nizomi davlat va jamiyatning universitetlarni yetarli resurslar bilan ta’minlash majburiyati 57 olishi va o’qituvchilarni o’quv va ilmiy faoliyatning uzluksizligi talablariga muvofiqligi asosida tanlash huquqini erkinligi ta’kidlanadi. Har bir oliy o’quv yurti talabalarga o’z madaniy va ma’rifiy maqsadlariga erishishlari uchun zarur erkinlik va qulayliklar kafolatlanishini (muayyan holatlardan kelib chiqqan holda) ta’minlashi kerak. Universitetlar o zaro ma lumot va hujjatlar almashishga, qo shmaʻ ʼ ʻ loyihalar sonini ko paytirishga, talabalar va o qituvchilarning harakatchanligini ʻ ʻ rag batlantirishga, stipendiyalar, maqomlar, unvonlar va imtihonlar berishda ʻ ekvivalentlik tamoyiliga amal qilishga chaqiriladi. Universitetlarning Umumjahon Xartiyasi Yevropa universitetlarining haqiqiy kredosi (ishonchi) ga aylandi. Deklaratsiyaga allaqachon yuzlab universitetlar qo’shilgan. Unda e’lon qilingan maqsadlar va ularga erishish vositalari Yevropa yoki jahon ta’limiga bag’ishlangan turli xalqaro forumlar va konferensiyalarning yakuniy hujjatlarida u yoki bu shaklda aks ettirildi. 1998-yil 25-mayda Parij universitetining 800 yilligini nishonlashda Yevropaning to rtta davlati ta lim vazirlari (Fransiya uchun Klod Allegre, ʻ ʼ Germaniya uchun Yurgen Ruttgers, Buyuk Britaniyadan Tessa Blekstoun va Italiyadan Luidji Berlinguer) ishtirok etdi 39 . Parij universitetining yubileyiga bag ishlangan tantanali marosimda Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya va Italiya ʻ ta lim vazirlari “Oliy ta limning Yevropa arxitekturasini uyg unlashtirish ʼ ʼ ʻ to g risida”gi Sorbonna deklaratsiyasini imzoladilar. Deklaratsiyaning maqsadi - ʻ ʻ Yevropa oliy ta’lim hududini standartlashtirish bo’yicha umumiy qoidalarni yaratish, bu yerda ham talabalar, ham bitiruvchilar uchun ham, xodimlarning malakasini oshirish uchun ham harakatchanlikni rag’batlantirish kerak edi. Yevropa Kengashining ushbu hujjatiga muvofiq, «ta’lim butun umr» va «umumiy va kasbiy ta’limning uzluksizligi» tamoyillarining talqini berilgan. Umumiy Yevropa ta’lim makonining uzoq muddatli maqsadlari va tamoyillari belgilab olindi. Uni tayyorlashda Yevropa Komissiyasi, Yevropa Kengashi, Yevropa universitetlar assotsiatsiyasi, rektorlar va talabalar ishtirok etdi. Sorbon deklaratsiyasining asosiy qoidalari: 39 Сорбонская декларация — The Sorbonne Declaration Архивная копия от 21 июля 2011 на Wayback Machine (англ.) 58 -oliy ta’lim sohasida ochiq Yevropa makonini shakllantirish; -oliy ta’lim tizimining xalqaro e’tirofi va xalqaro salohiyati diplomlar, darajalar va malakalarning shaffofligi va tushunarliligi bilan bevosita bog’liq; -Yevropa ta’limining raqobatbardoshligini oshirish va tan olinishi sharti sifatida oliy ta’limning asosan ikki bosqichli tuzilishiga (bakalavr, magistratura) yo’naltirish; -Yevropa kredit to’plash va o’tkazish tizimidan foydalanish; -oliy ta’limning birinchi bosqichining xalqaro tan olinishi (bakalavr); -birinchi bosqich bitiruvchilariga magistratura (qisqa yo’l) yoki doktorantura (uzoqroq yo’l) darajasini ketma-ket tartibda olish uchun o’qishni davom ettirishni tanlash huquqini berish; -magistrlar va doktorlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga tayyorgarligi; -Yevropa mintaqasida oliy ta’limga oid malakalarni tan olish to’g’risidagi konvensiyani (Lissabon konvensiyasini) tasdiqlash; -olingan bilimlarni ratifikatsiya qilish usullarini izlash va diplom va ilmiy darajalarni tan olish uchun maqbul imkoniyatlarni topish; -diplomlar va malakalarning tashqi tan olinishi hamda bitiruvchilarning ishga joylashishiga erishish maqsadida yagona tavsiyalar ishlab chiqish jarayonini rag’batlantirish; -Yevropa oliy ta’lim hududini shakllantirish; -umumiy tuzilmalar, berilgan diplomlar va ta’lim sikllari (bosqichlari, darajalari) yaqinlashtirish; -Yevropa Ittifoqining barcha fuqarolari uchun mavjud bo’lgan ta’limni doimiy ravishda takomillashtirish va yangilash orqali Yevropaning dunyodagi mavqeini mustahkamlash. 59 Agar Sorbonna deklaratsiyasining yuqoridagi tezislarini umumlashtirsak, u uchta asosiy qoidaga asoslanadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin: harakatchanlik, tan olish, mehnat bozorlariga kirish. Sorbon deklaratsiyasi butun Boloniya jarayonining peshqadami bo’ldi desak mubolag’a bo’lmaydi 40 . 3.2-§ Lissabon k onv ensiy asi 1997-yil 11-apreldagi Yevropa mintaqasida oliy taʼlimga oid malakalarni tan olish toʻgʻrisida Lissabon konvensiyasi bo’lib o’tdi. Konvensiya hamkorlik qiluvchi tomonidan boshqa davlat hududida berilgan malakalarning tan olinishini osonlashtirishga qaratilgan. Bu tegishli so’rovlarni adolatli va oqilona muddatlarda ko’rib chiqishga majbur qiladi. Malakani tan olish faqat quyidagi holda rad etilishi mumkin: Agar u arizani ko’rib chiqayotgan mamlakatning o’xshash malakalaridan sezilarli darajada farq qilsa. Malakaning tegishli talablarga javob bermasligini isbotlash uchun javobgarlik ushbu davlatning ta’lim organiga yuklanadi. Akademik harakatchanlik va e’tirof bilan shug’ullanuvchi milliy axborot markazlarining Yevropa tarmog’i Konvensiyani amalga oshirishga ko’maklashish va uning qoidalarining bajarilishini nazorat qilish majburiyatini oladi. 