logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. HOZIRGI SHAROITDA GLOBAL KORRUPSIYANING IJTIMOIY FALSAFIY MOHIYATI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMI

HOZIRGI SHAROITDA GLOBAL KORRUPSIYANING IJTIMOIY FALSAFIY MOHIYATI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

358 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: HOZIRGI SHAROITDA GLOBAL KORRUPSIYANING IJTIMOIY FALSAFIY MOHIYATI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMI. MUNDARIJA: Kirish..................................................................................................................... 4 - 8 I-Bob. GLOBAL KORRUPSIYA VA UNING ILMIY – NAZARIY TADRIJIYLIGI………………………………………………………………..9-27 1.1. Korrupsiya tushunchasi, mazmun mohiyati..................................................9-17 1.2. Korrupsiyaning ko‘rinishlari va davlat, jamiyat xavfsizligiga tahdidi........18-27 II-Bob. GLOBALLASHGAN DUNYODA KORRUPSIYA VA UNGA QARSHI KURASHISHNING XALQARO TAJRIBASI............................2 8 -5 3 2.1. Korrupsiyaga qarshi kurashishning xalqaro huquqiy mexanizmlari...........28-42 2.2. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha falsafiy qarashlar........................43-53 III-Bob. KORRUPSIYAGA QARSHI KURASHISH TO ‘G ‘RISIDAGI FALSAFIY QARASHLARNING O‘ZBEKISTONDAGI INIKOSI..........5 4 -7 3 3.1. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning siyosiy – huquqiy mexanizmlari va chora – tadbirlari.....................................................................54- 62 3.2. Yangi O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning davlat siyosati.......6 3 -7 3 Xulosa................................................................................................................7 4 -7 6 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati................................................................7 7 -8 3 Kirish. Mavzusining dolzarbligi. Dunyodagi globallashuv jarayonlari jamiyatni modernizatsiya qilish bilan birga, aholining ma’naviy va madaniy hayotini yanada yuksaltirishni taqozo etadi. Bunda, inson uchun xos bo‘lgan hamda tarix davomida shakllanib ulgurgan illatlardan voz kechish qiyin jarayon hisoblanadi. Jumladan, insoniyat hayotiga va jamiyat taraqqiyotiga muntazam salbiy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan korrupsiya eng og‘ir illatdir. Ushbu illatni keng soha doirasida bartaraf etish va yechimini topish, davlatning korrupsiyaga 3 qarshi siyosatini amalga oshirishda faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish dolzarb masalalardan biridir. Jahonning yirik ilmiy markazlari tomonidan korrupsiyaning oldini olish, unga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini yaratish borasida bir qator ishlar olib borilmoqda. Jumladan, korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha idoralararo Markaziy xizmatning tashkil etilganligi, korrupsiyaga qarshi kurashishda mahalliy tuzilmalarning keng vakolatlari, korrupsiyaga qarshi kurashish bilan maxsus prokuraturaning shug‘ullanish tajribasi, korrupsiyaga qarshi kurashish bilan Adliya ombudsmaning adolatli faoliyati, davlat xizmatchilarining yuqori odob-ahloq standartlariga rioya etishi ustidan kuchli nazorat hamda aybdorlik prezumpsiyasi joriy etilganligi kabi qator mamlakatlar korrupsiya holatlarni bartaraf etish zaruratini ilgari surmoqda. Mamlakatimizda korrupsiyani oldini olish hamda bartaraf etish, ushbu illatni jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotiga salbiy ta’siri, uni oldini olishda samarali mexanizmlarni takomillashtirish va ushbu sohada yuqori samaradorlikka erishish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. “Jamiyatimizda korrupsiya balosi o‘zining turli ko‘rinishlari bilan taraqqiyotimizga g‘ov bo‘layotganligi, bu yovuz illatning oldini olmasak, jamiyatning birorta tarmog‘i rivojlanmasligi, korrupsiyaga qarshi kurashishda aholining barcha qatlamlari, eng yaxshi mutaxassislar jalb qilinmas ekan, jamiyatimizning barcha a’zolari, “halollik vaksinasi” bilan emlanmas ekan, o‘z oldimizga qo‘ygan yuksak marralarga erisha olmaymiz” 1 . Korrupsiyaga qarshi immunitetni hosil qilish uchun “korrupsioner” va korrupsiyaga shart-sharoit yaratuvchi omillarni yo‘qotish, korrupsiyani oldini olish yo‘nalishlarida sotsiologik tadqiqotlarni amalga oshirish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Falsafiy nuqtai nazardan jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabat muhitini shakllantirish, davlat boshqaruvida korrupsiya omillarini kamaytirish, unda keng aholi ishtirokini kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Bu, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning oliy majlisga murojaatnomasida belgilangan ustuvor vazifalar to‘g‘risida. https://nrm.uz/contentf. 4 o‘z navbatida, mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borish, bu orqali mamlakatimizda ijtimoiy institut sifatida korrupsiyaga qarshi kurashish samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish dolzarbligini ta’minlamoqda. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni O‘RQ–419-sonli “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida” 1 gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF- 60-son “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” 2 gi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6257- sonli “Korrupsiyaga qarshi murosasiz munosabatda bo‘lish muhitini yaratish, davlat va jamiyat boshqaruvida korrupsiyaviy omillarni keskin kamaytirish va bunda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 3 gi farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu bitiruv malakaviy ishining tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizmlarini takomillashtirish falsafiy tahlili borasida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Mazkur tadqiqotlarning birinchi qismi korrupsiyaning illat sifatidagi ko‘rinishlarining mohiyati va maqsadlarini tahlil qilishga bag‘ishlanganligi bilan ajralib turadi. Bu mavzuga antik davr mutafakkirlaridan Aflotun 4 , Arastu, Sitseron 1 , sharqda Abu Nasr Forobiy 2 , Abu Rayhon Beruniy 3 , Abu Ali ibn Sino 4 , Ibn Xaldun 5 , Amir Temur 6 kabi hukmdor va jamiyatshunos olimlarning falsafiy qarashlarida e’tibor qaratilganligi aks etgan. XX asr boshlarida 1 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 03.01.2017 yildagi O‘RQ-419-son. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 06.07.2021 yildagi PF-6257-son. 4 Платон. Диалоги. – Москва: Мысль, 1986.– С.605; Аристотель. Афинская полития / Пер. С.И.Радцига. – Москва: Соцэкгиз, 1936. – С. 198. 1 Цицерн. О государстве // Диалоги. – Москва: Наука, 1966 . 2 Abu Nasr Nasr Farobiy. Fozil odanlar shahri. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2018. 3 Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. I-jild. – Toshkent: Fan, 1968. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. Tanlangan asarlar. II-jild. – Toshkent: Fan, 1965. 4 Ибн Сина . Избранные философские произведения. – Москва: Наука, 1980 . 5 Ibn Xaldun. Kitob ul-ibar (Ibratli misollar kitobi. 1370 y.); 6 Amir Temur. Temur tuzuklari.– Toshkent: Navro‘z, 1992. 5 yashab o‘tgan A.Avloniy 7 , M.Behbudiy 8 , A.Fitrat 9 va boshqa shu kabi jadid ma’rifatparvarlarining asarlarida jamiyat taraqqiyotiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy-ma’rifiy muammolar jumladan poraxo‘rlik, birovlarni haqqini yeyish kabi illatlar xususida alohida to‘xtalib o‘tilgan. Korrupsiya muammosi XIX asrning o‘rtalaridan beri ilmiy qiziqish obyekti bo‘lib kelmoqda. Korrupsiyani ijtimoiy hodisa sifatida nazariy tahlil qilish jahon sotsiolog faylasuflari tomonidan ilmiy tahlil qilinmoqda. Shuningdek MDH, Osiyo va Afrika mintaqasi doirasida ko‘plab olimlar ushbu muammoni tadqiq qilganlar. Jumladan, A.Pinchuk, V.Polterovich, I.Brodman, F.Rikanatin, Djeyms Volfenson, I.Bondarenko V.Nomokonov, V.Polterovich, Nikolas Xamelin, Moxammad Nur Alam, Bridjitt Simmerman, Luka Saporiti, Tin Gun, Na Chjou, Mettyu Djenkinslar 1 0 ning ishlarida korrupsiyaning omillari va ildizlari, uning iqtisodiy rivojlanishga to‘sqinlik qilishi, ikkinchidan, korrupsiyaning mintaqaviy darajadagi iqtisodiy tahlili, korrupsiya uyushgan jinoyatchilik unga qarshi kurashish tendensiyalari, korrupsiyaga qarshi reklama samaradorligini o‘rganish, uchinchidan, korrupsiyaning inson hayotini farovonlashtirishga salbiy ta’siri, uni oldini olish orqali jamiyat hayotini madaniy, iqtisodiy, ijtimoiy jihatdan yuksaltirish kabi muhim ilmiy-konseptual qarashlari ilmiy ishlarida ilgari surilgan. Ayni shu mazmundagi qarashlar, ilmiy izlanishlar qilgan yurtimiz professor olimlaridan Q.Nazarov 1 , N.Shermuhammedova 2 , S.Otamurodov 3 , B.Aliev, 7 Abdulla avloniy. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. Pandlar, iboralar, hikoyalar, nabiylar hayoti, dramalar, maqolalar, sayohat xotiralari. – Toshkent: Ma’naviyat, 2004. 8 Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar.– Toshkent: Ma’naviyat,1999. 9 Abdurayf Fitrat. Tanlangan asarlar.– Toshkent: Ma’naviyat, 2009. 1 0 В.М.Полтерович “ Факторы коррупции ” , М.: 1998. – С.120; Бродман и Ф. Риканатини “ Корни коррупции. Важны ли рыночные институты? ” World Bank, 2008 . Джеймс Вольфенсон. Коррупция, как рак, препятствует экономическому развитию ” 2000 . Бондаренко И. “ Коррупция: экономический анализ на региональном уровне ” СПб.: “ Петропослис ” 2001. Номоконов В.А. “ Организованная преступность: тенденции, перспективы борьбы ” , Владивосток: Изд-во Дальневост. ун-та, 1998 . Полтерович В.М. “ Факторы коррупции ” , М.: 1998 . Николас Хамелин. “ Изучение эффективности антикоррупционной рекламы в Марокко ” ; Маракко: 2001. Мохаммад Нур Алам. “ Женщины и коррупция: опыт Шри- Ланки ” Шириланка. 2007. Бриджитт Циммерман “ Отношение граждан к коррупционным скандалам ” .2015 . Лука Сапорити “ Социальный капитал и коррупция ” . Япония. 2009. Тин Гун, На Чжоу “ Коррупция и формальные и неформальные правила китайских госзакупок рынок ” Китай. 2011. Мэттью Дженкинс. “ Роль парламентов в борьбес коррупцией ” . США. 2015 . 1 Nazarov Q. Falsafa asoslari. –T.: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”. 2012. 2 Shermuhammedova N. Falsafa. 2-nashr. –T.: “Idris Abdurauf”. 2020. 3 Otamurodov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavsizlik. –T.: “O‘zbekiston”. 2013. 6 R.Hakimov 4 , Q . Xidirov 5 shuningdek ustozlarimiz: J.Yaxshilikov 6 , Sh.Negmatova 7 va boshqalarning asarlarida korrupsiya dunyo miqyosida jamiyatni yemirib, shaxsni ahloqiy jihatdan inqirozga uchratadigan va har qanday davlat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qiladigan ijtimoiy illat ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. Yuqorida tahlil qilingan tadqiqotlarda korrupsiyani oldini olish va uni bartaraf etish muammolari ijtimoiy jarayon sifatida yetarli darajada alohida o‘rganilmaganligini ifoda etib turibdi. Shu bois mazkur tadqiqotda O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning ijtimoiy mexanizmlarini takomillashtirish ilmiy- amaliy jihatdan o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: empirik ma’lumotlar asosida O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning falsafiy mexanizmlarini tahlil etish va uni takomillashtirishga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotimizda o‘z oldimizga quyidagi vazifalarni qo‘ydik:  Korrupsiya tushunchasi, mazmun mohiyatini tahlil qilish;  Korrupsiyaning ko‘rinishlari va davlat, jamiyat xavfsizligiga tahdidi qaysi sohalarda k ‘zga tashlanishini ilmiy tadqiq etish;  Globallashgan dunyoda korrupsiya va unga qarshi kurashishning xalqaro tajribasini o‘rganish;  Korrupsiyaga qarshi kurashishning xalqaro huquqiy mexanizmlarini atroflicha tahlil qilish;  Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha falsafiy qarashlar mexanizmi tanqidiy o‘rganish;  O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning siyosiy - huquqiy mexanizmlari va chora-tadbirlari sohalar kesimida tahlil qilish; 4 Aliyev B.,Hakimov R. Korrupsiyaga qarshi kurash. Monografiya. –T.: “Yangi asr avlodi”. 2012. 5 Xidirov Q.Korrupstiyaga qarshi kurashish barchaning vazifasiga aylanishi kerak . “ Halq so‘zi ” , 2017 yil 20 dekabr . 6 Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Falsafa. Darslik. –Samarqand.: “SamDU” 2021. Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Milliy g‘oya-taraqqiyot strategiyasi. –T.: “Fan” 2017. Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Milliy g‘oya va mafkura. –T.: “Fan” 2015. 7 Negmatova Sh. O‘zbekistonda sog‘lom raqobatni rivojlantirishning ma’naviy, axloqiy va huquqiy jihatlari. Monografiya. –T.: “Sharq” 2016. 7  Hozirgi kun O‘zbеkiston Rеspublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish davlat siyosati ko‘lami rolini ko‘rsatish, hamda bugungi kun uchun qanchalik muhimligini ochib berish; BMIning hajmi va tuzilishi. Kirish, uch bob, olti paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I-Bob. GLOBAL KORRUPSIYA VA UNING ILMIY-NAZARIY TADRIJIYLIGI. 1.1. Korrupsiya tushunchasi, mazmun mohiyati. Korrupsiya ( lotincha : corrumpō — aynish, poraga sotilish) — mansabdor shaxsning o‘z mansabi bo‘yicha berilgan huquqlarni shaxsiy boyish maqsadlarida bevosita suiste mol qilishidan iborat amaliyotʼ 1 . 1 O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi birinchi jild. –T.: “ O zbekiston milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti ʻ ” 2000-yil. –B.57. 8 Mansabdor shaxslarni sotib olish, ularning poraga sotilishi ham Korrupsiya deyiladi. Korrupsiya davlat apparati va parlament faoliyatida ayniqsa, avj oladi. Saylanadigan lavozimlarga nomzodlar saylov kampaniyasini o‘tkazish harajatlarini ko‘tarish Korrupsiya ko‘rinishlaridan biridir (saylangan kishi turli imtiyozlar, yordam, xizmatlar ko‘rsatib “o‘z qarzini” qaytaradi). Aksariyat Korrupsiya lobbizm (monopoliyalarning qonunchilik organlari va amaldorlarga tazyiq o‘tkazish bilan shug‘ullanadigan muassasa va agentlari tizimi) bilan bog‘langan. Xalqaro darajada 1970-yillarda Yaponiyaga samolyotlar sotishda kompaniya tomonidan oliy davlat amaldorlarini sotib olish bo‘yicha “Lokxid ishi” eng yirik Korrupsiya ko‘rinishlariga misol bo‘ladi. Porani xaspo‘shlash uchun yirik bitishuvlarda ko‘proq “xizmat haqi” to‘lash amaliyotidan foydalaniladi. Bu atama, odatda mansabdor shaxs tomonidan unga ishonib topshirilgan vakolatlar va huquqlaridan shaxsiy manfaatlar uchun jamiyat tomonidan o‘rnatilgan qonunlar va axloqiy tamoyillarga zid bo‘lgan holda foydalanishni anglatuvchi tushuncha hisoblanadi. Bulardan tashqari, korrupsiya mafiyalashgan davlatlarga xos bo‘lgan tipik holat,ya’ni mansabdor shaxslarni sotib olish,ularning sotqinlik qilishini ham anglatadi. S h u tariqa, Ye vropa tillariga tegishli bo‘lgan mazkur atama,o‘zining dastlabki asl ma’nosidan ko‘ra kengroq ma’noni anglatadi,ya’ni semantik 2 ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda rivojlanib borayotgan, jahon hamjamiyati vakillarini tobora tashvishga solayotgan global muammolardan biri bo‘lgan korrupsiya jamiyat xavfsizligi va barqarorligi, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy rivojlanishi va hukumatning institusional rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan illatlardan biridir. Korrupsiyaga oid jinoyatlar hukumat vakillarining jamiyat oldidagi obro‘siga putur yetkazibgina qolmay, ichki va tashqi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning samarali yo‘lga qo‘yilishida ham jiddiy muammo tug‘diradi. Korrupsiya bilan bog‘liq muammolarning keng talqin qilinishi va huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida korrupsiyaga qarshi kurashga qaratilgan chora-tadbirlarning kuchaytirilishiga qaramay ushbu jinoyatni ildiz otib borishi 2 Semntika (yunoncha semantikos- ifodalovchi bildiruvchi) degan ma’nonii bildiradi. 9 uning mohiyatini yanada chuqurroq tahlil qilish va paydo bo‘lish sabablarini kengroq o‘rganishga undaydi. Zero, “korrupsiya kasalligini” yengishda bugungi kunda mamlakatimizda joriy qilingan ma’muriy chora tadbirlarning o‘zi yetarli emas. Poraxo‘rlikni oldini olishgan bo‘lgan urinishlar har tomonlama puxta ishlab chiqilishi, bunda aholining milliy mentaliteti, siyosiy madaniyati, ijro etuvchi hokimiyat organlari ustidan nazoratni amalga oshiruvchi fuqarolik institutlarining rivojlanganlik darajasini ham qamrab olinishi lozim. Korrupsiya hodisasining ilmiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, poraxo‘rlik jinoyatijuda keng qamrovli tushuncha bo‘lib, hatto korrupsiya so‘zining etimologiyasi ham ingliz adabiyoti va boshqa xalqlar adabiyotida tarixiy nuqtai nazardan turlicha ma’no va konnotatsiyaga ega 1 . Korrupsiyaning xarakterli belgisi mansabdor shaxsning xatti-harakatlari bilan uning ish beruvchisi manfaatlari o‘rtasidagi ziddiyat yoki saylangan shaxsning xatti-harakatlari bilan jamiyat manfaatlari o‘rtasidagi ziddiyat hisoblanadi. Odatda, korrupsiyaning ko‘p turlari mansabdor shaxs tomonidan sodir etilgan firibgarlikdan iborat bo‘lib,ular davlat organlariga qarshi jinoyatlar toifasiga kiradi. Har qanday mansabdor shaxs – amaldor, deputat, sudya, huquqni muhofaza qilish organlari xodimi, ma’mur va boshqalar o‘zlariga tegishli bo‘lmagan har qanday resurslarni tarqatish sohasida korrupsiyaga duchor bo‘lishi mumkin. Korrupsiyani rag‘batlantiruvchi asosiy omil – bu hokimiyatdan foydalanish bilan bog‘liq holda ko‘proq iqtisodiy foyda olish imkoniyatining mavjudligi bo‘lsa, ularni tiyib turuvchi omil esa qilmishining oshkora bo‘lib qolishidan hadiksirash va jazo olishdan qo‘rqishidir. Aksariyat chet el tadqiqotchilarining talqiniga ko‘ra, korrupsiya atamasi lotincha “corruptio” - “talon taroj” va “buzilish” ma’nolarini anglatuvchi so‘zdan kelib chiqqan 1 . 1 Friedrich Carl J. The Pathology of Politics: Violence, Betrayal Corruption, Secrecy and Propaganda. NewYork: Harper&Row, 1972. –P.129. 1 Волженкин Б.В. Коррупция: серия ―Современные стандарты в уголовном праве и уголовном процессе. – СПб., 1998. –C.5. 10 Ushbu tushunchaning axloqiy va madaniy prinsiplar asosidagi talqini rus tadqiqotchisi, yuridik fanlar nomzodi Mishin G.K. izlanishlarida o‘z aksini topadi. Uning fikriga ko‘ra, korrupsiya atamasi lotin tilidagi ikkita so‘zdan iborat bo‘lib, “cor”, “ruptum” – “yurak”, “ruhiyat”, “buzilishi”, “barbod bo‘lishi” degan ma’noga ega 2 . Oksford ingliz tili lug‘atida korrupsiya tushunchasining 9 ta ma’nosi berilgan bo‘lib, ulardan faqat bittasini siyosiy kontekstda qo‘llash mumkin: korrupsiya pora yoki boshqa ta’magirlik turlari orqali davlat vazifalarini bajarish yoki bajarmaslik davlat, korporatsiyalar va boshqa idoralarda korrupsiya amaliyotlaridan foydalanish yoki ularda ishtirok etish 3 . O‘zbek tilining izohli lug‘atida esa mansabdor shaxslarning o‘zlariga ishonib topshirilgan huquqlari va hokimiyat vakolatidan shaxsiy boylik orttirish maqsadida foydalanishi (korrupsiya poraxo‘rlik, mansabni suiste’mol qilish va boshqa noqonuniy harakatlarni o‘z ichiga oladi) 4 . Korrupsiyaning tizimli xususiyatlaridan biri korrupsiyalashgan davlat tashkilotlarida ishlaydiganlar mansabdorlarning o‘z lavozimini saqlab qolish uchun quyi pog‘onadagilardan majburiy tarzda pora yig‘ib olishi orqali olgan porasini yuqori pog‘onadagi mansabdorlar bilan bo‘lishishida namoyon bo‘ladi. Bunday holatning mavjudligi jamiyatning iqtisodiy o‘sishi va rivojlanishiga jiddiy to‘sqinlik qiladi. Odamlarni esa ma’naviy-mafkuraviy tanazzulga duchor etadi. Bugungi kunda mamlakatimizda jahon hamjamiyati bilan birgalikda korrupsiyaga qarshi kurashish muammosiga juda katta e’tibor berilmoqda. C h unki, korrupsiya har qanday jamiyatning barqaror rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan holda, xalq manfaatlarini ko‘zlab amalga oshi r ilayotgan islohotlarning borishi o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazmoqda. Xo‘sh, shunday ekan korrupsiya nima, uning genezisi, evolyu t siyasi, xullas, u salbiy hodisa sifatida tarixiy makon va zamonning qaysi kesishgan nuqtalarida paydo bo‘lgan degan savollar tug‘iladi? 2 Мишин Г.К. О теоретической разработке проблемы коррупции / Под ред. В.В.Лунеева // Коррупция: политические, экономические, организационные и правовые проблемы.– М .: Юрист , 2001. –C. 364. 3 The Oxford English Dictionary, Second Edition, 1986. Vol. 3. –P.974. 4 Begmatov E., Mamaaliyev A.,Maxkamov N., Mirzayev T., va boshqalar. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. –T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy nashryoti, 2006-yil. –B.409. 11 Bu savolga Birlashgan Millatlar Tashkilotining korrupsiya bilan xalqaro kurash hujjatida: “Korrupsiya – bu davlat hokimiyatining o‘z manfaatlari yo‘lida suiste’mol qilishidir 1 . X ususan: 1) davlat mulkini yuqori lavozimdagi amaldor shaxslar tomonidan o‘zlashtirish, o‘g‘irlash; 2) o‘zining manfaatlari yo‘lida o‘z lavozimini suiste’mol qilish; 3) shaxsiy manfaatdorlik va jamiyat oldidagi burchining o‘rtasidagi to‘qnashuv” 2 ,– degan javoblar berilgan. S h uningdek, Transparensy International, Jahon banki va boshqa tashkilotlar tomonidan berilgan ta’riflarda:” Korrupsiya – ishonib topshirilgan hokimiyatni shaxsiy manfaatlar yo‘lida suiste’mol qilishdir” 3 , – degan ta’rif berilgan. etish”,– degan ta’rif berilgan. Bu degan so‘z korrupsiya bu pul, qimmatbaho S h uningdek, O‘zbekiston Respublikasining 2017 yil 3 yanvar, O‘RQ-419-sonli “ Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida” qonunida: “ Korrupsiya — shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim buyumlar ko‘rinishida imtiyozlar olish uchun mansab vakolatlarini suiste’mol qilish, pora berish, pora olish, o‘z vakolatlarini suiste’mol qilish, tijorat pora olish yoki boshqa shaxsning o‘z rasmiy mavqeidan jamiyat va davlatning qonuniy manfaatlariga xilof ravishda noqonuniy foydalanishidir. Mulkiy xususiyatga ega bo‘lgan boshqa mulk yoki xizmatlar, o‘zi uchun yoki uchinchi shaxslar uchun boshqa mulkiy huquqlar yoki boshqa shaxslar tomonidan ushbu shaxsga ushbu imtiyozlarni noqonuniy ravishda berish; shuningdek, ushbu harakatlarni yuridik shaxs nomidan yoki uning manfaatlari uchun amalga oshirish, demakdir. Kishilik tarixiga nazar tashlasak, korrupsiyaning ham salbiy ijtimoiy fenomen sifatida juda qadim zamonlarda paydo bo‘lganligiga ishonch hosil qilamiz. Bu asosan urug‘ va qabilalarning paydo bo‘lishidagi boshqaruv tizimining 1 Справочный документ о международной борьбе с коррупцией. Секретариат ООН. А/ CONF .13 Apr .1995. 