GLOBALLASHUV VA GLOBAL MUAMMOLARNING FALSAFIY JIHATLARI
![GLOBA LLA SHUV VA GLOBA L MUA MMOLA RN IN G FA LSAFIY
J IHA TLA RI
Reja :
1. Globallashuv - falsafiy mazmuni.Globallashuv xodisasi va
globalistika.
2. Global jarayonlarning shakllanish tarixi va darajalari.
3. 2017-2021 yillardagi O’zbekistonni yanada rivojlantirish bo’yicha
Xarakatlar strategiyasida global muammolar va ularni hal qilish
mexanizmlari. Global muammolarni hal qilishda xalqaro kuchlar
birlashuvining axamiyati.
4. Bashorat tushunchasi unig turlari va metodlari. Kelajakni
bashorat q ilishning uzig a xos xususiyatlari.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_1.png)
![GLOBALLASHUVNING FALSAFIY MAZMUNI.
Falsafa va hozirgi zamon. Falsafa nafaqat insonning azaliy muammolari va
g’am-tashvishlarini, balki uning so’nggi yillarda fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida
tobora jadalroq sur’atlarda, shu jumladan dunyo miqyosida o’zgarayotgan real
hayoti kundalik amaliyotini ham aks ettiradi. Shu munosabat bilan yuzaga
kelayotgan yangi hodisalar, g’ayrioddiy qiyinchiliklar va alohida sharoitlar
olimlarning ham, faylasuflarning ham e’tiborini tortmoqda.
Bunda falsafaning fandan ustunligi shundaki – u o’z xulosalarida tafsilotlar va
muayyan dalillarga mahkam yopishib olmaydi, ayrim, uzuq-yuluq va o’tkinchi
narsalarni osongina chetlab o’tadiki, bu unga asosiy e’tiborni ishning mohiyatiga
qaratish, rivojlanishning eng muhim omillari va asosiy jarayonlarini qayd etish
imkonini beradi. Falsafaning mazkur fazilatlari insonning ijtimoiy munosabatlar
tizimida yoki «jamiyat-tabiat» tizimida yuzaga kelayotgan murakkab, kompleks
vazifalarni hal qilishga majbur bo’layotgan hozirgi sharoitlarda alohida ahamiyat
kasb etadi. Shu munosabat bilan falsafiy tahlilning, muhim narsalarni ikkinchi
darajali narsalardan, qonuniy narsalarni tasodifiy narsalardan farqlash, tarixiy](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_2.png)
![rivojlanishda obyektiv jarayonlarning subyektiv omillardan farqi kabi usullari va
metodlari hozirgi vaqtda insoniyat duch kelgan olamshumul muammolarni nazariy
anglab yetish va amalda bartaraf etish uchun ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.
Globallashuv hodisasi . Hozirgi davr haqida aniqroq tasavvur hosil qilish
uchun XX asr boshigacha jahon tarixi asosan mustaqil rivojlangan va bir-biriga
jiddiy ta’sir ko’rsatmagan sivilizasiyalardan iborat bo’lganini nazarda tutish
muhimdir. Hozirgi vaqtda dunyo so’nggi yuz yillik ichida yuz bergan jamiyat
hayoti barcha jabhalarining faol integrasiyalashuvi natijasida sezilarli darajada
o’zgardi va yaxlit bir butun organizmga aylandi. Buning oqibati o’laroq, ayrim
xalqlar va butun insoniyatning ijtimoiy ongida global jarayonlar va ularning
ta’sirida yuzaga kelgan umumiy (dunyo miqyosidagi) muammolar bilan
belgilangan jiddiy o’zgarishlar yuz bera boshladi. Jahon hamjamiyati o’z
rivojlanishining yangi bosqichiga qadam qo’ygani, u avvalgi bosqichlardan nafaqat
o’zgarishlar miqyosi, balki faollik darajasi va universal xususiyati bilan ham farq
qilishi ayon bo’ldi.
Bu o’zgarishlarning butun majmui, shuningdek ularning sabablari 1990-
yillarda globallashuv (lot. globus – yer kurrasi) deb nomlandi. Globallashuv
jamiyat hayotining turli jabhalarida butun yer sayyorasi uchun yagona bo’lgan
tuzilmalar, aloqalar va munosabatlarning shakllanishi, universallashuv jarayonidir.
Shuningdek globallashuv global makonning tutashligi, yagona jahon xo’jaligi,
umumiy ekologik o’zaro aloqadorlik, global kommunikasiyalar va shu kabilar
bilan tavsiflanadi.
Globalistika. Jahon rivojlanishining eng yangi tendensiyalarini anglab yetish
borasidagi ko’p sonli sa’y-harakatlar globallashuv jarayonlarining mohiyati,
tendensiyalari va sabablarini, ular ta’sirida yuzaga kelayotgan global muammolarni
aniqlash va bu jarayonlarning oqibatlarini anglab yetishga qaratilgan fanlararo
ilmiy tadqiqotlar sohasi – globalistika paydo bo’lishiga olib keldi. Kengroq
ma’noda «globalistika» atamasi globallashuvning turli jihatlari va global
muammolarga oid ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiqotlarni, jumladan
ularning olingan natijalarini, shuningdek ularni ayrim davlatlar darajasida ham,](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_3.png)
![xalqaro miqyosda ham iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jabhalarda amalga joriy etish
borasidagi amaliy faoliyatni ifodalash uchun qo’llaniladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, globalistika odatda ilmiy bilimning tabaqalanishi
natijasida yoki turdosh fanlar tutashgan joyda paydo bo’ladigan ayrim fanlar
qatoriga kirmaydi. Uning vujudga kelishi zamirida qarama-qarshi jarayonlar –
hozirgi zamon faniga xos bo’lgan integrasiyalashuv jarayonlari yotadi.
Globalistika tadqiqotlar va bilishning shunday bir jabhasiki, bu yerda turli fanlar va
falsafa, asosan bir-biri bilan uzviy aloqada, har biri o’z predmeti va metodi nuqtai
nazaridan, globallashuvning turli jihatlarini tahlil qiladi, global muammolarni bir-
biridan alohida va yaxlit tizim sifatida o’rganib, ularning yechimlarini taklif qiladi.
Globalistika mustaqil ilmiy yo’nalish va ijtimoiy amaliyot jabhasi sifatida
1960-yillarning oxirlaridan e’tiboran shakllana boshladi, lekin uning paydo
bo’lishi uchun obyektiv asoslar ancha oldin yuzaga kelgan edi.
2- MASALA. Global jarayonlarning shakllanish tarixi . Hozirgi
globallashuv jarayonlarining ilk nishonalariga XV asr oxirlaridan boshlab duch
kelish mumkin, XIX asr boshiga kelib esa u amalda real shakl-shamoyil kasb etdi.
Bu pirovardida yagona geografik, ma’lum darajada iqtisodiy va siyosiy jahon
maydoni shakllanishiga olib kelgan Buyuk geografik kashfiyotlar yuz bergan davr
edi. Ayni shu davrda dunyoni tushunishga nisbatan geosentrik yondashuvlar
geliosentrik yondashuvlarga o’rin bo’shatdi, insoniyat esa, nihoyat, kun va tunning
almashishini to’g’ri talqin qilishga muvaffaq bo’ldi. Fan falsafadan ajralib chiqib,
bilimlar to’planishi va texnikaning rivojlanishiga kuchli turtki berdi, fan-texnika
taraqqiyoti va sanoat inqilobi yuz berishiga sabab bo’ldi. So’nggi zikr etilgan
voqyealar pirovard natijada insonning tabiatni o’zgartiruvchi imkoniyatlari va
uning atrof muhit bilan munosabatini butunlay o’zgartirdi.
Yer kurrasi shar (globus) ko’rinishida ekanligini nazariy va amaliy jihatdan
isbotlab insoniyat o’z tarixida birinchi bo’lib savdo-sotiq sohasida dunyo
darajasiga chiqdilar va dunyo miqyosida xalqaro munosabatlarga asos soldilar.
Ayni shu davrda ilk transmilliy savdo kompaniyalari vujudga keldi. Tez orada
ularning faoliyati sof savdo chegarasidan tashqariga chiqdi va ular qullarni qo’lga](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_4.png)
![kiritish va ularni ekspluatasiya qilish, bosib olingan hududlarda plantasiyalar va
manzilgohlar barpo etish jarayonida ishtirok eta boshladi, nihoyat, o’z davlatlari
amalga oshirayotgan mustamlakachilik siyosatining asosiy ijrochisiga aylandi.
Bularning barchasi jiddiy migrasiya jarayonlari yuz berishiga ham sabab
bo’ldi; xususan, mustamlakachilar qora tanli qullarni Afrikadan Amerikaga
ommaviy tarzda tashib keltira boshladilar va shu tariqa uning demografik tarkibini
butunlay o’zgartirdilar. Shuning o’ziyoq globallashuv turli xalqlarning iqtisodiy,
siyosiy va madaniy hayoti bilan avvalboshdan uzviy bog’liq bo’lgan, degan
xulosaga kelish imkonini beradi.
XVII asr boshlariga kelib yevropalik savdogarlar ulkan hududlarni
o’zlashtirdilar va deyarli butun dunyo bo’ylab joylashdilar. Shu tariqa ular
insoniyat tarixida birinchi bo’lib yagona global iqtisodiy va siyosiy tizimning
zaruriy asoslarini yaratdilar va mazkur tizim shakllanishi uchun zamin hozirladilar.
Shunday qilib, XV-XVI asrlarda yuz bergan Buyuk geografik kashfiyotlar
jahon tarixining rivojlanish jarayonida tub burilish yasadi va «Yevropa siyosati
keskin, misli ko’rilmagan darajada kengayishiga olib keldi. Dunyo chegaralari
muayyan darajada kengaydi. Endilikda Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi turli
ziddiyatlarga mustamlakalar uchun kurashda raqobat ham qo’shildi» 1
. Shu tariqa
yangi xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarga, turli madaniyatlarning o’zaro
ta’siriga va G’arbiy Yevropa dengiz davlatlarining o’zlari kashf etgan yer
kurrasining turli hududlaridagi ekspansiyasiga asos solindi.
Fundamental globallashuv . Globallashuvning navbatdagi bosqichi dunyo
miqyosidagi aloqalar, tuzilmalar va munosabatlar yuzaga kelishi bilan bog’liq.
Mazkur jarayonlar natijasida dunyo o’zining deyarli barcha jihatlarida yaxlit bir
butun organizm sifatida uzil-kesil shakllandi. Fundamental deb nomlanuvchi
bunday globallashuvning ilk alomatlari XIX asrning ikkinchi yarmida paydo
bo’ldi, XX asr o’rtalariga kelib esa u to’la darajada borliqqa aylandi.
Ayni shu davrda dunyoni iqtisodiy bo’lib olish yakunlandi va buning
natijasida turli mamlakatlar va xalqlarning kuchayib borayotgan o’zaro
1 1
Харенберг Б. Хроника человечества. – М.: Слово, 2000. – С. 387.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_5.png)
![bog’liqligidan kelib chiqadigan mutlaqo yangicha tusdagi keskin xalqaro
muammolar yuzaga keldi. Bu jarayonlar nafaqat iqtisodiyot, siyosat va ijtimoiy
hayotni, balki aloqa va kommunikasiya vositalarini, shuningdek ma’naviy jabha –
madaniyat, fan va falsafani ham qamrab oldi. Turli-tuman xalqaro tashkilotlar,
forumlar, syezdlar, kongresslar vujudga kela boshladiki, bunga o’sha davrda aloqa
va ommaviy kommunikasiya vositalarining faol rivojlanishi ham imkoniyat
yaratdi.
Shunday qilib, amalda butun dunyo kuchli davlatlar va yirik monopoliyalar
o’rtasida keskin kurash va ta’sir doiralarini bo’lib olish maydoniga aylandi va bu
pirovardida Birinchi jahon urushi boshlanishiga olib keldi. Bu urushda jahonning
ko’p sonli xalqlari bevosita yoki bilvosita ishtirok etdi, chunki shu davrgacha
dunyo miqyosida yuzaga kelgan iqtisodiy va siyosiy bog’liqlik sayyoraning birorta
ham yirik davlatiga urushdan yoki hyech bo’lmasa uning ta’siri va oqibatlaridan
butunlay chetlashish imkonini bermas edi. Bu mazkur davrdan e’tiboran tarix faqat
Yevropa tarixi yoki, aytaylik, alohida Xitoy, Rossiya, Amerika, G’arb, Sharq tarixi
bo’libgina qolmasdan, insoniyat tarixiga, ya’ni tom ma’nodagi jahon tarixiga ham
aylanganidan dalolat beradi.
1918 yilda Birinchi jahon urushining tugashi xalqaro maydonda kuchlarning
yangicha nisbati yuzaga kelishiga sabab bo’ldi va turli davlatlarning urushdan
keyingi munosabatlari, manfaatlari va qarama-qarshiliklarini yanada tarangroq
tugunga bog’lagan oqibatlarga olib keldi, shu tariqa butun dunyoni barcha asosiy
ko’rsatkichlar bo’yicha jahon hamjamiyatiga aylantirdi. Pirovardida Birinchi va
Ikkinchi jahon urushlari oralig’idagi davrda globallashuv jarayonlari yanada
bo’rtibroq namoyon bo’ldi. Bu davrda ,
a) biosferaga antropogen ta’sirning kuchayishi va insonning real «geologik
kuch»ga aylanishi;
b) ommaviy madaniyat, avvalo kino, musiqa, adabiyot, keng iste’mol mollari
ishlab chiqarish sohasida faol rivojlana boshlashi;
v) televizorning ixtiro etilishi. Vaqt o’tishi bilan u ommaviy madaniyatning
asosiy targ’ibotchisiga va globallashuv ramziga aylanishi;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_6.png)
![g) makon va vaqtni ilk bor insonning kundalik hayoti ko’rsatkichlariga qadar
uzil-kesil «qisqartirgan» havo kemalarida qit’alararo qo’nmay, to’g’ri uchib
o’tishlar globallashuvning asosiy belgilariga aylandi.
Ammo yechilmagan ziddiyatlar va umumiy bog’liqlikning kuchayishi
insoniyat tarixidagi eng katta va davomli urush – Ikkinchi jahon urushi
boshlanishiga olib keldi. Bu safar dunyo miqyosidagi urushda Yer aholisining
to’rtdan uch qismi ishtirok etdi, Birinchi jahon urushiga qaraganda bir necha
baravar ko’proq qurbonlar berildi.
Dunyo miqyosidagi jarayonlarning globallashuvi nuqtai nazaridan bu
urushlarning ikkalasi ham amalda ayni bir global urushning turli bosqichlari edi.
Ularning o’rtasidagi farq faqat miqdor ko’rsatkichlarida ko’rinadi. Mohiyat e’tibori
bilan, ikkala urush ham ayni bir masalalarni yechish – XX asr boshida bo’lib
olingan, yaxlit va o’zaro bog’langan dunyoni qayta bo’lib olishga qaratilgan edi.
Urush olib borish usullari ham deyarli bir edi, f arq i esa , texnik jihozlanish darajasi
va miqyosi Ikkinchi jahon urushida bir necha baravar yuqori, mafkuraviy ta’sir esa
avvalgi urushda yo mavjud bo’lmagan radio, telefon, yo hali yaxshi rivojlanmagan
aviasiya, dengiz, temir yo’l, avtomobil transporti aloqa va kommunikasiya
vositalaridan keng foydalanish bilan ko’p karra kuchaytiril ishida namoyon bo’ldi .
Ikkinchi jahon urushi ham, xuddi avvalgi jahon urushidek, urushdan keyingi
dunyoviy tartibning o’ziga xos xususiyatiga aylangan bir qator olamshumul
oqibatlarga olib keldi. Ularning orasida eng muhimi shu bo’ldiki, urush mutlaqo
yangi qurol turi (atom va reaktiv qurol) yaratish borasidagi tadqiqotlar va amaliy
ishlarni rag’batlantirdi. Mazkur davrda ularning ilk namunalari jangovar sinovdan
o’tkazildi va insoniyatga butun dunyoni xarobazorga aylantirish va barcha tirik
mavjudotlarni qirib tashlash uchun cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Fan-texnika
taraqqiyotining ayni shu yutuqlari keyinchalik «sovuq urush» davrida avj olgan
qurollanish poygasining mohiyati va mazmunini belgilab berdi va sayyoramizning
nozikligi va makonda tutashligini amalda namoyish etdi.
Ikkinchi jahon urushining boshqa bir oqibati jamiyat hayotining ijtimoiy-
siyosiy jabhasida yuzaga keldi va u turli-tuman xalqaro tashkilotlarning mislsiz](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_7.png)
![darajada o’sishida namoyon bo’ldi. Ularning orasida Birlashgan Millatlar
Tashkiloti (BMT), hyech shubhasiz, ajralib turadi. Yevropadagi integrasiya
jarayonlari ham urushning tugashi bilan bog’liq bo’lib, Buyuk Britaniya bosh
vaziri U.Cherchill Yevropa qo’shma Shtatlarini tuzishga chaqirgan 1946 yilni
ularning sanoq boshi deb hisoblash mumkin.
Bosh harbiy jinoyatchilar guruhi va nasistlarning asosiy tashkilotlari ustidan
o’tkazilgan Nyurnberg sud jarayoni yana bir muhim tadbir va ayni vaqtda xalqaro
munosabatlarni huquqiy tartibga solish sohasida dunyo miqyosidagi hamkorlikning
ilk tajribasi bo’ldi. Bu jarayon 1945 yil 8 avgustda g’olib mamlakatlar – SSSR,
AQSh, Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan tashkil etilgan tarixdagi birinchi
Xalqaro harbiy tribunal tomonidan amalga oshirildi va hozirgi xalqaro sud tizimini
tarkib toptirish yo’lidagi muhim qadam bo’ldi. Ayni shu davrda liberalizm va
demokratiya g’oyalari dunyo miqyosida keng tarqala boshladi, ijtimoiy borliq
asoslarini, jamiyatning axloqiy negizlari va ijtimoiy rivojlanishning asosiy
tamoyillarini qayta anglab yetishga qaratilgan jiddiy tadqiqotlar va nazariy
ishlovlar majmui paydo bo’ldi.