2013-yil avgust holatiga koʻra 53 ta davlat ushbu Konvensiyaning ishtirokchisi hisoblanadi (Avstriya, Ozarbayjon, Albaniya, Andorra, Armaniston, Belgiya, Bolgariya, Bosniya va Gersegovina, Makedoniya, Buyuk Britaniya, Vengriya, Germaniya, Gruziya, Daniya, Irlandiya, Islandiya, Ispaniya, Italiya, Kipr, Latviya, Litva, Lixtenshteyn, Lyuksemburg, Malta , Moldova, Niderlandiya, Norvegiya, Polsha, Portugaliya, 40 А. В. Макаров . “ Болонский процесс: европейское пространство высшего образования ”. Минск - 2015 60 Rossiya, Ruminiya, San-Marino, Serbiya, Slovakiya, Sloveniya, Turkiya, Ukraina, Finlyandiya, Fransiya, Xorvatiya, Chernogoriya, Chexiya, Shveytsariya, Shvetsiya, Estoniya, Avstraliya, Belarusiya, Isroil , Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Yangi Zelandiya, Rim papasi, Tojikiston). Ushbu Konvensiya ishtirokchilari Ta’lim olish huquqi inson huquqi ekanligini, bilimlarni kengaytirish va rivojlantirishning asosiy omili bo’lgan oliy ta’lim ham har bir shaxs, ham jamiyat uchun g’oyat qimmatli madaniy va ilmiy boylik ekanligini anglagan holda, oliy ta’lim tinchlik, o’zaro tushunish va bag’rikenglikni mustahkamlash, xalqlar va mamlakatlar o’rtasida o’zaro ishonchni mustahkamlashda muhim rol o’ynashini hisobga olib,Yevropa mintaqasidagi ta’lim tizimlarining xilma-xilligi uning madaniy, ijtimoiy, siyosiy, falsafiy, diniy va iqtisodiy xilma-xilligining aksi ekanligini, bu esa o’ta hurmatni talab qiladigan alohida boylik ekanligini hisobga olib, Har bir tomon davlati rezidentlari va har bir tomonning ta’lim muassasalari talabalarining boshqa davlatlarning ta’lim resurslaridan foydalanishini osonlashtirish va aniqrog’i, ularning ushbu xilma-xillik manbasidan to’liq bahramand bo’lishlariga imkon berish istagida boshqa tomonlarning oliy taʼlim muassasalarida oʻqishni davom ettirish yoki oʻqish muddatini yakunlash; Yevropa mintaqasining istalgan boshqa davlatida olingan o’qishlar, sertifikatlar, diplomlar va darajalarning tan olinishi tomonlar o’rtasida akademik harakatchanlikni kengaytirishga ko’maklashishga qaratilgan muhim chora ekanligini hisobga olib, ta’lim 61 muassasalarining mustaqilligi tamoyiliga katta ahamiyat berib, ushbu tamoyilni qo’llab-quvvatlash va himoya qilish zarurligini anglagan holda, malakalarning adolatli tan olinishi ta’lim olish huquqining asosiy elementi hamda jamiyat burchi ekanligiga ishonch hosil qilgan holda, Yevropa Kengashi va YUNESKOning Yevropada akademik tan olinishiga oid quyidagi konvensiyalarini hisobga olgan holda: - Universitetlarga kirishga olib keladigan darajalarning ekvivalentligi to’g’risidagi Yevropa konventsiyasi (1953, ETS 15) va uning protokoli (1964, ETS 49); - Universitet ta’lim davrlarining tengligi to’g’risidagi Yevropa konvensiyasi (1956, ETS 21); - Universitet malakalarini akademik tan olish to’g’risidagi Yevropa konvensiyasi (1959, ETS 32); - Yevropa mintaqasi davlatlarida taʼlim, oliy taʼlim boʻyicha diplom va ilmiy darajalarni tan olish toʻgʻrisidagi konvensiya (1979); - Universitet taʼlim davrlarining umumiy ekvivalentligi toʻgʻrisidagi Yevropa konvensiyasi (1990, ETS 138), Shuningdek, YuNESKO doirasida qabul qilingan O’rta er dengizi havzasidagi arab va Yevropa davlatlarida ta’lim, aspirantura diplomlari va ilmiy darajalarni tan olish to’g’risidagi xalqaro konventsiyani (1976) esga olib, qisman Yevropada akademik e’tirof etish bilan bog’liq holda ushbu Konventsiya dunyoning boshqa mintaqalariga oid konventsiyalar va YuNESKO xalqaro tavsiyalari 62 kontekstida ham ko’rib chiqilishi kerak va bu mintaqalar o’rtasida ma’lumot almashishni yaxshilash, Yevropa mintaqasida oliy ta’limdagi keng o’zgarishlarni e’tirof etish zarurligi. Oliy taʼlim milliy tizimlari va ular oʻrtasida sezilarli darajada diversifikatsiyaga sabab boʻlgan yuqoridagi konvensiyalar qabul qilinganidan buyon huquqiy hujjatlar va amaliyotlarni ushbu jarayonlarga muvofiqlashtirish zaruriyatini anglagan holda amaliy masalalarning birgalikdagi yechimlarini topish zarurligini anglab yetdi. Yevropa mintaqasida tan olish muammolari, hozirgi tan olish amaliyotini takomillashtirish zarurligini anglagan holda va Yevropa Kengashi va YuNESKO qo’shma homiyligida ishlab chiqilgan va qabul qilingan Konventsiyaning ijobiy ahamiyatiga ishonch hosil qilgan holda, uning Yevropa mintaqasidagi oliy ta’limning hozirgi holatiga aniqroq va yaxshiroq moslashtirilishini ta’minlash. Yevropa mintaqasida tan olish amaliyotini yanada rivojlantirish uchun asos, ushbu Konventsiya tamoyillari va qoidalarini amalga oshirish uchun doimiy mexanizmlarni yaratish muhimligini anglagan holda; quyidagilarga kelishib oldilar: I bo’lim. Ta’rifl ar I.1-modda Ushbu Konvensiya maqsadlari uchun quyidagi atamalar quyidagi ma’nolarga ega: Kirish (oliy t a’lim) Tegishli malakaga ega bo’lgan shaxslarning o’zini ko’rsatish va oliy ta’lim muassasasiga o’qishga kirish huquqi. 63 Qabul (t a’lim muassasalari v a oliy t a’lim dast urlarida) Malakali nomzodlarga ma’lum bir muassasa va/yoki oliy ta’lim dasturida oliy ta’limni davom ettirishga ruxsat beruvchi hujjat yoki tizim. Baholash (oliy t a’lim muassasalari v a dast urlari) Muayyan oliy ta’lim muassasasida yoki berilgan oliy ta’lim dasturi bo’yicha ta’lim sifatini aniqlash. Baholash (indiv idual malak a) Ayrim xorijiy malakalarning vakolatli organi tomonidan yozma xulosa yoki baholash. Tan olish v ak olat i Xorijiy malakani tan olish to’g’risida majburiy qarorlar qabul qilishga rasman vakolat berilgan organ. Oliy ma’lumot tomonlarning tegishli organlari tomonidan uning oliy ta’lim tizimining bir qismi sifatida e’tirof etilgan barcha turdagi o’quv kurslari yoki o’quv kurslari guruhlari, shuningdek, o’rta maktabdan keyingi bosqichda mutaxassislar yoki tadqiqotchilarni tayyorlash. Oliy t a’lim muassasasi Oliy taʼlim beruvchi va Tomonlarning vakolatli organi tomonidan uning oliy taʼlim tizimining bir qismi sifatida tan olingan muassasa. Oliy t a’lim dast uri tomonlarning vakolatli organi tomonidan uning oliy ta’lim tizimining bir qismi sifatida tan olingan va uni tugatgandan so’ng talaba oliy ma’lumot malakasiga ega bo’lgan ta’lim kursi. 64 O’qish dav ri oliy ta’lim dasturining baholangan va hujjatlashtirilgan, garchi o’quv dasturi bo’lmasa-da, bilim yoki ko’nikmalarni sezilarli darajada egallashni ta’minlaydigan har qanday tarkibiy qismi. Malak a A. Oliy t a’lim malak asi Oliy ta’lim dasturini muvaffaqiyatli tamomlaganligini tasdiqlovchi organ tomonidan berilgan har qanday daraja, diplom yoki boshqa sertifikat. B. Oliy ta’lim olish imkoniyatini beruvchi malakalar Ta’lim dasturini muvaffaqiyatli tugatganligini tasdiqlovchi organ tomonidan berilgan har qanday diplom yoki boshqa sertifikat va uning egasiga oliy ta’lim muassasasiga kirish uchun ko’rib chiqish huquqini beradi (kirish ta’rifiga qarang). Tan olish Xorijiy ta’lim malakasining egasiga ta’lim yoki kasbiy faoliyatga kirishi uchun uning ahamiyati vakolatli organ tomonidan rasmiy tasdiqlanishi. Talab A. Umumiy talablar Oliy ta’lim yoki oliy ta’limning ma’lum darajasiga kirish yoki ma’lum darajadagi oliy ta’lim malakasini olish uchun barcha holatlarda bajarilishi kerak bo’lgan shartlar. 