2 Практические мерқ борьбқ с коррупцией. Руководство,подготовленное Секретариатом ООН. А/ CONF . 29 May .1995. 3 Chinhamo O., Shumba G. Institutional working definition of corruption // ACT Southern Africa Working Paper. 2007. No. 1 12 shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lib, urug‘ y etakchisi va qabila boshlig‘ining o‘rnatilgan tartib-qoidalarni o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishi, aniqrog‘i,urug‘ va qabilalarning oziq-ovqat, kiyim-kechak resurslarini o‘z boshimchalik bilan taqsimlanishi natijasida paydo bo‘lgan,desak yangilishmagan bo‘lamiz. Kishilik tarixida korrupsiyaga qarshi kurashchi sifatida tilga olingan birinchi hukmdor miloddan avvalgi XXIV asrning ikkinchi yarmida Lagash shahar- davlatining shumerlar podshosi Uruinimgina bo‘lgan . Podsho tomonidan odamlarning, ayniqsa mansabdorlarning korrupsiyaga aralashgani uchun ko‘rgazmali tarzda, shafqatsiz jazolar qo‘llaganiga qaramay, u kutilgan natijalarni bermagan. Bu ko‘rilgan chora-tadbirlar eng xavfli jinoyatlarning oldi olingan bo‘lsada, biroq, quyi pog‘onada pora olish va berish borasida korrupsiya keng tarqalgan. Shuningdek i nsoniyat tarixida korrupsiyani tugatish yo‘llari va huquqiy asoslari Hindistonda yaratildi degan qarashlar ham mavjud. Bundan 2,5 ming yil avval yozilgan “Artxashastra yoxud Siyosat ilmi” kitobi davlatni boshqarish va xo‘jalik yuritish mavzuiga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘sha davrning siyosiy va iqtisodiy qomusi sifatida dunyoga keldi. Bu asarga davlatni tuzish, boshqarish va uni rivojlantirishning huquqiy asoslari, deb qarash ham mumkin. Kitob muallifi sifatida brahman Kautile nomi (u Chanakya ismi bilan ham mashhur) zikr etiladi. “Artxashastra”ning 26-bo‘limi korrupsiyaga bag‘ishlangan. Bo‘limda korrupsiya “o‘zlashtirish” iborasi orqali izohlanadi: “Shohning shaxsiy yoki boshqa mulklariga qo‘l cho‘zish o‘zlashtirishdir. Bu holatda narxi yuqori bo‘lgan buyumlarni o‘zlashtirganlik uchun o‘lim jazosini qo‘llash, narxi o‘rtacha bo‘lgan buyumlarni o‘zlashtirganlik uchun ularni undirib olish, narxi past bo‘lgan mulklarni o‘zlashtirganlik uchun ularni qaytarib olish jazolarini tayinlamoq lozim”. “Artxashastra”da poraxo‘rlikning qirqta turi tasnif etiladi. Korrupsiyaning oldini olishga javobgar mansabdor shaxs vaqti-vaqti bilan xalq to‘planadigan joylar va bozorlarda quyidagicha murojaat qilib turishi lozimligi aytiladi: “Biron bir boshliqdan zarar ko‘rganlar bo‘lsa, shu haqda bizga xabar bersinlar” 1 . 1 Ahmedova R. Korrupsiyaga qarshi birga kurashamiz.O‘zbekistonda ilmiy-amaliy tadqiqotlar mavzusidagi konferensiya. “Tadqiqot.uz”. –B.7. 13 Miloddan avvalgi IV asrda Bxarata (Hindiston) vazirlaridan biri tomonidan korrupsiya muhokamasiga oid birinchi traktat “ Artxa – shastra ” Kautil ‘ya taxallusi bilan nashr etilgan. Unda “ qirolning mulki, hech bo‘lmaganda ozgina bo‘lsa ham, ushbu mulk uchun mas’ul bo‘lganlar tomonidan o‘zlashtirilishi mumkin emas ” degan pessimistik xulosa qayd etilgan. Qadimgi Misr fir ‘avnlari ham shunga o‘xshash muammolarga duch kelishgan, chunki bu y erda amaldorlarning katta keng qamrovli byurokratik apparati mavjud bo‘lib, ular erkin dehqonlar, hunarmandlar va hatto harbiy zodagonlarga nisbatan qonunsizlik va o‘zboshimchalikni qilishlariga keng imkoniyatlar yaratib berishgan. Bu haqda Itahotel degan bir shaxsning “ boshliq oldida belingizni bukib ta’zim qiling, shundagina uyingizda tartib, ish haqingiz to‘liq bo‘ladi, chunki boshliq oldida qarshilik qilgan odam yomon odam, uni rozi qilsangiz yashashingiz oson bo‘ladi” 2 ,– degan so‘zlari hozirgacha saqlanib qolgan. Sudyalarning sotqinligi alohida tashvish uyg‘otgan, chunki ular pora evaziga sotilib mulklarni noqonuniy ravishda taqsimlash va nizolarni qonunchilik doirasidan tashqarida hal qilishga berilib ketganlar. S h uning uchun ham y etakchi din vakillari sudyalarning poraxo‘rligini qoralab: “ ... boshliq sovg‘a talab qiladi, sudya esa pora olish uchun sud qiladi, zodagonlar o‘z qalblarining yomon istaklarini qondirish uchun ishni buzib ko‘rsatadilar”, “ Sovg‘alarni qabul qilmang, chunki sovg‘alar ko‘zi ochiqlarni ko‘r qiladi va haq-huquqlarni izdan chiqaradi ” 1 ,– deganlar. Qadimgi Rim qonunlarining XII jadvalida qayd qilingan “sorrumpere ” atamasi “ sud y a guvohlik beruvchilarni pulga sotib olish ” va “ sudyaga pora berish ” : “Siz sud kelishuvi paytida tayinlangan ( ishni ko‘rib chiqish uchun ) va ( bu ishda ) pul pora olganlikda aybdor deb topilgan sudya yoki vositachini o‘lim bilan jazolash to‘g‘risidagi qonunning qat ‘iy qarorini ko‘rib chiqmoqchimisiz? ” 2 ,– degan ma’noda ishlatila boshlagan. 2 Хрестоматия государства и права зарубежных стран. Древность и Средние века /сост. В. А. Томсинов. –М.: Зеркало, 1999; 2004. — С. 56. 4drf 1 Библия. Ветхий Завет. — М., 1994. — С. 352. 2 Таблица IX. 3. Авл. Гелий / Законы XII таблиц. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран / под ред. В. А. Томсинова. — М.: Зеркало, 1999. С. 120. 14 Korrupsiyani tushunish masalasida Nikkolo Makiavellining asarlari alohida ahamiyat kasb etgan. U korrupsiyani kasallik bilan taqqoslab, u qichima kasaliga o‘xshash bir narsdir. Avvaliga uni tanib olish qiyin, ammo davolash osonroq. Agar unga e’tibor berilmasa, uni tanib olish oson, ammo davolash qiyin,degan xulosaga kelgan 3 . XVIII asr oxiridan boshlab G‘arbda jamiyatning korrupsiyaga bo‘lgan munosabatida burilish boshlangan. Bu davrda liberal islohotlar davlat hokimiyati unga bo‘ysunadigan odamlar manfaati uchun mavjud, shuning uchun “ fuqarolar amaldorlar tomonidan qonunlarga qat ‘iy rioya qilish evaziga hukumatni qo‘llab- quvvatlaydilar ”, - degan shior ostida amalga oshirildi. Xususan, 1787 yilda qabul qilingan AQSH Konstitutsiyasiga binoan, pora olish AQSH prezidentiga nisbatan impichment e’lon qilinishi mumkin bo‘lgan aniq ko‘rsatilgan ikkita jinoyatdan biridir. Yaqindagina AQSHning sobiq Prezidenti Donald Trump korrupsion holat yuzasidan sud qilinganligi xam bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Jamiyat davlat apparati ishining sifatiga tobora ko‘proq ta’sir o‘tkaza boshladi. Siyosiy partiyalar va hukumat tomonidan tartibga solish kuchaygan sari, siyosiy elita va yirik biznesning til biriktirishi epizodlari tobora ko‘proq tashvishga tushdi. Shunga qaramay, X I X-XX asrlarda rivojlangan mamlakatlarda korrupsiya darajasi boshqalariga qaraganda birmuncha pasaygan 1 . Har qanday hodisa odamlar tomonidan axloqiy-ma’naviy jihatdan baholanadi. S h unga ko‘ra korrupsiyaning turli ko‘rinishlariga ham har xil axloqiy baho beriladi. Bunda ba’zi harakatlar – jinoiy , boshqalari esa – axloqsiz hisoblanadi. Oxirgisiga, qoida tariqasida, meritokratiya tamoyilini buzadigan siyosiy yo‘nalishga asoslangan qarindoshlik va homiylik kiradi. 3 Макиавелли Н. Избранное. — М., 1989. — С. 78-79. 1 Bardhan P. Corruption and development: a review of issues. — In: Political corruption: concepts and contexts / Ed. Heidenheimer A. J., Johnston M. 3rd ed. New Brunswick, NJ: Transaction, 2002. — ISBN 978-0-7658-0761-8 — P. 331. ( англ .). Glaeser E. L., Goldin C. Corruption and reform: an introduction ( англ .) // NBER Working Paper 10775. 2004. 15 Biroq, korrupsiyaga nisbatan nisbatan ijobiy munosabat ham mavjud. Bu xususda Kanzas universiteti biznes professori Duglas Xyuston; “ Korrupsiya rivojlanmagan joyda qonun ustuvorligining foydali o‘rnini bosishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, korrupsiyaning foydasi - qo‘shimcha sermahsul operatsiyalar natijasida hosil bo‘lgan qiymat - bu xarajatlardan oshib ketishi mumkin. Bunday holat, ehtimol, biznes yuritishning qonuniy imkoniyatlari keskin cheklanganda yuzaga keladi” 2 ,– degan fikrni bildirgan. Korrupsiyani lobbichilikdan ajratish kerak. Lobbi olib borayotganda, mansabdor shaxs o‘z vakolatlarini tayinlash imkoniyatini oshirish yoki ma’lum bir guruh nomidan harakat qilish evaziga korporativ zinapoyada ko‘tarilish uchun ham ishlatadi. Farqi shundaki, lobbichilik uchta shartni qondiradi : 1. Mansabdor shaxsga ta’sir o‘tkazish jarayoni raqobatdosh bo‘lib, barcha ishtirokchilarga ma’lum bo‘lgan qoidalarga amal qiladi. 2. Y a shirin yoki yon to‘lovlar mavjud emas. 3. Mijozlar va agentlar bir-biridan mustaqil, chunki hech bir guruh boshqa guruh tomonidan olingan foydadan ulush olmaydi 3 . Korrupsiyaning eng xavfli shakllaridan yana biri – bu jinoiy javobgarlik deb tasniflanadi. Bularga, birinchi navbatda , o‘zlashtirish (o‘g‘irlik) va pora kiradi. O‘zlashtirish - mansabdor shaxsga topshirilgan resurslarni shaxsiy maqsadlar uchun sarflab yuborish bo‘lib, uning oddiy o‘g‘irlikdan dastlab odam resurslarni boshliqdan, mijozdan va boshqalar qonuniy ravishda tasarruf etish huquqi olganligi bilan farqlanadi. Ko‘pgina hollarda, agar pora berish tovlamachilikning natijasi bo‘lmasa, pora beruvchi ushbu bitimdan asosiy foyda oladi. Ovozlarni sotib olish ham jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi (garchi ba’zilar buni korrupsiya emas, balki vijdonli saylov kampaniyasining bir turi deb hisoblashadi). Ko‘pincha hokimiyatni zo‘rlik bilan almashtirishga chaqiruvlarning sababi ham korrupsiya bilan bog‘langan bo‘ladi. Bunda shu bilan birga, ko‘pincha ma’lum bir siyosiy elitaga emas, balki umuman siyosiy tizimga qarshi ayblovlar 2 Дуглас Хьюстон. Способна ли коррупция улучшить положение дел в экономике?. inLiberty.ru. 3 Jain A. K. Corruption: a review // Journal of Economic Surveys. — 2001. — Vol 15, No. 1. — P. 71. doi:10.1111/1467-6419.00133 ( англ .) 16 qo‘yiladi. Oskar Arias Sanches ta’kidlaganidek, avtoritar rejimlar hokimiyatni suiste’mol qilishning katta qismini jamoatchilikdan yashirishga qodir, shuning uchun ularning korrupsiyasi to‘g‘risida xulosa butun dunyo uchun o‘ta muhim dalillar va zararli oqibatlarni tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Aksincha, demokratiyadagi korrupsiya ko‘pincha katta zarar etkazishdan oldin keng reklama qilinadi va bostiriladi. Biroq, davriy mojarolar fuqarolarda ularning mamlakatda siyosiy qarorlar qabul qilish jarayoniga ta’sir o‘tkazish qobiliyatiga va demokratiyadan ko‘ngli qolganiga shubha uyg‘otishigacha olib keladi 1 . Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, tarixda qilinan xatolardan to‘g‘ri xulosa chiqarib, kelajakni korrupsiyasiz birgalikda qurishimiz, buning uchun avvalo o‘zimizni o‘zimiz tarbiya qilishimiz, korrupsiyanining har qanday ko‘rishnishini bartaraf qilish uchun birgalikda kurashishimiz zarurdir. Qabul qilingan Qonun esa davlat va jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta’sir etuvchi mazkur illatga qarshi kurashishning huquqiy mexanizmi sifatida xizmat qiladi. 1.2. Korrupsiyaning ko‘rinishlari va davlat, jamiyat xavfsizligiga tahdidi. Korrupsiyaning kelib chiqish ildizi qayerda? Uning kelib chiqish sabablarini aniqlash, korrupsiyaga qarshi kurashning samarali yo‘llarini topish bo‘yicha mutaxassislar, turli institutlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan yuzlab, minglab tadqiqotlar o‘tkazilgan. O‘ziga xos reytinglar tuzilib, har xil ko‘rsatkich va raqamlar qayd etilgan jadvallar yaratilgan. Hatto korrupsiyaning xilma-xil ko‘rinishidagi formulalari ham ishlab chiqilgan. Hanuzgacha, barcha millatlar uchun qo‘l keladigan qarshi kurashda asqotadigan 1 Ариас Санчес, О. Предисловие // Основы борьбы с коррупцией (системы общегосударственной этики поведения) / Под ред. С. В. Максимова — М.: 1999 . –C.57. 17 yagona yechim yo‘q. Gap shundaki, korrupsiyaning asl ildizi uning paydo bo‘lish geografiyasi bilan o‘zgaradi. Bu yerda kalit so‘zi “davlat organlari xodimlari” sanaladi. Ya’ni, ushbu jumlaning o‘zi korrupsiya darajasi yuqori ekanida davlat xizmatchilarining roli muhim ekanligini ko‘rsatadi. Davlat organlarida xizmat qilayotganlarni bunday qabih ishga qo‘l urishga nima undamoqda? Javob yana izohning o‘zida yastanib turibdi: “moddiy yoki mulkiy yo‘sinda, g‘ayriqonuniy shaxsiy naf ko‘rish maqsadida!” . Tabiiyki, korrupsiya ortida mo‘may daromad topish ilinji turibdi, biroq har bir quyi bosqichda uning hakalak otishiga davlat xizmatchilarining oylik maoshi pastligi sabab bo‘lmoqda. Keling unda tadqiqotimizni Korrupsiyaning tasniflash dan boshlaymiz , uning jamiyatda egallagan o‘rniga, xususan faoliyat mezonlariga qarab bir necha turlarga ajratishga aytiladi. S h unga ko‘ra korrupsiyani ko‘plab mezonlarga ko‘ra tasniflash mumkin. Bular asosan quyidagilardan iborat:  o‘zaro ta’sir qiluvchi sub ‘ektlarning turlari bo‘yicha (fuqarolar va kichik xodimlar, firmalar va mansabdor shaxslar, millat va siyosiy rahbariyat);  foyda turi bo‘yicha (foyda olish yoki xarajatlarni kamaytirish);  yo‘nalishi bo‘yicha (ichki va tashqi);  sub ‘ektlarning o‘zaro aloqa yo‘li;  markazlashtirilganlik darajasi;  bashorat qilinishi mumkinligi;  izchilligi va boshqalar. Bugungi kunda korrupsiyaning quyidagi turlari mavjud : 1. Kundalik turmushdagi korrupsiya. 2. Ishbilarmonlikdagi korrupsiya. 3. Y u qori hokimiyatgi korrupsiya. 4. Korrupsion xizmatlar bozori. 5. Xususiy shaxsning qiziqishlari. 6. Korrupsiyaning boyib borish sohalari 1 . 1 Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Falsafa. Darslik. –Samarqand.: “SamDU” 2021. –B.478. 18 Quyida ularning atroflicha taxlili bilan tanishamiz. 1. Kundalik turmushdagi korrupsiya. Korrupsiyaning bu turi oddiy fuqarolar va mansabdor shaxslarning o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi. Unda fuqarolarning turli xil sovg‘alari va amaldorga va uning oila a’zolariga xizmatlari kiradi. Ushbu toifaga qarindoshlik (nepotizm) kiradi. 2. Ishbilarmonlikdagi korrupsiya. Korrupsiyaning bu turi hukumat va biznes o‘zaro aloqada bo‘lganda yuzaga keladi. Masalan, biznes mojarosida tomonlar o‘z foydasiga qaror chiqarish uchun sudyaning yordamiga murojaat qilishlari mumkin. 3. Y u qori hokimiyatgi korrupsiya . Korrupsiyaning bu turiga demokratik tizimdagi siyosiy rahbariyat va oliy sudlar kiradi. Bu hokimiyatda o‘rnashib olgan vijdonsiz kishilar guruhining o‘zlarining manfaatlarini ko‘zlab, saylovchilar manfaatlariga zarar etkazadigan darajada siyosat olib borishdir. 4. Korrupsion xizmatlar bozori. Bu sohada eng keng tarqalgan narsa - markazlashtirilmagan (tashqi) korrupsiya bo‘lib, bu mansabdor shaxs va alohida shaxs o‘rtasida individual ravishda tuzilganib o‘zaro foydali kelishuv hisoblanadi. S h u bilan birga, bu kelishuvga birgalikdagi tashkilot a’zolaridan iborat bo‘lgan ichki korrupsiyani ham qo‘shib olishsa,bu esa unga uyushgan jinoyatchilik tusini beradi. Bixeviorizm 2 doktrinasiga ko‘ra, inson biron bir jamoaga kirar ekan, u albatta ushbu jamoada qabul qilingan xulq-atvor qoidalarini ham qabul qiladi. S h uning uchun, bordiyu, agar idora ichidagi jamoaning madaniyati pora olish yoki berish bilan bog‘liq bo‘lsa,ya’ni qoniqish muhiti, ba’zan rasmiy masalalar bilan shug‘ullanishda mas’uliyasizlik, xodimlarning noto‘g‘ri xatti-harakatlarini muhokama qilishda oshkoralikning yo‘qligi mavjud bo‘lsa, unda jamoaga yangi kelganlar bu xatti-harakatni odatdagidek qabul qilishadi va kelajakda unga rioya qilishadi. Biroq, boshqa tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, inson har doim bunday muhitdan chiqib ketish uchun asosiy imkoniyatga ega bo‘lib, unga mikro- hamjamiyat tomonidan jamoadagi buzilishlarga qarshi kurashish,bu kurashni 2 Biхeviorizm - (ing. behaviour хulq) - 19-asrning oхiri - 20-asrdagi amerika psiхologiyasining yetakchi oqimlaridan biri. Biхeviorizm ta’limoti asosida odam va hayvon хulqida tashqi muhitdan bo‘ladigan ta’sir, qo‘zg‘atuvchi (stimul)ga javoban yuzaga keladigan хatti harakat va unga taalluqli nutqiy va hissiy javoblarning majmui yotadi. 19 ommalashtirish, ularni hech narsa bo‘lmagandek e’tiborsiz qoldirish, shaxsning o‘zi tomonidan buzilishlarga yo‘l qo‘ymaslik kabilar kiradi. Amaldorlar orasida korrupsiyaning tarqalishi, oxir oqibatda unga bo‘ysunuvchilar ham, rahbarlar ham manfaatdor bo‘lishiga olib keladi 1 . Yuqorida keltirilgan modeldan ham ko‘rinib turibdiki, amaliyotda bo‘ysunuvchilar pora olgandan so‘ng nafaqat yuqori rahbarlari, balki o‘zlari o‘rtasida ham bo‘lishadi. Bu esa o‘z navbatida korrupsiyaga xos ichki bozorlar va iqtisodiy mexanizmlarni shakllantirishga olib keladi. Xususan, noqonuniy daromadlari yuqori bo‘lgan lavozimlar paydo bo‘ladi. Bunday lavozimlar uchun mansabdor shaxslar o‘rtasidagi kurash esa ichki “ mehnat bozori ” ni shakllantiradi. Bu esa o‘z navbatida korrupsion bozorlar xizmatining muayyan darajada kengayishiga,faolroq harakat qilishiga olib keladi. 5. Xususiy shaxsning qiziqishlari. Hayotda har bir shaxsning o‘z qiziqishlari bo‘ladi. Ayniqsa, kimdir oddiy ishchi bo‘lishga, kimdir olim bo‘lishga,kimdir amaldor bo‘lib xalqning og‘irini y engil qilishga, kimdir amaldor bo‘lib shaxsiy boylik orttirishga qiziqadi. Bularning ichida eng yomoni davlat xizmatchisining tovlamachilik qilishidir. Tovlamachilik (hukumat reketi) – bu davlat amaldorlari tomonidan o‘ziga berilgan vakolatlar doirasida boshqa shaxslarga litsenziyalarni, maxsus ruxsatnomalarni yoki boshqa xizmatlarni bajarishga ruxsatnomani berishni ataylab pora evaziga bajarishidir. S h u bilan bir qatorda, agar mansabdor shaxs to‘lash kerak bo‘lgan to‘lovlar miqdorini (masalan, soliqlar yoki yig‘imlar) baholash huquqiga ega bo‘lsa, bu ham tovlamachilik, ya’ni pul talab qilish imkoniyatlarini ochib beradi. Davlat xizmatchisining tovlamachilik qilishi ustidan ichki yoki tashqi nazorat organi orqali shikoyat qilish huquqi mavjud. Qaror apellyasiya tartibining qanchalik qimmatga tushishiga, shuningdek, fuqaro davlat xizmatchisi sifatida o‘zining qonuniy huquqlari va majburiyatlarini bilishiga bog‘liq. 1 Abu Muslim. Korrupsiya. –T.: “Yurist”, 2012-yil. –B. 32. 20 O‘zaro til biriktirish . Bu tovlamachilik bilan bir xil sharoitda sodir bo‘ladi, lekin u ikkala tomon uchun foydali bo‘lishi va davlatga zarar etkazadigan bitim tuzishdan iboratligi bilan farq qiladi. Masalan, bojxona inspektori pora evaziga import miqdorini kamaytirishi va shu bilan import qiluvchi firmaning bojlar uchun to‘lashi kerak bo‘lgan miqdorni kamaytirishi mumkin. Bitim rasmiy shaxsni nazorat qilish uchun mas’ul bo‘lgan tuzilmalarni ham o‘z ichiga olishi mumkin. 6. Korrupsiyaning boyib borish sohalari. Har bir davlatning byudjeti bo‘lib, u asosan daromadlar va xarajatlar degan qismlarni o‘z ichiga oladi. Ana shu byudjetdagi davlat xarajatlari byurokratiya, ayniqsa yuqori siyosiy elita uchun korrupsiyani boyitishning asosiy sohalaridan biri hisoblanadi. Bular jumlasiga investitsiya loyihalari, davlat xaridlari, byudjetdan tashqari mablag‘lar kiradi. Shuni alohida takidlash joizki, yuqorida takidlangan fikirlarni umumlashtiradigan bo‘lsak k orrupsiyaning quyidagi to‘rt asosiy sababini keltirish mumkin bo‘ladi: 1. Shaxsiy sabablar. Korrupsiya “yomon” hodisa, u yaxshi ta’lim-tarbiya ko‘rmaslik va kam maosh oladigan amaldorlarning nokasligi oqibatida paydo bo‘ladi. 2. Institutsional sabablar. Bunda boshqaruvning kuchsizligi asosiy omil sanaladi. Masalan, kadrlar tayyorlash, hisobga olish va nazorat qilishning samarasizligi, mansabdorlarni yollashning osonligi va ularni oson ishdan haydash, ularda uzoq vaqt mansabda turishga ishonchsizlik paydo bo‘lishi kabilar korrupsiyani rag‘batlantiruvchi omillardir. 3. Tizimiy sabablar. Hukumat ba’zan jamiyatning shunday talablariga duch keladiki, ularni bajarishning rasmiy tartiblari hali aniq ishlanmagan bo‘ladi yoxud ular ko‘p miqdorda mablag‘ talab etadi va aksar holda uzoq muddatlarga cho‘ziladi. Shunday holatlarda korrupsiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va qisqa yo‘llar ochiladi. 4. Ko‘p tomonlama sabablar. Ba’zan davlat rahbariyatining o‘ziga xos xulqi tufayli davlat boshqaruvida hal qiluvchilik rolini “shaxsiy” omillar bajaradi. 21 Bunday sharoitda davlat mansablariga ishonchga sazovor odamlar tayinlangan taqdirda ham institutsional va tizimga oid muammolar sabab korrupsiya ko‘payadi. Ushbu illatni tadqiq qilgan bir qator yirik mutaxassislar quyidagi faktorlarni korrupsiyani yuzaga keltiruvchi omillar sifatida ko‘rsatadi. Ikki xil ma’noni anglatuvchi qonunlar — ushbu vaziyat huquqni qo‘llovchi mansabdor shaxs tomonidan qonunlarni turlicha qo‘llash imkonini yaratadi. S h uningdek, ayrim mutaxassislar jinoyat, ma’muriy qonunchilikdagi “vilka” sanksiyalarni ham korrupsiyaga qulay sharoit yaratishi mumkinligi haqida fikr yuritishgan. Y a’ ni, sanksiyaning aniq miqdori yo‘qligi sudyada uni o‘z hohishiga qarab qo‘llashga sharoit yaratib beradi. Aholi huquqiy savodxonligining pastligi — aholi tomonidan qonunlarni bilmaslik yoki tushunmaslik mansabdor shaxsga o‘zining shaxsiy manfaati yo‘lida qonunlardan foydanishga qulay sharoit yaratadi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyatning notinchligi — mamlakatdagi notinchlik birinchi navbatda aholi ongida hayotda yuksak turmush darajasiga erishishning asosiy usuli qonunga xilof faoliyat bilan bog‘liq, degan mutlaqo axloqqa zid nuqtai nazar shakllanishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida korrupsiyaga qulay sharoit yaratadi. Ijro hokimiyatining birligi tamoyilinining buzilishi — aynan bitta faoliyatning turli instansiyalar tomonidan tartibga solinishi:  aholining davlatni nazorat qilishdagi sust ishtiroki;  davlat sektoridagi xizmat qilayotgan xizmatchilar daromadlarining xususiy sektorda topish mumkin bo‘lgan daromadlardan kamligi;  iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi;  inflyasiyaning yuqori darajasi;  mamlakat yuqori boshqaruv organlarining aholidan uzilib qolganligi;  mamlakatdagi diniy va axloq qoidalari 1 . Jahon mamlakatlarida korrupsiyaga qarshi kurashning quyidagi usullari mavjud. 