G loballashuv ning se rqirra ligi . 1970-yillardan globallashuv o’z
rivojlanishining yangi bosqichiga ko’tarildi va serqirra tus oldi. Dunyo
miqyosidagi tahdidlar va globallashuv jarayonlarini aholining keng qatlamlari
anglab yetishi, shuningdek jahon hamjamiyati va unga mos keluvchi qadriyatlarga
munosabat, madaniyat, turmush tarzining shakllanishi mazkur bosqichga xos
xususiyat hisoblanadi. Ayni shu davrda axborot-texnologiya inqilobining
rivojlanishi jadallashdi, mif, din, falsafa, fan, ekologiya bilan bir qatorda global
ong ijtimoiy ongning yana bir shakli sifatida paydo bo’ldi.
G loballashuv ning se rqirragi jahon bozorini sezilarli darajada o’zgartirdi,
jahon xo’jaligi o’ziga xos xususiyatlarini namoyon etib, milliy xo’jaliklardan
kuchliroq va muhimroq tus olishiga imkoniyat yaratdi. Quyidagilar uning muhim
xususiyatlari hisoblanadi:](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_8.png)
![a) «rezonans effekti»ning paydo bo’lishi. Bunda iqtisodiy yuksalishlar yoki
tangliklar bir mamlakatdan u bilan uzviy bog’liq bo’lgan boshqa mamlakatlar va
mintaqalarga o’tadi;
b) turli tovarlar va xizmatlar jahon bozorlarining yaratilishi;
v) ko’rsatilgan tovarlar va xizmatlarga jahon narxlarining shakllanishi, ular
mazkur tovarlar va xizmatlar milliy ishlab chiqaruvchilarining siyosatini ko’p
jihatdan belgilashi.
Iqtisodiyotning internasionallashuvi va pul rolining unifikasiyalashuvi bilan
bir qatorda ommaviy jamiyat va unga mos keluvchi ommaviy madaniyatning
shakllanishi serqirra globallashuvning o’ziga xos xususiyatiga va muayyan
darajada uning qonuniy mahsuliga aylandi.
Zamonaviy transport va aloqa vositalari sharofati bilan makon va vaqt
omillari amalda muhim ahamiyatga ega bo’lmay qolgan globallashuv sharoitida , til
turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy, ilmiy, maishiy va hokazo aloqalari va muloqoti
yo’lidagi oxirgi jiddiy to’siq bo’lib qoldi. Umumiy qabul qilingan tilga obyektiv
ehtiyoj doimo mavjud bo’lgan, lekin jahon savdosi va kapitallarni bir joydan
boshqa joyga o’tkazish hajmlari ko’p karra o’sgan, siyosiy munosabatlar global
darajagacha kengaygan, xalqaro jamoat tashkilotlari, sport musobaqalari, turistik
industriya va shu kabilar paydo bo’lgan serqirra globallashuv davrida u ayniqsa
kuchaydi. Bugungi kunda ingliz tili bir qator obyektiv sabablarga ko’ra
madaniyatlararo muloqot tiliga aylandi.
1991 yilda Internet paydo bo’lganidan so’ng dunyo informasion jihatdan ham
uzil-kesil tutashdi. Kompyuter inqilobi va Internet tarmog’ining rivojlanishi
chegaralardan boshqa hamma narsa mavjud bo’lgan yangi axborot maydonini
vujudga keltirdi.
globallashuv ning se rqirra ligi siyosatning ham sezilarli darajada o’zgarishiga
olib keldi. 1990-yillargacha «sovuq urush» holatida bo’lgan ikki harbiy-siyosiy
blokning qattiq qarama-qarshiligi bilan tavsiflangan ikki qutblilik xalqaro
munosabatlarning asosiy xususiyati sanalgan bo’lsa, sosialistik tizim parchalanishi
bilan vaziyat butunlay o’zgardi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_9.png)
![So’nggi yillarda milliy davlatlar faoliyati bilan bir qatorda xalqaro
munosabatlarning yangi, «noan’anaviy» subyektlarining faolligi va ta’siri ham
ancha o’sdi. Bu subyektlar o’z soni, moliyaviy imkoniyatlari va siyosiy ta’siriga
ko’ra ayrim davlatlar bilan bemalol bellasha oladi. Xalqaro munosabatlarning
mazkur subyektlari orasida eng muhimlari hukumatlararo tashkilotlar, transmilliy
korporasiyalar, xalqaro nohukumat tashkilotlar hisoblanadi. «Yashillar»,
«muqobillar», antiglobalistlar kabi ijtimoiy harakatlar ham keng dovruq qozondi.
G loballashuv ning se rqirra ligi madaniyat, xalqaro munosabatlar va xalqaro
huquq sohasida jiddiy tarkibiy o’zgarishlar yasash bilan bir qatorda axloq, xulq-
atvor me’yorlari, qadriyatlarga munosabat va mo’ljallarda ham muhim
o’zgarishlarga kuchli ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mutlaqo yangi hodisa – jahon
jamoatchilik fikri yuzaga keldi va sayyoramizda o’zini jahon fuqarosi deb
hisoblovchi odamlar soni ko’paydi.
Jahon hamjamiyati yangi ming yillik chegarasidan o’tib, o’z tarixiy
rivojlanishining butunlay yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Bu bosqich jahon
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy aloqalarining tarqoqligi va
parokandaligidan ularning birligi, yaxlitligi, yagonaligi va globalligiga o’tish bilan
tavsiflanadi.
Global muammolar globallashuvning oqibati sifatida. Ko’rib chiqilgan
globallashuv jarayonlari odamlarga yangi g’am-tashvishlar va ijtimoiy hayotning
internasionallashuvidan kelib chiqadigan yangi (global) muammolar keltirdi.
Yuqorida qayd etib o’tilganidek, ular ijtimoiy rivojlanishda, shuningdek «jamiyat-
tabiat» tizimida uzoq vaqt mobaynida yuz bergan miqdor va sifat o’zgarishlari
mahsuli bo’ldi.
Shuni ta’kidlash lozimki, jahon hamjamiyati nafaqat yanada rang-barang,
balki avvalgidan ham ziddiyatliroq shakl-shamoyil kasb etgani bilan
tavsiflanadigan hozirgi vaziyat tarixda hyech qachon bo’lmagan edi.
Bir tomondan, u bir-biriga o’xshamaydigan, katta va kichik, rivojlangan va
qoloq, tinchliksevar va urushqoq, yosh va qadimgi ko’p sonli madaniyatlar,
millatlar va davlatlardan iborat. Boshqa tomondan esa, insoniyat uchinchi ming](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_10.png)
![yillikka yagona organizm sifatida, bir «umumiy uy», aniqroq aytganda, yashash
sharoitlari nafaqat tabiiy ko’rsatkichlar, ya’ni yashash uchun yaroqli hudud bilan,
balki hayot faoliyati uchun zarur resurslar mavjudligi bilan ham chegaralangan Yer
deb atalmish katta va odamga to’lib ketgan «kommunal kvartira» aholisi sifatida
qadam qo’ydi. Bu to’la anglab yetish jarayoni so’nggi o’n yilliklardagina yuz
bergan va endilikda u bilan barcha mamlakatlar va xalqlar hisoblashishga majbur
bo’lgan borliqdir.
Ayni vaqtda shuni ta’kidlash lozimki, global muammolarning paydo bo’lishi
qandaydir yanglishish, kimningdir xatosi yoki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
rivojlanishning ataylab tanlangan strategiyasi natijasi emas. Bu tarix injiqligi yoki
tabiiy anomaliyalar mahsuli ham emas. Ushbu muammolarning ildizlari ancha
chuqur bo’lib, industrial jamiyat, umuman texnokratik yo’naltirilgan
madaniyatning keng miqyosdagi inqirozini yuzaga keltirgan hozirgi
sivilizasiyaning vujudga kelish tarixiga borib taqaladi.
Mazkur inqiroz odamlarning bir-biri bilan, jamiyat va tabiat bilan o’zaro
aloqalarining butun majmuini qamrab oldi va deyarli butun jahon hamjamiyatiga,
rivojlanayotgan mamlakatlarga va rivojlangan mamlakatlarga o’z ta’sirini
ko’rsatdi. Insonning atrof muhitga salbiy ta’siri aynan rivojlangan mamlakatlarda,
asosan bu yerda jadal sur’atlarda va stixiyali tarzda rivojlangan iqtisodiyot bilan
bog’liq sabablarga ko’ra oldinroq va bo’rtibroq namoyon bo’ldi.
Ijtimoiy rivojlanishning jadallashuvi . Bunday rivojlanish , avvalo , atrof
muhitning tanazzuliga olib keldi va tez orada insonning o’zi ham tanazzulga yuz
tutganini namoyon etdi. Zero inson xulq-atvori, tasavvurlari va fikrlash tarzi uning
atrofida shitob bilan yuz bera boshlagan o’zgarishlarga muvofiq o’z vaqtida
o’zgarishga qodir bo’lmay qoldi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning jadal sur’atlarda
rivojlanishiga esa insonning o’zi va uning fan va texnika sohasidagi yangi va yangi
yutuqlar bilan ko’p karra kuchaytirilgan izchil o’zgartiruvchi faoliyati sabab bo’ldi.
So’nggi o’n yilliklarning o’zida fan-texnika yutuqlari shitob bilan o’sishi
natijasida jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishida avvalgi yuz
yilliklarga qaraganda ko’proq o’zgarishlar yuz berdi. Bunda o’zgarishlar jarayoni](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_11.png)
![o’sib boruvchi tezlikda yuz berdi va ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda yanada
chuqurroq va jiddiyroq o’zgarishlar yasadi. Masalan, verbal (og’zaki) muloqotdan
yozuvning yaratilishiga qadar insoniyat taxminan uch million yilga, yozuvdan
kitob bosmasi ixtiro qilingunga qadar taxminan besh ming yilga, kitob bosmasidan
telefon, radio, televideniye kabi audiovizual vositalar yaratilgunga qadar taxminan
besh yuz yilga teng yo’lni bosib o’tgan bo’lsa, odatdagi audiovizual vositalardan
zamonaviy kompyuterlarga o’tish uchun ellik yildan kamroq vaqt talab etildi. Misli
ko’rilmagan sur’atlarda – atigi 10-15 yil ichida odamlar Internet va uyali aloqa
yordamida muloqot qilish uchun cheksiz imkoniyatlarni qo’lga kiritdilar. Yangi
ixtirolar yaratilganidan ular amalga joriy etilgunga qadar o’tadigan vaqt ham
yanada qisqardi; ular endi aksariyat hollarda yillar bilan emas, balki oylar va hatto
kunlar bilan o’lchanadi. XX I asrning eng so’nggi kashfiyotlaridan biri bo’lmish
nanotexnologiyalarning (mitti texnologiyalar)yaratilishi insonning barcha sohadagi
imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. Jumladan, bugungi kunda sog’likni saqlash
sohasidagi nanotexnologiyalar yug’ir operasiyalar va ularning salbiy oqibatlarining
oldini olmoqda. Xususan lazer qaychilari odam organizmining yalliqlangan
joyidagi yarani hyech qanday qiyinchiliksiz olib tashlamoqda.(Burun, jigar va
boshqa organlardagi o’simta) 2020 yillarda nanotexnologiyalar yordamidagi
operasiyalar yanada takomillashishi ko’zda tutilmoqda, ya’ni organizmga 20
mingta nanorobortlar inyeksiya orqali yuboriladi, nanorobortlarning hajmi bitta
bakteriya hajmiga teng, bu nanorobortlar organizmning qaysi qismi
yalliqlanganligi aniqlab shu parchani yo davolaydi yoki kesib tashlaydi.
Shuningdek magazinlarda avtomobil halokatidan ogohlantiruvchi, kiyganda
qaysidir organning kasallanganligidan xabar beruvchi nanokuylaklarning sotilishi
ko’zda tutilmoqda. O’tgan asrlarda suv osti kemalari, soatiga ikki ming
kilometrgacha ucha oladigan avialaynerlar, kompyuterlar, suv osti tunnellarining
yaratilishiga insoniyat ishonmagan va ular yaratilgandan so’ng foydalana
boshlagan. Shu bois nanotexnologiyalarnnig imkoniyatlariga ham hozircha shubha
bilan qarash mumkin, lekin 2020 yilga juda oz vaqt qoldi, dushman](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_12.png)
![to’pponchasidan otilgan o’qni boshqa tomonga yo’naltiruvchi birinchi harbiylar
kiyimlari esa yaratildi.
Shunday qilib, atigi ikki-uch yuz yil muqaddam turli millatlar asosan alohida-
alohida yashagan, ularning o’zaro aloqalari yaxshi yo’lga qo’yilmagan bo’lsa,
endilikda Yerda nafaqat «oq dog’lar», ya’ni inson oyog’i yetmagan joylar qolmadi,
balki tabiiy holatiga inson bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatmagan sof hududlar,
suv va fazo bo’shliqlari ham deyarli mavjud emas. Bularning barchasi endi bizning
sayyoramizni «umumiy uy», «Koinotdagi orolcha», «qattiq to’lqinlanayotgan
okeandagi qayiq», «dunyoviy qishloq» deb, barcha odamlar uchun umumiy tus
olgan muammolarni esa - olamshumul, umuminsoniy, global deb nomlash uchun
asos bo’lmoqda.
Global tendensiyalarni anglashning ahamiyati . Jahonda yuz berayotgan
o’zgarishlarning ba’zi bir tendensiyalari olimlar va faylasuflar diqqat markazidan
bu o’zgarishlar barchaga ravshan bo’lishidan oldinroq o’rin oldi. Masalan, ijtimoiy
rivojlanishga turli sivilizasiyalarning oldinma-ketin almashishi sifatida qaragan
ingliz tarixchisi A.Toynbi (1889-1975) kompyuter inqilobidan ancha oldin «XX
asrda umumjahon tarixi boshlandi» degan xulosaga keldi. Shu tariqa tub
o’zgarishlar nafaqat jamiyat qurilishi negizlarida, balki dunyo miqyosida yuz
berayotgan ijtimoiy jarayonlarning asosiy tendensiyalarida ham aks etgani
ta’kidlandi.
Hozirgi zamon nemis falsafasining atoqli namoyandasi K.Yaspers (1883-
1969) bu xususda yanada aniqroq fikr bildirdi. U 1948 yilda e’lon qilgan «Tarix
kurtaklari va uning maqsadi» asarida, jumladan, shunday deb yozadi: «Ilk bor
olamshumul ahamiyat kasb etgan bizning tarixan yangi sharoitimiz Yerda
odamlarning real birligidan iboratdir. Zamonaviy aloqa vositalarining texnik
imkoniyatlari sharofati bilan sayyoramiz insonga to’la ochiq bo’lgan yagona
yaxlitlikka aylandi» 1
.
Bu, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, tarixiy o’lchovlarga ko’ra jadal
sur’atlarda emas, balki misli ko’rilmagan shitob bilan yuz berdi. Bunda dunyoning
1
Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1991. – С. 141.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_13.png)
![yagonaligi tarixiy taraqqiyotni belgilovchi muhim omilga aylandi. Ikkinchi jahon
urushi jahon hamjamiyatining parokandaligiga uzil-kesil chek qo’ydi. «Shu
davrdan e’tiboran yaxlit bir butunning yagona tarixi sifatidagi jahon tarixi
boshlanadi, - deb qayd etdi K.Yaspers urush tugagani zahoti. – Endi butun dunyo
asosiy muammo va vazifaga aylandi. Shu tariqa tarixning butunlay o’zgarishi yuz
beradi. Dunyo mamlakatlari va xalqlari tutashdi. Yer kurrasi yaxlit va yagona tus
oldi. Yangi xavflar va imkoniyatlar paydo bo’lmoqda. Barcha muhim muammolar
dunyo miqyosidagi muammolarga, vaziyat – butun insoniyat vaziyatiga aylandi» 2
.
Borliq, ong, hayotning mazmuni azaliy falsafiy muammolariga va falsafada
muttasil muhokama qilinadigan boshqa masalalarga hozirgi davr shu tariqa
ilgari hyech qachon mavjud bo’lmagan, mutlaqo yangi mavzu – insoniyatning
yagona taqdiri va Yerdagi hayotni saqlash mavzusini qo’shimcha qildi.
XX asrda fan va texnika sohasidagi aqlni lol qoldiradigan natijalar ta’sirida
ilk texnokratik ijtimoiy nazariyalar paydo bo’ldi. Shulardan birining muallifi –
amerikalik iqtisodchi va sosiolog T.Veblen jamiyatning rivojlanishida sanoat
ishlab chiqarishi va texnika taraqqiyotining yetakchi rolini birinchilardan bo’lib
falsafiy jihatdan asoslab berdi. Uning fikricha, hozirgi zamon davlati muhandislar
va texniklar tomonidan boshqarilishi lozim, chunki ishlab chiqarishni jamiyat
manfaatlarida rivojlantirish (bu g’oya T.Veblen texnokratik nazariyasining
mag’zini tashkil etadi) faqat ularning qo’lidan keladi va siyosiy hokimiyat ularga
ayni shu maqsadni ro’yobga chiqarish uchun kerak.
Shu davrda yangi tendensiyalarga nisbatan boshqacha munosabatni ilgari
suruvchi yondashuvlar ham paydo bo’ldi. Xususan, biz tabiat bilan jamiyatning
o’zaro munosabati muammolarini anglab yetishda V.I.Vernadskiyning roli va u
noosferani yaxlit umumbashariy hodisa sifatida tushunishi haqida to’xtalib o’tdik.
Shunga o’xshash fikrlarni taniqli fransuz faylasufi, teolog P.Teyyar de Sharden
ham ilgari suradi. Biosferaning tarkibiy qismi sifatida insonning betakrorligini
asoslashga harakat qilar ekan, u insonning tabiat bilan munosabatlarini
2
Там же, – С. 14 2](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_14.png)
![uyg’unlashtirish konsepsiyasini rivojlantirdi va butun insoniyatning birlashishi
yo’lida egoistik niyatlardan voz kechishga chaqirdi 3
.
Shunday qilib, faylasuflar va olimlar XX asrning birinchi yarmidayoq nafaqat
yangi davr – umumbashariy hodisalar davri boshlanayotganini, balki bu yangi
sharoitlarda odamlar tabiiy va ijtimoiy stixiyaga faqat bahamjihat qarshilik
ko’rsata olishi mumkinligini ham anglab yetdilar.