65 B. Maxsus talablar Muayyan oliy ta’lim dasturiga kirishni ta’minlash yoki ma’lum bir ta’lim yo’nalishi bo’yicha aniq oliy ma’lumot olish uchun umumiy talablarga qo’shimcha ravishda bajarilishi kerak bo’lgan shartlar. II bo’lim. Davlat organlarining kompetensiyasi II.1-modda 1. Agar tomonning markaziy organlari tan olish masalalari bo’yicha qaror qabul qilish vakolatiga ega bo’lsa, ushbu tomon ushbu Konvensiya qoidalari bilan bevosita bog’lanadi va o’z hududida uning qoidalarini amalga oshirishni ta’minlash uchun zarur choralarni ko’radi. Partiyaning tarkibiy qismlari tan olish masalalari bo’yicha qaror qabul qilish vakolatiga ega bo’lgan taqdirda, ushbu tomon imzolash vaqtida yoki o’zining ratifikatsiya yorlig’i, qabul qilish, tasdiqlash yoki qo’shilish to’g’risidagi yorlig’ini yuborish paytida yoki undan keyin istalgan vaqtda tomonlardan biriga o’zining qarashlari to’g’risidagi qisqacha bayonotni taqdim etadi. Bunday hollarda tomonlarning shunday tayinlangan tarkibiy qismlarining vakolatli organlari o’z hududida ushbu Konvensiya qoidalarining amalga oshirilishini ta’minlash uchun zarur choralarni ko’radilar. 2. Ayrim oliy ta’lim muassasalari yoki boshqa organlar tan olish masalalari bo’yicha qaror qabul qilish huquqiga ega bo’lgan taqdirda, har bir tomon o’zining konstitutsiyaviy tuzilishiga yoki tuzilishiga muvofiq ushbu Konvensiya matnini bunday muassasalar va organlarga yetkazadi va barcha mumkin bo’lgan choralarni ko’radi. II.2-modda Har bir Davlat imzolash vaqtida yoki ratifikatsiya, qabul qilish, tasdiqlash yoki qo’shilish to’g’risidagi hujjatni saqlash uchun topshirayotganda yoki undan keyin istalgan vaqtda, Muqaddas Taxt (Rim papasi) yoki Yevropa hamjamiyati ushbu Konvensiyaning depozitariylaridan birini tan olish masalalari bo’yicha turli xil qarorlar qabul qilishga vakolatli organlar to’g’risida xabardor qiladi. II.3-modda 66 Ushbu Konvensiyadagi hech bir narsa ushbu Konvensiya ishtirokchisi bo’lishi yoki ishtirok etishi mumkin bo’lgan mavjud yoki kelajakdagi shartnomada mavjud bo’lgan yoki undan kelib chiqadigan, Tomonlardan birida berilgan malakalarni tan olishga nisbatan qulayroq qoidalardan chetga surib qo’yilmaydi. III bo’lim. Malakani baholash va asosiy prinsiplar III.1-modda 1. Tomonlardan birida berilgan malaka egalari tegishli organga so’rov bo’yicha ushbu malakalarni baholash uchun tegishli ruxsatga ega bo’ladilar. 2. Shu munosabat bilan jinsi, irqi, rangi, nogironligi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa qarashlari, milliy, etnik yoki ijtimoiy kelib chiqishi, milliy ozchilikka mansubligi, mulki, mulki yoki talabnoma beruvchining boshqa pozitsiyasi yoki tan olinishi talab qilinadigan malakaning ahamiyati bilan bog’liq bo’lmagan boshqa holatlar asosida. Ushbu huquqdan foydalanish uchun har bir Tomon faqat olingan bilim va ko’nikmalar asosida malakani tan olish to’g’risidagi arizani ko’rib chiqishda tegishli choralar ko’rilishini ta’minlaydi. 3.3- § Boloniya jarayonining asosiy maqsadlari va bosqichlari. 1999-yil 19-iyun kuni Boloniya shahrida 29 davlat ta lim vazirlari Yevropaʼ oliy ta lim hududini yaratish maqsadlari to g risida Qo shma deklaratsiyani ʼ ʻ ʻ ʻ imzoladilar. Uni tayyorlashda Yevropa Komissiyasi, Yevropa Kengashi, Yevropa universitetlar assotsiatsiyasi, rektorlar va talabalar ishtirok etdi. Bu Boloniya jarayonining boshlanishi edi. Boloniya jarayonining rasmiy hujjatlari quyidagilardir: -Ta’lim vazirlarining deklaratsiyasi kommuniketi, « Trendlar « tahliliy hisobotlari. - «Ta’lim tuzilmalarini tashkil etish» loyihasi. - Yevropa kredit to’plash va o’tkazish tizimi. - Dublin tavsiflovchilari - Oliy ta’lim uchun Yevropa sifat standartlari. 67 - Yevropa malakaviy doirasi. - Boloniya seminarlari va konferensiyalari materiallari. Boloniya deklaratsiyasi yevrozonaning zamonaviy sharoitlarda ishlashi uchun umumiy konteksni, jumladan, global o’lchovlar deb ataladigan narsalarni aniq belgilab beradi. Shu munosabat Yevropa oliy ta’lim hududini shakllantirishning ob’ektiv shartlari va shunga mos ravishda umumiy maqsadlari qayd etilgan. Boloniya deklaratsiyasida ilgari surilgan umumiy maqsadlarga erishish uchun ularni amalga oshirish bo’yicha «harakat yo’nalishlari» belgilangan. Boloniya deklaratsiyasida yangi ming yillikning birinchi o’n yilligida amalga oshirilishi kerak bo’lgan oltita asosiy «harakat yo’nalishi» ko’rsatilgan: - taqqoslanadigan daraja tuzilmalari va malaka tuzilmalari tizimini, shu jumladan diplom ilovasi orqali qabul qilish; - ikkita asosiy bosqichga asoslangan tizimni qabul qilish; - kredit tizimini tashkil etish (AKTSga o’xshash); - talabalar, o’qituvchilar va tadqiqotchilarning harakatchanligini ta’minlash; - ta’lim sifatini ta’minlashning Yevropa tizimini yaratish; - oliy ta’limning Yevropa o’lchovlarini rivojlantirish (ayniqsa, ta’lim mazmunini takomillashtirish bo’yicha). Yuqoridagi «harakat yo’nalishlari» Yevropa ta’lim vazirlarining Praga (2001) va Berlindagi (2003) konferensiyalarida yana to’rttasi bilan to’ldirildi: - hayot davomida uzluksiz ta’lim (LLL); - oliy ta’lim muassasalari va talabalarni Boloniya jarayoniga jalb etish; - Yevropa oliy ta’lim hududining jozibadorligini oshirish; - Yevropa oliy ta’lim hududi va Yevropa tadqiqot hududi integratsiyasi; Ushbu «harakat yo’nalishlari» ro’yxati allaqachon qo’yilgan vazifalarning amaliy yo’nalishi, ularning yangiligi va zamon talablariga muvofiqligi haqida fikr 68 beradi. Boloniya jarayonining rivojlanish dinamikasini Yevropa ta lim vazirlariʼ konferensiyalarini tayyorlash va o tkazish (birinchi o n yillikda har ikki yilda bir ʻ ʻ marta) kabi muhim bosqichlarda yaqqol ko rish mumkin. Bunday anjumanlarni ʻ tayyorlash jarayonida yuqori malakali ekspertlar