1 Qobilov Sh.R., Abdullajonov N.B. Korrupsiya va xavfsizlik. –T.: “Akademiya”, 2006-yil. –B.45. 22 Birinchidan: Ichki nazorat —bu usul boshqaruv apparatining o‘zida nazoratni kuchaytiruvchi tuzilmalar (har xil ichki inspeksiyalar va boshqa nazorat organlari tuzish orqali) yaratishni taqazo etadi. Bu tuzilmaning asosiy vazifasi xodimlarning ichki etiket qoidalariga rioya qilishini nazorat qilishdir. Hozirgi kunda bizning yurtimizda ham bir qator huquqni muhofaza qilish organlarida aynan shu vazifani bajaruvchi ichki tuzilmalar yaratilgan. Ikkinchidan: Tashqi nazorat — bu usulda ijro apparatidan mustaqil tuzilmalarning mustaqilligini oshirish nazarda tutilib, aynan ushbu tuzilmalar orqali korrupsiyaga qarshi samarali kurash olib boriladi. Y a’ ni, sud hokimiyatining maksimal darajada mustaqilligiga erishish ommaviy axborot vositalariga ko‘proq erkinlik berish va h.k. Saylov tizimi orqali kurashish —demokratik davlatlarda saylangan vakillarni korrupsiya uchun jazolashning asosiy usullaridan biri keyingi saylovlarda unga ovoz bermaslik hisoblanadi. Korrupsiyaga saylovlar orqali ta’sir o‘tkazish eng samarali usul hisoblanadi. Korrupsiyaga qarshi kurashda yuqori natijalarga erishgan Shvetsiya, Singapur, Gonkong, Portugaliya kabi davlatlarning tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, korrupsiyani yuzaga keltiruvchi omillarni bartaraf etish korrupsiyaga qarshi kurashda muhim o‘rin egallaydi. Bunda Konstitutsiyaviy nazorat organlari, huquq-tartibot organlarining ahamiyati ortadi. Ya’ni, korrupsiyaga olib kelishi mumkin bo‘lgan normalarni konstitutsiyaviy nazorat organi tomonidan konstitutsiyaga zid deb topish, aholining huquqiy savodxonligini oshirish kabi metodlardan unumli foydalanish ushbu davlatlarni korrupsiya darajasi juda past bo‘lgan davlatlar qatoriga olib chiqqan. Biz quyida Singapur davlatida korrupsiyaga qarshi kurashda qo‘llanilgan usullar haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. B.Ali y ev, R.Hakimov “Korrrupstiyaga qarshi kurash” monografiyasida ta’kidlanishicha, “Korrupstiyaning boshlanishi mehnatga etarli haq to‘lamasligida, ayniqsa davlat idoralari xizmatchilariga, ish haqining hayot haqiqatiga to‘g‘ri kelmasligi, xizmat joyidan shaxsiy foyda olish maqsadida foylanadi . Korrupstiyaga 23 qarshi kurashishni oshkoralik, ochiqlik, bilimdonlik, jamoa faoligi, ommaviy axborot vositalari, nodavlat notijorat tashkilotlarisiz amalga oshirib bulmaydi,” 1 – ta’kidlaydi. Darhaqiqat, qachonki odamlarning moddiy ta’minlanish darajasi yaxshilanib borilsa, jamiyatda korrupstiyani keltirib chiqaradigan illatlar kamayib boradi, oqibatda jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot yuksalib boradi. Shuning uchun hukumatimiz qarori bilan xizmatchilarning oylik maoshi oshirilib borilmoqda . Bu korrupstiyani oldini olishning muhim omilidir. Korrupstiya domiga ilingan amaldorlar shaxsiy boylik orttirish maqsadlarini va urug‘-aymoqlarning manfaatlarini davlat manfaatlaridan ustun qo‘yadi. Bu esa, mamlakatning siyosiy va iqtisodiy yo‘liga hamda aholining aksariyat qismiga tuzatib bo‘lmaydigan zarar etkazadi. Bundan tashqari, yangi iqtisodiy munosabatlarga endigina asos solinayotgan va sifat jihatidan boshqa siyosiy tizim shakllantirilayotgan o‘tish davrida korrupstiya o‘z xatti-harakati bilan bu jarayonning yo‘lini to‘sib qo‘yish imkoniga ega. Ikkinchidan, jinoyatchilik va korrupstiyaning avj olishi davlatning konstitustiyaviy asoslarini emiradi, fuqarolarning huquq va erkinlik lari jiddiy tarzda buzilishiga olib keladi. “Qonunlar va farmonlarni qabul qilishdan maqsad ularni chetlab o‘tishdir”, degan mutlaqo yaramas qoida jamiyatning eng oddiy huquqiy tartibot va jamoat tartibini saqlab turish qobiliyatidan mahrum bo‘lishiga olib boradi. Basharti iqtisodiyotda jinoiy guruhlar va “reketchilar” to‘dalari “bazm qursa”, ko‘chalarda esa odamlar qo‘rqqanlaridan tasodifiy o‘tkinchilardan qochib yursalar, jamiyatdagi barqarorlik va sobit qadamlik haqida gap bo‘lishi mumkinmi? Yo‘q, albatta. Uchinchidan, jinoyatchilik va korrupstiya jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslarini emiradi. Jamiyat a’zolarining fuqarolik mavqeini yo‘qqa chiqaradi. Amalga oshirilayotgan o‘zgarishlarga salbiy munosabat vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi. Islohotlar g‘oyasining o‘zini obro‘sizlantiradi va eski zamonlarni, shu jumladan, “qudratli markazning kuchli qo‘li”ni qo‘msash hissini tug‘diradi. 1 Aliyev B.,Hakimov R. Korrupsiyaga qarshi kurash. Monografiya. –T.: “Yangi asr avlodi”. 2012-yil. –B.121-122. 24 O‘tish davrining muayyan qiyinchiliklari sharoitida fuqarolar ongida, ayniqsa, yosh avlodning bir qismida, hayotda yuksak turmush darajasiga erishishning asosiy usuli qonunga xilof faoliyat bilan bog‘liq, degan mutlaqo axloqqa zid nuqtai nazar shakllanishi va qaror topishi mumkin. Qing‘ir yo‘l bilan boylik orttirishga intilish, basharti u jamiyatning va huquqiy nazoratning e’tiboridan chetda qolsa, odamlarni, ayniqsa, hayotga endigina qadam qo‘yib kelayotgan yoshlarni yomon yo‘lga og‘diradi. Axir, jamiyat va davlat uchun yosh avlodning axloqan buzilishi va yuztuban ketishidan ham ayanchliroq, halokatliroq hol bormi o‘zi? To‘rtinchidan, “pul hokimiyatga intiladi”, degan bir ibora bor. Lekin bu pul jinoiy yo‘l bilan topilgan bo‘lsa-yu, uning egalari jamiyatning hokimiyat tuzilmalariga chiqib olsalar, ular qanday usullar bilan boshqarishlarini tasavvur qilish qiyin emas. Jinoyat olamining nufuzli shaxslari hokimiyatga qanday yo‘llar bilan kirib olishi yaxshi ma’lum va ko‘p mamlakatlarda sinovdan o‘tgan. Avvaliga bu ish nopok daromad manbalarini saqlab qolish, ulardan kafolatli foydalanish maqsadida hokimiyat tuzilmalari bilan aloqa bog‘lash va bu aloqani mustahkamlashdan boshlanadi. Shundan so‘ng hokimiyatning o‘zi ham qo‘lga kiritiladi. Bu xolat ijtimoiy taraqqiyotga juda katta tahdid hisoblanadi 1 . Hokimiyat organlarining jinoyatga aralashib qolishi rivojlanayotgan jamiyat uchun eng jiddiy xavf-xatarlardan biridir. Jinoiy tuzilmalarning davlat organlari amaldorlari bilan chatishib ketishi, ularning turli hokimiyat tarmoqlariga kirib olishi jamoatchilik naz dida fuqarolarning himoyasizligi hissini kuchaytiradi. Davlatning o‘zini obro‘sizlantiradi. Oqibatda, mamlakat ichkarisida ham, tashqarisida ham tahdid kuchayib unga ishonchsizlik ortib boradi. Beshinchidan, nopok yo‘l bilan boylik orttirganlar jazodan qutulib qolish va o‘zlarining jinoiy sarmoyalarini himoya qilish uchun har qanday xatti-harakatlarga tayyor turishlarini yaxshi bilib olish lozim. Bunday kimsalar adolatli jazodan qo‘rqib, hamma ishni qilishga, hatto vaziyatni beqarorlashtirishga, ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishga shay turadilar. 1 Qobilov Sh.R., Abdullajonov N.B. Korrupsiya va xavfsizlik. – T. : “ Akademiya” , 2006 - y il . – B.43. 25 Bunga yaqinda qirg‘iston respublikasida sodir bo‘lgan voqealar misol bo‘la oladi. Bunday paytda ehtiroslarni junbushga keltirish, olomonni qo‘zg‘atish va uning orqasiga yashirinib olishdan qulayi yo‘q. Bunday odamlarning “Faqat bizga yaxshi bo‘lsa, ishimiz bitsa – bo‘lgani” qabilidagi maslagi xudbinlikning, hamyurtlariga nisbatan surbetlarcha loqaydlikning yaqqol ko‘rinishidir. Oltinchidan, jinoiy usullar bilan boylik va mo‘may pul orttirgan kimsalarning yangi huquq himoyachilari va hatto demok ratiya uchun jafo chekkan kurashchilar sifatida siyosatga kirib olishga harakat qilayotganidan dalolat beruvchi misollar, jumladan, bizda ham oz emas. Ular bunday xatti-harakatlari bilan insoniyatning adolat va demok ratiya kabi oliyjanob ideallariga naqadar jiddiy zarar etkazayotganlarini, o‘z xalqlari va mamlakatlari sha’niga dog‘ tushirayotganlarini aytib o‘tirishning hojati bormikin? Nafsilamrini aytganda, ular o‘z xalqlari va mamlakatlarining taqdiriga, ozodlik va mustaqillik ideallariga mutlaqo befarq qaraydilar. Bunday shaxslarning turish-turmushi ketma-ket qilingan jinoiy xatti- harakatlar zanjiridan iboratdir. Avvaliga o‘z xalqini aldab kapital to‘planadi, keyingi gal – demokratiya va adolatni ro‘kach qilgan holda jamoatchilik fikrini aldab, siyosiy obro‘ orttiriladi. Sir emaski, bunday shaxslar o‘z manfaatlari yo‘lida respublikadagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatishga urinayotgan tashqi kuchlga xizmat qilishga hamisha tayyor turadilar 1 . Xulosa shundaki, korrupsiyani keltirib chiqaruvchi omillar ana shu hodisa yashab turgan jamiyat yaratgan tizimning nosog‘lom yashashida namoyon bo‘ladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, ommaviy axborot vositalarining korrupsiyaga qarshi kurashdagi asosiy vazifasi ijtimoiy kayfiyatni yoritish: cho‘qqining o‘tkir nuqtasiga yetib kelganimizni eslatib turishdan iborat. 1 Shleifer A., Vishny R. Pervasive shortages under socialism // RAND Journal of Economics. — 1992. — Vol. 23, No. 2 — P. 237 26 II-Bob. GLOBALLASHGAN DUNYODA KORRUPSIYA VA UNGA QARSHI KURASHISHNING XALQARO TAJRIBASI. 2.1. Korrupsiyaga qarshi kurashishning xalqaro huquqiy mexanizmlari. Bugungi kunda jahon hamjamiyati oldida korrupsiya davlatlar rivojlanishiga, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy yuksalishiga to‘sqinlik qilayotgan salbiy illat sifatida paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Korrupsiyaning oldini olmasak, haqiqiy 27 ishbilarmonlik va investisiya muhitini yaratib bo‘lmaydi, umuman, jamiyatning birorta tarmog‘i rivojlanmaydi” 1 . Haqiqatdan ham, korrupsiyaviy jinoyatlar davlatning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi, shuningdek xalqning davlat organlariga nisbatan ishonchini susaytiradi 2 . O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan ilk kunlardan boshlab korrupsiyaga qarshi kurashish faoliyatiga yetarli darajada etibor berilmasdan, asosan, davlatning bir qator asosiy shartnomalarga qo‘shilishi bilan harakterlanib, korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan samarali mexanizmlarni yaratish, rivojlangan davlatlarning korrupsiyaga qarshi kurashish yo‘lidagi tajribasini o‘rganish, ularni amaliyotga tadqiq qilish, korrupsiyaga qarshi kurashish faoliyatini qonuniy tartibga solish masalalariga oid zarur chora-tadbirlar ko‘rilmadi. Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylangan ilk kunlardanoq korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida bir qator Qonun va qonunosti hujjatlar qabul qildi. Jumladan, 2017-yilning 3-yanvarida “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi 419-sonli qonun qabul qilindi. Mazkur qonun korrupsiyaga qarshi kurashishda davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi va korrupsiyaga qarshi kurashish faoliyati tartibga solinib, korrupsiyaga qarshi kurashishning qonuniy asosi yaratildi. Mazkur qonunning 3-moddasida korrupsiya tushunchasiga ta’rif berilgan. Unga ko‘ra, korrupsiya – shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeyidan shaxsiy manfaatlarini yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foidalanishi, xuddi shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etishdir 1 . Qonunning samarali ijrosini ta’minlash, jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni o‘z vaqtida 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 25-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2 Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. 1 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 03.01.2017 yildagi O‘RQ-419-son. 28 va sifatli amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 27-maydagi PF-5729-son Farmoni bilan “2019-2020 yillarda korrupsiyaga qarshi kurashish davlat dasturi” hamda korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasining yangilangan tarkibi tasdiqlanib, uning asosiy vazifalari belgilab berildi 2 . Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30- iyundagi “O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 6013-sonli Farmoni qabul qilindi 3 va ushbu Farmonda ham korrupsiyaga qarshi kurashishning ustuvor vazifalari belgilab berildi. Amalga oshirilgan islohotlar korrupsiyaviy jinoyatlarning sodir etilish dinamikasiga muayyan darajada ta’sir qildi. Jumladan, 2020-yilda korrupsiyaviy jinoyatlar bo‘yicha jami 1723 nafar, shundan 9 nafar respublika darajasidagi, 45 nafar viloyat darajasidagi, 1669 nafar tuman va shahar darajasidagi mansabdor shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiib, korrupsiya oqibatida yetkazilgan 500 mlrd so‘mlik moddiy zararning 71 foizi yoki 355 mlrd so‘mi aybdorlardan tergov davomida undirilgan bo‘lsa, 2021-yilning 6 oyi mobaynida 2544 nafar mansabdor shaxsga nisbatan korrupsiya holatlari bilan bog‘liq bo‘lgan 1676 ta jinoyat ishlari tergov qilinib, sudlarga yuborilgan 4 . 2021 yilda ichki ishlar organlarining 89 nafar xodimi 119 ta korrupsiyaviy jinoyat sodir etgan. Bu 2020 yilga nisbatan 2 barobarga ko‘p. Ularning aksariyati hokimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqish va pora «oldi-berdi"si bilan bog‘liq 1 . Shuningdek , 2022 yil davomida respublika bo‘yicha jami 2.965 ta jinoyat ishi bo‘yicha 3.116 nafar mansabdor shaxslar jinoiy javobgarlikka tortilgan 2 . Amaldagi qonunchilikda korrupsiyaviy jinoyatlarga oid bir qator tushunchalarga nisbatan normativ-huquqiy ta’riflarning mavjud emasligi, 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 27.05.2019 yildagi PF-5729-son . 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 29.06.2020 yildagi PF-6013-son 4 https://kun.uz/30443880 1 https://www.gazeta.uz/oz/2022/02/08/iiv/ 2 https://rost24.uz/oz/news/1435 29 korrupsiyaviy qilmishlarning jinoyat qonunchiligi bilan lozim darajada qamrab olinmaganligi kabi muammolarning mavjudligi korrupsiyaga qarshi kurashishda ko‘zlangan natijaga erishish va bu borada O‘zbekistonning xalqaro reytinglardagi o‘rnini yanada yaxshilashga to‘siq bo‘lmoqda. Jinoyat qonunchiligimizdagi korrupsiyaga oid normalarni tanqidiy jihatdan qayta ko‘rib chiqish, mazkur jinoyatlar elementlarining kompleksliligi, maqsadga muvofiqligi, sohaga oid xalqaro standartlar hamda ilg‘or xorijiy tajribaning milliy qonunchilikka yetarli darajada joriy etilganligi kabi masalalarni ilmiy jihatdan tadqiq qilish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Zero, korrupsiyaga oid samarali jinoyat qonunchiligini yaratish asoslantirilgan va ilmiy xulosalar asosida tashkil etilganidagina kutilgan samarani beradi. Ushbu tadqiqotni amalga oshirishda tizimli hamda qiyosiy-huquqiy tahlil qilish, shuningdek, induksiya, deduksiya, analiz, sintez, tarixiy-huquqiy va statistik ma’lumotlar tahlili kabi usullardan foydalanilgan. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan jinoyatchilikka qarshi kurash, sud-huquq islohotlari, jinoyat qonunchiligini takomillashtirishga oid tahlillar tadqiqot ishining metodologik asosini tashkil etadi. Korrupsiyaga qarshi kurashda xalqaro institutlar ichida Birlashgan Millatlar tashkiloti muhim rol o‘ynaydi. BMT tomonidan qabul qilingan korrupsiyaga qarshi kurashga yo‘naltirilgan hujjatlar ichida 2003-yil dekabr oyida qabul qilingan Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasi katta ahamiyat kasb etadi 3 . O‘zbekiston Respublikasi 2008-yil 7-iyuldagi qonun bilan mazkur Konvensiyaga qo‘shilgan. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha nafaqat BMT, balki Yevropa Ittifoqi, Jahon banki, Transperensy International xalqaro nohukumat tashkiloti, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, Butunjahon bojxona tashkiloti ham korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha o‘zlarining faoliyatida alohida e’tibor berib kelmoqda. Ushbu tashkilotlar tomonidan korrupsiyaning oldini olish, unga qarshi kurashda hamkorlik qilish va boshqa davlatlarni, xalqaro 3 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasi. https://lex.uz/docs/-1461329 30 biznes tashkilotlarini korrupsiyaga qarshi kurashga jalb qilishga qaratilgan qator xalqaro hujjatlar qabul qilingan. Hozirda rivojlangan mamlakatlarda ham korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarlarni uchratish mumkin, lekin ular doimiy ravishda korrupsiya bilan qarshi kurashib keladi va korrupsiya darajasi kamligi bo‘yicha jahon reytingida yuqori o‘rinlarda turadi, Jumladan, Transperensy International xalqaro nohukumat tashkilotining 2020-yildagi statistik ma’lumotlariga ko‘ra, korrupsiya darajasi past mamlakatlar reytingida Yangi Zelandiya 1, Daniya 2, Finlandiya, Singapur, Shvitsiya 3-o‘rinni egallagan bo‘lsa, Markaziy Osiyo davlatlaridan Qozog‘iston 94, Qirg‘ziston 124, O‘zbekiston 146-o‘rinni egallagan 1 . Hech bir davlat korrupsiyadan, uning zararli oqibatlaridan mutlaq himoya qilinmagan. Shu sababli har bir davlat qonunlarida korrupsiyaga qarshi kurash eng dolzarb masalalardan biri sifatida e’tirof etiladi. Xususan, Xitoy Jinoyat kodeksining 382-moddasiga ko‘ra davlat xizmatchilarining o‘z mansab imtiyozlaridan foydalangan holda davlat mulkini o‘zlashtirib olishi, o‘g‘irlashi, firibgarlik yo‘li bilan olishi yoki boshqacha tarzda o‘zlashtirishi korrupsiya deb hisoblanadi. Shuningdek, davlat organlari, davlat korxonalari, korxonalar, tashkilotlar, xalq birlashmalari davlat mulkini boshqarish va xo‘jalik yuritish ishonib topshirilgan shaxslarning o‘z xizmat afzalliklaridan foydalangan holda o‘zlashtirib olishi, o‘g‘irlashi, aldash yo‘li bilan davlat mulkini boshqa yo‘llar bilan noqonuniy egallab olishi ham korrupsiya sifatida baholanishi belgilangan. Korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning og‘ir-yengilligiga qarab javobgarlik belgilangan bo‘lib, 100 ming yuandan ortiq miqdordagi yakka tartibdagi korrupsiya uchun o‘n yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi, agar mol-mulki musodara qilingan holda yoki unsiz yillar yoki muddatsiz ozodlikdan mahrum qilish, jazoni o‘ta og‘irlashtiruvchi holatlarda – o‘lim jazosi va mol-mulkini musodara qilish belgilangan. Bundan tashqari Xitoy qonunchiligiga ko‘ra, mol-mulk yoki xarajati uning qonuniy daromadidan oshib ketgan har qanday davlat amaldoriga, farq juda katta bo‘lgan taqdirda, o‘z 1 https://www.transparency.org/en/cpi/2020/index/nzl 31 mulkining manbalarini tushuntirish majburiyati yuklanadi. Agar u manbalar qonuniy ekanligini isbotlay olmasa, uning qonuniy daromadidan oshadigan qismi noqonuniy boylik deb hisoblanadi. Har qanday davlat amaldori Xitoy tashqarisidagi bankda saqlanuvchi o‘z mablag‘lari haqida tegishli tartibda davlatga xabar qilishi shart 1 . Bizning fikrimizcha, Xitoy qonunchiligida korrupsiyaga qarshi kurashda yaxshi amaliyot yo‘lga qoyilgan bo‘lib, bunda mansabdor shaxslarning mol-mulki deklaratsiya qilinib, ortiqcha qismi qayerdan kelganligini asosli ma’lumotlar bilan isbotlay olmasa, korrupsiya sifatida baholanadi va mansabdor shaxsning javobgarlikka tortilishiga asos bo‘ladi. Germaniya huquqshunoslarining fikriga ko‘ra, mansabdorlik jinoyatlari nafaqat sub ‘ekt – mansabdor shaxsning belgisi bo‘yicha, balki himoya qilinadigan ob ‘ekt – davlat apparati normal amal qilishi bo‘yicha ham birlashtirilgan. “Basharti shaxs: a) amaldor yoki sudya hisoblanadigan; b) boshqa ommaviy- huquqiy xizmat munosabatlarida bo‘lsa; v) ommaviy boshqaruv vazifalarini qaysidir hokimiyat organida yoxud boshqa muassasada yo uning topshirig‘iga ko‘ra amalga oshirishga da’vat etilgan bo‘lsa, u mansabdor shaxs hisoblanadi”. Bundan tashqari, “bevosita ommaviy xizmat qilishga da’vat etilgan”, ya’ni “mansabdor shaxsning o‘zi bo‘lmasa-da, hokimiyatning qaysidir organida ommaviy boshqaruv vazifalarini amalga oshirayotgan yoki bunday vazifalarni amalga oshiruvchi muassasa yoxud birlashmada band bo‘lgan xodim mansabdorlik jinoyatlarining sub ‘ekti hisoblanadi” 1 . Germaniya Federativ Respublikasi Jinoyat kodeksining 332-moddasiga ko‘ra korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlar uchun olti oydan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi belgilangan 2 . Demak, Germaniya qonunchiligaida korrupsiya uchun tayinlanadigan jazo uncha og‘ir bolmasada, lekin ushbu jinoyatning sub ‘ekti faqatgina mansabdor 1 Criminal Law of the People’s Republic of China . https://www.fmprc.gov.cn/ce/cgvienna/eng/dbtyw/ 1 Уголовный кодекс Федеративной Республики Германии в редакции от 13 ноября 1998 г. по состоянию на 15 мая 2003 г. Ст.198. http://rawunsch.de/images/Ugolovnyiyi_Kodeks.pdf 2 Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах. Отв . ред . Решетников Ф . М . – М . : 1994. – С . 41-42 . 32 shaxs emas, balki davlat organlarining har bir xodimi ham bo‘lishi mumkin va ular bir xil javobgarlikka tortiladi. Ispaniya Jinoyat kodeksi esa, poraxo‘rlik jinoyatini pora evaziga amalga oshirilgan xatti-harakatlarning qonuniy yoki noqonuniyligiga ko‘ra ikki turga ajratadi. Kodeksning 419-moddasiga ko‘ra, mansabdor shaxs yoki davlat xizmatchisining o‘z xizmat majburiyatlarini buzish yoki bajarmasligi evaziga o‘zi yoki uchinchi shaxslar foydasini ko‘zlab, sovg‘a, mukofot yoki har qanday ko‘rinishdagi taqdirlashni qabul qilishi, so‘rashi yoki qabul qilishga rozilik bildirishi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan bo‘lib, uch yildan olti yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi, shuningdek, davlat xizmati bilan shug‘ullanishni alohida taqiqlash va sodir etgan qilmishi uchun yetti yildan o‘n ikki yilgacha muddatga mansabdor bo‘lish taqiqlanadi. Kodeksning 420-moddasi shunday xatti-harakat yoki harakatsizliklarni o‘z majburiyatlarini buzmagan holda sodir etish uchun jinoiy javobgarlikni nazarda tutadi 3 . Ispaniya qonunchiligida shuni ko‘rishimiz mumkinki, agar davlat organi xodimlari korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatni sodir qilsa, u faqatgina jinoiy javobgarlikka tortilib qolmasdan muayyan muddatga davlat xizmatida ishlashi taqiqlanadi. Bu korrupsiyaga qarshi kurashishning o‘ziga xos yo‘li hisoblanib, korrupsiyani oldini olishga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Janubiy Koreya Jinoyat kodeksining 129-moddasi pora olishdan tashqari, pora so‘rash va pora olishga va’da berish uchun ham javobgarlikni belgilaydi. E’tiborga molik jihati shundaki, mazkur davlat jinoyat qonunchiligi nafaqat pora berish yoki pora berishni va’da qilishni, balki shaxsning pora berish haqida o‘z xohishini namoyon qilganligi holatini ham jazoga sazovor qilmish sifatida baholaydi 1 . Janubiy Koreyada korrupsiyaga qarshi jinoyatlar uchun jazo tayinlashning bu usuli samarali hisoblanib, bunda nafaqat jinoyatni sodir qilgan shaxs, balki pora 3 Criminal Code of the Kingdom of Spain. https://www.legislationline.org/download/id/6443/file/Spain. 