Texnooptimizm. Ammo qayd etilgan qarashlar 60-yillarning boshlariga kelib
texnokratik kayfiyatlarning yangi to’lqini bilan chetga surib qo’yildi va qariyb ikki
o’n yillik mobaynida ommaviy ongga o’z ta’sirini yo’qotdi. Bunga urushdan
keyingi davrda jahonning deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarini
qamrab olgan sanoat yuksalishi sabab bo’ldi. 50-60-yillarda ijtimoiy taraqqiyot
istiqbollari G’arbda ham, Sharqda ham aksariyat mamlakatlar uchun porloq bo’lib
tuyular edi. Ijtimoiy ongda har qanday dunyoviy va hatto koinot muammolarini fan
va texnika yordamida hal qilish mumkin degan illyuziyani yaratgan
texnooptimistik kayfiyat lar kuchaydi. Bunday qarashlar «iste’mol jamiyati»ni
ijtimoiy rivojlanish maqsadi deb e’lon qilgan ko’p sonli nazariyalarda o’z aksini
topdi. Ayni shu davrda «industrial», «postindustrial», «texnotron», «informasion»
jamiyatlarning turli konsepsiyalarini yaratish ustida faol ish olib borildi.
1957 yilda taniqli iqtisodchi va sosiolog J.Gelbreyt «Serobgarchilik jamiyati»
kitobini e’lon qildi va uning asosiy g’oyalarini keyinchalik o’zining «Yangi
industrial jamiyat» deb nomlangan boshqa asarida rivojlantirdi. Uning asarlarida
inson fan va texnika sohasida erishayotgan yutuqlarga yuksak va faqat ijobiy baho
beriladi, mazkur yutuqlar ta’sirida jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalarida
chuqur o’zgarishlar yuz berayotganiga e’tibor qaratiladi.
Taniqli fransuz faylasufi R.Aron asarlarida, shuningdek, uning 1956-1959
yillarda Sorbonna universitetida o’qilgan ma’ruzalarida, amerikalik siyosatshunos
U.Rostouning 1960 yilda chop etilgan va o’z davrida shov-shuvga sabab bo’lgan
«Iqtisodiy o’sish bosqichlari. Nokommunistik manifest» kitobida «industrial
jamiyat» nazariyasi yanada to’laroq asoslab berildi.
3
Қ аранг: П.Т. де Шарден. Феномен человека. – М., 1987. – С. 194](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_15.png)
![Bu olimlar fikriga ko’ra, fan-texnika inqilobi ta’sirida «odatdagi» agrar
jamiyat o’rnini sanoat jihatidan taraqqiy etgan «industrial» jamiyat egallaydi va bu
yerda bozor sharoitida ommaviy ishlab chiqarish birinchi o’ringa chiqadi.
Sanoatning rivojlanish va texnika yutuqlaridan foydalanish darajasi bunday
jamiyat progressivligining bosh mezonlariga aylanadi.
Jamiyat hayotining barcha jabhalariga kompyuterlarning keng joriy etilishi
yangi nazariyalar, chunonchi: «postindustrial», «informasion» (D.Bell, G.Kan,
J.Furastye, A.Turen), «texnotron» (Z.Bjezinskiy, J.J.Servan-Shrayber), «o’ta
industrial», «kompyuter» (A.Toffler) jamiyati nazariyalari yuzaga kelishiga sabab
bo’ldi. Ularda ijtimoiy taraqqiyotning asosiy mezoni sifatida texnika yutuqlari,
aniqrog’i faqatgina ular emas, balki fan va ta’limning rivojlanishi amal qiladi.
Kompyuter texnikasi negizida yaratilgan yangi texnologiyalarning amalga joriy
etilishi taraqqiyotning muhim mezoni hisoblanadi.
Amerikalik taniqli faylasuf va sosiolog D.Bell bo’lg’usi ijtimoiy qurilish
shakl-shamoyillarini belgilar ekan, hali Internet paydo bo’lishidan ancha oldin
shunday degan edi: «Shunga ishonchim komilki, axborot va nazariy bilim
postindustrial jamiyatning strategik resurslaridir. Bundan tashqari, o’zining yangi
rolida ular hozirgi tarixning tub burilish nuqtalaridir» 4
.
D.Bell birinchi burilish nuqtasi sifatida hozirgi jamiyatda «umumiy bilim»
sifatida asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga aylangan fan xususiyatining o’zgarishini
qayd etadi. Ikkinchi burilish nuqtasi yangi texnologiyalar paydo bo’lishi bilan
bog’liq bo’lib, ular, sanoat inqilobi davri texnologiyalaridan farqli o’laroq, o’ta
moslashuvchan va osongina qayta ixtisoslashtirilishi mumkin. U «Hozirgi
texnologiya betakror va ayni vaqtda rang-barang natijalarga erishish uchun ko’p
sonli muqobil yo’llar ochadi, bunda moddiy ne’matlar ishlab chiqarish mislsiz
darajada o’sadi. Bular – imkoniyatlar, hamma gap ularni ro’yobga chiqarishda» 5
,
deb qayd etgan edi .
4
Белл Д. Социальные рамки информационного общества / Новая технократическая волна на Западе. – М.,
1986. – С. 342
5
Белл Д. Социальные рамки информационного общества / Новая технократическая волна на Западе. – М.,
1986. – С. 342](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_16.png)
![Texnopessimizm. Ko’rib chiqilayotgan nazariyalarning ayrim tarafdorlari
fan-texnika inqilobining salbiy oqibatlariga, xususan atrof muhitning ifloslanishi
muammolariga ma’lum darajada e’tibor bergan bo’lsalar-da, lekin, umuman
olganda, ularning hyech biri bundan 1980-yillarning o’rtalarigacha jiddiy
tashvishga tushmadi. Chunki, f an-texnika taraqqiyoti hamma narsaga qodir
ekanligiga ishonch haddan tashqari katta edi.
Ayni vaqtda 1960-yillarning oxirlaridan ekologik qiyinchiliklardan tashqari
aksariyat davlatlar va hatto qit’alarga tahdid solgan boshqa muammolar: aholining
nazoratsiz o’sishi, turli mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining
notekisligi, xom ashyo resurslari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va
boshqalar tobora bo’rtibroq namoyon bo’la boshladi. Tez orada ular fan va falsafa
diqqat markazidan o’rin olib, qizg’in bahs va munozaralar predmetiga aylandi.
Ko’rsatilgan muammolarni falsafiy tahlil qilish borasidagi dastlabki
urinishlarning o’ziyoq texnokratik tendensiyalarga zid bo’lgan, keyinchalik
« texnologik pessimizm » deb nomlangan qarashlarni namoyon etdi. Asosiy e’tibor
inson faoliyatining salbiy oqibatlari va atrof muhit muammolariga qaratilgan,
ularni yechish imkoniyatlari salbiy tusda ko’rilgan holda, bunday qarashlar
« ekopessimizm » deb ataladi.
Ko’pgina taniqli olimlar va faylasuflar, xususan G.Markuze, T.Rozzak,
P.Gudmen va boshqalar o’z o’tmishdoshlarini shafqatsiz ssiyentizmda 6
, insonni fan
va texnika quliga aylantirishga urinishda ayblab, fan-texnika taraqqiyotiga qarshi
chiqdilar. Fan-texnika taraqqiyotiga va umuman ijtimoiy taraqqiyotga qarshi
norozilikning yangi to’lqini yuzaga kela boshladi. Bu to’lqin ta’sirida paydo
bo’lgan g’oyalar «aksiliste’mol» jamiyatini asoslashga harakat qilar va «o’rtacha
odam»ni ozginaga qanoat qilish lozimligiga ishontirishga qaratilgan edi. Global
muammolar paydo bo’lishining aybdorini topishga urinish jarayonida asosiy ayb
«zamonaviy texnologiya»ga qo’yildi. Nafaqat fan yutuqlari, balki taraqqiyot
g’oyasi ham shubha ostiga olin di. O’z davrida J.J.Russo ilgari surgan «tabiat
6
Сциентизм (ингл. science – фан) – фаннинг жамият ҳ аётидаги ролини мутла қ лаштирувчи концепция](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_17.png)
![bag’riga qaytish»ga chorlovlar paydo bo’ldi, iqtisodiy rivojlanishni erishilgan
darajada «to’xtatish» taklif qilindi.
Rim klubi. Yuqorida qayd etilgan qarashlardagi tub burilish asosan Rim
klubi faoliyati ta’sirida yuz berdi. 1968 yil Rimda o’zining birinchi majlisiga
yig’ilgan olimlar, faylasuflar va jamoat arboblarining bu nufuzli xalqaro tashkiloti
hozirgi davrning eng muhim umuminsoniy muammolari bo’yicha ma’ruzalar
tayyorlash va e’lon qilishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ydi. Bu tashkilotning 1972
yilda e’lon qilingan «O’sish chegaralari» deb nomlangan birinchi ma’ruzasiyoq
juda katta shov-shuvga sabab bo’ldi, chunki insoniyat o’zi anglamagan holda
«poroxli bochka ustida o’tirib, gugurt o’ynayotgani»ni ko’rsatib berdi. Rim
klubining asoschisi va birinchi prezidenti Aurelli Pechchei mazkur tadqiqotga
yozgan so’zboshisida shunday deb qayd etgan edi: «Endilikda ona-Yerimiz har
qanday o’sish sur’atlariga dosh berishga, insonning har qanday erkaliklarini
ko’tarishga qodir ekanligiga sog’lom fikrlaydigan odamlarning birortasi ham
ishonmaydi. O’sish chegaralari borligi ravshan, lekin ularning qandayligi va
qayerdaligini hali aniqlash lozim» 7
.
Mazkur ma’ruza mualliflari shunday aniqlash bilan shug’ullandilar. Olingan
natijalarning muxtasar mazmuni shundan iborat ediki, sayyoramiz hajmining
chegaralari muqarrar tarzda inson ekspansiyasining chegaralarini ham nazarda
tutadi; moddiy o’sish cheksiz darajada davom etishi mumkin emas; ijtimoiy
rivojlanishning haqiqiy chegaralari moddiy omillar bilan emas, balki ekologik,
biologik va hatto madaniy omillar bilan belgilanadi. Ular jahon rivojlanishi asosiy
tendensiyalarining kompyuter modelini tuzib, mazkur tendensiyalar saqlangan
holda uchinchi ming yillik boshidayoq insoniyat voqyealar ustidan nazoratni
butunlay yo’qotishi va natijada halokatga yuz tutishi mumkin, degan to’xtamga
keldilar. Bundan ishlab chiqarishning o’sishini to’xtatish, tobora ko’payib
borayotgan aholi sonini esa tegishli ijtimoiy siyosat yordamida barqarorlashtirish
lozim, degan xulosaga kelindi.
7
Печчеи А. Человеческие качества. – М., 1980. – С. 123, 124.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_18.png)
![Ma’ruza jahonning ko’plab tillariga o’girildi va dunyo bo’ylab keng tarqaldi,
ishlab chiqarishning o’sishini to’xtatish g’oyasi tarafdorlari va muxoliflari
o’rtasida qizg’in bahs-munozaralarga sabab bo’ldi. So’ngra navbatdagi ma’ruzalar
majmui (bugungi kunda ular yigirmatadan oshib ketdi) paydo bo’ldi. Bu
ma’ruzalar umuminsoniy muammolarning ko’pgina jihatlarini yoritib berdi va
ularga nafaqat olimlar va faylasuflar, balki siyosatchilar, jamoat arboblari,
umuman jahon hamjamiyati e’tiborini qaratdi.
Global muammolarni yechishda falsafaning roli . Og’ir va murakkab
vazifalarni yechishda insonga fan doim yordam bergan . Bir paytlar erishib
bo’lmaydigan, inson imkoniyatlari darajasidan tashqarida bo’lib tuyulgan
narsalarning aksariyatiga aynan fan yordamida erishilgan. Ayni shu sababli global
muammolar xavf solayotgani haqidagi ilk ogohlantirishlarning o’ziyoq odamlarni
fanga o’z e’tiborini qaratishga, olimlarni esa bu muammolarni yechish yo’llarini
izlashga majbur qildi.
Yuzaga kelgan vaziyatning o’ziga xosligi va yangiligi shundan iboratki, har
qanday muayyan muammolarni ayrim fan yoki bir necha fanlar majmui doirasida
o’rganish mumkin bo’lsa, inson, jamiyat va tabiatni ularning ko’p sonli o’zaro
aloqalari va o’zaro bog’liqliklarida qamrab oluvchi murakkab tizimdan iborat
global muammolarni tadqiq etishga ayrim fanlar qodir emas. Zero o’z tadqiqoti
obyekti – u yoki bu ayrim muammoni boshqa global muammolar kontekstida
talqin qilishga muayyan fanlar doirasi torlik qiladi. Shu sababli u yoki bu fan qaysi
muayyan vazifalarni yechishidan qat’iy nazar, ular bilan bog’liq jarayonlar va
hodisalarga, ya’ni butun vaziyatga, shu jumladan oxir-oqibatda olingan natijalarga
nisbatan falsafiy yondashuv doimo tadqiqotning zaruriy sharti hisoblanadi.
Har qanday ayrim fanlar muayyan bosqichda o’z tadqiqot predmetini falsafiy
jihatdan anglab yetishga u yoki bu darajada muhtoj bo’ladi. Muayyan fan
predmetiga va insoniyat oldida turgan muammolarga nisbatan bunday keng
yondashuvsiz fundamental kashfiyotlar qilish ham, umuman fanning rivojlanishi
ham mumkin emas.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_19.png)
![Shunday qilib, ayni holda, bir tomondan, masalalarning falsafiy yechimi
to’g’risida, boshqa tomondan esa – falsafa fanlarning keng doirasi o’zaro aloqa
qilishini rag’batlantirishi, bunda ularning fanlararo birlashuvi muhim o’rin tutishi
to’g’risida so’z yuritiladi.
Garchi falsafa odamlarning kundalik hayoti va amaliyotidan ancha uzoqda
bo’lgan haddan tashqari umumiy masalalarni o’rganadi, degan fikr mavjud bo’lsa-
da, u (falsafa) global muammolarni yechishda muhim rol o’ynaydi. Zero , umumiy
nazariyalar ba’zan bilimning aksariyat muayyan sohalariga qaraganda ko’proq
samara berishi mumkinligi yaxshi ma’lum.
Albatta, falsafa siyosiy va boshqa qarorlar qabul qilish jarayoniga muqarrar
tarzda va bevosita ta’sir ko’rsatadi, deb aytish uncha o’rinli bo’lmaydi. Zero , uning
bosh vazifasi dunyoqarashni shakllantirish va shu tariqa amaliy qarorlar ishlab
chiqish jarayoniga bilvosita ta’sir ko’rsatishdan iborat. Uning vazifasi global
muammolarning tabiiy-ilmiy va texnikaviy jihatlarini bevosita o’rganishdan emas,
balki boshqa fanlar taklif qiladigan tegishli yechimlarning falsafiy, metodologik,
madaniy va axloqiy negizini ta’minlashdan iborat.
Falsafiy tadqiqot muayyan fanlarning mazkur sohadagi yutuqlariga tayanib,
masalaning ayrim jihatlarini mavhumlashtiradi va global muammolarni ular bir-
birini qay darajada taqozo etishi nuqtai nazaridan o’rganadi. Boshqacha aytganda,
falsafiy yondashuv global muammolarni ularning ijtimoiy ahamiyati va ijtimoiy
belgilanganligi nuqtai nazaridan yaxlit o’rganishni nazarda tutadi. Bunday tadqiqot
avvalo global muammolarning mohiyatini aniqlashni nazarda tutadi, chunki
ularning asl tabiati va genezisini aniqlash bu muammolarning ilmiy va amaliy
yechimini topish yo’llarini ko’p jihatdan belgilab beradi.
Global muammolarni falsafiy anglab yetishning o’ziga xos xususiyatlarini
tavsiflar ekanmiz, falsafaning asosiy funksiyalaridan kelib chiqadigan va
bilishning shu shakligagina xos bo’lgan xususiyatlarni qayd etib o’tamiz.
Birinchidan, falsafa, dunyoqarashni shakllantirar ekan, inson faoliyati
yo’nalishini ko’p jihatdan belgilaydigan muayyan mo’ljallar beradi. Shu tariqa](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_20.png)
![falsafa o’zining dunyoqarashni shakllantirish va aksiologik funksiyalarini
bajaradi.
Ikkinchidan , turli fanlar doirasida o’rganiladigan murakkab tizimlar haqida
yaxlit tasavvur mavjud emasligi bu fanlarning o’zaro hamkorligi yo’lida jiddiy
to’siq hisoblanadi. Shu ma’noda falsafaning mazkur fan doirasida yuzaga
keladigan nazariyalarni umumlashtiruvchi metodologik funksiyasi ayniqsa muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki ilmiy bilimning integrasiyalashuviga ko’maklashadi.
Uchinchidan , falsafa ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni tarixiy kontekstda
tushuntirish imkonini beradi. U jamiyat va tabiat rivojlanishining umumiy
qonunlarini ta’riflaydi va shu sababli global muammolarni o’rganishda ularni
ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy bog’liq bo’lgan qonuniy hodisa sifatida tushunishga
yo’l ko’rsatadi. Shunday qilib, global muammolarning paydo bo’lishi tasodif yoki
insoniyatni halokatga oldindan mahkum etuvchi taqdirning hukmi sifatida emas,
balki qarama-qarshiliklarga to’la insoniyat tarixi obyektiv rivojlanish jarayonining
mahsuli sifatida qaraladi.
To’rtinchidan, falsafa global muammolar rivojlanishining umumiy
tendensiyasini, ularning o’zaro aloqasi va bir-birini taqozo etish darajasini falsafiy
nuqtai nazardan anglab yetish imkonini beradi.
Beshinchidan, falsafa nazariy fikrlash madaniyatini rivojlantirish uchun
imkoniyat yaratish orqali ma’naviy - madaniy funksiyani bajaradi. Turli
xalqlarning falsafa tarixini o’rganish , ularning madaniyati bilan ham tanishish
imkonini beradi. Muayyan xalqlar oldida turgan muammolarning birortasini ham
ularning madaniyatiga bog’lamasdan yechish mumkin emas.
Oltinchidan, global muammolarga oid ilmiy axborotning shiddat bilan o’sib
borayotgan oqimida yanada aniqroq mo’ljal olish imkoniyati tabiiy-tarixiy
jarayonni yaxlit ko’rish va uni talqin qilishga nisbatan dialektik yondashuv mahsuli
hisoblanadi.