guruhlari “Trendlar” tahliliy ma’ruzalarini tayyorlaydilar. Ma’ruzalarda Boloniya jarayonining “harakat yo’nalishi”ni amalga oshirish bo’yicha ishlarning umumiy holati har tomonlama tahlil qilingan, bu boradagi ilg’or universitet tajribasi keltirilgan, konferensiya ishtirokchilari uchun tavsiyalar berilgan. Bugungi kunga qadar oltita analitik hisobot taqdim etildi, ular Yevropa mintaqasi akademik hamjamiyatining mulkiga aylandi. Yuqorida qayd etilgan Praga (2001) va Berlin (2003) konferensiyalaridan tashqari, Berlin (2005), London (2007), Leuven(2009), (2010), Buxarest (2012) Vena va Budapeshtda Yevropa ta’lim vazirlarining konferensiyalari ham bo’lib o’tdi. Ushbu konferensiyalarda qabul qilingan kommyunike ( xabar qilmoq) va boshqa rasmiy hujjatlar Boloniya jarayonining o’nta asosiy «harakat yo’nalishlari»ni «Boloniya klubi»ga a’zo mamlakatlar faoliyatining boshqa tegishli yo’nalishlari bilan to’ldirdi, shuningdek, ularni amalga oshirishning tegishli mexanizmlari va tamoyillarini belgilab berdi. Ular orasida: - “Umrbod ta’lim”ni universitetlarning uzoq muddatli kompleks strategiyasiga kiritish; - talabalarni Boloniya jarayonining barcha bosqichlarida malakali, faol va teng huquqli sheriklarga aylantirish; - oliy ta’limning ijtimoiy jihatlarini hisobga olish; - oliy ta’lim amaliyotiga ikki bosqichli tizimni joriy etish; - oliy ta’limning uchinchi Boloniya sikli sifatida doktorantura darajasini belgilash va tuzilgan doktorlik dasturlarini amalga oshirish tamoyillari; - institutsional, milliy va Yevropa darajasida sifat kafolati; - oliy ta’lim sifatini ta’minlash bo’yicha standartlar va tavsiyalarni amalga oshirish; - oliy ta’lim sifatini ta’minlash bo’yicha milliy agentliklar reestrini yaratish; 69 - Yevropa oliy ta’lim hududi uchun malakaviy asosni ishlab chiqish; - milliy malaka asoslarini joriy etish; - ta’lim darajalari va muddatlarini tan olish; - Diplomga ilovani amalga oshirish; - Yevropa oliy ta’lim hududi va Yevropa tadqiqot hududi o’rtasida yaqin munosabatlarni rivojlantirish. Yevropa ta’lim vazirlarining Leven Luven-la-Neuve (2009), Vena, Budapeshtdagi (2010) konferensiyalarida Boloniya jarayonining o’n yilligi sarhisob qilindi va 2010-2020-yillardagi Yevropa oliy ta’lim hududi uchun ustuvor vazifalar belgilandi. Boloniya jarayonining faoliyati va rivojlanishining o’n yillik natijasi shuni ham o’z ichiga olishi kerakki, 1999-yilda ushbu jarayonning asoschilari bo’lgan 29 ta davlatlardan hozirda kelib a’zolari soni 47 ta davlatga ko’paydi. Shunday qilib, MDH davlatlari orasida Rossiya Boloniya jarayoniga 2003-yilda, Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya, Moldova va Ukraina 2005-yilda, Qozog’iston 2010-yilda qo’shilgan. 2010-yilda Yevropa ta’lim vazirlarining Budapesht-Vena konferensiyasida asosiy maqsad Boloniya jarayoni - Yevropa oliy ta’lim hududini yaratish e’lon qilindi. Boloniya deklaratsiyasi va Boloniyadan keyingi rasmiy hujjatlar e’lon qilingan umumyevropa integratsiyasi ta’lim jarayonining asosiy muhim xususiyatini ta’kidlaydi: «tartibli xilma-xillik» formulasi bilan eng yaxshi tavsiflangan oliy ta’limning yanada uyg’un, izchil tizimini qurish. Boloniya jarayoni Yevropada oliy ta’limni standartlashtirish yoki birlashtirishga emas, balki o’zaro yaqinlashishga qaratilgan. Avtonomiya va xilma-xillik tamoyillari o’zgarmasligicha qolmoqda. 1999-yildagi Boloniya deklaratsiyasi Yevropa oliy ta’lim hududini shakllantirishning asosiy maqsadlari qatorida ikkita asosiy siklga asoslangan tizimni qabul qilish zarurligini ko’rsatadi. Boloniyalik ekspert doktor J.Koler ta kidlaganidek, “ta lim tizimining asosiy xarakteristikasi va ta lim tizimini Yevropaʼ ʼ ʼ malakaviy doirasiga kiritish ta limning tugallangan bosqichlarini tashkil etish orqali ʼ amalga oshiriladi. Boloniya jarayoni terminologiyasida ular “sikl” deb ataladi; siklni «o’quv kursi turi» yoki o’qish bosqichi tushunchasi bilan tenglashtirish mumkin. 70 1999-yil Boloniya deklaratsiyasi Anglo-Sakson tizimida deb ataladigan ikkita asosiy siklni yaratish va bo’linishni nazarda tutgan va hozirda ko’plab mamlakatlarda bakalavrlar va magistrlar dasturlari va bitiruvlari; bundan tashqari, doktorlik darajasi uchinchi davr sifatida Berlin Kommunikesiga qo’shildi. Kelajakda bakalavriat dasturlari kontekstida qisqa muddatli o’qishlar ta’minlanishi mumkinligi taxmin qilinmoqda. Oliy ta’limning bosqichli tuzilmasini joriy etish, shuningdek, har bir bosqich avvalgi o’quv mavzulari, yondashuvlari va metodologiyalarining o’zgarishi emas, balki mohiyatan yangi ta’lim loyihasi bo’lishi talabini ham nazarda tutadi va shu bilan birga mehnat signallarini doimiy ravishda almashish imkonini beradi. 2001-yil 16-17 fevral kunlari Xelsinkida bakalavr darajalariga bag’ishlangan maxsus Boloniya seminari bo’lib o’tdi. Yevropa ta lim vazirlarining Pragaʼ sammitiga seminarning xulosa va tavsiyalarida Yevropa bakalavriatining umumiy xususiyatlari sifatida qaralishi mumkin bo lgan quyidagi omillar qayd etildi. ʻ 1. Bakalavr darajasi 180 dan 240 kredit (ECTS) gacha bo’lgan oliy ta’lim malakasidir. Daraja odatda uch-to’rt yillik to’liq vaqtda o’qishni talab qiladi. Bakalavr darajalari umrbod ta’lim paradigmasida muhim rol o’ynaydi va o’rganish har qanday darajaning ajralmas qismi bo’lishi kerak. 