1 Republic of Korea: Criminal Code (Wholly amended as of Jan. 1, 1998). –P.21. https://www.refworld.org/docid/3f 33 olish yoki berish haqida o‘z xoxishini aytgan shaxs ham jinoyat sub ‘ekti bo‘ladi va javobgarlikka tortiladi. AQSh va Buyuk Britaniya jinoyat qonuniga binoan, ommaviy tashkilotlarning xizmatchilari – mansabdor shaxslar ham, boshqa xodimlar ham pora olganlik uchun javobgarlikka tortilishi mumkin. AQSh, Buyuk Britaniya jinoyat qonunlaridan farqli o‘laroq, Italiya, Fransiya va GFRda xizmatchini pora evaziga og‘dirishning oldini olishga qaratilgan huquqiy choralar ancha barqarordir. Fransiyada 1992-yilgacha aybdorlar 1810-yilgi JKning 177-183-moddalari bilan javobgarlikka tortib kelingan; Italiyaning 1930-yilgi Jinoyat kodeksiga mansabdorlik jinoyatlariga doir jiddiy o‘zgartirishlar faqat 1990-yil kiritilgan 2 . Buyuk Britaniya statut huquqida poraxo‘rlik uchun javobgarlik 1889, 1906, 1916 va 1925-yilgi qonunlar bilan o‘rnatilgan, shuningdek sud presedentlari bilan tartibga solingan. Bu Angliyaning korrupsiyaga qarshi qonun hujjatlari dinamik xususiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Mufassal, ba’zan haddan ortiq detallashtirilgan ta’riflar, umumiy sanksiyalar bilan bir xil maxsus normalar tuzish yoki tasniflangan (imtiyozli) tarkiblarni (masalan, choychaqa berish va olish uchun javobgarlik moddasini) zaruratsiz kiritish AQSh korrupsiyaga qarshi qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlaridir. AQSh kodekslarining “Jinoyatlar va jinoiy ish yuritish” deya nomlangan 18-bobi 201-moddasi mansabdor shaxslar yoki guvohlarning poraxo‘rligi uchun jinoiy javobgarlikni belgilaydi. Unga binoan, pora olish va berishdan tashqari, pora taklif qilish, va’da qilish, pora so‘rash va porani olishga rozilik bildirish ham jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi 1 . Irlandiyaning 2018-yildagi “Jinoiy Odil sudlov (korrupsiyaviy huquqbuzarliklar) to‘g‘risida”gi aktiga muvofiq, aktiv poraxo‘rlik porani taqdim etish, taklif qilish yoki taqdim etishga rozilik bildirish kabi harakatlarni qamrab olsa, passiv poraxo‘rlik deganda porani qabul qilish, so‘rash yoki qabul qilishga 2 Abdurasulova Q. Korrupsiyaga qarshi kurash. Bu borada chet el qonunlari nimalar belgilangan?//Xayot qonuni, №3 . 2003-yil. 1 Title 18 of the United States Code. https://uscode.house.gov/browse/prelim@title18&edition=prelim 34 rozilik bildirish tushuniladi. Mazkur hujjat porani nafaqat shaxsning o‘zi, balki uchunchi shaxslar foydasini ko‘zlab olish yoki berish uchun ham jinoiy javobgarlikni belgilaydi 2 . Demak, Irlandiya qonunchiligaida korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning ikki turi mavjud bo‘lib, aktiv va passiv poraxo‘rlikka bo‘linadi. Korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning bu kabi turlarga bo‘linishi nafaqat pora olish yoki berishni, balki unga rozilik bildirishning o‘zi bu jinoyatni sodir qilganlikdan dalolat beradi. Pora evaziga amalga oshirilgan harakat yoki harakatsizlikning qonunniyligi yoki qonunga zidligiga ko‘ra ajratilishini boshqa davlatlar jinoyat qonunchiligida ham ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, Litva Jinoyat kodeksining 225- moddasida qonunga zid harakatlarni bajarish orqali pora olish ko‘rinishidagi jinoyat uchun og‘irroq javobgarlikni nazarda tutadi. Litva jinoyat qonunchiligi poraning miqdori ko‘p miqdorni tashkil qilganligi holatlari uchun og‘irlashtiruvchi qismlar bilan javobgarlikka tortish to‘g‘risidagi normalarni belgilaydi 3 . Litva qonunchiligida boshqa davlatlarga qaraganda korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlar uchun og‘irroq javobgarlik belgilangan bo‘lib, unda poraning miqdori alohida ahamiyat kasb etadi. Bu esa jazoning og‘ir yoki yengilroq tayinlashga asos bo‘ladi va jazoning adolatliligi prinsiplariga rioya qilishga sabab bo‘ladi. Korrupsiya darajasi eng past davlatlar reytingining yuqori o‘rinlarida turgan davlatlardan biri Singapur hisoblanadi. “Korrupsiyaning oldini olish to‘g‘risida”gi Qonunning 5-moddasiga asosan o‘zi yoki boshqa shaxs tomonidan yoki ular bilan birgalikda har qanday shaxs – o‘zi yoki boshqa shaxs uchun pora so‘rash yoki olish yoki olishga rozilik berish yoki har qanday shaxsga yoki uning manfaati uchun pora berish, va’da qilish yoki taklif qilish huquqbuzarlikda aybdor bo‘ladi va sudlanganda 100 000 dollardan ortiq 2 Criminal Justice (Corruption Offences) Act 2018. https://www.irishstatutebook.ie/eli/2018/act/9/enacted/en/ 3 Criminal Code of Lithuania. https://www.legislationline.org/download/id/7723/file/Lithuania_CC_2000 35 bo‘lmagan jarimaga tortiladi yoki 5 yildan ortiq bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilinadi 1 . Shuningdek ushbu Qonunda parlament a’zosining va davlat organi a’zosining korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlari uchun alohida javobgarlik belgilanganligi bilan ham ahamiyatlidir. Singapur qonunchiligida poraxo‘rlik jinoyatlari pora evaziga amalga oshiriladigan harakatlarning aniq ro‘yxatini belgilash orqali chegaralab qo‘yilgan. Xuddi shunday normani Malayziyaning 2009-yildagi korrupsiyaga qarshi kurashish komissiyasi to‘g‘risidagi Qonunida ham ko‘rishimiz mumkin 2 . Bundan tashqari, mazkur qonun pora olish va berishdan tashqari pora so‘rash, qabul qilish yoki qabul qilishga va’da berish, shuningdek, pora berishni va’da qilish yoki pora taklif qilganlik uchun ham javobgarlik nazarda tutilgan. Demak, Singapur va Malayziya qonunchiligida korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning ro‘yxati aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lib, bunda ushbu jinoyatlarni sodir qilgan shaxslarni javobgarlikka tortishda qiyinchiliklarning oldi olinadi va shu turdagi jinoyatlarning hisobi yuritilib borilib, unga qarshi kurashda chora-tadbirlar belgilab olishda o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatib boradi. Shuningdek, Malayziyaning 1997-yildagi korrupsiyaga qarshi Qonunining 32-moddasida belgilanishicha, prokuror har qanday davlat xizmatchisi o‘zining amaldagi va ilgarigi egallab turgan lavozimiga ko‘ra ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan darajadan ortiqcha bo‘lgan har qanday mulkka egalik qilayotganligi yoki shunday mulkni boshqarayotganligi haqida asosli gumonga ega bo‘lsa, o‘z yozma ko‘rsatmasi orqali ushbu mulkning manbasini ko‘rsatishni talab qilishi mumkin va davlat xizmatchisi bunday manbani qoniqarli ravishda isbotlab bera olmagan taqdirda jinoyat sodir etishda aybdor deb topiladi. Malayziya qonunchiligiga davlat xizmatchilarining mol-mulkini deklaratsiya qilish tizimining yaratilganligi korrupsiyaning oldini olishdagi eng samarali mexanizmlardan biri hisoblanadi. Litva Jinoyat kodeksi 1891-moddasiga muvofiq, eng kam ish haqining 500 baravaridan oshadigan mol-mulkka mazkur mulkning qonuniy manbadan 1 Prevention of corruption Act. https://publicofficialsfinancialdisclosure.worldbank.org/sites/fdl/files/assets/law. 2 Malaysian Anti-Corruption Commission Act 2009. https://www.sprm.gov.my/admin/files/sprm/assets/pdf. 36 olinishi mumkin emasligini bilgan yoki bilishi mumkin bo‘lgani holda mulk huquqi asosida egalik qilayotgan shaxs noqonuniy boyish uchun jinoiy javobgarlikka tortiladi 1 . Ushbu mamlakat qonunchiligida noqonuniy boyish jinoyatiga oid rag‘batlantiruvchi norma ham mavjud bo‘lib, unga ko‘ra, yuqoridagicha mol- mulkni uchinchi shaxsdan qabul qilib olgan shaxs huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan ushbu mol-mulkning qonuniyligi yuzasidan tekshiruv boshlanganiga qadar uning shubhali manbadan olinganligi haqida o‘z ixtiyori bilan murojaat qilgan taqdirda jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi. E’tiborga molik tomoni shundaki, Litva qonunchiligi nafaqat mansabdor shaxslarning noqonuniy boylik orttirishi, balki har qanday shaxsning noqonuniy boyishi holatini jinoyat sifatida e’tirof etadi. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha Gruziya tajribasiga qaraydigan bo‘lsak, Gruziya Respublikasi Jinoyat kodeksining 1641-moddasida saylovchilarning poraxo‘rligi uchun javobgarlik belgilangan bo‘lib, saylov maqsadlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita shaklda amalga oshiriladigan: taklif, va’da, pul o‘tkazish, qimmatli qog‘ozlar (shu jumladan moliyaviy vositalar), boshqa mol-mulk, mulkiy huquqlar, taklif, xizmatlar ko‘rsatish yoki boshqa har qanday boshqa narsalarni taqdim etish va’dasi, imtiyozlar yoki xizmatlar yoki qonun hujjatlarida belgilangan cheklovlarni chetlab o‘tish maqsadida qasddan shunday olish yoxud xayoliy, soxta yoki boshqa bitimlar tuzilganda jarima jazosi yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanadi. Ushbu Kodeksning 338-moddasida pora olish uchun javobgarlik belgilangan bo‘lib, mansabdor shaxslar yoki ularga tenglashtirilgan shaxslar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita pul, qimmatli qog‘ozlar, boshqa mol- mulk, mulkiy manfaat yoki boshqa qonunga xilof foyda olish yoki talab qilish, shuningdek o‘z foydasiga yoki boshqa shaxslar foydasiga takliflar yoki va’dalar olish, ushbu mansabdor shaxslar yoki ularga tenglashtirilgan shaxslar tomonidan 1 Republic of Lithuania Criminal code. https://www.legislationline.org/download/id/8272/file/Lithuania_CC_2000. 37 pora beruvchi yoki boshqa shaxs foydasiga biron-bir xatti-harakatni amalga oshirish yoki amalga oshirishdan tiyilish yoxud shu kabi maqsadlarga erishish uchun ularning mansab vakolatlaridan foydalanganda olti yildan to‘qqiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Ushbu moddaning ikkinchi va uchinchi qismlarida og‘irlashtiruvchi holatlar uchun javobgarlik belgilanib, yeti yildan o‘n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanadi 1 . Bundan tashqari Gruziya Jinoyat kodeksida bora berish, so‘rov o‘tkazilayotgan shaxsga, guvohga, jabrlanuvchiga, ekspert yoki tarjimonga pora berish, kasbiy sport musobaqalari yoki tijorat ko‘ngilocharlari ishtirokchilariga yoki tashkilotlariga pora berish uchun ham javobgarlik belgilangan. E’tiborli tomoni shundaki, Gruziya jinoyat qonunchiligi mavqeni suiiste’mol qilishga qaratilgan harakatlar sodir etilganda mazkur harakatlar natijasida ta’sir ko‘rsatishga erishilgan-erishilmaganligi yoki ko‘rsatilgan ta’sirning ko‘zlangan natijaga olib kelgan-kelmaganligidan qat ‘i nazar bunday qilmishni tugallangan jinoyat sifatida baholaydi. Daniya, Finlandiya, Shvesiya, Yangi Zelandiya, Kanada, Norvegiya, ham korrupsiyalashmaganligi jihatdan yuqori o‘rinlarda turadigan davlatlar sanaladi. Bu mamlakatlarda korrupsiya hukumat tomonidan milliy xavfsizlik masalasi, ichki va tashqi xavfsizlikka tahdid soluvchi omil sifatida baholanadi. Xalqaro Transparensy International tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra korrupsiya darajasi eng past bo‘lgan davlatlardan biri bu – Yangi Zelandiyadir. Mazkur davlat korrupsiya darajasi eng past bo‘lgan davlatlar reytingida yuqori o‘rinlarni egallab keladi. Korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlar uchun javobgarlik masalasida Yangi Zelandiya tajribasiga qaraydigan bo‘lsak, 1961- yilda qabul qilingan Jinoyatlar aktining oltinchi bo‘limi “Qonun va odil sudlovni amalga oshirishga ta’sir qiluvchi jinoyatlar” deb nomlanib, mazkur bo‘limda poraxo‘rlik va korrupsiya uchun javobgarlik ham belgilangan 1 . 1 Уголовный кодекс Грузии. https://matsne.gov.ge/ru/document/view/16426?publication=236 1 Crimes Act 1961. https://www.legislation.govt.nz/act/public/1961/0043/latest/DLM327382.html 38 E’tiborli jihati shundaki, mazkur bo‘limda har bir davlat amaldorining korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlari uchun javobgarlikka tortish alohida qilib ajratilgan. Xususan, Aktning 100-bandida sudyalar va sud xodimlarining poraxo‘rligi, 101-bandida sud xodimiga pora berish, 102-bandida vazirlarning poraxo‘rligi, 103-bandida parlament deputatining korrupsiyasi va poraxo‘rligi, 104-bandida huquqni muhofaza qilish organi xodimining korrupsiyasi va poraxo‘rligi, 105-bandida mansabdor shaxsning poraxo‘rligi, 105C-bandida chet ellik davlat amaldoriga pora berish, 105D-bandida Yangi Zelandiyadan tashqarida xorijiy davlat amaldorining poraxo‘rligi, 105E-bandida xorijiy davlat amaldorlarining korrupsiyasi uchun javobgarlik belgilangan. Yuqorida sanab o‘tilgan jinoyatlarda nafaqat pora olganlik, balki pora berish va pora berishga dalolatchilik qilganlik uchun ham javobgarlik belgilangan. Demak, Yangi Zelandiyada har bir mansabdor shaxsning korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlari uchun alohida javobgarlikning belgilanishi ularning jamiyatdagi o‘rni, yuklatilgan vazifaning ahamiyati bilan bog‘liq deyishimiz mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurashda bu usul juda samarali hisoblanib har bir mansabdor shaxsning mas’uliyatini oshiradi. Korrupsiyaga qarshi kurashda Finlandiya tajribasi diqqatga sazovor. Xalqaro Transparensy International tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra korrupsiya darajasi eng past bo‘lgan davlatlardan biri Finlandiya hisoblanadi. Mazkur davlat korrupsiya darajasi eng past bo‘lgan davlatlar kuchli beshtaligiga kirib keladi. Hozirgi kunda Finlandiyada yiliga 3 yoki 4 ta poraxo‘rlik bilan bog‘liq jinoyat ishlari ko‘rilar ekan. Ushbu holatni 1980-1989-yillar oralig‘idagi davr bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, mazkur yillarda 81 nafar shaxslar pora olganlik uchun, 49 nafar shaxslar pora berganlik uchun jazolangan. E’tiborli jihati shundaki, Finlandiya Jinoyat kodeksida “korrupsiya” degan tushuncha mavjud emas. Unda mansabdor shaxslarning poraxo‘rligi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan bo‘lib, bunday jinoyatni sodir etgan 39 mansabdor shaxslar uchun qilmishning ijtimoiy xavfliligiga qarab jarima yoki 4 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanadi. Finlandiyada boshqa davlatlardagi kabi korrupsiyaga qarshi kurash haqida maxsus qonun mavjud emas, korrupsiyaga qarshi kurashuvchi maxsus organ ham tuzilmagan. Korrupsiyaga umumiy jinoyatchilikning bir qismi qabilida kurash olib boriladi. Finlandiya Konstitusiyasi, Jinoyat kodeksi, Fuqarolik xizmati to‘g‘risidagi qonun, ma’muriy boshqaruvga oid yo‘riqnomalar va boshqa qonunosti hujjatlar korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan hujjatlar hisoblanadi. Bularning orasida eng muhimi axloq qoidalaridir. Finlandiyada korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan hujjatlar ijrosi ustidan nazorat mamlakat Prezidenti tomonidan tayinlanadigan, biroq, mutloq mustaqil faoliyat yurituvchi Adliya kansleri va parlament vakili Ombudsman tomonidan olib boriladi. Ular butun hokimiyat tarmoqlari faoliyatini nazorat qilish vakolatiga egalar. Yuqori martabali mansabdor shaxslarni ayblash haqidagi jinoyat ishlari maxsus tashkil etilgan Davlat sudi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Bu sud hattoki davlat rahbariga nisbatan bo‘lgan ishlarni ham ko‘rib chiqishi mumkin. Unga – Adliya kansleri, parlament vakili Ombudsman, hukumat vakillari, Oliy sud va ma’muriy sud sudyalari a’zo bo‘lishi mumkin. Ikkinchi jahon urushidan keyin Davlat sudi bor – yo‘g‘i bir marta chaqirilgan xolos. Davlat xizmatchilari soni unchalik ko‘p emas. Ayniqsa, 90-yillardan keyin davlat xizmatchilari soni deyarli teng yarmiga, ya’ni 230.000 dan 127.000ga qisqartirilgan. Finlandiyada davlat xizmatchilarini korrupsiyalashuvidan saqlovchi muhim omillardan biri - ularning moddiy va ijtimoiy ta’minlanganligidadir 1 . Alohida ta’kidlash lozimki, Finlandiyada ommaviy axborot vositalari ijtimoiy nazoratning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Hukumat esa, ommaviy axborot vositalariga nafaqat erkinlik yaratib bergan, balki har bir e’lon qilingan korrupsiya holati bo‘yicha aniq choralarni ko‘rib boradi. 1 Zufarov R., Axrorov B., Mirzayev U., Korrupsiya. Qonun. Javobgarlik. Monografiya. –T.: “TDYUI”, 2011-yil. –B.50-51. 40 Finlandiya korrupsiyaga qarshi bir qancha xalqaro hujjatlarga qo‘shilgan, xalqaro tashkilotlar va boshqa davlatlar bilan hamkorlik aloqalarini faol olib boradi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, korrupsiyaga oid jinoyatlar uchun javobgarlik masalalari, ushbu turdagi jinoyatlarni oldini olish bo‘yicha rivojlangan xorijiy davlatlarning tajribasini tahlil qilar ekanmiz, xorijiy mamlakatlarda korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlar uchun turli darajadagi jazolar belgilangan. Ayrim mamlakatlarda jinoyatning ijtimoiy xavfliligiga qarab jarima jazosidan ozodlikdan mahrum qilish jazosigacha, ayrimlarida esa ozodlikdan mahrum qilish jazosidan o‘lim jazosigacha hukm qilinishi belgilangan. Shuningdek, yuqorida tahlil qilingan rivojlangan davlatlarning deyarli hammasida korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning aniq ro‘yxati belgilangan, bo‘lib ushbu jinoyatlarning ijtimoiy xavfliligi va ularni sodir etgan shaxslarning egallab turgan lavozimi, jamiyatdagi o‘rniga qarab jazo tayinlanadi va bu jazoning adolatliligi, odilligi kabi prinsiplarning to‘g‘ri qo‘llanishiga, jamiyatda korrupsiyaning eng past darajaga tushirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari korrupsiyani oldini olish uchun ko‘plab xorijiy davlatlarda mansabdor shaxslarning mol-mulkini deklaratsiya qilish, barcha sohalarda jamoatchilik nazorati, davlat tashkilotlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning elektron tartibda amalga oshirish tizimi yo‘lga qoyilgan. Mazkur davlatlarning tajribasidan kelib chiqib korrupsiyaga oid jinoyatlar uchun javobgarlik va korrupsiyani oldini olish, jamiyatda korrupsiyani eng past darajaga tushirish uchun milliy qonunchiligimizga quyidagi takliflarni beramiz: birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan xorijiy davlatlarning mansabdor shaxslari, shuningdek xorijiy davlatlarda faoliyat yuritayotgan O‘zbekiston Respublikasi mansabdor shaxslarining poraxo‘rlik va korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlari uchun javobgarlik masalasini belgilash. Shuningdek, korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlar uchun jazo choralarini kuchaytirish, qilmishning ijtimoiy xavfliligiga qarab jazo 41 tayinlash va korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarda yengillashtiruvchi holatlarning qo‘llanishiga yo‘l qo‘ymaslik tizimini yo‘lga qo‘yish. Ikkinchidan, hozirgi kunda Davlat xizmatlari agentligi tomonidan fuqarolarga ko‘rsatiladigan xizmatlarni yanada kengaytirish, davlat organlari tomonidan fuqarolarga ko‘rsatiladigan barcha xizmatlarni Davlat xizmatlari agentligi tomonidan yoki elektron tartibda berish tizimini yo‘lga qo‘yish, fuqarolarni maqsadsiz davlat organlariga borishiga chek qo‘yish. 2.2. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha falsafiy qarashlar. Bugungi kunga qadar pedagogika, psixologiya, falsafa, boshqaruv nazariyasida biron bir shaxsning ideal darajadagi amaldor bo‘lishiga kafolat beradigan ma’lum usullar mavjud emas. Biroq, korrupsiya darajasi juda past bo‘lgan ko‘plab mamlakatlar mavjud. Bundan tashqari, davlatlar tarixida korrupsiyani kamaytirishga qaratilgan harakatlar muhim yutuqlarga olib kelganligi haqida misollar ham bor. Masalan, Estoniya, Singapur, Gonkong, Portugaliya, S h vetsiya shunday davlatlar qatoriga kiradi. Bu esa, o‘z navbatida korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha muayya falsafiy paradigmalarga asoslangan usullarining mavjudligini ko‘rsatadi. Mantiqan falsafiy paradigmalar nuqtai nazardan qaralsa,agar davlat bo‘lmasa, korrupsiya ham bo‘lmaydi. Davlatning ko‘plab funksiyalari borki,ularni fuqarolar bajarishga majburdirlar. Shu sababli ularni yo‘q qilish mumkin emas. Masalan, barcha soliqlarni bekor qilish orqali soliq idoralarida korrupsiyaga qarshi kurashish mumkin emas. Shunga qaramay, 42 korrupsiya keng tarqalgan muhitda, korrupsiya girdobiga botgan davlat organlarini tarqatib yuborish, undan qutulishning eng samarali radikal usullaridan biri bo‘lib tuyuladi. Biroq, barcha amaldorlar ochko‘z, poraxo‘r bo‘lmasligi ham mumkin. Buni ham hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Hozirgi kunda korrupsiyani kamaytirish borasida uchta falsafiy paradigmal yondashuv borligi ko‘zga tashlanadi. Birinchisi , korrupsiyaga aloqador bo‘lganlarni qilmishiga yarasha jinoiy javobgarlikka tortish uchun yangi qonunlar qabul qilish va ularning ijrosini qat ‘iy tarzda amalga oshirishni ta’minlash. Ikkinchisi , amaldorlarning korrupsiya botqog‘iga botib ketmasligi uchun qoida va qonunlarni buzmasdan turib, ularning daromadlarini ko‘paytirishga imkon beradigan iqtisodiy mexanizmlarni yaratishni yo‘lga qo‘yish. Uchinchisi , bozorlar va raqobatning rolini oshirish orqali korrupsiyadan olinadigan daromadlar ulushini kamaytirish 1 . Mazkur falsafiy paradigmalarni amalga oshirishning umumiy ilmiy-amaliy mexanizmlari jumlasiga quyidagilar kiradi. 1. Ichki nazorat. Bunga davlat boshqaruv apparatida mavjud bo‘lgan ichki mexanizmlar va rag‘batlantirish omillari kiradi. Bularga mansabdor shaxslarning o‘z vazifalarini bajarishi uchun aniq standartlarning ishlab chiqilganligi va uni bajarish yuzasidan xodim ustidan qat ‘iy nazorat o‘rnatilishni ta’minlashning mavjudligi kiradi. Nazoratni ta’minlash uchun ko‘pincha avtonom ishlaydigan maxsus bo‘limlar tashkil qilinadi. Masalan, huquqni muhofaza qilish idoralari ko‘pincha ijro etuvchi hokimiyat rahbariga, shuningdek byurokratik apparatga bo‘ysunsada, ammo shu bilan birga sezilarli darajada ichki nazoratni amalga oshirish bo‘yicha o‘z vakolatlariga ega bo‘ladi. Shu tufayli korrupsiyaga qarshi kurashning falsafiy paradigmalarini amalga oshirishning asosiy usuli bo‘lgan ichki nazorat bugungi kunda asosiy, salmoqli, samarador o‘rinlardan birini egallab kelmoqda. 