Yettinchidan, falsafa inson hayotining mazmuni, o’lim va umrboqiylik
masalalarini kun tartibiga qo’yadiki, bu insoniyatga global muammolar tahdid
solayotgan sharoitda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_21.png)
![Nihoyat, falsafaning yana bir muhim metodologik funksiyasi shundan
iboratki, u insoniyatning hozirgi muhim muammolari bilan bevosita bog’liq
bo’lgan va bashariyat rivojlanishining obyektiv tendensiyalarini tushunish va
anglab yetishda ulkan rol o’ynaydigan «tabiat», «jamiyat», «sivilizasiya»,
«ijtimoiy taraqqiyot», «fan-texnika inqilobi» kabi boshqa kategoriyalarni ishlab
chiqadi.
Hozirgi davrning global muammolarini o’rganishga nisbatan falsafiy
yondashuv haqida muayyan tasavvur hosil qilgach, endi globallashuv jarayonlari
kuchayishiga qarab ahamiyati oshib borayotgan muammolarning o’zini shu nuqtai
nazardan ko’rib chiqamiz.
Global muammolarning mohiyati . «Hozirgi davrning global muammolari»
tushunchasi 1960-yillar oxiri – 1970-yillarning boshlarida keng tarqaldi va
shundan beri ilmiy va siyosiy muomala(leksikon) hamda ommaviy ongdan
mustahkam o’rin oldi. Aksariyat hollarda u global sanalmagan voqyealar va
hodisalarga nisbatan qo’llaniladigan atama sifatida ishlatiladi. Bunday holga milliy
va umumbashariy ahamiyatga molik voqyealar tenglashtirilganida, masalan,
muayyan bir mamlakatning ijtimoiy muammolarini nazarda tutib, ular «global»
deb nomlangan holda duch kelish mumkin.
Falsafada bu vazifani yechish uchun tegishli mezonlar belgilangan bo’lib,
ularga muvofiq u yoki bu muammo global deb belgilanadi va shu tariqa bunday
xususiyatga ega bo’lmagan boshqa ko’p sonli muammolardan farqlanadi.
Etimologik jihatdan «global» atamasi, «globallashuv» atamasi kabi, yer
kurrasi bilan bog’liq. Ayni shu sababli butun insoniyat manfaatlariga daxldor
muammolarni ham, dunyoning turli nuqtalaridagi har bir ayrim insonga tegishli
bo’lgan, ya’ni umuminsoniy xususiyat kasb etadigan muammolarni ham «global»
deb nomlash odat tusini olgan. Ular jahon iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining
muhim obyektiv omili sifatida ayrim mamlakatlar va mintaqalarning rivojlanishiga
sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Ularni yechish aksariyat davlatlar va
tashkilotlarning kuch-g’ayratini xalqaro darajada birlashtirishni nazarda tutadi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_22.png)
![Ayni vaqtda global muammolarning yechilmay qolishi butun insoniyat kelajagi
uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Muammolarning turli darajalari . Global muammolar butun dunyogagina
tegishli bo’lmay, uning mintaqalari va hatto ayrim mamlakatlar darajasida
namoyon bo’lgani bois, ilmiy adabiyotlarda ularning umuminsoniy ahamiyatini tan
olish bilan bir qatorda, ularni mohiyati o’zgacha, ta’sir doirasi esa torroq bo’lgan
ayrim, mahalliy, mintaqaviy muammolardan farqlash ham amalga oshiriladi. Turli
darajadagi muammolarni «umumiylik», «xususiylik» va «yakkalik» falsafiy
kategoriyalarining muayyan ifodasi sifatida o’rganar ekanlar, ularni odatda
shunday talqin qiladilarki, xususiy muammolar ayrim muammolar sifatida,
mahalliy va mintaqaviy muammolar – xususiy muammolar sifatida, global
muammolar esa – umumiy muammolar sifatida amal qiladi. Zikr etilgan
muammolarni farqlash zamirida yotuvchi asosiy mezon ham ayni shu yondashuvni
belgilaydi. U geografik deb ataladi, chunki makon omilini yoki, boshqacha
aytganda, muayyan muammolar mavjud hududni aks ettiradi.
X ususiy muammolar davlat faoliyatining muayyan jabhasiga, ayrim aholi
yashaydigan punktlarga yoki kichik tabiiy obyektlarga tegishli bo’lgan
muammolar dir . Bular, odatda, turli avariyalar, nosozliklar natijasida yuzaga
keladigan har xil muammolar, mahalliy ijtimoiy konfliktlar va sh.k.
Mahalliy muammolar tushunchasi yuqoriroq darajadagi muammolarga,
aniqroq aytganda, ayrim mamlakatlarga yoki yirik mamlakatlarning ancha katta
hududlariga tegishli bo’lgan muammolarga nisbatan tatbiq etiladi. Bu yerda odatda
kuchli zilzilalar, yirik suv toshqinlari yoki, masalan, kichik davlatdagi fuqarolar
urushi nazarda tutiladi.
Milliy muammolar tushunchasi ijtimoiy-siyosiy va ilmiy muomalada ba’zan
muayyan davlat yoki milliy hamjamiyatning ma’lum qiyinchiliklari, g’am-
tashvishlarini aks ettiradi. Miqyos darajasiga qarab ular mintaqaviy yoki mahalliy
muammolar sifatida talqin qilinishi mumkin.
Mintaqaviy muammolar ayrim qit’alar, dunyoning yirik ijtimoiy-iqtisodiy
hududlari yoki ancha yirik davlatlarda yuzaga keladigan muhim masalalar doirasini](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_23.png)
![qamrab oladi. Bunday muammolarga Sharqiy Yevropaning bir necha mamlakatlari
hududi radioaktiv zaharlanishiga olib kelgan Chernobil fojiasi yoki bir qator
davlatlarni qamrab oluvchi ancha katta hududlarda yuz bergan iqlim o’zgarishlari
misol bo’lishi mumkin. Masalan, 1968 yilda Saxel mintaqasida yuz bergan
qurg’oqchilik «asr falokati» degan nom oldi. U Afrika qit’asining 18 davlatini
qamrab oldi, bunda ocharchilik natijasida 250 mingdan ko’proq odam halok bo’ldi,
taxminan 18 million bosh qoramol nobud bo’ldi, xavfli kasalliklarning
epidemiyalari yuzaga keldi, bu ulkan mintaqa hududi esa deyarli to’la sahroga
aylandi.
Global muammolar butun yer kurrasini, uning nafaqat odamlar bevosita
yashaydigan qismini, balki Yerning qolgan yuzasi, yer osti bo’shliqlari, atmosfera,
gidrosfera va hatto inson faoliyati doirasiga kiruvchi kosmik fazoni qamrab olishi
bilan izohlanadi.
Shunday qilib, global muammolar to’g’risida so’z yuritilgan holda butun
sayyora nazarda tutiladi, uning eng yirik tarkibiy birligi sifatida esa mintaqa qabul
qilinadi. Bunda mintaqalar soni va ularning miqyosi ko’rib chiqilayotgan
muammolar xususiyati bilan belgilanadi. Masalan, dunyo miqyosidagi iqtisodiy
qoloqlik muammosini tadqiq etishda odatda butun sayyorani ikki mintaqa –
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga ajratish bilan kifoyalaniladi.
Demografik, energetik muammolar yoki xom ashyo muammolarini o’rganishda
esa, mintaqalar soni, ko’payadi va har safar tadqiqotning muayyan maqsadlari
bilan belgilanadi.
Bunda shuni qayd etish lozimki, har qanday muammo sayyoraning istalgan
mintaqasiga nisbatan muhim sanalgan, ya’ni ularning har birida namoyon bo’lgan
holdagina global deb hisoblanishi mumkin. Aks holda bir yoki bir necha
mintaqalarning muammolari (yoki bundan ham kichikroq miqyosdagi muammolar)
to’g’risida so’z yuritiladi.
Bundan barcha global muammolar ayni vaqtda mintaqaviy ahamiyat ham
kasb etadi, lekin mintaqaviy darajada aniqlangan barcha muammolar ham global
bo’lavermaydi, degan xulosa kelib chiqadi. O’z-o’zidan ravshanki, global](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_24.png)
![muammolar soni kamroq bo’ladi. Boshqa darajalarga kelsak, global muammolar
bevosita mahalliy yoki xususiy ko’rinishga ega bo’lmasligi yoki bu yerda uncha
sezilmasligi mumkin.
Masalan, Antarktidada yoki sayyoramizning atrof muhit ifloslanadigan asosiy
markazlari va manbalaridan ancha uzoqda joylashgan boshqa burchaklarida havo
yoki suv havzalarining holati qoniqarli bo’lishi, tabiiy muhitga antropogen ta’sir
esa deyarli sezilmasligi mumkin. Shunga qaramay bu keskinlik darajasi tabiiy
muhitga antropogen ta’sirning notekisligiga bog’liq bo’ladigan ekologik
muammoning global xususiyatiga shak-shubha tug’dirmaydi. O’z navbatida,
barcha mahalliy yoki xususiy muammolar global muammolar bilan
bog’lanavermaydi, zero ularning soni taqqoslab bo’lmaydigan darajada ko’proqdir.
Keltirilgan mulohaza global va mintaqaviy muammolarni nafaqat ilmiy balki,
amaliy jihatdan ham farqlash imkonini beradi, chunki barcha global muammolar
o’z miqyosida o’zgarmaydigan yagona tizim – butun sayyoraga tegishlidir. Shu
sababli mazkur tizim uchun ularning soni ma’lum tarixiy bosqichda muayyan
hisoblanadi. Ayni vaqtda boshqa darajadagi muammolar sonining aniq hisobini
yuritish mumkin emas, zero mintaqalarning va turli hududlarning chegaralari
tadqiqotning maqsad va vazifalariga qarab shartli olinadi.
Globallik mezonlari . Fan va falsafada global muammolarni yanada aniqroq
tavsiflash uchun yuqorida zikr etilgan «geografik» mezondan tashqari bu
muammolarni boshqa tomondan – ularning sifati, va muhim xususiyatlar nuqtai
nazaridan tavsiflovchi qo’shimcha mezonlar qo’llaniladi.
Birinchidan, global muammolar o’z mohiyatiga ko’ra nafaqat ayrim
kishilarning manfaatlariga, balki butun insoniyat taqdiriga daxldordir.
Ikkinchidan, ularni bartaraf etish uchun butun sayyora aholisi hyech bo’lmasa
aksariyat qismining kuch-g’ayratini birlashtirish va ular bahamjihat, izchil ish
ko’rishi talab etiladi.
Uchinchidan, bu muammolar dunyo rivojlanishining obyektiv omili
hisoblanadi va biron-bir mamlakat ularni e’tiborga olmasligi mumkin emas.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_25.png)
![To’rtinchidan, global muammolarning yechilmagani kelajakda butun
insoniyat va uning yashash muhiti uchun jiddiy, balki tuzatib bo’lmaydigan
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Qayd etilgan mezonlardan tashqari ba’zan global muammolarning boshqa bir
qator xususiyatlari ham ko’rsatiladi. Xususiy, mahalliy va mintaqaviy
muammolardan farqli o’laroq, global muammolar nisbatan turg’unroqdir. Ular
globallikning yuqorida sanab o’tilgan barcha mezonlariga mos kelishdan oldin
zimdan va uzoq shakllanadi, yechilishiga qarab esa (nazariy jihatdan) quyiroq
darajaga tushib, dunyo miqyosida o’z ahamiyatini yo’qotishi mumkin. Ammo
tendensiyalarni teskari yo’nalishda o’zgartirish kamida butun jahon
hamjamiyatining izchil harakatlarini talab etuvchi o’ta og’ir ish bo’lib, hali bunga
erishilganicha yo’q. Global muammolar mavjudligining nisbatan qisqa tarixiga
nafaqat ularning quyiroq darajaga tushishi, balki susayish hollari ham ma’lum
emasligining sababi ana shundadir.
Global muammolarning boshqa bir muhim xususiyati – ularning barchasi bir-
biriga shu darajada bog’liqki, ulardan birini yechish hyech bo’lmasa unga boshqa
muammolarning ta’sirini hisobga olishni nazarda tutadi.
Global muammolarning tasnifi . Global muammolarning keltirilgan
mezonlari va o’ziga xos xususiyatlari asosan mazkur sohadagi aksariyat
tadqiqotchilarning qarashlarini aks ettiradi va global muammolarni boshqa barcha
muammolardan farqlab, aniq aytish imkonini beradi. Bunda u yoki bu
muammoning keskinlik va muhimlik darajasini belgilash, uning boshqa
muammolar bilan o’zaro nisbatini aniqlash uchun odatda turli tasniflashlar amalga
oshiriladi, ular alohida guruhlarga ajratiladi.
Tasniflash birdan-bir maqsad hisoblanmaydi, balki hozirgi davrning o’ta
keskin ziddiyatlarini kompleks o’rganishning muhim elementi sifatida amal qiladi
va mazkur muammolarni ularning o’zaro aloqasi va bir-birini taqozo etishi nuqtai
nazaridan o’rganish imkonini beradi. U muhim aloqalarni farqlash, ustuvorliklarni
va obyektiv mavjud global muammolarning keskinlashuv darajasini aniqlash
imkonini beradi. Bundan tashqari, tasniflash global muammolarning tizimli o’zaro](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_26.png)
![aloqasini yanada teranroq tushunishga ko’maklashadi va amaliy qarorlar qabul
qilish ketma-ketligini belgilashga yordam beradi.
Izchil va aniq amalga oshirilgan tasniflash bilishning mazkur sohasidagi
avvalgi tadqiqotlarni ma’lum darajada sarhisob qiladi va ayni vaqtda bunday
tadqiqotlarning rivojlanishida yangi bosqich boshlanganini qayd etadi.
Hozirgi vaqtda global muammolarni tasniflashga nisbatan har xil
yondashuvlar orasida ayniqsa keng e’tirof etilgan tasnifga muvofiq global
muammolarning barchasi ularning keskinlik darajasi va yechimining ahamiyatiga,
shuningdek real hayotda ularning o’rtasida qanday sababiy bog’lanishlar
mavjudligiga qarab uch katta guruhga ajratiladi.
Birinchi guruhni eng katta umumiylik va muhimlik darajasi bilan
tavsiflanadigan muammolar tashkil etadi. Ular turli davlatlar o’rtasidagi
munosabatlardan kelib chiqadi. Ayni shu sababli ular interijtimoiy global
muammolar deb ataladi. Bu yerda jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va
adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib o’rnatish kabi ikki o’ta
muhim muammo farqlanadi:
Ikkinchi guruh jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan
muammolar bo’lib, ular odamlarni energiya, yonilg’i, chuchuk suv, xom ashyo
resurslari va shu kabilar bilan ta’minlash kabilardir. Bu guruhga ekologik
muammolar, shuningdek Jahon okeani va kosmik fazoni o’zlashtirish ham kiradi.
Nihoyat, uchinchi guruhni «inson – jamiyat» tizimi bilan bog’liq muammolar
tashkil etadi. Bular demografiya muammosi, sog’liqni saqlash, ta’lim, xalqaro
terrorizm tahdidi masalalari va h.k.
U yoki bu muammoning muayyan guruhga kiritilishi ma’lum darajada shartli
xususiyat kasb etadi va muhim omillarga, ularni ajratish asoslariga bog’liq bo’ladi.
Shu sababli har qanday shunday tasnif masala yechimining uzil-kesil varianti
sifatida emas, balki murakkab tizimni qayta tuzishning global muammolar o’zaro
aloqasi tabiatini yaxshiroq tushunishga ko’maklashadigan usullaridan biri sifatida
qaralishi lozim.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_27.png)
![Endi butun insoniyatga jiddiy xavf tug’dirayotgan eng muhim muammolarga
qisqacha tavsif beramiz.
Asosiy global muammolar tizimi . Hozirgi davrning global muammolari o’z
holatini vaqtda tinimsiz o’zgartiradigan yagona, faol va ochiq tizim hisoblanadi,
chunki unga umuminsoniy ahamiyatga molik bo’lgan yangi muammolar kirishi,
avvalgi muammolar esa, ularning yechilishiga qarab, yo’qolishi mumkin. Rim
klubining asoschisi va birinchi prezidenti A.Pechchei bu holatga e’tiborni qaratib,
insoniyat qarshisida ko’ndalang bo’lgan aksariyat muammolar «bir-biri bilan
mahkam chirmashib oldi, ulkan sprut changali yanglig’ butun sayyorani o’z
iskanjasiga olmoqda... yechilmagan muammolar soni o’sib bormoqda, ular yanada
murakkabroq tus olmoqda, ularning chirmashuvi yanada chigallashmoqda,
ularning «iskanjasi» esa sayyoramizni o’z changalida tobora qattiqroq siqmoqda»,
deb yozgan edi 1
.
Ammo global ziddiyatlar tuguni qanchalik chigal bo’lmasin, uni fan va falsafa
yordamida yechish, ya’ni sababni oqibatdan, muhim tafsilotlarni ikkinchi darajali
tafsilotlardan, obyektivni subyektivdan farqlash uchun nazariy jihatdan anglab
yetish lozim. Dunyo miqyosidagi jarayonlarga ta’sir ko’rsatish uchun odamlarning
imkoniyatlari va resurslari cheklanganini hisobga olib, muammolarning qaysi biri
darhol yechishni talab qilishi va qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyat kasb etishini
ham farqlash muhimdir.
Demografik muammo . Hozirgi vaqtda insoniyatning eng muhim
muammolari orasida, a ksariyat davlatlar va mintaqalarda aholi haddan tashqari
ko’payishiga sabab bo’layotgan aholining nazoratsiz o’sishi qayd etiladi. Ayrim
mutaxassislarning baholashlariga ko’ra, sayyorada mavjud energetika, xom ashyo,
oziq-ovqat va boshqa resurslar Yerda faqat bir milliardga yaqin kishi («oltin
milliard») munosib hayot kechirishini ta’minlashi mumkin. Vaholanki, oxirgi ming
yillik mobaynida sayyoramiz aholisi 15 baravar ko’paydi va bugungi kunda 6
milliard kishidan oshib ketdi. Bunda nafaqat miqyos, balki aholining o’sish
sur’atlari ham aqlni lol qoldiradi. Xususan, birinchi ikki baravar ko’payish 700 yil
1 1
Печчеи А. Человеческие качества. – М., 1980. – С. 7](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_28.png)
![ichida, ikkinchisi – 150 yil ichida, uchinchisi – 100 yil ichida va oxirgisi – 40
yildan kamroq vaqt ichida yuz berdi. Shuni aytishning o’zi kifoyaki, 1956 yil
Yerda 2,8 milliard kishi yashagan bo’lsa, XX asr oxiriga kelib bu raqam 6
milliardga yetdi.