2. Ko’pincha birinchi daraja deb ataladigan bakalavr darajalarini an’anaviy universitetlarda yoki kasbiy yo’naltirilgan oliy ta’lim muassasalarida olish mumkin. Boloniya deklaratsiyasini imzolagan davlatlar ro’yxati: 1999-yillarda quidagi davlatlar a’zo bo’lib kirdi: Daniya, Irlandiya, Islandiya, Ispaniya, Italiya, Latviya, Litva, Avstriya, Belgiya, Bolgariya, Buyuk Britaniya, Lyuksemburg, Vengriya, Germaniya, Chexiya, Shveytsariya, Shvetsiya, Estoniya, Finlyandiya, Fransiya, Ruminiya, Gollandiya, Norvegiya, Polsha, Portugal, Malta, Slovakiya, Sloveniya, Gretsiya kabi davlatlar a’zo bo’lib kirdi. Bundan tashqari quidagi davlatlar ham a’zo bo’ldi: Ozarbayjon (2005), Albaniya (2003), Andorra (2003), Armaniston (2005), Bosniya va Gertsegovina (2003), Vatikan (2003), Gruziya 71 (2005), Qozog’iston ( 2010), Kipr (2001), Lixtenshteyn (2001), Makedoniya (2003), Moldova (2005), Rossiya (2003), Serbiya va Chernogoriya (2003), Turkiya (2001), Ukraina (2005), Xorvatiya (2001), Chernogoriya (2007) kabi davlatlar. Deklaratsiya oltita asosiy bandni o’z ichiga oladi: 1. Bitiruvchilarni ishga joylashtirish. Boloniya jarayonining muhim qoidalaridan biri bu oliy o’quv yurtlarini yakuniy natijaga yo’naltirishdir: bitiruvchilarning bilimlari o’z mamlakatlari xalqlari va boshqa Yevropa mamlakatlari manfaatlari uchun qo’llanilishi va ishlatilishi kerak. Ilmiy darajalar va boshqa malakalar Yevropaning mehnat bozorida talabga ega bo’lishi kerak va malakalarning professional tan olinishi soddalashtirilishi va osonlashtirilishi kerak. Muayyan universitet tomonidan berilgan malakalarni tan olish uchun YUNESKO tomonidan tavsiya etilgan diplom qo’shimchalarini keng qo’llash rejalashtirilgan. Turli mamlakatlar oliy ma’lumotlarini solishtirish uchun olingan bilim darajasi va sifatini tasdiqlovchi talabalar hujjatlarini aniq birlashtirish. Bunday choralar oliy ma’lumotli Yevropa fuqarolarining bandligini va Yevropa oliy ta’limining xalqaro raqobatbardoshligini ta’minlashi kerak. 2. Oliy ta’limning ikki bosqichli tizimi: asosiy va aspirantura (bakalavr va magistratura). Birinchi sikl kamida uch yil davom etadi. Ikkinchisi magistr yoki doktorlik darajasiga olib kelishi kerak. Mutaxassisliklar va mutaxassisliklarning haddan tashqari ortiqcha ro’yxati ko’plab mamlakatlarda, ham Yevropada, ham Ukrainada katta muammoga aylandi. Universitetlar va akademiyalardan olingan ilmiy darajalar o’rtasida ham katta farqlar mavjud. Diplomlar va mutaxassisliklarni standartlashtirishni ta’minlash uchun ta’lim va malaka darajasining ikki bosqichli tizimiga o’tish rejalashtirilgan: bakalavr va magistratura. Bakalavr - bu mutaxassislik bo’yicha ishlay oladigan yoki ikkinchi bosqich - magistraturaga o’tadigan o’qishni davom ettira oladigan mutaxassis. Magistratura talabaning chuqur bilimini oladi va uni ilmiy martabaga yo’naltiradi. Birinchi siklda o’qitish 3- 4 yil, ikkinchisida-1-2 yil bo’lishi kerak. Aspirantura ta’limi doktoranturada olib boriladi, bu 7-8 yillik o’qishdan so’ng doktorlik darajasini olish imkonini beradi. 72 Boloniya jarayonida ishtirok etayotgan mamlakatlarda bitta fan doktori ilmiy darajasiga ega bo’lishi kerak, masalan, tegishli fan sohalari bo’yicha falsafa doktori - tabiiy fanlar, gumanitar fanlar, iqtisod. 3. Yevropa kredit o’tkazmalari tizimi (ECTS) bo’yicha kredit tizimini tashkil etish. Kreditlar o’qitish hajmi aniqlanadigan an’anaviy birliklar deb ataladi. Har bir bunday birlikning orqasida ma’lum miqdordagi o’zlashtirilgan tushunchalar, tushunchalar o’rtasidagi bog’liqliklar, olingan ko’nikmalar, ya’ni talabalarning mustaqil ishi, oraliq va yakuniy imtihonlarni topshirish va shu jumladan, olingan bilim va ko’nikmalarning umumiy mehnat zichligi yotadi va tarbiyaviy ishlar turlari ham hisoblanadi. Yevropa bakalavr darajasini olish uchun siz 180-240 soatlik kredit, va magistratura uchun qo’shimcha 60-120 soatlik kredit to’plashingiz kerak. Bu kredit tizimi bir o’quv dasturidan ikkinchisiga, shu jumladan aspiranturaga o’tishda talabalarning harakatchanligini oshirish vositasi sifatida qaraladi. ECTS talabalarni tanib olish va harakatlanishning ko’p maqsadli vositasi, o’quv dasturini isloh qilish vositasi va boshqa davlatlarning oliy o’quv yurtlariga kredit o’tkazish vositasiga aylanadi. Jamg’ariladigan kredit tizimi talabaning barcha yutuqlarini, nafaqat o’quv yuklamasini, balki uning ilmiy tadqiqotlarda, konferentsiyalarda, fan olimpiadalarida qatnashishini hisobga olishga imkon beradi. Ba’zi mamlakatlarda kreditlarni hisoblash sharti sifatida quyidagi talab qo’yiladi: o’quv yuklamasi talabaning 50% yoki undan ortiq mustaqil ishini o’z ichiga olishi kerak. Kreditlarning yig’ish tizimi tufayli talaba bir mamlakatda oliy o’quv yurtiga kirishi va boshqa mamlakatda bitirishi mumkin bo’ladi; o’qish jarayonida universitetni yoki tanlangan mutaxassislikni o’zgartirish; bakalavr yoki magistr darajasini olgan har qanday bosqichda to’liq tayyorgarlik, hayotning qulay davrida ta’limni davom ettirish mumkin. Akademik kredit - bu talabaning o’quv ishining mehnat zichligi birligi. Har semestrda aniq 30 ta akademik kredit beriladi. O’quv yili uchun 60 ta akademik kredit beriladi. Bakalavr darajasini olish uchun siz kamida 180 kreditni (uch yillik o’qish) yoki kamida 240 kreditni (to’rt yillik o’qish) to’ldirishingiz 73 kerak. Magistrlik darajasini olish uchun talaba jami kamida 300 kredit to’plagan bo’lishi kerak (besh yillik o’qish). Kurslar soni bo’linishi mumkin emas (istisno tariqasida 0,5 kreditni hisoblash mumkin), chunki semestrga kreditlar qo’shilishi 30 raqamini ko’rsatishi kerak. Fan bo’yicha yakuniy test (imtihon, test). Intizom bo’yicha hisoblangan kreditlar soni bahoga bog’liq emas. Kreditlar berilganda, yuklamaga sinf yuklamasi (Yevropa terminologiyasida «aloqa soatlari»), talabaning mustaqil ishi, insholar, kurs ishlari va tezislar, magistrlik va doktorlik dissertatsiyalari yozish, amaliyotlar, imtihonlarga tayyorgarlik, imtihonlardan o’tish kiradi. Yevropaning olti balli yagona baholash tizimi tavsiya etiladi: A - «a’lo» (o’tganlarning 10%); B - «juda yaxshi» (o’tganlarning 25%); C - «yaxshi» (30%); D - «Qoniqarli» (o’tganlarning 25%); E - «o’rtacha» (10%); F (FX) «qoniqarsiz». 