1 Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Falsafa. Darslik. –Samarqand.: “SamDU” 2021. –B.492. 43 2. Tashqi boshqaruv. Bunga ijro hokimiyatidan yuqori darajada mustaqillikka ega bo‘lgan mexanizmlar kiradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2003 yilda qabul qilingan “Korrupsiyaga qarshi konvensiyasi” 1 da korrupsiyaga daxldorligi uchun ogohlantirish, korrupsiyada ishtiroki uchun jinoiy ta’qib va tergov hamda amaliyot operatsiyalarini ishga solmaslik,jinoyat yo‘li bilan topilgan mablag‘larni qaytarish maqsadida hatlash,musodara qilishga yo‘naltirish bo‘yicha amal qiladigan mexanizmlar ko‘rsatib o‘tilgan. Bunday mexanizmlar qatoriga kiruvchi mustaqil sud tizimining mavjudligi va uning qonunni buzgan byurokratni osongina va samarali sud qilishi,amalda korrupsiyaning potensial jozibadorligini keskin pasaytiradi. Shu bilan bir qatorda so‘z va ommaviy axborot vositalarining erkinligi byurokratik apparatda korrupsiya holatlarini nazorat qilishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Tashqi nazorat erkin bozor iqtisodiyoti va liberal demokratik davlatlarga xosdir. Bu birinchi navbatda, bozorning normal ishlashini ta’minlash uchun aniq qoidalar, mexanizmlarni yaratish va ishga tushurish,ikkinchi navbatda sog‘lom raqobat muhitini ta’minlaydigan samarali huquqiy tizimini shakllantirishni talab etilishi bilan bog‘liqligi bilan tavsiflash mumkin. Liberal demokratiya o‘z maqsadlariga erishish uchun saylov tizimiga, qonun ustuvorligiga, mustaqil sud tizimiga, hokimiyatning taqsimlanishiga va “cheklash va muvozanat”ni saqlash tizimiga tayanadi. Ushbu siyosiy institutlarning barchasi bir vaqtning o‘zida korrupsiya ustidan tashqi nazorat mexanizmlari bo‘lib xizmat qiladi 1 . Biroq, liberal demokratiyaning barcha qoidalari ham korrupsiyaga qarshi kurashish uchun bir xilda ahamiyatga ega emas. Masalan, hokimiyatning taqsimlash prinsipi. Vakolatlarning taqsimlanishi ularning gorizontal ravishda bir- birlarini nazorat qilishlarini rag‘batlantiradi. Masalan, parlament demokratiyasida vakillik hokimiyati hukumatni ishdan bo‘shatish vakolatiga ega. Boshqa tomondan, prezidentlik demokratiyasida hokimiyat tarmoqlari yanada funksional 1 https://www.transparency.org/en/cpi/2020/index/nzl 1 Abdurasulova Q. Korrupsiyaga qarshi kurash. Bu borada chet el qonunlari nimalar belgilangan?//Xayot qonuni, №3 . 2003-yil. –B.67. 44 ravishda bo‘linadi. Shunga qaramay, prezidentlik respublikalarida korrupsiya odatda parlamentdagi kabi yuqori, bu, ehtimol, prezidentga impichment e’lon qilish protsedurasining og‘irligi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, vakolatlarni hududiy darajaga ko‘ra taqsimlash va shu bilan ijro etuvchi hokimiyat vakolatlarining ko‘p qismini mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish darajasiga o‘tkazish davlat organlari sonining samarali qisqarishiga olib keladi. Bu hukumatning axborot shaffofligini oshiradi va korrupsiyani kamaytiradi. Shunga qaramay, maksimal darajada markazsizlashtirishni ta’minlaydigan davlatning federal tuzilishi ko‘pincha bir xil faoliyatning turli qirralarini turli darajadagi mansabdor shaxslar tomonidan tartibga solinishiga va binobarin, unitar davlatlarga nisbatan ko‘proq korrupsiyaga olib keladi. 3. Saylov tizimi. Demokratik mamlakatlarda saylangan vakillarni korrupsiya uchun jazolashning asosiy usuli, ularni keyingi saylovlarda hokimiyatdan chetlashtirish hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, saylovchining o‘zi tanlagan kishilarning halolligi va javobgarligi darajasi uchun javobgardir. Korrupsiyaga qarshi qurol sifatida saylovlarning yuqori samaradorligiga qaramay, ularning ta’siri juda sust. Bir qator mualliflarning ta’kidlashicha, saylov jarayonidagi kamchiliklar korrupsiya doirasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Agar saylovlar qonunbuzarliksiz o‘tkazilgan bo‘lsa ham, ularning o‘zi saylovchilarni u yoki bu nomzodga mafkuraviy sabablarga ko‘ra ovoz berishni rag‘batlantirishi mumkin, bunda uning shaxsan o‘zi, bo‘ysunuvchilari yoki umuman o‘z partiyasi korrupsiyasini e’tiborsiz qoldiradi. Bu amalda tasdiqlangan gipoteza hisoblanadi.. Shuni alohida qayd qilish kerakki, majoritar tizim eng katta individual javobgarlikni ta’minlaydi va bir nechta vakillarni yoki ochiq partiyalar ro‘yxati bilan saylanadigan saylovchilar nomzodlarning benuqsonligiga bo‘lgan e’tiborini sezilarli darajada oshiradi. 4. Umumiy chora-tadbirlar. Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha hozirgi kundagi falsafiy paradigmalarni amalga oshirish bo‘yicha qo‘llaniladigan umumiy chora-tadbirlarga quyidagilarni kiritish mumkin. 45 1. Korrupsion normalarning konstitutsiyaga xilofligi. Fuqarolarning huquq va burchlariga cheklovlar qo‘yadigan har qanday me’yorlar korrupsiyaga olib kelishi mumkin, faqat bundan konstitutsiyaviy erkinliklar va inson huquqlarini tavsiflovchi normalar mustasnodir. Konstitutsiya shaxslarga emas, balki davlat hokimiyatiga nisbatan cheklovlarni joriy qiladi, bu ham qonunning haddan tashqari oshirilgan talablaridan, ham davlat hokimiyati organlariga o‘zboshimchalik vakolatlarini berilishidan institutsional kafolati hisoblanadi. Korrupsiya normalari muqarrar ravishda Konstitutsiyada belgilangan inson va fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadi. Korrupsiyaga qarshi mustaqil ekspertiza doirasida korrupsiya normalarini aniqlash orqali, ularning faoliyatiga chek qo‘yish mumkin bo‘ladi. 2. Fuqarolarni axborot bilan ta’minlash. Korrupsiyaga qarshi kurashning mazkur umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan paradigmal uslubi fuqarolarga ularning huquqlari va majburiyatlari nimada, uni buzish qanday huquqbuzarliklarga olib kelishi mumkinligi, sud protsedurasi qanday o‘tishi va unda nimalarni hisobga olishini aniq va ravshan tarzda qilib tushuntirish maqsadida qonunlarni tahlil qilish orqali tushuntirishni o‘z ichiga oladi. Bularning barchasini bilgan, tushungan fuqarolar pora berishga undagan mansabdor shaxs bilan yuzma-yuz kelganda o‘zlarini yanada ishonchli tutishadi. 3. Idoraviy tizimlarning ochiqligi . Idoralararo operatsiyalarning oshkoraligi va tegishli fuqarolik nazorati idoralararo hujjatlarni ommaviy internetda nashr etish va ochiq muhokama qilish orqali amalga oshirilishi mumkin, bu esa korrupsiyaning poydevorini jiddiy ravishda buzishga olib keladi. Biroq, bunday mexanizmlar tijorat sirlarini himoya qilish bo‘yicha o‘ta qat ‘iy qoidalar bilan cheklangan yoki ulardan ayrim bo‘limlarda foydalanish fuqarolarning shaxsiy ma’lumotlarini va mudofaa bo‘limlari va tashkilotlarida maxfiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish zarurati bilan bog‘liq bo‘ladi 4. Mansabdor shaxslarning ijtimoiy ta’minoti . Birinchi darajali tibbiy yordam, ko‘chmas mulk sotib olish uchun foizsiz kreditlar, katta miqdordagi pensiya - bularning barchasi davlat sektorida ish haqining oshishi bilan barobardir. 46 Mansabdor shaxs korrupsiyaviy harakatlarga tushib qolsa, bu uning mansabidan ayrilib qolish ehtimolini oshiradi. Paradigman mazmundagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu chora korrupsiyaga darhol ta’sir qilmaydi, ammo vaqt o‘tishi bilan byurokratiya sifatini yaxshilaydi. 5. Agent – prinsipi nazariyasi. Asosiy-agent nazariyasi kafolat beruvchida (“asosiy”) ijrochilar (“agentlar”) ning harakatlari to‘g‘risida barcha ma’lumotlarga ega bo‘lmagan vaziyatni ko‘rib chiqadi . Shuning uchun agent ular bilan shartnoma tuzadi, ular o‘zlarini tutishlariga turtki beradigan agentlar uchun (asosan mijozlarga xizmat ko‘rsatish uchun) agentning manfaati uchun qulay shart-sharoitlarni o‘z ichiga oladi. Agentlik modelining asosiy xulosalari - maxsus terminologiyadan foydalanmaslik hisoblanadi. Ushbu model turli guruhlar ta’sirida bo‘lgan elita xatti-harakatlarini o‘rganish uchun ham qo‘llaniladi. Korrupsiya ushbu guruhlarning manfaatlari bilan saylovchilarning manfaatlari to‘qnashuvi sifatida tushuniladi. Bunda millat umuman tanlangan vakillar (agentlar) bilan ijtimoiy shartnoma tuzadigan asosiy shaxsdir 1 . Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, saylovchilar qanchalik ko‘p xabardor bo‘lsa, vakillarning korrupsiya uchun imkoniyatlari shunchalik kam bo‘ladi. O‘z navbatida vakillar shaxsiy daromadlarini ko‘paytirishga imkon berib, qayta saylanishlarini ta’minlaydigan siyosat yuritishga intilishadi. Korrupsiya uchun imkoniyat yaratadigan yechim bu mudofaa byudjeti xarajatlarini ko‘paytirishdir, chunki bu qaror ham siyosat, ham turli guruhlarning iqtisodiy manfaatlari bilan bog‘liqligi bilan ajralib turadi. 6. Korrupsiyaga qarshi kurashdagi muammolar. Korrupsiyaga qarshi kurashdagi muammoning mohiyati haqida Jeyms Medison: “Agar odamlarni farishtalar boshqargan bo‘lsa, tashqi va ichki hukumat ustidan nazoratga ehtiyoj qolmas edi. Ammo odamlar odamlarni boshqaradigan hukumatni yaratishda asosiy qiyinchilik shundaki, avvalambor, hukmdorlarga boshqariladiganlarni boshqarish 1 Yaxshilikov J. Muhammadiyev. Falsafa. Darslik. –Samarqand.: “SamDU” 2021. –B.494. 47 imkoniyatini berish kerak; ammo bundan keyin hukmron organlarni o‘zlarini nazorat qilishni majburlash kerak” 2 ,–deb yozgan edi. Korrupsiyaning oldini olishning eng muhim omillaridan biri bu jinoyat qonuni hisoblanadi. Amalda, aksariyat mamlakatlardagi qonunlar fuqarolik erkinliklari va qarama-qarshiliklarini bostirish uchun qonunchilikni tanlab tatbiq etish xavfini yo‘q qilish uchun jinoiy javobgarlik deb hisoblanadigan korrupsiya turlarini izohlash uchun etarlicha tor doirani tashkil etadi. Shuning uchun, masalan, rasmiy shaxsga ta’sir o‘tkazish niyati bo‘lgan taqdirda, sovg‘ani pora deb hisoblash mumkin. Agar mansabdor shaxsga prinsipial ravishda sovg‘alarni qabul qilish taqiqlanmagan bo‘lsa, unda odatda pora faktini isbotlash qiyin. Bundan farqli o‘laroq, xodimning mablag‘larini o‘zlashtirishni maqsad qilgan-qilmaganligidan qat ‘i nazar, pulni o‘g‘irlash ko‘pincha zarar borligida isbotlangan hisoblanadi. Yana bir qiyinchilik, ayniqsa ko‘pchilik odamlar pora beradigan keng ko‘lamli korrupsiya psixologiya va o‘yin nazariyasida “mahbuslar dilemmasi” sifatida tanilgan. Bir tomondan, agar hamma pora berishni to‘xtatsa, unda ularning barchasi bundan foyda ko‘rishadi. Ammo, agar faqat bitta xususiy shaxs pora olishdan bosh torsa, u holda u o‘zini o‘ta noqulay sharoitga soladi. Va nihoyat, yuqorida aytib o‘tilgan korrupsiya bozorlarining barqarorligi jiddiy muammo tug‘diradi. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning zarurligi . Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, “Qizil imperiya” maqomini olgan SSSR parchalanib ketgandan so‘ng uning o‘rnida paydo bo‘lgan mustaqil mamlakatlarda hokimiyat uchun sobiq kommunistlar, liberal demokratlar, din mutassadilari, uyushgan jinoyatchilar o‘rtasida kurashlar boshlanib ketdi. Natijada, mamlakatimizda ham uning mustqilligiga, davlat suverinitetiga, fuqarolarning tinch-osuda yashashlariga tahdid soluvchi ko‘pgina noxush voqealar sodir bo‘ldi. Bu voqealarning ortida qanday bo‘lmasin hokimiyatni qo‘lga kiritib, davlat mulkini o‘zining shaxsiy- xususiy mulki qilib olishga harakat qilayotgan “kimsa”lar, ya’ni xalq tili bilan aytganda mafiyalashgan korrupsionerlar turar edi. 2 Федералист: Политические эссе А. Гамильтона, Дж. Мэдисона и Дж. Джея. Федералист № 51 [50]. 48 Bularga misol keltiradigan bo‘lsak: MDH mamlakatlarida mustaqillikdan so‘ng, davlat mulkini xususiylashtirish joriy etildi. Bunda biz yuqorida keltirgan “kimsa”lar ustamonlik bilan foydalanddilar sababi, mulkni xususiylashtirishga axolida bunchalik katta mablag‘ning yo‘qligi edi. Jinoiy to‘dalarda esa davlat sustlashganidan foydalangan ya’ni ular talon taroj orqali boylik ortirgan edi buni esa, qonuniylashtirishga imkoniyat yaratilgan edi. Demak, ularning asosiy maqsadi – qanday qilib bo‘lmasin hokimiyani egallab olish, uni boshqarish uchun berilgan vakolatlardan o‘zining shaxsiy manfaatlari yo‘lida foydalanishni yo‘lga qo‘yish orqali katta bitmas-tugalmas boylikka ega bo‘lishdan iborat bo‘lganligi hech kimga sir emas edi. Afsuski,ularning manfur maqsadlari amalga oshmay qoldi. Xalq irodasi bilan uning haq-huquqlarini himoya qiluvchi huquqiy davlatni amalga oshirish tamoyillariga asoslangan davlat hokimiyati shakllantirildi. Davlatning o‘zi xalqning manfaat va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda keng qamrovli islohotlarni boshlab yubordi. Shulardan biri korrupsiyaga qarshi kurashishdan iboratdir. Korrupsiyaning keng tarqalganligi va uni tag-tomiri bilan yo‘q qilishning ilojini topish qiyinligini ko‘zda tutib, uni –“xalqaro ofat” deb atash mumkin. Davlat hokimiyati tuzilmalarining turli bo‘g‘inlari va turli darajalari vakillari ham uning yo‘ldan ozdiruvchi ta’siriga tushib qoladi. Korrupsiya vujudga kelib, u eng avvalo, uyushgan jinoiy tuzilmalarga madadkor bo‘lish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yordam berish uchun davlat xizmatining imkoniyatlaridan foydalanadi. Bu esa jinoyatchilik va korruppiya jamiyatga keltiradigan salbiy oqibatlar tufayli jamiyat xavfsizligi va barqarorligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdiddir. Korrupsiyaning mamlakatimizning xavfsizligiga solayotgan tahdidlari quyidagalardan iborat: Birinchidan , siyosiy jihatdan olganda, korrupsiya amalga oshirilayotgan islohotlarga qarshilik ko‘rsatish ifodasidir. Unda o‘z umrini yashab bo‘lgan, yangi iqtisodiy munosabatlarni o‘ziga qarshi tahdid deb bilgan holda, ularning rivojlanishini sekinlashtirib qo‘yishga harakat qiladigan ma’muriy buyruqbozlik tizimi bilan “xufyona” iqtisodiyotning manfaatlari ob ‘ektiv ravishda birlashib 49 ketadi. Korrupsiya domiga ilingan amaldorlar shaxsiy boylik orttirish maqsadlarini va urug‘-aymoqlarning manfaatlarini davlat manfaatlaridan ustun qo‘yadi. Bu esa, mamlakatning siyosiy va iqtisodiy yo‘liga hamda aholining aksariyat qismiga tuzatib bo‘lmaydigan zarar yetkazadi. Bundan tashqari, yangi iqtisodiy munosabatlarga endigina asos solinayotgan va sifat jihatidan boshqa siyosiy tizim shakllantirilayotgan o‘tish davrida korrupsiya o‘z xatti-harakati bilan bu jaraе?nning yo‘lini to‘sib qo‘yish imkoniga ega. Ikkinchidan, jinoyatchilik va korrupsiyaning avj olishi davlatning konstitutsiyaviy asoslarini yemiradi, fuqarolarning huquq va erkinliklari jiddiy tarzda buzilishiga olib keladi. Qonunlar va farmonlarni qabul qilishdan maqsad ularni chetlab o‘tishdir, degan mutlaqo yaramas qoida jamiyatning eng oddiy huquqiy tartibot va jamoat tartibini saqlab turish qobiliyatidan mahrum bo‘lishiga olib boradi. Basharti iqtisodi е?tda jinoiy guruhlar va reketchilar to‘dalari - bazm qursa, ko‘chalarda esa odamlar qo‘rqqanlaridan tasodifiy o‘tkinchilardan qochib yursalar, jamiyatdagi barqarorlik va sobitqadamlik haqida gap bo‘lishi mumkinmi? Yo‘q, albatta. Uchinchidan , jinoyatchilik va korrupsiya jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslarini yemiradi. Jamiyat a’zolarining fuqarolik mavqeini yo‘qqa chiqaradi. Amalga oshirila е?tgan o‘zgarishlarga salbiy munosabat vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi. Islohotlar g‘oyasining o‘zini obro‘sizlantiradi va eski zamonlarni, shu jumladan–qudratli markazning kuchli qo‘lini qo‘msash hissini tug‘diradi. O‘tish davrining muayyan qiyinchiliklari sharoitida fuqarolar ongida, ayniqsa, yosh avlodning bir qismida, hayotda yuksak turmush darajasiga erishishning asosiy usuli qonunga xilof faoliyat bilan bog‘liq, degan mutlaqo axloqqa zid nuqtai nazar shakllanishi va qaror topishi mumkin. Qing‘ir yo‘l bilan boylik orttirishga intilish, basharti u jamiyatning va huquqiy nazoratning e’tiboridan chetda qolsa, odamlarni, ayniqsa, hayotga endigina qadam qo‘yib kelayotgan yoshlarni yomon yo‘lga og‘diradi. Axir, jamiyat va davlat uchun yosh avlodning axloqan buzilishi va yuztuban ketishidan ham ayanchliroq, halokatliroq hol bormi o‘zi? 50 To‘rtinchidan ,–pul hokimiyatga intiladi, degan bir ibora bor. Lekin bu pul jinoiy yo‘l bilan topilgan bo‘lsa-yu, uning egalari jamiyatning hokimiyat tuzilmalariga chiqib olsalar, ular qanday usullar bilan boshqarishlarini tasavvur qilish qiyin emas. Jinoyat olamining nufuzli shaxslari hokimiyatga qanday yo‘llar bilan kirib olishi yaxshi ma’lum va ko‘p mamlakatlarda sinovdan o‘tgan. Avvaliga bu ish nopok daromad manbalarini saqlab qolish, ulardan kafolatli foydalanish maqsadida hokimiyat tuzilmalari bilan aloqa bog‘lash va bu aloqani mustahkamlashdan boshlanadi. Shundan so‘ng hokimiyatning o‘zi ham qo‘lga kiritiladi. Hokimiyat organlarining jinoyatga aralashib qolishi rivojlanayotgan jamiyat uchun eng jiddiy xavf-xatarlardan biridir. Jinoiy tuzilmalarning davlat organlari amaldorlari bilan chatishib ketishi, ularning turli hokimiyat tarmoqlariga kirib olishi jamoatchilik nazdida fuqarolarning himoyasizligi hissini kuchaytiradi. Davlatning o‘zini obro‘sizlantiradi. Mamlakat ichkarisida ham, tashqarisida ham unga ishonchsizlik ortib boradi. Beshinchidan, nopok yo‘l bilan boylik orttirganlar jazodan qutulib qolish va o‘zlarining jinoiy sarmoyalarini himoya qilish uchun har qanday xatti-harakatlarga tayyor turishlarini yaxshi bilib olish lozim. Bunday kimsalar adolatli jazodan qo‘rqib, hamma ishni qilishga, hatto vaziyatni beqarorlashtirishga, ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishga shay turadilar. Bunday paytda ehtiroslarni junbushga keltirish, olomonni qo‘zg‘atish va uning orqasiga yashirinib olishdan qulayi yo‘q. Bunday odamlarning “Faqat bizga yaxshi bo‘lsa, ishimiz bitsa – bo‘lgani” qabilidagi maslagi xudbinlikning, hamyurtlariga nisbatan surbetlarcha loqaydlikning yaqqol ko‘rinishidir. Oltinchidan, jinoiy usullar bilan boylik va mo‘may pul orttirgan kimsalarning yangi huquq himoyachilari va hatto demokratiya uchun jafo chekkan kurashchilar sifatida siyosatga kirib olishga harakat qilaе?tganidan dalolat beruvchi misollar, jumladan, bizda ham oz emas. Ular bunday xatti-harakatlari bilan insoniyatning adolat va demokratiya kabi olijanob ideallariga naqadar jiddiy zarar yetkaza е?tganlarini, o‘z xalqlari va mamlakatlari sha’niga dog‘ tushira е?tganlarini aytib o‘tirishning hojati bormikin? Nafsilamrini aytganda, ular o‘z xalqlari va 51 mamlakatlarining taqdiriga, ozodlik va mustaqillik ideallariga mutlaqo befarq qaraydilar. Bunday shaxslarning turish-turmushi ketma-ket qilingan jinoiy xatti- harakatlar zanjiridan iboratdir. Avvaliga o‘z xalqini aldab kapital to‘planadi, keyingi gal – demokratiya va adolatni ro‘kach qilgan holda jamoatchilik fikrini aldab, siyosiy obro‘ orttiriladi. Sir emaski, bunday shaxslar o‘z manfaatlari yo‘lida respublikadagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatishga urinayotgan tashki kuchlarga xizmat qilishga hamisha tayyor turadilar. Mamlakatimizning kelajagini va obro‘-e’tiborini qadrlaydigan har bir vijdonli fuqaro bu tahdidni esda tutmog‘i darkor. Halol mehnat qilish, o‘z bilimi, kuch-g‘ayrati va ijodiy qobiliyatini sarflash uchun barqaror shart-sharoit bo‘lishini istaydigan, farzandlari va yaqin kishilari kelajakda ham demokratik, fuqarolik jamiyatida sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlarining samaralaridan to‘la-to‘kis foydalanishni orzu qiladigan har bir fuqaro, jinoyatchilik va korrupsiya yo‘liga o‘z vaqtida zarur to‘siq qo‘yilmasa, bu illatlar qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkinligani yaxshi anglab yetmog‘i lozim 1 . Xulosa qiladigan bo‘lsak, birinchi o‘rinda qonunni tadbiq etishni davlat organlari mansabdor shaxslari, davlat xizmatchilarining mol-mulkini deklaratsiya qilish tizimini ishlashini amaliyotga tezroq joriy qilish, davlat xizmatchisi o‘zining amaldagi va ilgarigi egallab turgan lavozimiga ko‘ra ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan darajadan ortiqcha bo‘lgan har qanday mulkka egalik qilayotganligi yoki shunday mulkni boshqarayotganligi haqida asosli gumon paydo bo‘lsa, tekshirish belgilanishi agar gumon o‘z tasdig‘ini topgan xolatda, yani ushbu mulkning manbasini ko‘rsatib bermasa, mol-mulk korrupsiya yo‘li bilan orttirilgan deb baholanib, ushbu mol-mulkni davlat foydasiga musodara qilib, mansabdor shaxs yoki davlat xizmatchisini javobgarlikka tortish tizimini amaliyotga tadbiq qilish. Bir so‘z bilan aytganda rivojlangan davlatlarda joriy etilgan mol-mulk deklaratsiyasini joriy etish kerak degan fikirni ilgari suramiz. 1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari// Uning o‘zi. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. –T.: “O‘zbekiston” 1998-yil. –B.90-93. 52 KORRUPSIYAGA QARSHI KURASHISH TO‘G‘RISIDAGI FALSAFIY QARASHLARNING O‘ZBEKISTONDAGI INIKOSI. 3.1. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning siyosiy – huquqiy mexanizmlari va chora – tadbirlari. Mazkur bobimizda O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi qonunchilik bazasining yaratilishi va sohaga oid muhim tashkiliy-huquqiy islohotlar tahlil etiladi. Xususan, keyingi yillarda mamlakatimizda aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga, jamiyatda korrupsiyaga murosasiz munosabatni shakllantirishga yo‘naltirilgan tizimli choralar ko‘rildi. Shuningdek, ilmiy ishimizda korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi so‘nggi yillarda qabul qilingan normativ hujjatlar mazmuni haqida ham ma’lumotlar berilib, jamiyatimizda korrupsiyaga qarshi kurashishning dolzarb muammolari bo‘yicha ayrim takliflar ham sanab o‘tilgan. Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirib borish qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni mustahkamlashning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda milliy huquq tizimini tubdan isloh 53 qilish, jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirish hamda malakali yuridik kadrlarni tayyorlash borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Korrupsiyadan holi jamiyat va davlatni yaratish mamlakat taraqqiyotining mustaxkam kafolati bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 7-dekabr kuni Konstitutsiyamiz qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan marosimdagi ma’ruzasida “Korrupsiya bilan hech qachon maqsadimizga erisha olmaymiz” deb 1 , ta’kidlagan edi. O‘zbekistonning korrupsiyaga qarshi kurash va “korrupsiyasiz soha”ni takomillashtirish bilan bog‘liq dolzarb muammolarning muhim konseptual g‘oyalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning qator ma’ruza hamda asarlarida (“Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat ‘iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz”. I jild; “Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz”; “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarni ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”; “Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”; BMT Bosh Assambleyasi 72, 75-sessiyalarida so‘zlagan nutqlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomalari), shuningdek, Respublikamiz olimlaridan Q.R.Abdurasulova (“Jinoyatning maxsus sub ‘ekti”), R.A.Zufarov (“Poraxo‘rlik uchun jinoiy javobganrlik”), I.M.Mirzaraimov (“Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni oshkoralashtirishga qarshi kurashning huquqiy choralari”), Sh.R. Qobilov (“Korrupsiya: sabablari, shart-sharoitlari, oqibatlari va oldini olish yo‘llari”) larning asarlari, monografiyalari, risolalari, ilmiy-uslubiy maqolalarida o‘rganilgan. Mazkur bobda o‘rganilayotgan muammo ilmiy tadqiqotning falsafiy, siyosiy-huquqiy tahlil, qiyosiy tahlil, mantiqiylik, ilmiylik va xolislik metodlari asosida yoritilishiga harakat qilindi. Barcha sohalarda islohotlarni amalga oshirish doirasida fuqarolarning huquq va manfaatlari himoya qilinishini, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 08.12.2018-yil. https://uza.uz/uz/posts/bilimli-avlod-buyuk- kelazhakning-tadbirkor-khal-farovon-ayet-08-12-2018 54 faoliyati ochiqligini, jamoat va parlament nazoratini ta’minlash mexanizmlari takomillashtirildi. Albatta, mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy mexanizmi mustaqillikning dastlabki yillaridanoq yaratila boshlangan. Korrupsiyaga qarshi kurash ishlarini tashkillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 3 martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prokuraturasi tuzilmasida tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi poraxo‘rlik, o‘g‘irliklar va boshqa suiiste’molchiliklarga qarshi kurash boshqarmasini tashkil etish to‘g‘risida” 1 gi; 1994 yil 11 maydagi “Xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni korrupsiya, reket va uyushgan jinoyatchilikning boshqa ko‘rinishlaridan himoya qilishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2 gi; 1997-yil 28-maydagi “Korrupsiya, reket va terrorizmga qarshi kurashni takomillashtirish ishlarini yanada rivojlantirish to‘g‘risida” 1 gi qarorlari qabul qilindi va ularning ijrosini ta’minlash yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqildi. 2008-yilda BMTning 2003-yildagi “Korrupsiyaga qarshi kurashish” Konvensiyasini ratifikatsiya qilinishi va ushbu konvensiyaga “O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilishi to‘g‘risida” 2 gi Qonun qabul qilinishi katta ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, so‘nggi yillarda korrupsiyaga qarshi kurashning huquqiy mexanizmlarini takomillashtirishga qaratilgan Byudjet va Bojxona kodekslari (yangi tahrirda), “Huquqbuzarliklar profilaktikasi to‘g‘risida” 3 gi, “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” 4 gi, “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida” 5 gi, “Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida” 6 gi, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining qarori, 03.03.1992 yildagi 96-son 2 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori , 11.05.1994 yildagi 247-son 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 06.07.2021 yildagi PF-6257-son 2 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Konvensiyasi . Nyu-York, 2003-yil 31-oktabr. 3 Qonunchilik palatasi tomonidan 2013-yil 30-oktabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2014-yil 10-aprelda ma’qullangan. 4 Qonunchilik palatasi tomonidan 2014-yil 18-iyunda qabul qilingan Senat tomonidan 2014-yil 28-avgustda ma’qullangan. 5 Qonunchilik palatasi tomonidan 2014-yil 11-martda qabul qilingan Senat tomonidan 2014-yil 10-aprelda ma’qullangan. 6 O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 25.12.2012 yildagi O‘RQ-344-son. 55 “Elektron hukumat to‘g‘risida” 7 gi, “Ichki ishlar organlari to‘g‘risida” 8 gi qonunlar qabul qilindi. Bularning bari tom ma’noda davlatimiz tinchligini va xalq farovonligining huquqiy garovidir. Qonunchilik tahlili korrupsiya bilan bog‘liq qilmishlarga qarshi kurashish faoliyatining huquqiy asoslari ko‘proq O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida o‘z ifodasini topgan. Buni quyidagilarda ko‘rishimiz mumkin. Mamlakatimizda “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida” 9 gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni qonunchilik palatasi tomonidan 2016 yil 24-noyabrda qabul qilinib, Senat tomonidan 2016 yil 13-dekabrda ma’qullangan. Prezident tomonidan 2017 yil 3-yanvarda tasdiqlanib, 4 yanvardan kuchga kirdi. Qonun 34 moddadan iborat. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida” gi qonuni davlat organlari faoliyatining ochiqligini va hisobdorligini ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish, davlat organlari, mansabdor shaxslarning o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi yuzasidan mas’uliyatini kuchaytirishga, korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida parlament va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilmoqda. Qonunda korrupsiya, korrupsiyaga oid huquqbuzarlik, manfaatlar to‘qnashuvi kabi iboralarning mazmuni huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yildi. “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonunning mazmun mohiyatiga qisqacha to‘xtaladigan bo‘lsak, unda korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi huquqiy munosabatlarni to‘liq qonuniy tartibga solishga, davlat organlari, tashkilotlar hamda fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan amalga oshirilayotgan korrupsiyaga qarshi qaratilgan chora-tadbirlar samaradorligini oshirishga, shuningdek korrupsiyani ijtimoiy hayotning barcha sohalaridan to‘liq bartaraf etishga, fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish 7 Qonunchilik palatasi tomonidan 2015-yil 18-noyabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2015-yil 3-dekabrda ma’qullangan. 8 Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 12-avgustda qabul qilingan Senat tomonidan 2016-yil 24-avgustda ma’qullangan. 9 Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 24-noyabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2016-yil 13-dekabrda ma’qullangan. 56 orqali jamiyatda korrupsiyaning har qanday ko‘rinishlariga toqat qilmaslik muhitini yaratishga qaratilgan me’yorlar o‘z aksini topganligini ko‘rishimiz mumkin 1 . Shuningdek, qonunda korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy prinsiplari hamda bu boradagi davlat siyosatining muhim yo‘nalishlari, vakolatli organlar tizimi, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari va fuqarolarning mazkur sohadagi ishtiroki, shuningdek xalqaro hamkorlik mustahkamlab qo‘yilgan 2 . Qonun asosida davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoevning 2017 yil 2 fevraldagi “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Mazkur hujjatlar o‘z mazmun mohiyati, maqsadi bilan mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi kurashning yangi bosqichini boshlab berdi. Prezidentimizning 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” 1 gi farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlanti- rishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida amalga oshirishga oid davlat dasturida ham korrupsiyaga qarshi kurashishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish va korrupsiyaga qarshi kurashish samaradorligini oshirish bo‘yicha tadbirlar belgilanganligi alohida qayd etildi. Qonun normalarini hayotga tatbiq etish maqsadida yuqorida ko‘rsatilgan Prezidentimiz qarori bilan 2017-2018 yillarga mo‘ljallangan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha davlat dasturi, Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasi tarkibi tasdiqlandi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar va ularning hududiy boshqarmalarida davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni 1 Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 24-noyabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2016-yil 13-dekabrda ma’qullangan. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 29.06.2020 yildagi PF-6013-son 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 07.02.2017 yildagi PF-4947-son. 57 amalga oshirish hamda korrupsiyaga oid xuquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Qonundan ko‘zlangan maqsad - korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iboratdir. Hujjatda “korrupsiya”, “korrupsion huquqbuzarlik”, va “manfaatlar mojarosi” kabi tushunchalarga izoh berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 27-maydagi “O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2 PF-5729-sonli Farmoni asosida 2019 yil 1- avgustdan boshlab eksperiment tariqasida aynan oliy ta’lim sohasida “korrupsiyasiz soha” loyihasini amalga oshirish belgilab qo‘yilganligi mamlakatda kechayotgan har qanday islohotning muvaffaqiyati birinchi navbatda ta’limga bog‘liqligini ko‘rsatadi 1 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 27-mayda “O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF–5729-son Farmoni bilan 2019-2020 yillarda korrupsiyaga qarshi kurashish davlat dasturi va Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasining yangilangan tarkibi tasdiqlandi. Bundan tashqari Korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi faoliyat samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish bo‘yicha maxsus komissiya tuzildi. Keyingi yillarda mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida muhim tashkiliy-huquqiy islohotlar amalga oshirildi. Aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga, jamiyatda korrupsiyaga murosasiz munosabatni shakllantirishga yo‘naltirilgan tizimli choralar ko‘rildi. Shu bilan birga, iqtisodiyotni yanada o‘stirish, xalq farovonligini oshirish, mamlakatda investisiya muhitini yaxshilash borasidagi strategik vazifalarni hal etish korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat siyosatining samarali amalga oshirilishini ta’minlash hamda korrupsiya ko‘rinishlarining sabab va 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 27.05.2019 yildagi PF-5729-son. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 27.05.2019 yildagi PF-5729-son . 58 shart-sharoitlarini bartaraf etish bo‘yicha yangi tizimli choralar ko‘rilishini taqozo qilmoqda 2 . Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasi tomonidan 2019 yil 30-avgustda Oliy ta’lim tizimida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini takomillashtirish va “Korrupsiyasiz soha” loyihasini amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” tasdiqlangan. Loyihaning maqsadi- tizimda olib borilayotgan islohotlarni izchil davom ettirish, korrupsiyaning har qanday ko‘rinishiga barham berishdan iboratdir. 2020 yil 29-iyun kuni ushbu farmon bilan Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi tashkil etildi 1 . Agentlik korrupsiyani oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda maxsus vakolatli davlat organi hisoblanib, prezidentga bo‘ysunishi va Oliy Majlis palatalari oldida hisobdor bo‘lishi ko‘zda tutilgan. Shu bilan birga, iqtisodiyotni yanada o‘stirish, xalq farovonligini oshirish, mamlakatda investisiya muhitini yaxshilash borasidagi strategik vazifalarni hal etish korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat siyosatining samarali amalga oshirilishini ta’minlash hamda korrupsiya ko‘rinishlarining sabab va shart-sharoitlarini bartaraf etish bo‘yicha “Korrupsiyaga qarshi murosasiz munosabatda bo‘lish muhitini yaratish, davlat va jamiyat boshqaruvida korrupsiyaviy omillarni keskin kamaytirish va bunda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti- ning 2021 yil 6-iyuldagi PF-6257-son Farmoni e’lon qilindi 2 . Yuqoridagi ma’lumotlar va fikrlardan kelib chiqib, jamiyatimizda korrupsiyaga qarshi kurashishning dolzarb muammolari bo‘yicha quyidagi takliflar bermoqchimiz: 2 Khursandovna, K. G., & Umirzokvich, R. U. (2021, March). NATIONAL COLOR: CONTENT-ESSENCE. In Archive of Conferences (Vol. 17, No. 1, pp. 29-31). 1 Xudayberdieva, G. X., & Allanazarov, M. M. (2020). Yoshlarni g‘oyaviy tarbiyalashning usullari, shakllari va vositalari. ИННОВАЦИИ В ПЕДАГОГИКЕ И ПСИХОЛОГИИ , (SI-2№ 1). 2 Davlatova Sh. O‘zbekistonda boshqaruv strukturasining shakllanishi va taraqqiyotida milliy masalaning tutgan o‘rni (XX asrning 20-yillari) // . – T.: “ Navro‘z”. – 2016. –B.66. 59  jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirishga qaratilgan, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish bo‘yicha chora-tadbirlar oshirish;  korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish borasida davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan ijtimoiy sheriklik mexanizmlaridan, shu jumladan davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘rtasida kelishuvlar va shartnomalar tuzishni nazarda tutadigan mexanizmlardan keng foydalanish;  ma’muriy va byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish, ro‘yxatga olish, ruxsat etish va lisenziyaga doir tartib-tamoyillarni soddalashtirish hamda ularning tezkorligini oshirish;  davlat organlarining nazorat-tekshiruv vazifalarini maqbullashtirish, ularning faoliyatiga qonunga xilof ravishda aralashishga yo‘l qo‘ymaslik;  davlat organlari va tadbirkorlik sub ‘ektlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni masofaviy shakllarini keng joriy etish;  korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari mazmun-mohiyatini tushuntirishga qaratilgan axborot ma’lumotlarini tayyorlash va keng tarqatish, shu jumladan mavzuga oid videoroliklar yaratish, bosma materiallarni chop etishni kuchaytirish (plakatlar, risolalar, bukletlar);  korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi faoliyat natijalarini televidenie, radio, bosma va elektron OAV orqali, shu jumladan mavzuga bag‘ishlangan dasturlarni, intervyularni, muhokamalarni, press-konferensiyalarni va boshqa tadbirlarni doimiy ravishda tashkil etish;  davlat organlari xodimlarini, tadbirkorlik sub ‘ektlarini va boshqa maqsadli guruhlarni jalb qilgan holda korrupsiyaga qarshi kurashish mavzusida o‘quv seminarlari, konferensiyalar, davra suhbatlari va boshqa tadbirlar o‘tkazish;  ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning boshqa sohalarida aholi uchun adolatli shart-sharoitlarni hamda teng imkoniyatlarni yaratish, 60 korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan idoraviy korrupsiyaga qarshi kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;  korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida huquqiy ta’lim bo‘yicha maxsus o‘quv dasturini ishlab chiqishni hamda umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb- hunar va oliy ta’lim muassasalarining o‘quv dasturlarida korrupsiyaga qarshi mavzularni yanada kuchaytirishni nazarda tutadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalarni davlat ta’lim standartlariga kiritish;  davlat organlari mutaxassislari va ta’lim muassasalari o‘qituvchilarini o‘qitish, malakasini oshirish va qayta tayyorlash dasturlariga korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida maxsus o‘quv dasturlari va mashg‘ulotlarini olib borishni nazarda tutuvchi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish;  korrupsiyaga qarshi kurashish masalasiga doir o‘quv-metodik va ilmiy adabiyotlarni ishlab chiqish va hokazolar. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Prezidentimizning 2020 yil 24 yanvar kuni Oliy Majlisga yo‘llagan murojaatnomasida “Korrupsiyaga qarshi kurashishda aholining barcha qatlamlari, eng yaxshi mutaxassislar jalb qilinmas ekan, jamiyatimizning barcha a’zolari, ta’bir joiz bo‘lsa, “halollik vaksinasi” bilan emlanmas ekan, o‘z oldimizga qo‘ygan yuksak marralarga erisha olmaymiz. Biz korrupsiyaning oqibatlari bilan kurashishdan uning barvaqt oldini olishga o‘tishimiz kerak”, deb ta’kidlab o‘tdilar. 61 3.2. Yangi O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning davlat siyosati. Korrupsiya hodisasini jamiyat hayotidan ildizi bilan yo‘qotib yuborish imkonsizdir, ushbu illatga qarshi faqatgina profilaktik chora-tadbirlar qo‘llanilishi mumkin. G.Nurmuhammedova fikriga ko‘ra korrupsiyaga qarshi kurashda kurashning maqsadini aniqlab olish muhim ahamiyatga ega. Korrupsiyaga qarshi kurashning maqsadini aniqlashda umumiy (bosh maqsad) va aniq vaziyatga asoslangan (muayayyan muddat ichida) maqsadga ajratish mumkin[13]. Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida aniq vaziyatga asoslangan korrupsiyaga qarshi kurash chora-tadbirlari O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017-yil 7-fevraldagi “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonida to‘laqonli o‘z aksini topdi 1 . Yuqoridagi farmonga ko‘ra harakatlar strategiyasi besh bosqichda amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Harakatlar strategiyasida korrupsiyani oldini olish bilan bog‘liq chora tadbirlarga alohida e’tibor berilgan bo‘lib, korrupsiyaga qarshi kurash ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Harakatlar strategiyasida belgilab olingan korrupsiyaga qarshi kurash bilan bog‘liq vazifalarni va boshqa ustuvor maqsadlarni amalga oshirishni nazorat qiluvchi 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 07.02.2017 yildagi PF-4947-son. 62 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti boshchiligidagi Harakatlar strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha Milliy komissiya tuzildi 2 . Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashning tashkiliy huquqiy asoslari yaratilgan bo‘lib, korrupsiyaga qarshi kurashda asos bo‘luvchi xalqaro kelishuvlar ratifikatsiya qilingan, konseptual strategik va milliy reja asosida antikorrupsion hujjatlar, shu bilan birga ularni amalga oshirishga qaratilgan normativ huquqiy qonunlar qabul qilingan. 2003-yilda qabul qilingan BMTning “Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasi” 3 dunyo hamjamiyati a’zolari oldiga korrupsiyaga qarshi kurashning tizimli siyosatini ishlab chiqish vazifasini qo‘ydi. Jumladan, O‘zbekistonda ham korrupsiyaga qarshi kurashda ijro etuvchi hokimiyatda boshqaruv jarayonlarining aniq va shaffof bo‘lishiga korrupsiyaga qarshi kurash ustidan nazoratni amalga oshirishning samarali mexanizmlari hali hanuz ishlab chiqish va mavjud chora tadbirlar tizimini isloh etish talab etiladi. So‘ngi yillarda O‘zbekiston Respublikasida korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarni aniqlash va ularni oldini olish borasida olib borilgan islohotlar tahsinga sazovordir. Zero, ushbu islohotlar amalda o‘z samarasini ko‘rsatayotganligini O‘zbekiston Respublikasini Tranparency International xalqaro tashkilotining statistik ma’lumotlariga qaraganda korrupsiya indeksi 2007-2020 yillar oralig‘ida 9 ballga yoki 175-o‘rindan 146-o‘ringa ko‘tarilganligidan ham bilib olish mumkin 1 . Korrupsiyani yo‘q qilishga qaratilgan muhim qadamlardan yana biri bu O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi doirasida O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan xalqaro standartlarga muvofiq 2017-yil 3- yanvar kuni “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonunning imzolanishi bo‘ldi. 2 https://lex.uz/docs/3107036#3109393 3 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Konvensiyasi . Nyu-York, 2003-yil 31-oktabr. 