XX asrda yer kurrasi aholisining «demografik portlash» deb nomlangan
mislsiz darajada o’sishi biologik qonunlarning emas, balki stixiyali, notekis
ijtimoiy rivojlanish va insoniyat katta mashaqqatlar bilan bartaraf etishga harakat
qilayotgan chuqur ijtimoiy ziddiyatlar mahsuli bo’ldi. Bu avvalo rivojlanayotgan
mamlakatlarga tegishli bo’lib, ularga jahon aholisi o’sishining o’ndan to’qqiz
qismidan ko’prog’i to’g’ri keladi. Bu yerdagi vaziyat rivojlangan mamlakatlarga
XX asr boshidayoq xos bo’lgan o’lim darajasining yuqoriligi va butun insoniyatga
XVIII asr g a xos bo’lgan tug’ilish darajasining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Ayni
vaqtda mehnat unumdorligi darajasi va aholi jon boshiga olinadigan daromad
miqdoriga, qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorlik darajasi va qishloq
xo’jaligining samaradorligiga, aholining savodxonlik darajasi va umumiy madaniy
saviyasiga ko’ra bu mamlakatlar xalqlarining aksariyati hali XIX asrda
yashamoqda.
Demografik muammolar juda murakkab va o’ta turg’un bo’lib, ularni tez
bartaraf etish mumkin emas. Ayni vaqtda ularni yechish kechga surilgani sari, ular
yanada murakkabroq va chigalroq tus oladi. Shu sababli rivojlanayotgan
mamlakatlarda barcha hukumatlar tug’ilish darajasini pasaytirishga qaratilgan
demografik siyosatni amalga oshirishga harakat qilmoqda. Jumladan
O’zbekistonda 1995 yilda “Oilani rejalashtirish” davlat dasturi qabul qilindi. Bu
dasturda har bir oilada farzand tug’ilishini rejalashtirishning ona va bola sog’ligini
asrashga yo’naltirilgan sa’y harakatlardan biri bo’lishi bilan bir qatorda,
mamlakatda demografik portlashning oldini olish vazifasini bosqichma-bosqich
amalga oshirish ko’zda tutilgan. Bu borada barcha viloyatlarda, qishloq va
ovullarda reproduktiv salomatlik bo’yicha targ’ibot ishlari olib borilmoqda.
Mazkur muammo rivojlangan mamlakatlarda ham keskinlashdi, lekin bu
yerda uning aks ko’rinishiga duch kelish mumkin. Umr uzunligining va keksa](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_29.png)
![odamlar sonining o’sishi jarayonida hatto aholining oddiy ko’payishini ham
ta’minlamaydigan tug’ilish darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Ayni holda
depopulyasiya, ya’ni aholi sonining kamayishi to’g’risida so’z yuritiladiki,
(Rossiya aholisi o’rtacha 54 yoshni tashkil qiladi,)bu ham milliy manfaatlar,
ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish, pensiya ta’minoti va shu kabilarga tegishli
qo’shimcha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Rossiyadagi hozirgi demografik
jarayonlar bunga yorqin misol bo’ladi.
Ta’lim muammosi. Demografik portlash sabablari ta’lim muammosi bilan
uzviy bog’liq. So’nggi vaqt ichida jahonda savodsizlar soni foiz hisobida
kamaygan bo’lsa, mutlaq hisobda o’sishda davom etmoqda. Bunda ma’lumotsiz
odamlarning hayoti amalda ko’p bolalikni xurofiy aqidalar bilan oqlaydigan arxaik
oilaviy an’analarga bo’ysunadi. Pirovardida rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlar o’rtasidagi tafovut bu jihatdan ham ortishda davom etmoqda. Hozirgi
vaqtda ajabtovur vaziyatni kuzatish mumkin: savodxonlik mutlaq raqamlarda
o’sayotgan bir paytda, savodsizlar, ya’ni o’qish, yozish, oddiy arifmetik amallarni
bajarishni bilmaydigan odamlar soni ham o’sib bormoqda (Hindiston aholisining
70%, Pokiston aholisining 60%, Afrika mamlakatlari aholisining 80% savodsiz).
Shu bilan bir qatorda aksariyat odamlarning ma’lumot darajasi yangi
texnologiyalar va kompyuter texnikasidan keng foydalanuvchi hozirgi jamiyatda
to’laqonli yashash va mehnat qilish imkonini bermasligi bilan bog’liq funksional
savodsizlik ham o’sib bormoqda.
Bu muammoning boshqa bir jihati shundan iboratki, jahonning aksariyat
davlatlarida ta’lim olish imkoniyati barchaga teng darajada ta’minlanmagan bo’lib,
bu ijtimoiy keskinlikning qo’shimcha manbai hisoblanadi. Shuningdek hozirgi
davrda ta’lim sifatini yaxshilash, unnig mazmunini ijtimoiylashtirish masalasi
ko’ndalang bo’lib turmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki ta’limning
ijtimoiylashuvi o’quv jarayonida gumanitar fanlarning o’quv soatlari yoki fanlar
sonini ko’paytirish emas balki, tabiiy ilmiy fanlar mazmunini gumanitarlashtirish,
har qanday ilmiy kashfiyotni inson manfaatlarini himoya qilishga yo’naltirish
lozim. Shundagina inson o’z mavjudligini saqlab qolish imkoniyatiga ega bo’ladi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_30.png)
![Sog’liqni saqlash. Aholi soni va uning yashash sharoiti, shuningdek atrof
muhit holati hozirgi davrning yana bir global muammosi bilan uzviy bog’liq.
Aksariyat kasalliklar va atrof muhitdagi antropogen o’zgarishlar o’rtasida bevosita
va bilvosita aloqa mavjud. Hozirgi odamlar avlodiga atrof muhit ifloslanishining
hali o’rganilmagan yoki kam o’rganilgan ko’p sonli fizik (avvalo elektromagnit),
kimyoviy va biologik omillari ta’sir ko’rsatmoqda. Avvalo, iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlar aholisi kasalliklarining tarkibi va xususiyatida yuz bergan o’zgarishlar
ayni shu hol bilan izohlanadi.
Bu yerda yuqumli kasalliklar bartaraf etilgan bo’lib, odamlar o’limining
asosiy sabablari hisoblanmaydi. Lekin yurak-qon tomir kasalliklari, ruhiy
kasalliklar sezilarli darajada ko’paydi, «sivilizasiya kasalliklari» deb nomlangan
butunlay yangi kasalliklar: rak, OITS va boshqalar paydo bo’ldi. Bunday
kasalliklar, xususan yurak-qon tomir kasalliklari o’sishining asosiy sabablari kam
harakatchan turmush tarzi, semirish, chekish, ruhiy zo’riqish, stress holatlari
ekanligi aniqlangan. Bu hodisalar insonga tabiatning qudratli kuchlarini jilovlash
va o’zini jismoniy mehnatdan asosan xalos etish, mazkur ishni mashinalar, texnika
vositalariga yuklab, o’ziga asosan aqliy mehnat, tartibga solish va nazorat qilish
funksiyalarini qoldirish imkonini bergan XX asr sivilizasiyasining rivojlanish
mahsulidir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda boshqacha vaziyatni kuzatish mumkin: bu
yerda kasalliklardan azob chekayotganlar soni rivojlangan mamlakatlardagidan
ko’proq, kasallikning oldini olish yoki davolanish imkoniyati esa sezilarli darajada
kamroqdir. Tibbiyot sifatining pastligi, qashshoqlik va antisanitariya tufayli
rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalar o’limi, bezgak, sil, traxoma, qoqshol bilan
kasallanish darajasi, epidemik yuqumli kasalliklarning paydo bo’lish ehtimoli
rivojlangan mamlakatlardagi holat bilan taqqoslab bo’lmaydigan darajada
yuqoridir.
So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, dunyo bo’yicha yurak qon—tomir kasalliklari
kun sayin ortib bormoqda. Bunday kasalliklar aksariyat hollarda o’lim bilan
tugaganligi sababli jamiyat uchun katta tahdid sanaladi. Butunjahon sog’liqni](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_31.png)
![saqlash tashkiloti (WHO) hisobotiga ko’ra, 2005 yilda yurak qon-tomir
kasalliklaridan 17,5 million inson vafot etgan. Ushbu ko’rsatgich barcha o’lim
holatlarining 30 foizini tashkil qiladi. Shu jumladan, 7,6 million kishi yurak
ishemik kasalligidan 5, 7 million kishi insult oqibatida hayotdan ko’z yumgan 8
.
Hozirgi vaqtda o’rnatilgan internasional aloqalar natijasida davlatlar o’rtasidagi
ulkan yuk oqimlari, odamlarning faol migrasiyasi va kengaygan iqtisodiy
munosabatlar olamshumul xususiyat kasb etdi va ko’pgina yuqumli kasalliklarning
tarqalish tezligini oshirdi. Notipik zotiljam, qush grippi, cho’chqa grippi kabi ilgari
hyech qachon mavjud bo’lmagan, yangi kasalliklarning paydo bo’lishi sabablarini
ham ayni shu yerdan izlash lozim.
Ayni paytda shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, XX-XXI asrda yangi
kasalliklar soni ko’payib borsada, kasalliklarga qarshi kurash vositalari ham
takomillashib bormoqda. Jumladan XXI asr fanining eng katta yutug’i sifatida
2008 yilda nemis olimi G.Xareld tomonidan bachadan saratoni kasalligini keltirib
chiqaruvchi sabab aniqlandi va unga qarshi emlash vositasi yaratildi. Hozirgi
kunda rivojlangan mamlakatlarda 12-14 yoshdagi qizlarda bachadon saratoni
kasalligiga qarshi faoliyat keng ammalga oshirilmoqda. Bu bilan dunyo bo’yicha
har yili 17 mingta ayolning ushbu xastalikdan halok bo’lishi kamayadi.
Oziq-ovqat muammosi . Ommaviy kasalliklar va umrning sezilarli darajada
qisqarishi sabablaridan biri oziq-ovqat muammosidir. Xususan, surunkali to’yib
ovqat yemaslik va nomutanosib ovqatlanish kam rivojlangan mamlakatlar
aholisida ommaviy tarzda namoyon bo’layotgan muttasil oqsil ochligi va vitamin
taqchilligiga olib kelmoqda. Natijada jahonda har yili ochlikdan bir necha o’n
millionlab odamlar, kattalardan ko’ra ko’proq bolalar halok bo’lmoqda.
Oziq-ovqat taqchilligiga duch kelgan mamlakatlar uni import qilishga majbur,
lekin bu, odatda, ocharchilikka qarshi kurashda kam samara beradi va bundan
tashqari, mazkur mamlakatlarni eksportchilarga qaram qilib qo’yadi. Shu tariqa
g’alla ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tazyiq o’tkazishning samarali vositasiga va
8
Бобожонова Н. “Ёшарган” хавфли тўлқин. // Ирмоқ. 2008 йил №4. 23-б.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_32.png)
![mohiyat e’tibori bilan, avvalo eng qashshoq mamlakatlarga qarshi «oziq-ovqat
quroli»ga aylanadi.
1960-yillarda oziq-ovqat muammosini yechish rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun «yashil inqilob»ni amalga oshirish bilan bog’langan edi. Bu tadbirning
mohiyati bug’doy va sholining o’ta unumli yangi navlaridan foydalanib, qishloq
xo’jalik mahsuldorligini keskin oshirishdan iborat edi. Buning uchun qishloq
xo’jalik ishlab chiqarishini zamonaviy texnologiyalar yordamida modernizasiya
qilish mo’ljallandi. «Yashil inqilob» aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlarda
qabul qilindi, lekin amalda ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib keldi. Qishloqni
qayta tashkil etish uchun tegishli ijtimoiy shart-sharoitlar va buning uchun zarur
mablag’lar mavjud bo’lgan davlatlarda u ijobiy samara berdi. Ammo bunday
mamlakatlar uncha ko’p emas, masalan Hindiston, Pokiston shular jumlasidan.
Texnika va o’g’itlar xarid qilish uchun mablag’lar mavjud bo’lmagan, aholining
ma’lumot darajasi juda past bo’lgan, turg’un an’analar va xurofiy aqidalar xo’jalik
yuritishning ilg’or shakllarini amalga joriy etishga to’sqinlik qilgan o’ta qoloq
mamlakatlarda esa «yashil inqilob» samara bermadi. Shuningdek, u odatdagi
mayda xo’jaliklarni vayron qila boshladi, qishloq aholisining shaharga
migrasiyasini kuchaytirdi. «Yashil inqilob» eski qishloq xo’jaligi o’rnida yangi,
zamonaviy qishloq xo’jaligini barpo eta olmadi, ya’ni eski uyni buzib, uning
o’rnida yangi imorat qura olmadi, bu esa oziq-ovqat muammosini yanada
keskinlashtirdi.
Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi . Rivojlanayotgan mamlakatlarni
qoloqlikdan chiqarish va yangi xalqaro iqtisodiy tartib o’rnatish hozirgi davrning
global muammolari orasida alohida o’rin egallaydi, chunki bu yerda vujudga
kelgan xalqaro munosabatlar tizimi beqarorlashuvining kuchli omillari yashirinib
yotadi. So’nggi yillarda dunyo miqyosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish o’sgani
holda, boylar va kambag’allar, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar
o’rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi ulkan tafovut yanada oshdi. Bu
muammo ba’zan «boy Shimol» va «qashshoq Janub» o’rtasidagi qarama-qarshilik
sifatida ham tavsiflanadi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_33.png)
![1960-yillarda aksariyat mamlakatlarning to’g’ridan-to’g’ri mustamlaka
qaramligidan xalos bo’lish jarayoni yangi, lekin o’zgacha tusdagi qaramlik
o’rnatilishiga olib keldi. Urushdan keyingi davrda jahon savdosining o’sishi va
davlatlararo aloqalarning kuchayishi yuz berdi. Ayni vaqtda G’arb davlatlari
iqtisodiyotida monopoliyalashuv jarayoni kuchaydi va transmilliy korporasiyalar
paydo bo’la boshladi. Ular arzonroq ishchi kuchi topish va atrof muhitni muhofaza
qilishga qo’shimcha xarajatlardan qutulish maqsadida mehnat sarfi katta bo’lgan
va ekologik jihatdan iflos ishlab chiqarishlarni rivojlanayotgan mamlakatlarga
eksport qila boshladilar. Bu hol, bir tomondan, rivojlangan kapitalistik
mamlakatlarda atrof muhitni himoya qilish uchun ommaviy harakatning
faollashuvi va ekologik qonunchilikning yanada qattiqlashuvi bilan, boshqa
tomondan esa, rivojlanayotgan mamlakatlar o’zining qashshoqligi tufayli, qattiq
ekologik me’yorlar va bu bilan bog’liq cheklov choralari joriy etishni o’ziga doim
ham ep ko’ra olmasligi bilan izohlanar edi.
So’nggi o’n yilliklarda vaziyat yana rivojlanayotgan mamlakatlar zarariga
o’zgara boshladi. Rivojlangan mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha
jabhalariga va iqtisodiyotga kompyuterlar va mikroelektronika jadal sur’atlarda
joriy etila boshladi. Shuningdek texnologik novasiyalar va yangi (yuksak)
texnologiyalar roli ham sezilarli darajada oshdi, bu esa ishlab chiqarishga
ma’lumotli, malakali ishchi kuchini jalb qilishni taqozo etdi. Shu sababli iqtisodiy
o’zaro aloqalar va jahon savdosi asosan iqtisodiy rivojlangan davlatlar o’rtasidagi
almashinuv hisobiga amalga oshirila boshlandi, rivojlanayotgan mamlakatlar esa,
agar ular ko’p miqdorda xom ashyo resurslariga ega bo’lmasa, jahon bozoridan
siqib chiqarildi.
Energetika va xom ashyo resurslari . Yana bir global muammo – insoniyatni
energetika va xom ashyo resurslari bilan ta’minlash xalqaro maydonda ko’p sonli
ziddiyatlar, shu jumladan harbiy mojarolar manbaiga aylandi. Bu resurslar moddiy
ishlab chiqarishning negizi hisoblanadi va ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishiga qarab inson hayotida tobora muhimroq rol o’ynaydi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_34.png)
![Mazkur resurslar tiklanadigan, ya’ni tabiiy yoki sun’iy yo’l bilan tiklash
mumkin bo’lgan resurslarga (gidroenergiya, yog’och, quyosh energiyasi va sh.k.)
va miqdori mavjud tabiiy zahiralar bilan chegaralangan tiklanmaydigan resurslarga
(neft, ko’mir, tabiiy gaz, har xil rudalar va minerallar) bo’linadi.
Hozirgi iste’mol sur’atlari saqlangan taqdirda tiklanmaydigan resurslarning
aksariyati insoniyatga bir necha o’n yillardan bir necha yuz yillargacha bo’lgan
muddat bilan o’lchanadigan yaqin kelajakda foydalanishgagina yetishi hisoblab
chiqildi. Shuningdek mavjud zaxiralarning anchagina qismi murakkab sharoitda
joylashgan konlarda jamlangan yoki nisbatan qashshoq rudalardan iborat.