4. Talabalarning harakatchanligini sezilarli darajada rivojlantirish (oldingi ikkita fikrning bajarilishi asosida). O’qituvchilar va boshqa xodimlarning harakatchanligini oshirish, ular Yevropa mintaqasida ishlash uchun sarflagan vaqtini hisob-kitob qilish orqali. Transmilliy ta’lim standartlarini belgilash. O’z bilim va ko’nikmalarining raqobatbardoshligini anglash va tasdiqlash uchun har bir talaba qisqa vaqt ichida chet elda o’qish va malaka oshirish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak va shu tufayli asosiy universitetda o’qishga ajratilgan soat sonini kamaytirishi mumkin. Talabalarning harakatchanligi TOEFL, GRE, GMAT menejmenti va boshqa iqtisodiyot magistratura dasturiga kirish uchun test sinovlari, maqsadli tayyorgarlik orqali osonlashadi. Akademik harakatchanlik quyidagilarni nazarda tutadi: 1) talaba chet el universitetida bir semestr yoki bir yil o’qishi kerak; 2) u qabul qiluvchi davlat tilida yoki ingliz tilida o’qiyotgan bo’lsa; bir xil tillarda joriy va yakuniy testlardan o’tadi; 3) talaba uchun mobillik dasturlari bo’yicha chet elda o’qiyotgan, qabul qiluvchi universitet bepul o’qish uchun pul olmaydi; 74 4) talabaning o’zi to’laydi: sayohat; turar joy; oziqlanish; tibbiy xizmatlar; kelishilgan (standart) dasturdan tashqari o’quv mashg’ulotlari (masalan, kurslarda qabul qiluvchi mamlakat tilini o’rganish). 5) bazaviy universitetda (u kirgan talaba), agar talabalik amaliyoti dekanat bilan kelishilgan bo’lsa, qabul qilingan kreditlar hisobiga yoziladi; chet elda o’qish davrida hech qanday fanlardan o’tmagan; 6) Universitet talabaning dekanatning roziligisiz boshqa universitetlarda olgan akademik kreditlarini o’z dasturiga kiritmaslikka haqli; 7) talabalarga qo’shma diplom olishga da’vat etiladi. 5. Turli mamlakatlardagi oliy ta’limni yagona standartlarga keltirish. Bu shunga o’xshash o’quv dasturlarini ishlab chiqish, o’qitish, tadqiqotlarga tegishli. 6. Insonga hayoti davomida bir nechta diplom va ilmiy darajalarni olish imkonini beradigan uzluksiz (umrbod) ta’lim kontseptsiyasini amalga oshirish va universitet davom ettirishni istaganlar uchun axborot -moddiy bazani taqdim etish orqali moliyaviy va moddiy yordamni sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. Bu konsepsiya LLL (Life Long Learning) - umr bo’yi o’qish g’oyasiga asoslangan. Boloniya deklaratsiyasi 6 ta asosiy vazifani belgilaydi, ularning yechimi ta’lim sohasida Yevropaning birligiga hissa qo’shadi. Boloniya jarayoni xronikasi Sana Joy Hujjat 1988-yil Boloniya Universitetlar Nizomi (Magna Charta Universitatum) 11.04.1997 Lissabon Yevropa mintaqasida oliy ta’limga oid malakalarni tan olish to’g’risidagi konvensiya 75 25.05.1998 Parij Fransiya, Germaniya, Italiya, Buyuk Britaniya vazirlari tomonidan qabul qilingan Sorbonna deklaratsiyasi 1999-y.Mart Veymar Oliy ta limda akkreditatsiya va baholashʼ muammolarini muhokama qilish uchun Yevropa Ittifoqi Bosh direktorlari va Yevropa mamlakatlari rektorlar kengashlari rahbariyatining uchrashuvi. 1999-y.Mart Kopengagen Yevropa Ittifoqi mamlakatlari rektorlar kengashlari konfederatsiyasi, CRE tomonidan buyurtma qilingan va EC tomonidan moliyalashtirilgan “Oliy ta’lim tendensiyalari – I” hisoboti 19.06.1999 Boloniya Yevropa oliy ta lim vazirlarining birinchi ʼ yig ilishi Boloniya deklaratsiyasi ʻ 8-10.02.2001 14-15.02.2001 Lissabon, Berlin «Milliy ta’lim hujjatlarini akkreditatsiya qilish/validatsiya qilish» seminari Boloniya jarayoni bo’yicha milliy seminar 16-17.02.2001 1.03.2001 Xelsinki (Finlandiya) Upsala(Shvetsiya «Qisqa davrli universitet darajalari» xalqaro seminari Yevropa ta’lim va tadqiqot uchun mas’ul vazirlarning norasmiy uchrashuvi 2001-yil Praga Praga kommunikesi. «Boloniya jarayonini chuqurlashtirish» ilmiy hisoboti 2-4.03.2001 Malmyo(Shvetsiya) “Transmilliy ta’lim” xalqaro seminari 10.03.2001 Antverpen(Belgiya) Flamand hamjamiyatining Boloniya jarayoni muammolari bo’yicha seminari 76 10-12.03.2001 Antverpen Yevropalik talabalar uchun “Boloniya deklaratsiyasini amalga oshirish” seminari 13-14.03.2001 Belgrad(Sobiq Yugoslaviya) Boloniya jarayoni muammolari bo’yicha milliy seminar 29-30.03.2001 Salamanka Yevropa universitetlari konferensiyasi, qo’shma hujjatni qabul qilish 9.04.2001 Stokgolm Boloniya boshqaruv guruhi yig’ilishi 26.04.2001 Bryussel Yevropa universitetlari assotsiatsiyasi kengashi yig’ilishi; Boloniya tavsiyalar guruhi yig’ilishi 77 Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul qilingan Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda ma’qullangan . Toshkent-2020. 2. Mirziyoyev Sh.M. ” Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik” Toshkent-2021. 13-bet. 3. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 1992. 71-b. Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 28.01.2022 kuni maktab ta’limini rivojlantirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishidan. Toshkent- 2022. 4. Towards a Europe of knowledge: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions (COM/97/0563 final). – Brussels, 1997. 5. Животовская И.Г. “ Три десятилетия реформ образования в Европе: Особенности модернизации образовательной системы ”. Животовская И.Г. Высшее образование во Франции: Проблемы управления и финансирования // Экономические проблемы высшего образования в странах Западной Европы (90-е годы): Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 1999. – С. 63–87. 6. Черноморова Т.В. “ Модернизация британско системы высшего образования Очередная реформа ” 7. Грей М. Исследования и инновации в университетах: Опыт Великобритании. – Режим доступ a: http://www.britishcouncil.org/kazakhstaninspire- seminar-kazakh-session1-ru.pdf . 8. Тараканов В.В. “ Модернизация финансовой политики университетов европы в конце xx – начале xxi века ” . 9. Погорельская С.В. “ Германия: Реформы школьного и высшего образования ”. 78 10. Данилова Л. Н. “ Реформирование общеобразовательной школы в европе(вторая половина XX – начало XXI в.) ” 11. Вульфсон Б. Л. “ Западноевропейское образовательное пространство XXI века: прогностические модели ”. УДК 378 . № 1 . 2012 . 17-20- betlar. 12. Животовская И.Г. Экономические аспекты реформы высшего образования в Нидерландах // Экономика образования за рубежом: Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 2005. – С. 87–107. 13. Аристова В., “Реформы образования В великобритании” УДК 373 (420). 14. Капранова В.А. “ Образовательные реформы: отечественный и зарубежный опыт”. Минск – 2007 УДК 374.3. 