1 Korrupsiyaga qarshi kurash tarmog‘i Istambul Harakatlar Rejasi (IHR) doirasida Sharqiy Evropa va Markaziy Osiyo davlatlarining 2016-2019 yillarda korrupsiyaga qarshi kurash sohasidagi islohotlari Monitoringi. www.oecd.org/corruption/acn 63 Qonunda “korrupsiya”, “korrupsion huquqbuzarlik”, “manfaatlar to‘qnashuvi” kabi tushunchalarga izoh berilgan bo‘lib, unga ko‘ra:  aholining huquqiy savodxonligi va huquqiy madaniyatini oshirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan toqatsizlikni shakllantirish;  davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyadan ogohlantirish bo‘yicha choralarni amalga oshirish;  korrupsion huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularning oqibatlari, sabablari va keltirib chiqargan sharoitlarni bartaraf etish hamda korrupsion huquqbuzarliklar sodir etilgani uchun muqarrar jazolash tamoyilini tadbiq etish kabilar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari etib belgilangan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevralda PQ-2752-sonli “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Qaroriga muvofiq 2017-2018 yillarga mo‘ljallangan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha Davlat dasturi tasdiqlandi. Ushbu Davlat dasturida 5 ta yo‘nalish bo‘yicha 50 dan ortiq korrupsiyaga qarshi choralarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan. Respublikamizning 60 dan ortiq vazirlik va idoralarida korrupsiyaga qarshi idoraviy rejalar ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Bundan tashqari korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha “Respublika idoralararo komissiyasi to‘g‘risida”gi Nizom tasdiqlandi. Komissiyaga O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori raislik qiladi va komisiyaning ishchi organi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi faoliyat olib boradi. Uning tarkibi davlat organlari rahbarlari va ekspertlari, fuqarolik jamiyati institutlari va ilmiy doiradagi 43 nafar a’zodan iborat. Komissiya tomonidan qabul qilinadigan qarorlar barcha davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, jamoat birlashmalari va boshqa tashkilotlar tomonidan ijro etilishi majburiydir. Komissiya huzurida korrupsiyaga qarshi kurash choralari va bu boradagi tashkiliy-amaliy va huquqiy mexanizmlarni 64 amalga oshirish holatini ko‘rib chiqish va tahlil qilish bo‘yicha Ekspertlar guruhi tashkil etildi 1 . Korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida parlament nazorati samaradorligi oshirilishi davlat organlarida korrupsiya bilan bog‘liq holatlarni kamaytirishga yo‘l ochib berdi. Oliy Majlis palatalarida korrupsiyaga qarshi kurashish va sud- huquq masalalari bo‘yicha qo‘mitalar hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, viloyatlar va Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari, tuman va shahar xalq deputatlari kengashlarining tarkibida qonuniylikni ta’minlash va korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha doimiy komissiyalar tashkil etildi. Davlat organlari va tashkilotlarda korrupsiyaga qarshi ichki nazorat tizimi (komplayens-nazorat)ni joriy etish yo‘lga qo‘yildi. Korrupsiyaga oid islohotlarni amalga oshirishda sud-huquq tizimi ham e’tibordan chetda qolmadi. Avvalo, 2017 yildan boshlab sudyalarni dastlabki besh yillik, keyingi o‘n yillik muddatga tayinlash tartibi va keyinchalik muddatsiz (umrbod) lavozimda bo‘lish muddati belgilandi. Sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyatini samaradorligini oshirish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi tashkil etildi va Sud hokimiyati organlarini rivojlantirish jamg‘armasi va budjetdan tashqari Adliya organlari va muassasalarini rivojlantirish jamg‘armasi tashkil etildi. Sud huquq tizimida korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarni oldini olishga qaratilgan yana bir muhim voqea O‘zbekiston oliy sudi yangi interaktiv veb-saytini ishga tushirilganligi bo‘ldi. Veb-saytga E-SUD elektron sud tizimi va E-XSUD hujjat almashish tizimi ulangan bo‘lib, bu fuqarolarga hujjatlarni elektron shaklda rasmiylashtirish imkonini beradi. Jinoiy ishlar bo‘yicha tergov va sud jarayonlarini osonlashtirish maqsadida 2018-yil sentabr oyidan boshlab “onlayn translyatsiya” interaktiv xizmatining birinchi bosqichi ishga tushirildi. Harakatlar strategiyasi bilan bog‘liq islohotlar doirasida Prokuratura tizimida ham bir qator o‘zgarishlarni amalga oshirishni nazarda tutuvchi bir qancha prezident farmonlari va qarorlar qabul qilindi. Korrupsiyaga qarshi kurashda 1 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining VI bob, 17-modda. https://lex.uz/acts/-111453 65 prokuratura organlari faoliyatini ochiqligi va shaffofligini ta’minlash maqsadida, 2018-yil iyun oyida Bosh prokuratura rasmiy veb-sayti (prokuratura.uz) ishga tushirildi. Saytda fuqarolarni Bosh prokuraturaga qabul qilish jadvali, O‘zbekiston murojaatlari to‘g‘risidagi Qonun hujjatlari, Bosh prokuratura murojaatlar bilan ishlash boshqarmasi xodimlari ro‘yxati, shuningdek, viloyat prokurorlari va unga tenglashtirilgan prokurorlarning murojaatlar bilan ishlash bo‘yicha katta yordamchilari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Bosh prokuratura huzuridagi Majburiy ijro byurosining sud hujjatlarini ijro etishda mulkni elektron onlayn savdolar orqali sotish jarayonini maksimal avtomatlashtirish, inson omilini va auksionlarni o‘tkazishda tashqi aralashuvni bartaraf etish maqsadida “E-IJRO AUKSION” yagona elektron savdo maydonchasi joriy qilindi. Yana bir e’tirofga loyiq jihat shundaki, harakatlar strategiyasi davrida eng katta qadamlardan biri Davlat organlari, jamoat va fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasidagi aloqa tizimiga aloxida e’tibor qaratilgani bo‘ldi. Davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlarida yuqori axloqiy me’yorlarni shakllantirish maqsadida kadrlar tayyorlash va ularni malakasini oshirish yuzasidan ham bir qator qonuniy hujjatlari qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi tashkil qilindi. U davlat organlari va tashkilotlarida xodimlarni boshqarish va inson resurslarini rivojlantirish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish uchun mas’ul hisoblanadi 1 . Agentlikka milliy kadrlar zaxirasini boshqarish, davlat fuqarolik xizmati lavozimlarining davlat reyestrini yuritish, vakant lavozimlarning yagona ochiq portalini tashkil etish va yuritish, davlat fuqarolik xizmatchilari faoliyati samaradorligini baholashning o‘lchanadigan indikatorlari tizimini joriy etish kabi vazifalar yuklatildi. Bundan tashqari, ushbu agentlik huzurida Davlat xizmatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tashkil qilindi. Bundan tashqari, Korrupsiya bilan bog‘liq huquqbuzarliklarning oldini olish bo‘yicha olib borilayotgan ishlarni takomillashtirish maqsadida, Ichki 1 Rustamboyev M.X. “O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga Sharhlar” (Ma х sus qism). –T.: “Adaolat” 2016-yil. –B.553. 66 ishlar vazirligi huquqbuzarliklarning oldini olish Bosh boshqarmasi, Ichki ishlar vazirligi huzuridagi Jinoyat qidiruv boshqarmasi tarkibida korrupsiya va iqtisodiy jinoyatlarga amalga oshirilgan ijobiy ishlarga qaramay, bugungi kunda O‘zbekistonda davlat yoki davlat xizmati sohasida amalda bo‘lgan yagona qonun yo‘q. Korrupsiyaga oid jinoyatlarni oldini olish mexanizmini yanada takomillashtirish uchun 2017−2018 yillarda Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha davlat dasturining 2-bandi 2017-yil oktabrigacha “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqishni ko‘zda tutgan edi. Qonun konsepsiyasi 2017 yil dekabrida Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan ishlab chiqilishi, tegishli qonun loyihasi bilan birgalikda Vazirlar Mahkamasiga kiritilishi, 2018 yilda qonun konsepsiyasi va loyihasi Adliya vazirligi tomonidan takomilga yetkazilib, Prezident administratsiyasiga kiritilishi, Prezident adminis- tratsiyasida ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga kiritilishi ko‘zda tutilgan edi. Mazkur loyiha davlat xizmatlari organlari faoliyatining barcha sohalariga taalluqli bo‘lib, u hamon muhokamalar jarayonida. Shuningdek, Korrupsiya uchun jinoiy javobgarlik Konvensiyasiga (Strasburg, 1999 yil 27 yanvar), Korrupsiya uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik Konvensiyasiga (Strasburg, 1999 yil 4 noyabr) va Xalqaro tijorat bitimlarini amalga oshirishda xorijiy mansabdor shaxslarni pora berib sotib olishga qarshi kurashish Konvensiyasiga (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyoti tashkiloti, 1997 yil 17 dekabr) qo‘shilish masalasini ko‘rib chiqish taklif etilmoqda. Bundan tashqari, BMTning Korrupsiyaga qarshi konvensiyasida belgilangan xorijiy davlat mansabdor shaxslariga va xalqaro davlat tashkilotlarining mansabdor shaxslariga pora berish, yuridik shaxslarning javobgarligi va boshqa korrupsiyaga oid jinoyatlar uchun javobgarlikni kuchaytirish choralarini ta’minlash bo‘yicha tegishli normalarga milliy qonunchilikka implementatsiya qilish bo‘yicha normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari ishlab chiqish kiritilmoqda. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, 2010 yildan buyon O‘zbekiston Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining korrupsiyaga qarshi kurashish 67 bo‘yicha Istanbul harakatlar rejasida ishtirok etmoqda. 2019 yil 21 mart Parijda Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha Istanbul harakatlar rejasi monitoringining to‘rtinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi, uning natijalariga ko‘ra xalqaro ekspertlar O‘zbekiston ushbu tashkilotning avvalgi barcha tavsiyalari bo‘yicha yutuqlarga erishganligini ta’kidlashdi. Mazkur monitoring yakunlari bo‘yicha berilgan 47 ta tavsiyalarni bajarish yuzasidan 31.07.2019 yilda “Yo‘l xaritasi” tasdiqlandi 1 . Xususan, mazkur tavsiyalar asosida O‘zbekiston Respublikasi 2019 yilda Fuqarolik, oilaviy va jinoiy ishlar bo‘yicha huquqiy yordam va huquqiy munosabatlar to‘g‘risidagi MDHning Kishinev konvensiyasiga (Kishinyov sh., 2002 yil 7 oktabr) qo‘shildi. O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi asosida respublikamizda korrupsiyaga qarshi kurashishda bir qator qonun hujjatlari yaratilib, ommaviy axborot vositalari orqali, turli uchrashuvlar, davra suxbatlari, tadbirlarda aloxida tushuntirilayotgan bo‘lsada, korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha qonunchiligimizda mavjud kamchiliklar bartaraf etilmasligi oqibatida afsuski hali korrupsiyaning keskin kamayishiga erishganimiz yo‘q. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 2017-yil 2-fevraldagi “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 27-moddasida “Yuridik shaxslar korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun qonunda belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi” 1 deb ko‘rsatilgan bo‘lsada, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining VI bobi, 17-moddasida “Jinoyat sodir etgunga qadar o‘n olti yoshga to‘lgan, aqli raso jismoniy shaxslar javobgarlikka tortiladilar” deb ko‘rsatib o‘tilgan yoki Jinoyat kodeksida Yuridik shaxslar korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun javobgarlikka tortilishi to‘g‘risida aniq ko‘rsatmalar belgilanmagan 2 . 1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori, 24.09.1999 yildagi 19-son . https://lex.uz/docs/1449106 1 Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 24-noyabrda qabul qilingan Senat tomonidan 2016-yil 13-dekabrda ma’qullangan. https://lex.uz/acts/-3088008 2 O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi. VII-XVI-boblar. https://lex.uz/docs/- 97664 68 Shuningdek, huquqiy atamalar borasida Konvensiya mansabdor shaxs (public official) atamasini ishlatadi. Konvensiyaning o‘zbek tiliga tarjima qilingan hamda Bosh Prokuratura veb-saytida e’lon qilingan variantida mazkur atama ommaviy mansabdor shaxs sifatida tarjima qilingan. Ammo O‘zbekiston qonunchiligida ommaviy mansabdor shaxs tushunchasi mavjud emas. Qonunchilikda mansabdor shaxs tushunchasiga ta’rif berilmagan bo‘lib, Rustamboyevning “O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar” 3 (Maxsus qism) kitobida mansabdor shaxs, uning tarkibiga kiruvchi mas’ul mansabdor shaxs, hokimiyati vakillari va boshqa toifalariga ta’rif berilgan. Jinoyat kodeksi moddalarini talqin qilishda mazkur sharhdagi tavsiflarga amal qilinib kelinsada, O‘zbekiston qonunlariga ko‘ra u rasmiy sharh hisoblanmaydi va normativ xarakterga ega emas. Bundan tashqari, Jinoyat kodeksining (JK) pora berish va pora olish moddalarida mansabdor shaxs atamasi ishlatilgan bo‘lib, mansabdor shaxs atamasiga sharhda berilgan tavsif va Konvensiya talab qilgan atama tavsifi o‘rtasida tushunmovchiliklar barataraf etilmagan. E’tiborga loyiq yana bir jihat shundaki, xalqaro standartlarga muvofiq poraxo‘rlik jinoyati tarkibining muhim elementlariga aniq ta’rif berib o‘tilgan bo‘lsada, milliy qonunchiligimizda ushbu elementlar kengroq talqin etilmaganligi korrupsiyaga oid jinoyatlarga xolis baho berishda bir muncha qiyinchiliklar tug‘diradi. Ana shunday korrupsiya jinoyati tarkibining asosiy elementlaridan biri nomoddiy bo‘lmagan foydani (moddiy ob ‘ekt bo‘lmagan va aniq o‘lchovga ega bo‘lmagan qimmatlikni) yoki pul bilan bog‘liq bo‘lmagan yoki ulardan iborat bo‘lmagan foydani ham o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligiga esa hali ham poraning predmeti sifatida nomoddiy qimmatliklar kiritilmagan. Poraxo‘rlik jinoyatlari tarkibining navbatdagi zaruriy elementi bu jinoyatlarning uchinchi shaxslar manfaatlari yo‘lida sodir etilishidir. Bunda jinoyatni kriminalizatsiya qilishda faqat mansabdor shaxs uchun emas, balki 3 Rustamboyev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharxlar (Maxsus qism). –T.: “Adolat”. –B.553. 69 boshqa har qanday jismoniy yoki yuridik shaxs uchun ham moddiy yoki moddiy bo‘lmagan qimmatliklarni olishini anglatadi. Xalqaro standartlarga ko‘ra, uchinchi tomon har qanday jismoniy yoki yuridik shaxs bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Jinoyat kodeksi, poraxo‘rlikni uchinchi shaxslar manfaatlari foydasiga kriminalizatsiya qilmaydi, faqat mansabdor shaxsning o‘zi porani olishi yoki bunday shaxsga pora berishini jinoyat deb tan oladi. Shuningdek, Oliy sud plenumining “poraxo‘rlik holatlari bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida” 3 gi qarorida ham poraxo‘rlikni uchinchi shaxslar foydasiga jinoiy javobgarlikka tortish masalasiga tegishli emasligi ta’kidlangan. Poraga va’da, taklif va yoki uni qabul qilish. Korrupsiyaga oid navbatdagi muhim elementporaga va’da qilish, taklif qilish yoki uni qabul qilish predmeti Yevropa iqtisodiy hamkorlik tashkiloti Konvensiyasi, Korrupsiya uchun jinoiy javobgarlik to‘g‘risidagi Yevropa Kengashi Konvensiyasi va BMTning korrupsiyaga qarshi Konvensiyasida tugallangan jinoyat sifatida keltirilgan. O‘zbekiston Jinoyat kodeksida mazkur jinoyat kriminalizatsiyasi masalasi haligacha hal etilmagan. Korrupsiya bilan bog‘liq jinoyatlarning navbatdagi elementlaridan yana biri mansab vakolatini suiste’mol qilish uchun javobgarlik masalasi Jinoyat kodeksining 205-moddasida ko‘rib chiqilgan. Bu moddaning tahlili unda korrupsiya omilining mavjudligini ko‘rsatsa ham ushbu modda kompozitsiyasining majburiy elementlaridan biri bo‘lgan “jiddiy ziyon“ (“существенный вред”) tushunchasining ta’rifi yo‘qligidadir. Istambul harakatlar rejasi doirasidagi monitoring davomida ushbu atama ostida nima nazarda tutilayotganligi, huquq-tartibot idoralari uning mavjudligini qanday aniqlayotganligi xususidagi savolga hech qanday javob ola olmadilar. Poraxo‘rlik jinoyatining keyingi elementi bu ta’sirni suiste’mol qilish bo‘lib, BMTning korrupsiyaga qarshi Konvensiyasiga ko‘ra, ushbu qilmish uchun jinoiy javobgarlikni o‘rnatish ixtiyoriydir. Yevropa Kengashining Korrupsiya uchun jinoiy javobgarlik to‘g‘risidagi Konvensiyasining 12-moddasiga 3 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori, 24.09.1999 yildagi 19-son . 70 ko‘ra bu qilmish uchun javobgarlikni o‘rnatish bu a’zo davlatlar uchun majburiydir. Istambul harakatlar rejasida ishtirok etuvchi davlat uchun (O‘zbekiston uchun ham) kriminalizatsiya qilinishi kerakligi ta’kidlangan bo‘lsada, bu borada ham milliy qonunchiligimizda aniq qoidalar belgilanmagan. Pul yuvish (legallashtirish). Navbatdagi korrupsiya jinoyatining elementi pul yuvish (legallashtirish) haqida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 243-moddasida so‘z boradi. Ushbu javobgarlikni qo‘llashning muayyan jihatlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining 2011-yil 11-fevraldagi “jinoiy faoliyatdan olingan tushumlarni legallashtirish hollarida sud amaliyotining ayrim masalalari to‘g‘risida”gi 1-son qarorida belgilab qo‘yilgan. Ammo Istambul harakatlar rejasida pul yuvish uchun javobgarlikni O‘zbekiston Jinoyat kodeksida yanada aniq qoidalar bilan mustahkamlab qo‘yish tavsiya etildi. Korrupsiya jinoyatlarini ochishda e’tiborga loyiq bo‘lgan yana bir muhim element bu chet el amaldorlarining poraxo‘rligidir. Jinoyat kodeksining VIII bo‘limida belgilangan ta’rifga ko‘ra, chet el mansabdor shaxsining ta’rifi mansabdor shaxsning umumiy ta’rifiga kiritilgan. Bu ta’rif xalqaro standartlarga to‘la mos kelmaydi. Bu ta’rif Konvensiyalarda nazarda tutilganidan ancha tor bo‘lib, hatto ba’zi o‘rinlarda korrupsiyaning bu turiga xos xususiyatlar keng yoritilmagan. Korrupsion jinoyatlarning boshqa tarkibiy xusuiyatlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasida bir necha korrupsion harakatlar, “O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida” 1 gi kodeksga kiritilganligi ajablanarlidir. Xususan, 611-modda (Nodavlat tijorat tashkilotining yoki boshqa nodavlat tashkilotining xizmatchisini pora evaziga og‘dirib olish), 1931-modda (Davlat organining, davlat ishtirokidagi tashkilotning yoki fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organining xizmatchisini pora evaziga og‘dirib olish), 1932-modda (Davlat organi, davlat ishtirokidagi tashkilot yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi xizmatchisining qonunga xilof ravishda moddiy qimmatliklar olishi yoki mulkiy manfaatdor bo‘lishi) kabi harakatlar uchun 1 O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi. 01.04.1995. https://lex.uz/docs/-97664 71 ma’muriy javobgarlik xalqaro standartlarga zid bo‘lib, tegishli kompozitsiyalar ma’muriy javobgarlik kodeksidan olib tashlanishi va Jinoyat kodeksiga qamrab olinishi kerak. Xulosa qilib aytganda, bugungi kundan korrupsiyaga qarshi kurashishda samarali natijaga erishish uchun quyidagilar hal etilishi lozim bo‘lgan masalalar sirasiga kiradi: 1. O‘zbekistonda davlat xizmati sohasida hali ham qonuniy kuchda bo‘lgan yagona qonun mavjud emas; 2. Manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish to‘g‘risidagi qoidalar qonun hujjatlariga kiritilgan bo‘lsada, ularni to‘g‘ri qo‘llash yanada tartibga solishni talab qiladi, shu jumladan, intizomiy jazo choralari bilan cheklanmasligi kerak bo‘lgan javobgarlik choralarini kengaytirish zarur; 3. Boshqa korrupsiyaga qarshi vositalarni takomillashtirish kerak. Misol uchun, xulq-atvor qoidalarini samarali qo‘llash ustidan nazoratni ta’minlash tavsiya etiladi; Shular bilan bir qatorda, mamlakatimizda bugungi kunda korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida huquqiy munosabatlarni tartibga solish, ushbu sohadagi chora-tadbirlar samaradorligini oshirish, ushbu illatni ildizi bilan yo‘q qilish, jamiyatda korrupsiyaga qarshi murosasiz munosabatni qaror toptirishda idoralararo hamkorlikni yanada rivojlantirish, davlat boshqaruvi organlarining korrupsiyaga qarshi faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, jumladan, videokuzatuv tizimlari, elektron hisob-kitob va almashinuv, idoralararo ma’lumotlar bazalarini keng joriy etish muhim ahamiyatga ega. 72 Xulosa. Aytish joizki, mamlakatimiz mustaqillikka erishgan ilk davrdayoq korrupsiyaga qarshi kurashish masalasiga umumdavlat miqyosidagi vazifa sifatida qaralib, uning oldini olish va davlat apparatini korrupsiyadan tozalash bo‘yicha izchil va muntazam ishlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining ko‘pgina huquqni muhofaza qiluvchi organlari tarkibida korrupsiya va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashuvchi alohida tuzilma va bo‘limlar shakllantirildi. Hozirda dunyoda korrupsiyaning oldini olish, fosh etish va unga qarshi kurashish borasida tashkiliy-huquqiy choralar amalga oshirilib, korrupsiyaga qarshi kurashning huquqiy mexanizmi yaratilgan. Biz xalqaro andozalardan milliy ma’naviyatimizga mos bo‘lgan xolda ulardan andoza olgan xolatda o‘z korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizmlarimizni bosqichma-bosqich yaratmoqdamiz. Xalq tilida soddagina qilib aytganda poraxo‘rlik, keng ma’noda korrupsiya, deb ataluvchi hodisa barcha islohotlar ildiziga bolta urarkan, ushbu diplom ishida uni keltirib chiqaruvchi sabab va unga qarshi kurash choralarini tahlil etamiz. “Hozirgi sharoitda global korrupsiyaning ijtimoiy falsafiy mohiyati va unga qarshi kurashish mexanizmi” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida quyidagi xulosalar taqdim etildi: 73 1. Korrupsiya davlatning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi illat bo‘lib, undan qutilish uchun jamiyatning barcha a’zolari birgalikda harakat qilishlari lozim. Soha mutaxassislari bu muammoni bartaraf etish uchun turli xil ilmiy-amaliy nazariyalarni ilgari surishgan. Jamiyatning paydo bo‘lishi bilan ijtimoiy munosabatlar negizida shakllangan bunday illatga qarshi kurashish bo‘yicha juda ko‘p rasmiy qonunchilik hujjatlari ishlab chiqilgan. Mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi ishlab chiqilgan qonunchilik hujjatlarini hayotga tatbiq qilishimiz, asrlar davomida qotib qolgan bid ‘atdan voz kechish davri kelganligini anglash lozim. 2. Falsafi yondashuv vakillari korrupsiyaning ijtimoiy hodisa sifatida ma’lum bir guruhlar shaxsiy manfaatlari uchun davlat resurslarini ma’lum guruhlar foydasiga qayta taqsimlanishi shaxsiy manfaatlar doirasida institutsionalizatsiya mexanizmlaridan foydalanishda yotadi. Aynan davlat hokimiyatining korrupsiyasi ijtimoiy munosabatlarning deformatsiyasiga olib keladi. 3. Urug‘-aymog‘chilik, qarindosh-urug‘chilik, tanish-bilishchilik kabi illatlar xalqimizning qon-qoniga singib ketgan. Barcha sohada bu illatlarni bartaraf etish uchun aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish maqsadida ta’sirchan tarzda filmlar, seriallar va roliklar ishlab chiqarishni ko‘paytirish zarur. 4. Davlat xizmatchilarini “halollik vaksinasi” bilan emlash, ya’ni halollikni ularning ongiga singdirish, diniy-madaniy, ahloqiy-ma’naviy qadriyatlar orqali ularda korrupsiyaga qarshi murosasiz munosabatni shakllantirish uchun diniy ulamolarimiz tomonidan targ‘ibot ishlarni kuchaytirish. 5. Shiddatli globallashuv jarayonlari shiddat bilan kechayotgan davrda fuqarolarimizni korrupsiya illatining zararli ta’siridan asrashga qaratilgan targ‘ibot ishlarini kuchaytirish va ularni qiziqtiradigan korrupsiyaga oid muammolarni sotsiologik tahlil qilishda hamda korrupsiyani fosh etish borasida professional tadqiqot olib bora oladigan nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari faoliyatining rolini oshirish hamda erkin bo‘lishini ta’minlash. 74 6. Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro tajribadan andoza olib o‘zimizga xos bo‘lgan milliy mentalitetimiz doirasida muammoni bartaraf etish ijtimoiy mexanizmlarini ishlab chiqishimiz zarur. 7. Kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish maqsadida vacancy.argos.uz tizimidan unumli foydalanishimiz, ya’ni shu tizim orqali muvaffaqiyatli o‘tgan shaxsni ishga qabul qilishni majburiy qilib belgilash kerak. Lekin ayrim tashkilotlar rahbarlari ish beruvchi o‘zlari ekanligini pesh qilib, vacancy.argos.uz orqali o‘tgan nomzodlarni ishga olmaslik holatlari uchramoqda. Bundan tashqari barcha sohalarda, rotatsiya masalasini ham majburiy tartibda kiritish zarur. 8. Shuningdek Prezidentimizning 5177-sonli qarori bilan barcha davlat tashkilotlarda tashkil etilgan Korrupsiyaga qarshi ichki nazorat tuzilmalarining vazifalari, vakolat va majburiyatlari huquqiy jihatdan yetarli emasligi, ta’sirchan vakolatlari yo‘qligi sababli Korrupsiyaga qarshi ichki nazorat tuzilmalari faoliyatini takomillashtirish chora tadbirlarini ko‘rish. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Nomativ – huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar. 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020- yil 25-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 08.12.2018-yil. 3. Mirziyoyev Sh.M. BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi // – Toshkent, 2017. xalq so‘zi. № 196 (6860). 4. O‘ zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga muljallangan iqtisodiy dasturining eng muхim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Maхkamasining aхborotnomasi. – 2003.-№ 1.-2-m. 5. Karimov.I.A. Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – T.: “Ma’naviyat” 2010 -yil . 76 6. Karimov I.A. “Erishgan marralar bilan chegaralanmasdan, boshlagan isloхotlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish-bugungi kundagi eng dolzarb vazifamizdir”-23-jild. –T.: “Ma’naviyat” 2015 -yil . 7. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “ Ma’naviyat”, 2008-yil. 8. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi -xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. – T.: “O‘zbekiston”, 2000-yil, –B 23-24 . 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008-yil. 10. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. T.: 6. – T.: “O‘zbekiston”, 1998-yil. 11. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasi. 12. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Konvensiyasi . Nyu-York, 2003- yil 31-oktabr. 13. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 03.01.2017 yildagi O‘RQ-419- son. 14. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining VI bob, 17-modda. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 27.05.2019 yildagi PF-5729-son . 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 29.06.2020 yildagi PF-6013-son 17. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori, 24.09.1999 yildagi 19-son 18. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi. VII-XVI-boblar. 19. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi. 01.04.1995. 20. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining qarori, 03.03.1992 yildagi 96-son 77 21. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori , 11.05.1994 yildagi 247-son 22. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 06.07.2021 yildagi PF-6257-son 23. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 25.12.2012 yildagi O‘RQ-344-son. 24. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 29.06.2020 yildagi PF-6013-son 25. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 07.02.2017 yildagi PF-4947-son. 1. Criminal Law of the People’s Republic of China . 2. Criminal Code of the Kingdom of Spain. 3. Republic of Korea: Criminal Code (Wholly amended as of Jan. 1, 1998). –P.21. Title 18 of the United States Code . 4. Criminal Justice (Corruption Offences) Act 2018. 5. Criminal Code of Lithuania. 6. Prevention of corruption Act. 7. Malaysian Anti-Corruption Commission Act 2009. 8. Republic of Lithuania Criminal code. 9. Уголовный кодекс Грузии. 10. Crimes Act 1961. 11. Уголовный кодекс Федеративной Республики Германии в редакции от 13 ноября 1998 г. по состоянию на 15 мая 2003 г. Ст.198. II. Ilmiy – nazariy adabiyotlar. 1) Milliy nashrlar. 1. Abu Nasr Nasr Farobiy. Fozil odanlar shahri. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018-yil. 2. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. I-jild. – Toshkent: Fan, 1968-yil. 3. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. Tanlangan asarlar. II-jild. – Toshkent: Fan, 1965-yil. 78 4. Amir Temur. Temur tuzuklari.– Toshkent: Navro‘z, 1992-yil. 5. Abdulla avloniy. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. Pandlar, iboralar, hikoyalar, nabiylar hayoti, dramalar, maqolalar, sayohat xotiralari. –Toshkent.: “Ma’naviyat”, 2004-yil. 6. Abdurayf Fitrat. Tanlangan asarlar. –Toshkent.: Ma’naviyat, 2009. 7. Aliyev B., Hakimov R. Korrupsiyaga qarshi kurash. Monografiya. – T.: “Yangi asr avlodi”. 2012 -yil . 8. Davlatova Sh. O‘zbekistonda boshqaruv strukturasining shakllanishi va taraqqiyotida milliy masalaning tutgan o‘rni (XX asrning 20-yillari) //. –T.: “Navro‘z”. – 2016 -yil . 9. Ibn Xaldun. Kitob ul-kibar (Ibratli misollar kitobi)1370-yil. 10. Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. –T.: “Ma’naviyat”,1999- yil. 11. Nazarov Q. Falsafa asoslari. –T.: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”. 2012 -yil . 12. Otamurodov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavsizlik. –T.: “O‘zbekiston”. 2013 -yil . 13. Qobilov Sh.R., Abdullajonov N.B. Korrupsiya va xavfsizlik. – T. : “ Akademiya” , 2006 - y il . 14. Rustamboyev M.X. “O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga Sharhlar” (Maхsus qism). –T.: “Adaolat” 2016-yil. 15. Yaxshilikov J. Muhammadiyev. Falsafa. Darslik. –Samarqand.: “SamDU” 2021 -yil . 16. Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Milliy g‘oya-taraqqiyot strategiyasi. –T.: “Fan” 2017 -yil . 17. Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Milliy g‘oya va mafkura. –T.: “Fan” 2015-yil. 18. Shermuhammedova N. Falsafa. 2-nashr. –T.: “Idris Abdurauf”. 2020 - yil . 79 2) Xorijiy nashrlar. 1. Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. 2. Аристотель. Афинская полития / Пер. С.И.Радцига. – Москва . : Соцэкгиз, 1936. 3. Бродман и Ф. Риканатини “ Корни коррупции. Важны ли рыночные институты? ” World Bank, 2008 . 4. Бриджитт Циммерман “ Отношение граждан к коррупционным скандалам ” .2015. 5. Бондаренко И. “ Коррупция: экономический анализ на региональном уровне ” СПб.: “ Петропослис ” 2001 . 6. В.М.Полтерович “ Факторы коррупции ” , М.: 1998. 7. Джеймс Вольфенсон. Коррупция, как рак, препятствует экономическому развитию ” 2000. 8. Ибн Сина. Избранные философские произведения. – Москва: Наука, 1980 9. Лука Сапорити “ Социальный капитал и коррупция ” . Япония. 2009. 10. Мохаммад Нур Алам. “ Женщины и коррупция: опыт Шри- Ланки ” Шириланка. 2007. 11. Мэттью Дженкинс. “ Роль парламентов в борьбес коррупцией ” . США. 2015. 12. Николас Хамелин. “ Изучение эффективности антикоррупционной рекламы в Марокко ” ; Маракко: 2001. 13. НомоконовВ.А. “ Организованная преступность: тенденции, перспективы борьбы ” , Владивосток: Изд-во Дальневост. ун-та, 1998 . 14. Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах. Отв. ред. Решетников Ф.М. – М. : 1994. 15. Полтерович В.М. “ Факторы коррупции ” , М.: 1998. 16. Платон. Диалоги. – Москва: Мысль, 1986 . 80 17. Цицерн. О государстве // Диалоги. – Москва: Наука, 1966. – С. 196 18. Тин Гун, На Чжоу “ Коррупция и формальные и неформальные правила китайских госзакупок рынок ” Китай. 2011. – С.130 III. Ilmiy to’plam, jurrnal vaa gazetalardagi maqola va monografiyalar. 1. Abdurasulova Q. Korrupsiyaga qarshi kurash. Bu borada chet el qonunlari nimalar belgilangan?//Xayot qonuni, №3 . 2003-yil. 2. Negmatova Sh. O‘zbekistonda sog‘lom raqobatni rivojlantirishning ma’naviy, axloqiy va huquqiy jihatlari. Monografiya. –T.: “Sharq” 2016. 3. Khursandovna, K. G., & Umirzokvich, R. U. (2021, March). NATIONAL COLOR: CONTENT-ESSENCE. In Archive of Conferences (Vol. 17, No. 1, pp. 29-31). 4. Xidirov Q.Korrupstiyaga qarshi kurashish barchaning vazifasiga aylanishi kerak . “ Halq so‘zi ” , 2017 yil 20 dekabr . 5. Xudayberdieva, G. X., & Allanazarov, M. M. (2020). Yoshlarni g‘oyaviy tarbiyalashning usullari, shakllari va vositalari. ИННОВАЦИИ В ПЕДАГОГИКЕ И ПСИХОЛОГИИ , (SI-2№ 1). 6. Zufarov R., Axrorov B., Mirzayev U., Korrupsiya. Qonun.Javobgarlik. Monografiya. –T.: “TDYUI”, 2011-yil. –B.50-51. IV . Internet saytlari . 1. https://kun.uz/30443880 2. https://www.gazeta.uz/oz/2022/02/08/iiv/ 3. https://rost24.uz/oz/news/1435 4. https://lex.uz/docs/-1461329 5. https://www.transparency.org/en/cpi/2020/index/nzl 6. https://www.fmprc.gov.cn/ce/cgvienna/eng/dbtyw/ 7. http://rawunsch.de/images/Ugolovnyiyi_Kodeks.pdf 8. https://www.legislationline.org/download/id/6443/file/Spain. 81 9. https://www.refworld.org/docid/3f 10. https://www.irishstatutebook.ie/eli/2018/act/9/enacted/en/ 11. https://www.legislationline.org/download/id/7723/file/ Lithuania_CC_2000 12. https://publicofficialsfinancialdisclosure.worldbank.org/sites/fdl/ files/assets/law. 13. https://www.sprm.gov.my/admin/files/sprm/assets/pdf. 14. https://www.legislationline.org/download/id/8272/file/ Lithuania_CC_2000. 15. https://matsne.gov.ge/ru/document/view/16426?publication=236 16. https://www.legislation.govt.nz/act/public/1961/0043/latest/ DLM327382.html 17. https://uza.uz/uz/posts/bilimli-avlod-buyuk-kelazhakning-tadbirkor- khal-farovon-ayet-08-12-2018 18. https://lex.uz/docs/3107036#3109393 19. www.oecd.org/corruption/acn 82

Mavzu: HOZIRGI SHAROITDA GLOBAL KORRUPSIYANING IJTIMOIY FALSAFIY MOHIYATI VA UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMI. MUNDARIJA: Kirish..................................................................................................................... 4 - 8 I-Bob. GLOBAL KORRUPSIYA VA UNING ILMIY – NAZARIY TADRIJIYLIGI………………………………………………………………..9-27 1.1. Korrupsiya tushunchasi, mazmun mohiyati..................................................9-17 1.2. Korrupsiyaning ko‘rinishlari va davlat, jamiyat xavfsizligiga tahdidi........18-27 II-Bob. GLOBALLASHGAN DUNYODA KORRUPSIYA VA UNGA QARSHI KURASHISHNING XALQARO TAJRIBASI............................2 8 -5 3 2.1. Korrupsiyaga qarshi kurashishning xalqaro huquqiy mexanizmlari...........28-42 2.2. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha falsafiy qarashlar........................43-53 III-Bob. KORRUPSIYAGA QARSHI KURASHISH TO ‘G ‘RISIDAGI FALSAFIY QARASHLARNING O‘ZBEKISTONDAGI INIKOSI..........5 4 -7 3 3.1. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning siyosiy – huquqiy mexanizmlari va chora – tadbirlari.....................................................................54- 62 3.2. Yangi O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning davlat siyosati.......6 3 -7 3 Xulosa................................................................................................................7 4 -7 6 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati................................................................7 7 -8 3 Kirish. Mavzusining dolzarbligi. Dunyodagi globallashuv jarayonlari jamiyatni modernizatsiya qilish bilan birga, aholining ma’naviy va madaniy hayotini yanada yuksaltirishni taqozo etadi. Bunda, inson uchun xos bo‘lgan hamda tarix davomida shakllanib ulgurgan illatlardan voz kechish qiyin jarayon hisoblanadi. Jumladan, insoniyat hayotiga va jamiyat taraqqiyotiga muntazam salbiy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan korrupsiya eng og‘ir illatdir. Ushbu illatni keng soha doirasida bartaraf etish va yechimini topish, davlatning korrupsiyaga 3

qarshi siyosatini amalga oshirishda faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish dolzarb masalalardan biridir. Jahonning yirik ilmiy markazlari tomonidan korrupsiyaning oldini olish, unga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini yaratish borasida bir qator ishlar olib borilmoqda. Jumladan, korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha idoralararo Markaziy xizmatning tashkil etilganligi, korrupsiyaga qarshi kurashishda mahalliy tuzilmalarning keng vakolatlari, korrupsiyaga qarshi kurashish bilan maxsus prokuraturaning shug‘ullanish tajribasi, korrupsiyaga qarshi kurashish bilan Adliya ombudsmaning adolatli faoliyati, davlat xizmatchilarining yuqori odob-ahloq standartlariga rioya etishi ustidan kuchli nazorat hamda aybdorlik prezumpsiyasi joriy etilganligi kabi qator mamlakatlar korrupsiya holatlarni bartaraf etish zaruratini ilgari surmoqda. Mamlakatimizda korrupsiyani oldini olish hamda bartaraf etish, ushbu illatni jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotiga salbiy ta’siri, uni oldini olishda samarali mexanizmlarni takomillashtirish va ushbu sohada yuqori samaradorlikka erishish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. “Jamiyatimizda korrupsiya balosi o‘zining turli ko‘rinishlari bilan taraqqiyotimizga g‘ov bo‘layotganligi, bu yovuz illatning oldini olmasak, jamiyatning birorta tarmog‘i rivojlanmasligi, korrupsiyaga qarshi kurashishda aholining barcha qatlamlari, eng yaxshi mutaxassislar jalb qilinmas ekan, jamiyatimizning barcha a’zolari, “halollik vaksinasi” bilan emlanmas ekan, o‘z oldimizga qo‘ygan yuksak marralarga erisha olmaymiz” 1 . Korrupsiyaga qarshi immunitetni hosil qilish uchun “korrupsioner” va korrupsiyaga shart-sharoit yaratuvchi omillarni yo‘qotish, korrupsiyani oldini olish yo‘nalishlarida sotsiologik tadqiqotlarni amalga oshirish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Falsafiy nuqtai nazardan jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabat muhitini shakllantirish, davlat boshqaruvida korrupsiya omillarini kamaytirish, unda keng aholi ishtirokini kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Bu, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning oliy majlisga murojaatnomasida belgilangan ustuvor vazifalar to‘g‘risida. https://nrm.uz/contentf. 4

o‘z navbatida, mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borish, bu orqali mamlakatimizda ijtimoiy institut sifatida korrupsiyaga qarshi kurashish samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish dolzarbligini ta’minlamoqda. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni O‘RQ–419-sonli “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida” 1 gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF- 60-son “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” 2 gi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6257- sonli “Korrupsiyaga qarshi murosasiz munosabatda bo‘lish muhitini yaratish, davlat va jamiyat boshqaruvida korrupsiyaviy omillarni keskin kamaytirish va bunda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 3 gi farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu bitiruv malakaviy ishining tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizmlarini takomillashtirish falsafiy tahlili borasida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Mazkur tadqiqotlarning birinchi qismi korrupsiyaning illat sifatidagi ko‘rinishlarining mohiyati va maqsadlarini tahlil qilishga bag‘ishlanganligi bilan ajralib turadi. Bu mavzuga antik davr mutafakkirlaridan Aflotun 4 , Arastu, Sitseron 1 , sharqda Abu Nasr Forobiy 2 , Abu Rayhon Beruniy 3 , Abu Ali ibn Sino 4 , Ibn Xaldun 5 , Amir Temur 6 kabi hukmdor va jamiyatshunos olimlarning falsafiy qarashlarida e’tibor qaratilganligi aks etgan. XX asr boshlarida 1 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 03.01.2017 yildagi O‘RQ-419-son. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 06.07.2021 yildagi PF-6257-son. 4 Платон. Диалоги. – Москва: Мысль, 1986.– С.605; Аристотель. Афинская полития / Пер. С.И.Радцига. – Москва: Соцэкгиз, 1936. – С. 198. 1 Цицерн. О государстве // Диалоги. – Москва: Наука, 1966 . 2 Abu Nasr Nasr Farobiy. Fozil odanlar shahri. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2018. 3 Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. I-jild. – Toshkent: Fan, 1968. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. Tanlangan asarlar. II-jild. – Toshkent: Fan, 1965. 4 Ибн Сина . Избранные философские произведения. – Москва: Наука, 1980 . 5 Ibn Xaldun. Kitob ul-ibar (Ibratli misollar kitobi. 1370 y.); 6 Amir Temur. Temur tuzuklari.– Toshkent: Navro‘z, 1992. 5

yashab o‘tgan A.Avloniy 7 , M.Behbudiy 8 , A.Fitrat 9 va boshqa shu kabi jadid ma’rifatparvarlarining asarlarida jamiyat taraqqiyotiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy-ma’rifiy muammolar jumladan poraxo‘rlik, birovlarni haqqini yeyish kabi illatlar xususida alohida to‘xtalib o‘tilgan. Korrupsiya muammosi XIX asrning o‘rtalaridan beri ilmiy qiziqish obyekti bo‘lib kelmoqda. Korrupsiyani ijtimoiy hodisa sifatida nazariy tahlil qilish jahon sotsiolog faylasuflari tomonidan ilmiy tahlil qilinmoqda. Shuningdek MDH, Osiyo va Afrika mintaqasi doirasida ko‘plab olimlar ushbu muammoni tadqiq qilganlar. Jumladan, A.Pinchuk, V.Polterovich, I.Brodman, F.Rikanatin, Djeyms Volfenson, I.Bondarenko V.Nomokonov, V.Polterovich, Nikolas Xamelin, Moxammad Nur Alam, Bridjitt Simmerman, Luka Saporiti, Tin Gun, Na Chjou, Mettyu Djenkinslar 1 0 ning ishlarida korrupsiyaning omillari va ildizlari, uning iqtisodiy rivojlanishga to‘sqinlik qilishi, ikkinchidan, korrupsiyaning mintaqaviy darajadagi iqtisodiy tahlili, korrupsiya uyushgan jinoyatchilik unga qarshi kurashish tendensiyalari, korrupsiyaga qarshi reklama samaradorligini o‘rganish, uchinchidan, korrupsiyaning inson hayotini farovonlashtirishga salbiy ta’siri, uni oldini olish orqali jamiyat hayotini madaniy, iqtisodiy, ijtimoiy jihatdan yuksaltirish kabi muhim ilmiy-konseptual qarashlari ilmiy ishlarida ilgari surilgan. Ayni shu mazmundagi qarashlar, ilmiy izlanishlar qilgan yurtimiz professor olimlaridan Q.Nazarov 1 , N.Shermuhammedova 2 , S.Otamurodov 3 , B.Aliev, 7 Abdulla avloniy. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. Pandlar, iboralar, hikoyalar, nabiylar hayoti, dramalar, maqolalar, sayohat xotiralari. – Toshkent: Ma’naviyat, 2004. 8 Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar.– Toshkent: Ma’naviyat,1999. 9 Abdurayf Fitrat. Tanlangan asarlar.– Toshkent: Ma’naviyat, 2009. 1 0 В.М.Полтерович “ Факторы коррупции ” , М.: 1998. – С.120; Бродман и Ф. Риканатини “ Корни коррупции. Важны ли рыночные институты? ” World Bank, 2008 . Джеймс Вольфенсон. Коррупция, как рак, препятствует экономическому развитию ” 2000 . Бондаренко И. “ Коррупция: экономический анализ на региональном уровне ” СПб.: “ Петропослис ” 2001. Номоконов В.А. “ Организованная преступность: тенденции, перспективы борьбы ” , Владивосток: Изд-во Дальневост. ун-та, 1998 . Полтерович В.М. “ Факторы коррупции ” , М.: 1998 . Николас Хамелин. “ Изучение эффективности антикоррупционной рекламы в Марокко ” ; Маракко: 2001. Мохаммад Нур Алам. “ Женщины и коррупция: опыт Шри- Ланки ” Шириланка. 2007. Бриджитт Циммерман “ Отношение граждан к коррупционным скандалам ” .2015 . Лука Сапорити “ Социальный капитал и коррупция ” . Япония. 2009. Тин Гун, На Чжоу “ Коррупция и формальные и неформальные правила китайских госзакупок рынок ” Китай. 2011. Мэттью Дженкинс. “ Роль парламентов в борьбес коррупцией ” . США. 2015 . 1 Nazarov Q. Falsafa asoslari. –T.: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”. 2012. 2 Shermuhammedova N. Falsafa. 2-nashr. –T.: “Idris Abdurauf”. 2020. 3 Otamurodov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavsizlik. –T.: “O‘zbekiston”. 2013. 6

R.Hakimov 4 , Q . Xidirov 5 shuningdek ustozlarimiz: J.Yaxshilikov 6 , Sh.Negmatova 7 va boshqalarning asarlarida korrupsiya dunyo miqyosida jamiyatni yemirib, shaxsni ahloqiy jihatdan inqirozga uchratadigan va har qanday davlat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qiladigan ijtimoiy illat ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. Yuqorida tahlil qilingan tadqiqotlarda korrupsiyani oldini olish va uni bartaraf etish muammolari ijtimoiy jarayon sifatida yetarli darajada alohida o‘rganilmaganligini ifoda etib turibdi. Shu bois mazkur tadqiqotda O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning ijtimoiy mexanizmlarini takomillashtirish ilmiy- amaliy jihatdan o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: empirik ma’lumotlar asosida O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning falsafiy mexanizmlarini tahlil etish va uni takomillashtirishga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotimizda o‘z oldimizga quyidagi vazifalarni qo‘ydik:  Korrupsiya tushunchasi, mazmun mohiyatini tahlil qilish;  Korrupsiyaning ko‘rinishlari va davlat, jamiyat xavfsizligiga tahdidi qaysi sohalarda k ‘zga tashlanishini ilmiy tadqiq etish;  Globallashgan dunyoda korrupsiya va unga qarshi kurashishning xalqaro tajribasini o‘rganish;  Korrupsiyaga qarshi kurashishning xalqaro huquqiy mexanizmlarini atroflicha tahlil qilish;  Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha falsafiy qarashlar mexanizmi tanqidiy o‘rganish;  O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning siyosiy - huquqiy mexanizmlari va chora-tadbirlari sohalar kesimida tahlil qilish; 4 Aliyev B.,Hakimov R. Korrupsiyaga qarshi kurash. Monografiya. –T.: “Yangi asr avlodi”. 2012. 5 Xidirov Q.Korrupstiyaga qarshi kurashish barchaning vazifasiga aylanishi kerak . “ Halq so‘zi ” , 2017 yil 20 dekabr . 6 Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Falsafa. Darslik. –Samarqand.: “SamDU” 2021. Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Milliy g‘oya-taraqqiyot strategiyasi. –T.: “Fan” 2017. Yaxshilikov J. Muhammadiyev N. Milliy g‘oya va mafkura. –T.: “Fan” 2015. 7 Negmatova Sh. O‘zbekistonda sog‘lom raqobatni rivojlantirishning ma’naviy, axloqiy va huquqiy jihatlari. Monografiya. –T.: “Sharq” 2016. 7

O'xshashlar

GLOBALLASHUV VA GLOBAL MUAMMOLARNING FALSAFIY JIHATLARI
JADIDCHILARNING FALSAFIY QARASHLARI VA HOZIRGI ZAMON
Global korrupsiya ijtimoiy madaniy inqiroz oqibati
JAMOATCHILIK NAZORATINI TA’MINLASHNING IJTIMOIY-HUQUQIY MEXANIZMLARI
Konflikt turlari, rivojlanish bosqichlari va mexanizmi