Yaqindagina odamlar aksariyat foydali qazilmalarni ochiq usulda yoki 600 m
dan oshmaydigan chuqurlikda qazib olgan bo’lsalar, bugungi kunda vaziyat
sezilarli darajada o’zgardi. Qulay joylardagi foydali qazilmalar tugab bormoqda va
endilikda 8-10 km chuqurlikda yoki okean tubida joylashgan konlarni ishga solish
vazifasi paydo bo’lmoqda. Bu esa nafaqat ko’p miqdorda kapital qo’yilmalarni,
balki ularni qazib chiqarish va qayta ishlash uchun yangi texnika va texnologiyalar
yaratishni ham taqozo etadi. Shu sababli chiqindisiz texnologiyalarni rivojlantirish
bilan bir qatorda insoniyat ixtiyorida mavjud resurslardan oqilona foydalanish ham
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Urush va tinchlik muammosi . Harbiy soha jamiyat hayotining eng isrofgar
sohasi hisoblanadi. Ayni shu sababli jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va
Yerda mustahkam tinchlikni ta’minlash butun dunyoda mavjud barcha global
muammolar orasida eng muhimi deb e’tirof etiladi. Uning keskinligi barcha
zamonlarda hyech qachon pasaymagan bo’lsa-da, XX asrda u nafaqat ayrim
kishilar, xalqlar, balki butun insoniyat oldiga «o’lish yo qolish?» degan mudhish
savolni qo’yib, alohida, fojeaviy mazmun va ahamiyat kasb etdi.
Bu hol ilgari mavjud bo’lmagan imkoniyat – Yerdagi hayotni yo’q qilish
imkoniyatini yaratgan yadro quroli paydo bo’lishi bilan izohlanadi. Yadro quroli
1945 yil avgustda (Xirosima va Nagasaki) ilk bor qo’llanilgan paytdan e’tiboran
mutlaqo yangi davr – inson hayotining barcha jabhalari: siyosat, iqtisod,
tafakkurda, jahon maydonidagi kuchlar nisbatida tub o’zgarishlar yasagan yadro](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_35.png)
![davri boshlandi. Ammo muhimi shundaki, mazkur davrdan e’tiboran nafaqat ayrim
inson, balki butun insoniyat o’lishi mumkin bo’lib qoldi. Teyyar de Sharden yangi
vaziyatga baho berar ekan, shunday deydi: «Bir individ o’lsa, uning o’rnini doim
boshqa bir individ egallaydi. Individning o’limi hayotning davom etishiga to’siq
bo’la olmaydi. Ammo butun insoniyat o’lsa-chi?..» 1
.
1940-yillarning oxirida ta’riflangan bu masala vaqt o’tishi bilan ayniqsa
muhim ahamiyat kasb etdi. Atom bombasi paydo bo’lishi bilan «qiyomat-qoyim»
xom-xayol bo’lmay qoldi. O’sha davrda yangi ixtironing butun xavfini ko’pchilik
hali tushunmagan, ayrim faylasuflar va olimlar yadro urushi tahdid solayotgan
sharoitda odamlar o’zining o’zgargan holatini anglab yetishlari va insoniyat halok
bo’lishining oldini olish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishlari lozimligi
haqida ogohlantirgan edi.
Albatta, o’zini o’zi qirib tashlash imkoniyati odamlarda darhol paydo bo’lgani
yo’q. Yadro qurolini yaratish va uni butun tiriklikni qirib tashlash uchun yetarli
miqdorda jamg’arish uchun vaqt, juda katta moddiy, moliyaviy va boshqa
xarajatlar, shuningdek jahonning turli mamlakatlaridagi olimlar, muhandislar va
ishchilar ko’p millionli armiyasining kuch-g’ayrati talab etildi. Ammo birinchi
yadro portlashlaridan so’ng yuzaga kelgan vaziyatning jiddiyligini jahon
hamjamiyatining keng davralari anglab yetishi uchun ham qariyb 30 yil vaqt
o’tishi kerak bo’ldi.
AQSh va Sovet Ittifoqida bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda ish olib borgan
olimlar ikki jamoasi tadqiqotlarining aqlni lol qoldiruvchi natijasi bo’lgan «yadro
qishi» konsepsiyasi paydo bo’lgan 1980-yillarning boshiga kelibgina insoniyat
yadro quroli yaratilishi, shuningdek global muammolar paydo bo’lishi bilan u
o’zining avvalgi «umrboqiyligi»ni yo’qotganini uzil-kesil anglab yetdi.
Kompyuterda yaratilgan modellarda ancha aniq hisoblab chiqilgan mazkur
konsepsiyaning asosiy mazmuni shundan iboratki, jahonda Yerdagi hayotni
butunlay yo’q qilish uchun yetarli miqdorda yadro zaryadlari to’plangan. Ular
portlatilgan taqdirda to’g’ridan-to’g’ri shikastlantiruvchi ta’sirdan tashqari havoga
1 1
П. Тейяр де Шарден. Феномен человека. – М., 1987. – С. 216.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_36.png)
![son-sanoqsiz miqdorda chang, tutun va kul ko’taradi va ularning qalin pardasi
sayyoramizni quyosh nurlaridan butunlay to’sib qo’yadi. Bu atmosfera va Yer
yuzasining temperaturasi keskin pasayishiga sabab bo’ladi va uni muz bosishiga
olib keladi. «Yadro qishi» konsepsiyasi odamlarni ular yangi xavf darajasini
anglab yetishga va sivilizasiyani qutqarish uchun harbiy kuch ishlatishdan voz
kechib, choh yoqasidan uzoqlashishga qodirmi, degan savolga javob berishda
muqobildan uzil-kesil mahrum qildi.
Muhokama qilinayotgan muammoning boshqa bir o’ziga xos xususiyati
shundaki, u mohiyati va hozirgi holati «Tabiat falsafasi»mavzusida ko’rib
chiqilgan ekologiya bilan uzviy bog’liq. Biz fan-texnika taraqqiyoti darajasi
ekologik tanglikni bartaraf etish borasidagi imkoniyatlarni belgilashini qayd etgan
edik, ammo qurol-yarog’larning vayronkor imkoniyatlari, ularning shakllari,
qo’llash metodlari va usullarining rang-barangligi ham ayni shu darajaga bog’liq
bo’ladi. Boshqacha aytganda, inson o’z hayotini tabiat bilan uyg’unlikda yo’lga
qo’yish imkoniyatlarini qo’lga kiritish bilan bir qatorda butun tiriklikni yo’q qilish
qobiliyatini ham ko’p karra oshirdi. Jamiyatning harbiylashuvi, qurollanish
poygasi va harbiy mojarolarning salbiy oqibatlari atrof muhitning buzilish
jarayonlarini yanada jadallashtirmoqda. Yadro quroli bilan bir qatorda urush olib
borishning «geografik» vositalari ham oldindan aytib bo’lmaydigan oqibatlardan
iborat alohida xavf tug’diradi. Bu oqibatlar inson sun’iy yo’l bilan tabiiy ofatlar,
vayrongarchiliklar va shu kabilarga erishish maqsadida tabiiy jarayonlarga izchil
ta’sir ko’rsatishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Urush harakatlari olib
borishning bunday usullari, masalan muayyan hudud ustidagi ozon qatlamini
ataylab vayron qilish va shu kabilar yadro qurolining qo’llanilishi bilan teng
oqibatlarga sabab bo’lishi mumkin.
Bugungi kunda harbiy qarama-qarshilik ma’lum darajada susayganiga
qaramay, aksariyat mamlakatlarda mudofaa va atrof muhitni muhofaza qilish
xarajatlarida ulkan nomutanosiblik hanuzgacha saqlanib qolmoqda.
Bu tafovut mudofaa foydasiga ba’zan ellik baravar va undan ko’proq darajaga
yetadi. Bu hol «uchinchi dunyo» mamlakatlarida ayniqsa bo’rtib namoyon bo’ladi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_37.png)
![Bu yerga, bir tomondan, qurol-aslaha, boshqa tomondan esa – murakkab ekologik
vaziyatni yanada og’irlashtiruvchi eskirgan asbob-uskuna va noekologik
texnologiyalar tobora ko’proq yetkazib berilmoqda. Natijada ifloslanish va
tabiatning zavol topish sur’atlari bu yerda rivojlangan mamlakatlardagidan ancha
yuqoridir.
Qurollanish poygasi nafaqat ulkan moddiy resurslarni, balki mehnat
resurslari, intellektual resurslarni ham behuda sarflamoqda. Butun dunyoda
olimlarning to’rtdan bir qismi, odatda, eng malakali kadrlar urushga tayyorgarlik
ko’rish borasidagi ishlarga jalb qilingan bo’lib, ularning bilim va ko’nikmalari
vayronkorlik vositalarini yaratishga yo’naltirilgan. Ammo olimlar insoniyat duch
kelgan xavf darajasini birinchi bo’lib (ularning eng ilg’or vakillari) anglab yetdilar.
Qurollanish poygasi avj ola boshlagan 1955 yilda taniqli ingliz faylasufi
B.Rassel tinchlik va qurolsizlanish uchun kurash tashabbusi bilan chiqdi. U
A.Eynshteyn bilan hamkorlikda F.Jolio-Kyuri, M.Born, S.Pauell, L.Infeld va
boshqa yirik olimlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan mashhur Manifestni e’lon
qildi. Bu Manifestda insoniyat unga tahdid solayotgan xavf haqida ogohlantirildi,
shuningdek yadro asrida sivilizasiyani asrab qolish uchun «yangicha fikrlashni
o’rganish» lozimligi uqtirildi.
B.Rassel nafaqat xavf-xatarlar haqida ogohlantirdi, balki ularni yechish
yo’llarini ham taklif qildi. Xususan, u barcha urushlarga chek qo’yishi lozim
bo’lgan jahon hukumatini tashkil etish g’oyasini ilgari surdi. Uning fikricha, BMT *
bunday hukumat negizi bo’lishi mumkin. U shuningdek davlatlar o’rtasidagi nizoli
masalalarni tinch yo’l bilan yechish uchun jahon konferensiyasi chaqirishni talab
qildi.
Tinchlik, qurolsizlanish va xalqaro xavfsizlik uchun kurash boshlagan jahon
ilmiy hamjamiyati bu borada o’z kuch-g’ayratini birlashtirish lozimligini anglab
yetdi va 1957 yilda Pagoush (Kanada)da o’z tarafdorlarining birinchi
konferensiyasini o’tkazdi. Pagoush harakati deb nomlangan bu tashkilot tinchlik
uchun kurash olib boruvchi nufuzli xalqaro tashkilotlardan biriga aylandi.
* *
Бирлашган Миллатлар ташкилоти](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_38.png)
![Endilikda unga hozirgi globallashuv muammolari va nomutanosibliklarini bartaraf
etish yo’lida kurash olib borayotgan boshqa ko’p sonli tashkilotlar va harakatlar
(Grinpis, Rim klubi, antiglobalistlarning harakatlari va boshqalar) qo’shildi.
Tinchlik va qurolsizlantirish, xalqaro terrorizmga qarshi birgalikdagi kurash
g’oyasini 1993 yilda I.A. Karimov BMTning 48 sessiyasida taklif qilgan edi.
O’zbekistonda 1999 yil 16 fevral voqyealari, 2001 yil 11 sentyabrda AQShning
markazida ko’p qavatli savdo uyining portlatishi, Chechenistondagi cheksiz
terrorchilik harakati natijasidagi minglab qurbonlar I.A. Karimovning nechog’lik
haqligini yana bir karra isbotladi.
Global ongni shakllantirish zaruriyati . Globallashuv jarayonlarini nazariy
jihatdan anglab yetish va global muammolarni bartaraf etish nafaqat o’ta og’ir va
uzoq davom etadigan, balki kutilgan natijalarga qanday erishish mumkinligi
xususida hali aniq javoblar va uzil-kesil yechimlarga ega bo’lmagan ishdir. Ayni
vaqtda aksariyat tadqiqotchilar global tangliklarni bartaraf etish imkoniyatini
ommaviy ongda yangicha axloqning shakllanishi va mustahkamlanishi,
madaniyatning rivojlanishi va uning insonparvarlashuvi bilan bog’lamoqdalar.
Buning uchun jiddiy asoslar bor, zero odamlarning fe’l-atvori, xatti-harakatlari,
pirovard natijada esa ular erishishga harakat qiladigan natija asosan ularning
hayotga munosabati va fikrlash tarzi bilan belgilanadi.
Ayni vaqtda asrlar mobaynida saqlanib qolayotgan dunyo haqidagi
tasavvurlarni o’zgartirish, qotib qolgan fikrlash andozalarini bartaraf etish va
odamlar ongida insoniylikning yangicha tamoyillarini shakllantirishning o’zi
umuminsoniy muammolar yechimi emasligi ham ravshan. Bu mazkur
muammolarni bartaraf etish yo’lidagi zarur, lekin faqat birinchi qadam va u
muttasil o’zgaruvchi vaziyatga mos bo’lgan va hozirgi davr ruhini aniq aks
ettiradigan dunyoqarashning shakllanishi bilan bog’liq. Bunday yangilangan
dunyoqarash zamirida faqat so’nggi yuz yillikka xos bo’lgan jamiyat hayoti
internasionallashuvining keskin o’sishi bilan belgilanadigan ijtimoiy
munosabatlarning yangicha mazmuni va shakl-shamoyillarini aks ettiruvchi
yangicha insoniylik yotishi lozim. Mazkur yangicha insoniylik global ongni](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_39.png)
![shakllantirishga qaratilishi va kamida uch asosiy negiz: globallik tuyg’usi,
zo’ravonlikka nisbatan murosasizlik va insonning asosiy huquqlarini tan olishdan
kelib chiqadigan adolatparvarlikni o’z ichiga olishi darkor.
Xalqaro kuchlarning birlashuvi . Odamlar dunyoqarashi nafaqat ularning
dunyo haqidagi bilimlarida, balki ular bu bilimni qanday talqin qilishi, qanday
xulosalar chiqarishi va qanday ish ko’rishida ham namoyon bo’ladi. Shu sababli
global muammolarni butun dunyo bahamjihat va zudlik bilan hal qilishi lozimligi
to’g’risida so’z yuritar ekanmiz, insoniyat nazariyada muayyan yutuqlarga va ba’zi
bir amaliy natijalarga erishgan holda, dunyo rivojlanishining salbiy jarayonlarini
to’xtatishga hali muvaffaq bo’lmaganini e’tibordan chetda qoldirishimiz mumkin
emas. Xalqaro kuchlarning lozim darajada birlashuvi, ularning
muvofiqlashtirilgan, izchil va eng muhimi, samarali harakatlari ham hali mavjud
emas. Nega shunday bo’lyapti va bunga nima xalaqit beryapti? Hozirgi rang-
barang va ziddiyatlarga to’la dunyoda kelishilgan harakatlarni amalga oshirish
mumkinmi? Agar mumkin bo’lsa, bunga qanday asosda erishish mumkin? Bular
bugungi kunda ijtimoiy tafakkur, shu jumladan falsafa yechishga harakat
qilayotgan bosh masalalardir.
Tarixiy tajriba turli xalqlarning yaqinlashuvi ularning manfaatlari mos kelgan
joyda ayniqsa yaxshiroq yuz berishini ko’rsatadi. O’zaro manfaatdorlik turli
qiyinchiliklarni tez bartaraf etish, savdo-sotiqni faol rivojlantirish, iqtisodiy,
siyosiy va madaniy aloqalarni mustahkamlashga ko’maklashadi.
Odatda bu yo’lda yengishga to’g’ri keladigan eng katta qiyinchiliklar eskicha
qarashlar, qotib qolgan fikrlash uslubi, an’analar bilan bog’liq bo’ladi. Ular
o’zgarish xususiyatiga ega, lekin bu juda uzoq, katta qiyinchiliklar bilan va odatda
tashqi yoki ichki omillar ta’sirida yuz beradi. Masalan, tashqi omillar qatoriga
ekologik tanglikning kuchayishi, «demografik portlash» oqibatlari, urush xavfi va
nafaqat odamlarning turmush tarzini sezilarli darajada o’zgartirgan, balki ularning
ongiga ham o’z ta’sirini ko’rsatgan boshqa global muammolar kiradi. Ichki omillar
inson manfaati, uning subyektiv, shaxsiy asosi bilan bog’liq. U yoki bu
muammolarning keskinlik darajasi, hatto buning uchun zarur shart-sharoit va](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_40.png)
![yetarli asoslar paydo bo’lgan hollarda ham, nima uchun pasaymayapti, degan
savolga javob topishda yuqorida zikr etilgan omillar, ayniqsa manfaat omili albatta
hisobga olinishi lozim.
Global muammolarni hal qilishda xususiy va umumiy manfaatlar. Har bir
xalq, har bir mamlakat xalqaro munosabatlarning u yoki bu tartibida, davlatlararo
savdo oqimlarining yo’nalishi va kapitallarning taqsimlanishida o’z muayyan
manfaatiga ega bo’ladi. Ular tabiiy resurslardan foydalanish, atrof muhitni saqlash
va shu kabi masalalarda doim o’z manfaatlarini himoya qiladiki, bu ularning
siyosatida umumiy masalalarda ham, xususiy masalalarda ham bevosita aks etadi
va boshqa mamlakatlar siyosatiga o’xshamasligiga sabab bo’ladi. Ba’zan ichki
manfaatlar umumiy manfaatlardan ustunlik qiladi. Bunday hollarda mazkur siyosat
boshqa davlatlarning manfaatlariga zid ravishda amalga oshiriladi. Masalan,
ekologiya nuqtai nazaridan bu qo’shni hududlarda yashovchi xalqlarning qarama-
qarshi manfaatlari to’qnashgan hollarda ko’p kuzatiladi.
Ammo hozir, jamiyat hayotining internasionallashuvi va iqtisodiy
aloqalarning o’sib borayotgan integrasiyalashuvi sharoitida, sayyoramizning turli
burchaklarida jahon hamjamiyatining yadro urushi, ekologik tanglik, demografik
keskinlik va resurslar taqchilligini bartaraf etishdan iborat obyektiv manfaatlarini
o’zlarining umumiy manfaati deb biluvchi odamlar soni tobora ko’payib
bormoqda. Ma’rifatli siyosiy va jamoat arboblari yanada aniqroq anglab
yetayotgan kelishilgan harakatlarga bo’lgan bu obyektiv ehtiyoj hozirning
o’zidayoq ayrim davlatlar xulq-atvoriga ta’sir ko’rsatmoqda va hatto ularning ichki
va tashqi siyosatini ma’lum darajada belgilamoqda.