15. Gillard D. Education in England: a brief history. – Chapter 8: 1979– 1990 Thatcherism: the marketisation of education. – Mode of access: http://www.educationengland.org.uk/history/chapter08.html . 16. Мачехина О.Н. “Реформы общего школьного образования в последней трети хх начале xxi веков во французской Республике”.‒ 17. Данилова Лариса Николаевна “ Реформирование общеобразовательной школы в европе (вторая половина XX – начало XXI в.” Ярославль 2017. 18. Макаров А.В. “Болонский процесс: европейское пространство высшего образования”. Минск- 2015 . 19. Данилова Л.Н. Как зарождаются школьные реформы? / Л.Н. Данилова // Журнал руководителя управления образованием. – 2014. - №8. – С. 41-46. - 0,55 п.л. 20 . Добсон П. Компании важнее университетов // Инновационные тренды. – М., 2011. – № 6. – С. 8–12. – Режим доступа: http://www.intelros.ru/ pdf/inn_trend/06_2011/03.pdf. 79 21. Смит К. Тотальные инновации по-английски // Инновационные тренды. – М., 2011. – № 6. 22. Charles D. Universities and territorial development: Reshaping the regional role of UK universities // Local economy. – L., 2003. – Vol. 18, N 1. – P. 7–20. 23. Hartly D. Education as a global positioning device: Some theoretical considerations // Comparative education. – L., 2003. – Vol. 39, N 4. – P. 439–450. 24. Hirtt N. From Brussels to Lisbon: The European Round Table educationagenda put into practice by the European Commission. – 2001. 25. Зарецкая С.Л. Проблемы финансирования высшего образования в Великобритании в 90-е годы // Экономические проблемы высшего образования в странах Западной Европы (90-е годы): Сб. обзоров. – М.: ИНИОН РАН, 1999. – С. 14–62. 26. Arnesen A.-L. International politics and national reforms: The dynamics between «competence» and the «inclusive school» in Norwegian education policies // Education inquiry. – Umeå, 2011. – Vol. 2, N 2. – P. 193–206. 27. Corbett A. Ping Pong: competing leadership for reform in EU higher education 1998–2006 // European j. of education. – Oxford, 2011. – Vol. 41, N 1. – P. 36–53. 28 . Д ж у ри нс ки й А. Н. “И ст ор ия пе да го ги ки ”. Мо ск ва 2 00 0. Кн иг а 29. Роберт Кулен «Для чего нужна интернационализация образования?», журнал «Международное образование», 2016 г. 30. Колеченко А. К. “Энциклопедия педагогических технологий” Санкт-Петербуr 2002 31. Аналитический обзор. “ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ РЕФОРМ В ОБРАЗОВАНИИ”. 32. Селевко Г.К. “Современные образовательные технологии”. Учебное пособие. М.: Народное образование, 1998. 33. Вардан Торосян. “История образования и педагогической мысли: учебник для вузов”. Книга 80 34. Komiljon HASHIMOV, “Pedagogika tarixi” Toshkent — 2005. Kitob 35. Гербарт И.Ф. “Общая педагогика, выведенная из цели воспитания. Хрестоматия по истории педагогики” В 3 т.Т.2. Новое время / Под ред. А.И. Пискунова.- М.: ТЦ Сфера, 2006.с.-286-292. Книга 81

Mavzu: G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar K irish I.BOB. G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlarning jadallashuvi.................................................................. 1. 1- §. 1980-1990-yillarda G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ta’lim sohasidagi asosiy muammolar va uni bartaraf etishga urinish................................................. 1.2-§. Islohotlardan modernizatsiyagacha: XX asr oxirlarida Yevropa mamlakatlarida ta’lim sohasidagi yangi strategiyalar............................................ II. BOB . G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasini isloh qilishning boshlanishi va borishi (Buyuk Britaniya va Fransiya mamlakatlari misolida)... 2 . 1- § Buyuk Britaniyada ta’lim islohoti maktab va oliy ta’lim misolida................... 2.2- § Fransiyada ta’limni isloh qilishning muammo va yechimlari……………….. III. BOB. G’arbiy Yevropa davlatlari ta’lim tizimining integratsion jarayonlardagi ishtiroki……………………………………………………………. 3.1- § Oliy ta’limni rivojlantirishning Yevropa tendensiyalari.................................... 3.2- § Lissabon strategiyasi.......................................................................................... 3.3- § Bolonya jarayonining asosiy maqsadlari va bosqichlari……………………… Xulosa……………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati……………………………….. 1

Kirish Ta’lim sifatini tubdan yaxshilash maqsadida , avvalo, o’quv dasturlari, o’qituvchi va domlalar uchun meto- dik qo’llanmalarini ilg’or xalqaro mezonlarga moslashtirishimiz lozim. 1 Mirziyoyev Sh.M. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Betakror Ona-Vatanimiz istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarida tubdan o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz va jahon tarixiga vatanparvarlik nuqtai nazaridan qiziqish ortmoqda. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi” 2 - deb ta’kidlab o’tadi. Sobiq sho’ro saltanati yillarida eng qadimgi davrdan to XX asr oxiriga qadar bo’lgan tariximiz soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni istiqlol yillarida tarixshunosligimizda bir qator muhim ishlar amalga oshirildi. Vatanimiz va jahon tarixiga e’tibor borgan sari kuchayib bormoqda. Mamlakat kelajagi, barcha sohalar va loyihalar muvaffaqiyati bilimli insonlarga bog’liq. Shu bois oxirgi to’rt yilda ta’lim sifatini yaxshilash, o’qituvchilar mavqeini yuksaltirish bo’yicha ko’p ishlar qilindi. Endi mamlakatimiz yangi davrga qadam qo’ymoqda. Shunga mos ravishda ta’lim sohasini yanada rivojlantirish, uzluksiz ta’limni yo’lga qo’yish uchun Ta’lim to’g’risidagi qonunda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida va boshqa 1 Mirziyoyev Sh.M. ” Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik” Toshkent-2021. 13-bet. 2 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 1992. 71-b. 2