Axborot inqilobi . 1981 yilda birinchi shaxsiy kompyuter paydo bo’lishi bilan
boshlangan axborot inqilobi (u kompyuter inqilobi deb ham ataladi) jahonning
aksariyat mamlakatlarida odamlar turmush tarzini va ularning mehnati xususiyatini
butunlay o’zgartirib yubordi. Bu inqilobning o’ziga xos xususiyati shundaki,
axborot muhim resursga, hozirgi dunyo jarayonlarini boshqarishning zaruriy
omiliga aylandi. Uning natijasi o’laroq, nafaqat chiqindisiz, energiya va resurslarni
asrovchi texnologiyalar paydo bo’ldi, balki iqtisodiy faoliyatning o’zi ham ishlab](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_41.png)
![chiqarishning maydalanishi va tabaqalanishi tomonga o’zgardi. Masalan, hozirgi
vaqtda AQSh eksportining atigi yetti foizi 500 dan ortiq odam ishlaydigan
korxonalarda yaratiladi. Qolgan barcha mahsulotlarni kichik jamoalar, ba’zan bir
necha kishi ishlaydigan o’rta va kichik kompaniyalar ishlab chiqaradi. Yangi
texnologiyalar va xalqaro mehnat taqsimoti sharofati bilan endilikda global
iqtisodiyotda muhim rol o’ynash uchun katta mamlakat bo’lish shart emas. Bunga
o’z yutuqlari bilan ham, chuqur iqtisodiy tangliklari bilan ham jahon
iqtisodiyotining umumiy holatiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatayotgan Singapur,
Tayvan, Janubiy Koreya kabi mamlakatlar misol bo’lishi mumkin.
Yangi texnologiyalar va axborot inqilobi odamlarning atrof muhitda, ijtimoiy
va siyosiy hayotda yuz berayotgan o’zgarishlar ustidan nazorat olib borish
borasidagi imkoniyatlarini ham ko’p karra oshirdi. «Kompyuter shaxsning
qudratini kengaytirgan sharoitda fuqarolar o’z hukumatlarining harakatlarini
hukumatlar fuqarolarning harakatlarini kuzatganidan samaraliroq kuzatishlari
mumkin» 1
, deb qayd etadi amerikalik futurologlar D.Nesbit va P.Eburdin.
XX1 asrda insoniyat axborot texnologiyalarining takomillashgan shakli
nanotexnologiyalarni yaratdi. Nanotexnologiya-mitti texnologiya bo’lib, uning
prototipi tabiatning o’zida mujassam. Ko’zga ko’rinmas bakteriyalar, chumoli,
o’rgimchak va shunga o’xshash hasharotlar tabiiy nano jismlardir. Olimlarning
bashorat qilishicha 2020 yilda insonni avtomobil halokatidan saqlaydigan,
kayfiyatini ko’taradigan, organizmining qaysi qismi nosog’lom ekanligidan xabar
beruvchi nanokiyimlar yaratilib, ular oddiy magazinlarda sotilishi , shuningdek
odam organizmiga 20mingda nanorobortlar (ularning kattaligi bitta bakteriya
hajmiga teng) yuborilib, kasal organni davolash yoki kesib tashlash imkoniyati
bo’lishi bashorat qilinmoqda Biroq hozirgi kunda XX asrning boshida kir yuvish
mashinalari, mobil telefonlari, rangli televizorlar, soatiga 2500 km tezlikda
uchadigan avialaynerlarning yaratilishiga shubha bilan qaralgani kabi bu
taxminlarga ham shubha bilan qaralmoqda.
1 1
Несбит Д., Эбурдин П. Что нас ждет в 90-е годы. – М., 1992. – С. 347.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_42.png)
![Inqiroz ildizlari . Ayrim mamlakatlarda ham, butun dunyoda ham barqaror
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishish texnokratik jamiyat tuzilishi va
mohiyatidan kelib chiqadigan katta qiyinchiliklar bilan bog’liq. U kompyuter
inqilobi ta’sirida o’zgarganiga qaramay, texnogen sivilizasiyaning asosiy shakl-
shamoyillarini saqlab qolmoqda va shu sababli hozirda mavjud ko’rinishda nafaqat
bunday jamiyat tanqidchilarini, balki texnika taraqqiyoti tarafdorlari (texnokratik
optimistlar) sobiq izdoshlarining bir qismini ham qanoatlantirmayapti.
Ularning aksariyati fikriga ko’ra, hozirgi G’arb sivilizasiyasi insoniyat uchun
shikastli bo’lgan ko’pgina ziddiyatlarni yuzaga keltirdi, chunki uning zamirida
tabiat va uning resurslariga nisbatan iste’molchilik yondashuvi yotadi. Tegishli
qadriyatlar tizimidan mustahkam o’rin olgan bunday tasavvurlar tarixan sanoat
inqilobi, keyinroq - fan-texnika inqilobi davrida shakllangan bo’lib, o’z ildizlari
bilan inson, xuddi Yerdagi Xudo kabi, dunyoni bunyod etadi, uni tabiat
imkoniyatlari bilan ham, o’z imkoniyatlari bilan ham uncha hisoblashmasdan o’z
ixtiyoriga ko’ra o’zgartiradi, degan dunyoqarashga borib taqaladi. Pirovardida
nafaqat ekologik va demografik tangliklar, balki ma’naviy inqiroz ham yuzaga
keladi, bunda avvalgi dunyoqarash mo’ljallari obyektiv sharoit tazyiqi ostida
o’zgarayotgan amaliyot bilan to’qnashadi.
Yangi qadriyatlar tizimi . Ayni shu sababli qadriyatlar muammosi, ijtimoiy
rivojlanishning yangi ustuvorliklarini va boshqa dunyoqarash mo’ljallarini izlash
jamiyatni ma’naviy yangilashning bosh vazifalariga aylanadi. Bugungi kunda turli
mamlakatlarning olimlari boshqa qadriyatlarga muvofiq bunyod etilgan o’zga
sivilizasiyaga o’tish amalga oshirilgan taqdirdagina insoniyat ekologik va boshqa
global muammolarni bartaraf eta olishi mumkinligini deyarli yakdillik bilan qayd
etmoqdalar. Ularning fikricha, mazkur qadriyatlar tabiat va uning ehtiyojlarini
tabiatdan ustun qo’yuvchi antroposentrizmga emas, balki hayot fenomenining
betakrorligiga va biosferani muvozanat holatida saqlash lozimligiga e’tiborni
qaratuvchi biosferosentrizmga asoslanishi lozim. Inson esa, aqlli mavjudot va
mazkur murakkab tizimning tarkibiy qismi sifatida, bu bilan nafaqat hisoblashishi,
balki tegishli tarzda ish ko’rishi ham lozim. Uning dunyoga munosabatini](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_43.png)
![o’zgartirish, insonparvarlik va koevolyusiya, ya’ni tabiat va jamiyatning mushtarak
rivojlanishi tamoyillariga tayanib, yangi qadriyatlar tizimini va ijtimoiy rivojlanish
mo’ljallarini yaratishdan boshqa yo’li yo’q.
Dunyo xalqlar o’rtasida o’zaro aloqa va asosli hamkorlik yo’liga yanada
ishonch bilan kirishi, odamlarning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati esa tabiat bilan
ziddiyatga kirishmasligi uchun dunyoda yuz berayotgan hozirgi jarayonlar
haqidagi ilmiy bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, shuningdek
odamlarning yuz berayotgan hodisalar va jarayonlarga o’z javobgarligini yanada
teranroq tushunishiga erishish lozim. Bu yana shuning uchun ham muhimki,
zamonaviy elektron qurilmalar va hisoblash texnikasi insonning o’z faoliyati
natijalarini ham, ular olib kelishi mumkin bo’lgan oqibatlarni ham chamalash va
bashorat qilish qobiliyatini ko’p karra oshiradi. Shu sababli ijtimoiy va ishlab
chiqarish jarayonlarini boshqarishda olimning roli ortishi bilan bir qatorda uning
inson uchun ham, atrof muhit uchun ham muayyan ekologik, tibbiy va boshqa
oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan texnik loyihalar bo’yicha qarorlar va
tavsiyalar uchun javobgarligini mislsiz darajada oshirish masalasi ham alohida
ahamiyat kasb etadi.
So’nggi yillarda genetika sohasidagi tadqiqotlar va amaliy ishlar o’ziga tobora
ko’proq e’tiborni tortmoqda. Bu yerda jonli organizmlarni, shu jumladan insonni
ham klonlash imkonini beruvchi gen injeneriyasi uchun keng imkoniyatlar
ochilmoqda. Bu ko’p sonli axloqiy va psixologik masalalarni yuzaga keltiradi,
chunki inson shaxs sifatida genlar ta’sirida faqat ellik foizga shakllanadi, qolgan
jihatdan u ijtimoiy muhit va muayyan yashash sharoitlari bilan belgilanadigan
ijtimoiy mavjudotdir.
Shu munosabat bilan eng yangi falsafiy adabiyotlarda insonparvarlik
masalalari yana birinchi o’ringa chiqmoqda. Fan-texnika taraqqiyotini nafaqat
ayrim insonning, balki butun insoniyatning axloqiy fazilatlariga bevosita
bo’ysundiruvchi inson faoliyatini butunlay o’zgartirish lozimligini ifodalovchi
«ilmiy insonparvarlik» atamasi faol ishlab chiqilmoqda. I.A.Karimov bu xususda
shunday degan edi: «Ma’naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o’z-o’zidan](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_44.png)
![mamlakat xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog’lom avlod kelajagini
ta’minlash yo’lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir – oqiatda jamiyatni
inqirozga olib kelishi» 1. 1.
.
Umuminsoniy qadriyatlar . Hozirgi sharoitga tatbiqan muayyan universal
asos sifatidagi «yangi insonparvarlik» to’g’risida ham ancha ko’p gapirilmoqda.
Uning mohiyati yer kurrasida yashovchi barcha odamlarning muhim manfaatlarini
aks ettiradigan va shu sababli butun dunyoda umumiy qadriyatlar sifatida idrok
etiladigan borliq me’yorlari va tamoyillarini qaror toptirishdan iborat. Bunday
qadriyatlarning ayrimlari ilk bor jahon dinlarida umuminsoniy qoidalar sifatida
ta’riflangan.
Keyinchalik muayyan inson dunyoviy axloq va qadriyatlar umumiy tizimini
yaratishning boshlang’ich tayanch nuqtasiga aylandi. Bu odamlar, davlatlar va
xalqlar o’rtasidagi munosabatlarda axloq «oltin qoidasi»ni ro’yobga chiqarish
mumkinligi va zarurligini e’lon qilgan Forobiy, Ibn Sino,T.Gobbs, P.Gassendi,
M.Volter, J.J.Russo, I.Kant, G.Gerder va boshqa mutafakkirlar etikasida ayniqsa
bo’rtib namoyon bo’ldi. Uning bizgacha turli ko’rinishlarda yetib kelgan mazmuni
Volter bayonida barcha odamlarga qaratilgan insoniy chorlov sifatida yangraydi:
«O’zing bilan qanday muomala qilishlarini istasang, boshqalar bilan shunday
muomala qil».
Ayni shu XVII asrda ingliz liberalizmining yorqin vakili J.Lokk (1632-1704)
insonning uzviy huquqlari (yashash, erkinlik, mulk huquqi va b.) daxlsiz ekanligi
haqidagi g’oyani ilgari surdi. Keyinchalik Buyuk fransuz inqilobi o’zining
mashhur «erkinlik», «tenglik», «birdamlik», «adolat» shiorlarini e’lon qilib,
odamlarning umuminsoniy qadriyatlarga bo’lgan ishonchini mustahkamladi.
Ular to’la holda BMT Bosh Assambleyasi 1948 yil 10 dekabrda qabul qilgan
Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasida o’z ifodasini topdi va 1975 yilda
xalqaro Xelsinki bitimi bilan tasdiqlanib, jahon hamjamiyati tan oluvchi umumiy
normaga aylandi.
1. 1
И.А. Каримов . Юксак маънавият - енгилмас куч . – Т.: Маънавият, 2008 . – С. 209.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_45.png)
![2- Masala. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha H arakatlar strategiyasi.
I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor
yo’nalishlari
1.1. Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni
modernizasiya qilishda Oliy Majlis, siyosiy partiyalarning rolini yanada
kuchaytirish:
davlat hokimiyati tizimida Oliy Majlisning rolini oshirish, uning mamlakat
ichki va tashqi siyosatiga oid muhim vazifalarni hal etish hamda ijro hokimiyati
faoliyati ustidan parlament nazoratini amalga oshirish bo’yicha vakolatlarini
yanada kengaytirish;
qabul qilinayotgan qonunlarning amalga oshirilayotgan ijtimoiy-siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va sud-huquq islohotlari jarayoniga ta’sirini kuchaytirishga
yo’naltirgan holda qonun ijodkorligi faoliyati sifatini tubdan oshirish;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_46.png)
![siyosiy tizimni rivojlantirish, davlat va jamiyat hayotida siyosiy partiyalarning
rolini kuchaytirish, ular o’rtasida sog’lom raqobat muhitini shakllantirish.
1.2. Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish:
davlat boshqaruvini markazlashtirishdan chiqarish, davlat xizmatchilarining
kasbiy tayyorgarlik, moddiy va ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish hamda
iqtisodiyotni tartibga solishda davlat ishtirokini bosqichma-bosqich qisqartirish
orqali davlat boshqaruvi va davlat xizmati tizimini isloh qilish;
mamlakatni ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha
vazifalarni amalga oshirishda o’zaro manfaatli hamkorlikning samarasini
oshirishga qaratilgan davlat-xususiy sheriklikning zamonaviy mexanizmlarini joriy
etish;
davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligini
ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va erkinliklari hamda qonuniy
manfaatlariga oid axborotni taqdim qilishning zamonaviy shakllarini joriy etish;
«Yelektron hukumat» tizimini takomillashtirish, davlat xizmatlari
ko’rsatishning samarasi, sifatini yuksaltirish va bu xizmatdan aholi hamda
tadbirkorlik subyektlari tomonidan foydalanish imkoniyatini oshirish.
1.3. Jamoatchilik boshqaruvi tizimini takomillashtirish:
xalq bilan muloqotning samarali mexanizmlarini joriy etish;
jamoatchilik nazoratini amalga oshirishning zamonaviy shakllarini
rivojlantirish, ijtimoiy sheriklikning samarasini oshirish;
fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish, ularning ijtimoiy va siyosiy
faolligini oshirish;
mahalla institutining jamiyat boshqaruvidagi o’rni va faoliyati
samaradorligini oshirish;
ommaviy axborot vositalarining rolini kuchaytirish, jurnalistlarning kasbiy
faoliyatini himoya qilish.
II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh
qilishning ustuvor yo’nalishlari](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_47.png)
![2.1. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudning
nufuzini oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish:
sud yalar va sud apparati xodimlarining mavqyeini, moddiy rag’batlantirish
va ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish, sudlarning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash;
sud yalarga g’ayriqonuniy tarzda ta’sir o’tkazishga yo’l qo’ymaslik bo’yicha
ta’sirchan choralar ko’rish;
sudning mustaqilligi va beg’arazligi, sud prosessida tomonlarining tortishuvi
va teng huquqlik tamoyillarini har tomonlama tatbiq etish;
«Xabeas korpus» institutini qo’llash sohasini kengaytirish, tergov ustidan sud
nazoratini kuchaytirish;
sudlarni yanada ixtisoslashtirish, sud apparatini mustahkamlash;
sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy
etish.
2.2. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish
kafolatlarini ta’minlash:
fuqarolarning murojaatlarini o’z vaqtida hal etish, murojaatlarni ko’rib
chiqishda sansalorlik, rasmiyatchilik va loqayd munosabatda bo’lish holatlariga
yo’l qo’yganlik uchun javobgarlikning muqarrarligini ta’minlash, shuningdek,
buzilgan huquqlarni tiklashning barcha zarur choralarini ko’rish;
sud, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari faoliyatida fuqarolarning
huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash;
fuqarolarning xususiy mulkka bo’lgan huquqlarini amalga oshirish
kafolatlarini mustahkamlash;
fuqarolarning odil sudlovga to’sqinliksiz erishishini ta’minlash;
sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlari ijrosi samaradorligini oshirish.
2.3. Ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo’jalik qonunchiligini
takomillashtirish:](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_48.png)
![jinoyat va jinoyat-prosessual qonunchiligini takomillashtirish va
liberallashtirish, alohida jinoiy qilmishlarni dekriminallashtirish, jinoiy jazolar va
ularni ijro etish tartibini insonpapvaplashtirish;
odil sudlovni amalga oshirish samaradorligi va sifatini oshirish, ma’muriy,
jinoyat, fuqarolik va xo’jalik sud ish yurituvining prosessual asoslarini
takomillashtirish;
jinoyat, fuqarolik va xo’jalik ishlarini ko’rib chiqish tartibini
takomillashtirish, bir-birini takrorlaydigan vakolat va instansiyalarni qisqartirish;
yelektron tartibda sud va ijro ishini yuritishning zamonaviy shakl va usullarini
joriy etish.
2.4. Jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini
olish tizimini takomillashtirish:
jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish
borasidagi faoliyatni muvofiqlashtirishning samaradorligini oshirish;
diniy ekstremizm va terrorizmga, uyushgan jinoyatchilikning boshqa
shakllariga qarshi kurashish bo’yicha tashkiliy-amaliy choralarni kuchaytirish;
korrupsiyaga qarshi kurashishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini
takomillashtirish va korrupsiyaga qarshi kurashish tadbirlarining samaradorligini
oshirish;
aholining huquqiy madaniyati va ongini yuksaltirish, bu borada davlat
tuzilmalarining fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari bilan
o’zaro samarali hamkorligini tashkil etish.
2.5. Sud-huquq tizimida qonuniylikni yanada mustahkamlash:
huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari ishini samarali rejalashtirish
va uning natijalarini tahlil qilish, tizimli huquqbuzarliklarni aniqlash hamda ularga
imkoniyat yaratayotgan sabab va sharoitlarni bartaraf etish;
sud, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari xodimlarini o’qitish,
tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, rotasiya qilish tizimini
takomillashtirish;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_49.png)
![huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari xodimlari orasida
huquqbuzarliklarni oldini olish, profilaktika qilish va bartaraf etish bo’yicha
idoraviy nazoratning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish;
huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari faoliyati ustidan jamoatchilik
nazorati mexanizmlari samaradorligini oshirish, fuqarolarning huquqni muhofaza
qilish tizimiga bo’lgan ishonchini mustahkamlash.