ta’limga oid normativ-huquqiy hujjatlarda berilgan vazifalarni bajarishda rivojlangan mamlakatlarning ta’lim va tarbiyaga oid islohotlarini hisobga olish juda muhim hisoblanadi. Ta’lim to’g’risidagi qonuning 67-moddasi ya’ni Ta’lim tashkilotlarining xalqaro hamkorligi kabi jihatlarini ham hisobga olingan. O’zbekistonning 2022-2026-yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasida to’rtinchi ustuvor yo’nalish aynan ta’lim sohasini, inson kapitalini rivojlantirishga qaratilgan . Davlatimiz rahbari bu hayot-mamot masalasi ekanini ta’kidladi . “ Bu sohadagi islohotlarni kechiktirishga haqqimiz yo’q. Maktab ta’limida poydevorni bugundan mustahkam qo’yishimiz kerak. Bunga barcha e’tiborimiz va resurslarimizni safarbar qilamiz. Qiyin yo’lni tanlayapmiz, lekin shu yo’l muammolarni yechadi,” 3 – dedi Shavkat Mirziyoyev. Davlatimiz rahbari maktab ta’limi sohasidagi islohotlar juda muhim ekanini ta’kidlab, mutasaddilarga xalqaro tashkilotlar bilan birgalikda strategiya ishlab chiqish vazifasini qo’ydi. Shu asosda, Maktab ta’limini rivojlantirish dasturi qabul qilinishi belgilandi . Xususan, xalq ta’limini rivojlantirishda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning (Buyuk Britaniya, Fransiya, Finlandiya, Germaniya, Yaponiya va boshqalar) ilg’or tajribalaridan foydalanish lozimligi ta’kidlandi. 1980-yil boshidan boshlab Yevropa mamlakatlarining aksariyati ta’lim tizimini isloh qilishga kirishdi. Bu jarayon bir necha o’n yillar davom etdi va shu kungacha yakunlangan emas. Bundan tashqari, bugun biz maktab yoki oliy ta’limni isloh qilish haqida emas, balki kapitalizm rivojlanishining postindustrial bosqichi - bilimlar iqtisodiyoti ehtiyojlarini 3 Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 28.01.2022 kuni maktab ta’limini rivojlantirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishidan. Toshkent-2022. 3

qondiradigan tubdan yangi ta’lim tizimini yaratish haqida gapirayapmiz. Bu islohotlarning butun davrini ikkita asosiy bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich (1980 - 1990 -yillar oxiri), biz shartli ravishda uni «bozor islohotlari» bosqichi deb belgilaymiz, «farovonlik davlati» ning jahon va milliy faoliyatining yangi sharoitlariga moslashuvi bilan bog’liq edi. Bretton -Vuds pul tizimi qulashi va 1970-yillarning boshlarida neft narxining keskin ko’tarilishidan keyin paydo bo’lgan iqtisodiyot. Ikkinchi bosqich - ta’limning «sanoat» modelini modernizatsiya qilish va bilimlar iqtisodiyoti talablariga javob beradigan va globallashuv sharoitida iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan yangi ta’lim tizimiga o’tish hisoblanadi. Bu bosqichning boshlanishini 1997-yil noyabr oyida qabul qilingan Yevropa Ittifoqining «Bilimlar Yevropasi tomon» deb nomlangan hujjat bilan boshlangan, deyish mumkin. Hujjatda «umrbod o’qish» XXI asrda «Bilimlar Yevropasi» ning rivojlanishining asosi ekanligi va Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarni bu g’oyani hayotga tatbiq etishga chaqirdi 4 . Keyingi barcha tashabbuslar - Lissabon strategiyasi (2000-yil), Boloniya jarayoni, Lissabon strategiyasining yangi versiyasi - “Yevropa 2020-yil. “Aqlli, barqaror va inklyuziv o’sish strategiyasi «- Yevropa mamlakatlarini umr bo’yi ta’lim tizimiga o’tishga va tegishli islohotlarni amalga oshirishga undadi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot ishi G’arbiy Yevropa mamlakatlarida XX asrning 1980-yillaridan to 2000-yillar boshlarigacha bo’lgan davrdagi maktabgacha, maktab va oliy ta’lim sohasidagi islohotlarning mazmun- mohiyati haqida so’z boradi. Bu davrda biz bilamizki, Sovet Ittifoqi degan kommunistik jamiyat inqiroz yoqasiga kelib qolgan edi. Kommunistik tuzumning qulashi Yevropa davlatlarining ta’lim va tarbiya jarayonlariga ham o’zining salbiy va ijobiy jihatlari bilan o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari, jumladan Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya Federativ Respublikasida ta’lim sohasidagi amalga oshirilgan 4 Towards a Europe of knowledge: Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions (COM/97/0563 final). – Brussels, 1997. 4

islohotlar tadqiqot ishining obyekti, “Boloniya jarayoni” va “Lissabon strategiyasi” kabi hujjatlarning ta’lim sohasidagi islohotlarga ta’siri, maktab va oliy ta’lim tizimining asosiy ishtirokchilari bo`lmish – talabalar, maktab o`quvchilari, ilmiy xodimlarning jarayonlardagi ishtiroki bilan bog`liq muammolar va uning yechimlari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi XX asrning 80-90-yillarida G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasidagi islohotlar natijasida bo’lgan o’zgarishlarning muammo, kamchiliklar va yutuqlarini o’rganish. Mehnat bozorining yangi talablari maktab va oliy ta’limi oldiga yangi vazifalarni qo’ymoqda. Globallashuv va bilimlar iqtisodiyotining shakllanishi maktab va oliy ta’limning maqsad va vazifalarini o’zgartirishni taqozo etadi. An’anaga ko’ra, universitetlarning asosiy vazifasi tadqiqot va ta’lim faoliyati orqali yangi bilimlarni yaratish va tarqatish edi. Biroq, bugungi kunda oliy ta’lim bilimlar iqtisodiyotining bir qismi bo’lib, uning rivojlanishi va raqobatbardoshligini ta’minlovchi asosiy element sifatida bitiruvchilarni tayyorlash, ilmiy tadqiqotlar olib borish va yaratish uchun zarur ko’nikma va malakalarga ega bo’lgan malakali kadrlar tayyorlash orqali ta’minlanadi. Mazkur maqsadlardan kelib chiqqan holda quyidagilar magistrlik dissertatsiyasining vazifalari sifatida belgilab olindi: - XX asrning 80-90-yillarida G’arbiy Yevropa davlatlarida ta’lim sohasidagi islohotlarning ahamiyatini yoritib berish; - Ta’limdagi ilmiy bashoratlar va ularning amalga oshirilishi jarayonini tarixiy tadqiq qilish; - Maktab va oliy ta’limdagi islohotlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini tahlil qilish; - Bilimga asoslangan jamiyatni muammo va kamchiliklarining hal etish yo’llari va uning natijalari borasida tarixiy xulosalar chiqarish; 5

O'xshashlar

G‘arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar
XX asr 90-yillarida teatr, kino va musiqa san’atining rivojlanishi.
XX asrning oxiri - XXI asrning boshlarida Niderlandiya
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA
XX asr oxiri XXI asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlarida ta`lim tizimi