2.6. Yuridik yordam va xizmat ko’rsatish tizimini takomillashtirish:
davlat organlarining yuridik xizmati faoliyati samaradorligini oshirish;
advokatura institutini rivojlantirish, jinoyat, fuqarolik, ma’muriy va xo’jalik
ishlarini ko’rib chiqishda advokatlarning rolini oshirish;
notariat va fuqarolik holatlari dalolatnomalarini yozish organlari tizimini isloh
qilish.
III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor
yo’nalishlari
3.1. Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish:
makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o’rta muddatli
dasturlar asosida tarkibiy va institusional o’zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga
yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlash;
xarajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat
byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy
byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo
munosabatlarni takomillashtirish;
soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini
davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli
rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish;
ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda
pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga
solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlash;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_50.png)
![bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash,
banklarning kapitalashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy
barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investisiya loyihalari
hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni yanada
kengaytirish;
sug’urta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning xajmini ularning yangi
turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek kapitalni
jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini
joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish;
xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, etakchi xalqaro
va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta o’ylangan
tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan xorijiy
investisiya va kreditlardan samarali foydalanish.
3.2. Tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning
etakchi tarmoqlarini modernizasiya va diversifikasiya qilish hisobiga uning
raqobatbardoshligini oshirish:
milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning
tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
ulushini ko’paytirish;
ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, texnik va texnologik jihatdan
yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilma
loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investisiya siyosatini olib borish;
yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy
xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo’shimcha qiymatli
tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan
yangi bosqichga o’tkazish orqali sanoatni yanada modernizasiya va diversifikasiya
qilish;
iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish
hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich
kamaytirish;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_51.png)
![prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o’zlashtirish, shu
asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini
ta’minlash;
ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag’batlantirish siyosatini davom
ettirish hamda, eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining
o’rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperasiyasini kengaytirish;
iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga
energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya
manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat
unumdorligini oshirish;
faoliyat ko’rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat
zonalari samaradorligini oshirish, yangilarini tashkil etish;
xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni
shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan
xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori texnologik turlari
hisobiga tubdan o’zgartirish;
turizm industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini
oshirish, turistik xizmatlarni diversifikasiya qilish va sifatini yaxshilash, turizm
infratuzilmasini kengaytirish;
yeksport faoliyatini liberallashtirish va soddalashtirish, eksport tarkibini va
geografiyasini diversifikasiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarning
eksport salohiyatini kengaytirish va safarbar etish;
yo’l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot, ijtimoiy soha,
boshqaruv tizimiga axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish.
3.3. Qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish va jadal rivojlantirish:
tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada
mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar
sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_52.png)
![paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo’shagan erlarga
kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog’ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi
intensiv bog’ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada
optimallashtirish;
fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish
ishlari va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer
xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor
oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng
zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta
ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizasiya qilish
bo’yicha investisiya loyihalarini amalga oshirish;
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo,
moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini
yanada kengaytirish;
sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, meliorasiya va
irrigasiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish
sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy
agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo’lgan qishloq xo’jaligi
texnikasidan foydalanish;
kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy er-iqlim va ekologik
sharoitlarga moslashgan qishloq xo’jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini
hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga
joriy etish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish;
global iqlim o’zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo’jaligi
rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo’yicha
tizimli chora-tadbirlar ko’rish.
3.4. Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini
himoya qilish va uning ustuvor mavqyeini yanada kuchaytirish, kichik biznes](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_53.png)
![va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirishga qaratilgan institusional va
tarkibiy islohotlarni davom ettirish:
xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash,
xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq va cheklovlarni
bartaraf etish, unga to’liq erkinlik berish, “Agar xalq boy bo’lsa, davlat ham boy va
kuchli bo’ladi” degan tamoyilni amalga oshirish;
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat,
huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy
aralashuvlarning qat’iy oldini olish;
davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish va uning tartib-
taomillarini soddalashtirish, xo’jalik yurituvchi subyektlarning ustav
jamg’armalarida davlat ishtirokini kamaytirish, davlat mulki xususiylashtirilgan
obyektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-
sharoitlar yaratish;
investisiya muhitini takomillashtirish, mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari va
hududlariga xorijiy, eng avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investisiyalarni faol jalb
qilish;
korporativ boshqaruvning zamonaviy standart va usullarini joriy etish,
korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlarning rolini kuchaytirish;
tadbirkorlik subyektlarining muhandislik tarmoqlariga ulanishi bo’yicha
tartib-taomil va mexanizmlarni takomillashtirish va soddalashtirish;
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tartibga solishda
davlat ishtirokini kamaytirish, davlat boshqaruvi tizimini markazlashtirishdan
chiqarish va demokratlashtirish, davlat-xususiy sheriklikni kengaytirish, nodavlat,
jamoat tashkilotlari va joylardagi o’zini o’zi boshqarish organlarining rolini
oshirish.
3.5. Viloyat, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish, ularning mavjud salohiyatidan samarali va optimal
foydalanish:](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_54.png)
![ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish, xalqning turmush darajasi va
daromadlarini oshirish uchun har bir hududning tabiiy, mineral-xomashyo, sanoat,
qishloq xo’jaligi, turistik va mehnat salohiyatidan kompleks va samarali
foydalanishni ta’minlash;
hududlar iqtisodiyotini modernizasiya va diversifikasiya qilish ko’llamini
kengaytirish, rivojlanish darajasi nisbatan past bo’lgan tuman va shaharlarni, eng
avvalo, sanoat va eksport salohiyatini oshirish yo’li bilan jadal rivojlantirish
hisobiga mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi farqlarni
kamaytirish;
yangi sanoat korxonalari va servis markazlarini tashkil etish, kichik sanoat
zonalarini tashkil qilish, yirik xo’jalik birlashmalarining mablag’larini, banklarning
kreditlarini va xususiy xorijiy investisiyalarni jalb qilish hisobiga kichik shaharlar
va shaharchalarni jadal rivojlantirish;
sanoat va xizmatlar ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish hisobiga
subvensiyaga qaram tuman va shaharlarni kamaytirish va mahalliy byudjetlarning
daromad bazasini kengaytirish;
sanoat korxonalari va boshqa ishlab chiqarish obyektlarini joylashtirishga
qulay shart-sharoitlar yaratish, xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish hamda
aholining turmush sharoitini yaxshilash maqsadida hududlarning ishlab chiqarish,
muhandis-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarini yanada
rivojlantirish va modernizasiya qilish.
IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari
4.1. Aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirish:
aholining real pul daromadlarini va xarid qobiliyatini oshirish, kam
ta’minlangan oilalar sonini va aholining daromadlari bo’yicha farqlanish darajasini
yanada kamaytirish;
byudjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy
nafaqalar hajmini inflyasiya sur’atlaridan yuqori miqdorda izchil oshirish;
yangi ish o’rinlarini yaratish hamda aholining, eng avvalo, o’rta maxsus va
oliy o’quv muassasalari bitiruvchilari bandligini ta’minlash, mehnat bozori](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_55.png)
![mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini
kamaytirish;
mehnatga layoqatli aholining mehnat va tadbirkorlik faolligini to’liq amalga
oshirish uchun sharoitlar yaratish, ish kuchi sifatini yaxshilash, ishga muhtoj
shaxslarni kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini
kengaytirish.
4.2. Aholini ijtimoiy himoya qilish va sog’liqni saqlash tizimini
takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish:
aholiga majburiy ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash, aholining ehtiyojmand
qatlamlarini ijtimoiy himoyasini hamda keksalar va imkoniyati cheklangan
shaxslarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish, ijtimoiy xizmat
ko’rsatishni yaxshilash, aholiga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatishda davlat-xususiy
sherikligini rivojlantirish;
aholiga tibbiy va ijtimoiy-tibbiy xizmat ko’rsatish qulayligi hamda sifatini
oshirishga, aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini shakllantirishga, tibbiyot
muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga yo’naltirgan holda
sog’liqni saqlash sohasini, eng avvalo, uning dastlabki bo’g’inini, tez va
shoshilinch tibbiy yordam tizimini yanada isloh qilish;
oila salomatligini mustahkamlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, onalar
va bolalarning sifatli tibbiy xizmatdan foydalanishni kengaytirish, ularga
ixtisoslashtirilgan va yuqori texnologiyalarga asoslangan tibbiy yordam ko’rsatish,
chaqaloqlar va bolalar o’limini kamaytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni
yanada kengroq amalga oshirish;
xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, ularni davlat va jamiyat
boshqaruvidagi o’rnini kuchaytirish, xotin-qizlar, kasb-hunar kolleji bitiruvchi
qizlarining bandligini ta’minlash, ularni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish,
oila asoslarini yanada mustahkamlash;
pensionerlar, nogiron, yolg’iz keksalar, aholining boshqa ehtiyojmand
toifalarining to’laqonli hayot kechirishlarini ta’minlash uchun ularga tibbiy-
ijtimoiy yordam ko’rsatish tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_56.png)
![farmasevtika sanoatini yanada rivojlantirish, aholi va tibbiyot
muassasalarining arzon, sifatli dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan
ta’minlanishini yaxshilash, dori-darmonlar narxlarining asossiz o’sishiga yo’l
qo’ymaslik bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish;
aholi o’rtasida kasallanish ko’rsatkichlari pasayishini va umr uzayishini
ta’minlash.
4.3. Arzon uy-joylar barpo etish bo’yicha maqsadli dasturlarni amalga
oshirish, aholining hayot sharoitlari yaxshilanishini ta’minlovchi yo’l-
transport, muhandislik-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish hamda modernizasiya qilish:
aholi, eng avvalo, yosh oilalar, eskirgan uylarda yashab kelayotgan fuqarolar
va uy-joy sharoitini yaxshilashga muhtoj boshqa fuqarolarning yashash sharoitini
imtiyozli shartlarda ipoteka kreditlari ajratish hamda shahar va qishloq joylarda
arzon uylar qurish orqali yanada yaxshilash;
aholining kommunal-maishiy xizmatlar bilan ta’minlanish darajasini oshirish,
eng avvalo, yangi ichimlik suvi tarmoqlarini qurish, tejamkor va samarali
zamonaviy texnologiyalarni bosqichma-bosqich joriy etish orqali qishloq joylarda
aholining toza ichimlik suvi bilan ta’minlashni tubdan yaxshilash;
odamlarning ekologik xavfsiz muhitda yashashini ta’minlash, maishiy
chiqindilarni qayta ishlash komplekslarini qurish va modernizasiya qilish, ularning
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, aholini chiqindini yo’q qilish bo’yicha
zamonaviy obyektlar bilan ta’minlash;
aholiga transport xizmati ko’rsatishni tubdan yaxshilash, yo’lovchi tashish
xavfsizligini oshirish va atrof muhitga zararli moddalar chiqishini kamaytirish, har
tomonlama qulay yangi avtobuslarni sotib olish, avtovokzal va avtostansiyalarni
qurish hamda rekonstruksiya qilish;
yo’l infratuzilmasi qurilishi va rekonstruksiya qilinishini davom ettirish, eng
avvalo, mintaqaviy avtomobil yo’llarini rivojlantirish, xo’jaliklararo qishloq
avtomobil yo’llarini, aholi punkti ko’chalarini kapital va joriy ta’mirlash;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_57.png)
![yangi elektr energiya ishlab chiqarish quvvatlarini qurish va mavjudlarini
modernizasiya qilish, past kuchlanishli elektr tarmoqlari va transformator
punktlarini yangilash asosida aholini elektr energiyasi hamda boshqa yoqilg’i-
yenergiya resurslari bilan ta’minlashni yaxshilash, shuningdek, qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish bo’yicha chora-tadbirlarni
amalga oshirish;
teatr va tomosha maskanlarini, madaniy-ma’rifiy tashkilotlar va muzeylar
faoliyatini rivojlantirish hamda takomillashtirish, ularning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash.
4.4. Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish:
uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari
imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori
malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish;
ta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash,
ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya asboblari, komp yuter texnikasi va o’quv-
metodik qo’llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora-tadbirlarni ko’rish;
maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’ini kengaytirish va ushbu
muassasalarda bolalarning har tomonlama intellektual, estetik va jismoniy
rivojlanishi uchun shart-sharoitlarni tubdan yaxshilash, bolalarning maktabgacha
ta’lim bilan qamrab olinishini jiddiy oshirish va foydalanish imkoniyatlarini
ta’minlash, pedagog va mutaxassislarning malaka darajasini yuksaltirish;
umumiy o’rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda
matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo’lgan
fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish;
bolalarni sport bilan ommaviy tarzda shug’ullanishga, ularni musiqa hamda
san’at dunyosiga jalb qilish maqsadida yangi bolalar sporti obyektlarini, bolalar
musiqa va san’at maktablarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_58.png)
![kasb-hunar kollejlari o’quvchilarini bozor iqtisodiyoti va ish beruvchilarning
ehtiyojlariga javob beradigan mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlash hamda ishga
joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish;
ta’lim va o’qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish
asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini
oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich
ko’paytirish;
ilmiy-tadqiqot va innovasiya faoliyatini rag’batlantirish, ilmiy va innovasiya
yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv
yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-
yeksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni
tashkil etish.
4.5. Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish:
jismonan sog’lom, ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga
sodiq, qat’iy hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, demokratik
islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida
ularning ijtimoiy faolligini oshirish;
o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ishga
joylashtirish hamda xususiy tadbirkorlik sohasiga jalb etish;
yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini qo’llab-quvvatlash va
ro’yobga chiqarish, bolalar va yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini
shakllantirish, ularni jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish;
yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, yosh oilalar uchun munosib uy-joy va
ijtimoiy-maishiy sharoitlarni yaratish;
yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishda davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlari, ta’lim muassasalari, yoshlar va boshqa tashkilotlarning
samarali faoliyatini tashkil etish.
V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash
hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat
sohasidagi ustuvor yo’nalishlar](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_59.png)
![5.1. Xavfsizlik, diniy bag’rikenglik va millatlararo totuvlikni ta’minlash
sohasidagi ustuvor yo’nalishlar:
O’zbekiston Respublikasining konstitusiyaviy tuzumi, suvereniteti, hududiy
yaxlitligini muhofaza qilish;
axborot xavfsizligini ta’minlash va axborotni himoya qilish tizimini
takomillashtirish, axborot sohasidagi tahdidlarga o’z vaqtida va munosib qarshilik
ko’rsatish;
fuqarolik, millatlararo va konfessiyalararo tinchlik hamda totuvlikni
mustahkamlash;
davlatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, O’zbekiston Respublikasi
Qurolli Kuchlarining jangovar qudrati va salohiyatini oshirish;
atrof-tabiiy muhit, aholi salomatligi va genofondiga ziyon etkazadigan
ekologik muammolarni oldini olish;
favqulodda vaziyatlarni oldini olish va bartaraf etish tizimini
takomillashtirish.
5.2. Chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat
sohasidagi ustuvor yo’nalishlar:
davlat mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, mamlakatning xalqaro
munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatidagi o’rni va rolini oshirish,
rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, O’zbekistonning yon-atrofida
xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo’shnichilik muhitini shakllantirish;
O’zbekiston Respublikasining xalqaro nufuzini mustahkamlash, mamlakatda
olib borilayotgan islohotlar to’g’risida jahon hamjamiyatiga xolis axborot etkazish;
O’zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy faoliyatining
normativ-huquqiy bazasini hamda xalqaro hamkorlikning shartnomaviy-huquqiy
asoslarini takomillashtirish;
davlat chegarasini delimitasiya va demarkasiya qilish masalalarini hal etish
3- MASALA. IJTIMOIY PROGNOZLASHTIRISH
MUAMMOLARI](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_60.png)
![O’zining, o’z farzandlarining, o’zi yashayotgan mamlakatning kelajagi haqida
bilishni istamagan odam bo’lmasa kerak. Shu sababli qadim zamonlardan boshlab
turli xalqlarda ertangi kunga nazar tashlash, kelajakni bashorat qilish qobiliyatiga
ega bo’lgan kishilar katta izzat-ikromga sazovor bo’lgan. Forslar ularni
afsungarlar, bobilliklar va assiriyaliklar – xaldeylar, qadimgi Misr aholisi –
kohinlar deb atagan. Bashoratgo’ylar qadimgi Yunoniston aholisining hayotida
alohida o’rin egallagan. Kelajakni bashorat qilishga falsafa tarixida ham, ijtimoiy
tafakkurda ham turli ko’rinishlarda alohida e’tibor qaratilgan. Tarixning o’tish
davrlarida, keskin ijtimoiy konfliktlar yuz bergan davrlarda bashoratning ahamiyati
ayniqsa oshgan. Bu insoniyat hayotining barcha jabhalarida olamshumul
o’zgarishlar yuz berayotgan hozirgi davrga ham xos. Yuzaga kelgan sharoitda
ijtimoiy bashorat masalalari o’ta muhim nazariy va metodologik ahamiyat kasb
etmoqda, ularni ishlab chiqish esa falsafiy tafakkurning dolzarb vazifalaridan
biriga aylanmoqda. Darhaqiqat, kelajak bilan shug’ullanmagan falsafaning kelajagi
yo’q.
Ushbu mavzuning maqsadi bashoratga umumiy tavsif berish, uning asosiy
turlarini ko’rib chiqishdan; ijtimoiy prognoz nimaligini, uning metodlari va
tiplarini aniqlashdan; davrimizning olamshumul muammolar bilan belgilangan
asosiy futurologik konsepsiyalarini tahlil qilishdan iborat.
Ijtimoiy bashorat: turlari, tiplari, metodlari . Bashorat – kelajak haqidagi,
ya’ni hali amalda mavjud bo’lmagan, lekin rivojlanishning kutilayotgan rivojini
belgilovchi obyektiv va subyektiv omillar ko’rinishida hozirgi zamonda potensial
mavjud bo’lgan hodisalar va jarayonlar haqidagi bilim. Bashorat o’z gnoseologik
tabiatiga ko’ra gipotezani ilgari surishga yaqin turadi. Ammo gipoteza – o’tmishni
ham, hozirgi zamonni ham, kelajakni ham bilishga tatbiq etiladigan mantiqiy
shakl, bashorat esa kelajakka yoki hali ma’lum bo’lmagan hozirgi davrga qarab
mo’ljal oladi.
Kelajakni oldindan aytish usuli, teranlik va aniqlik darajasiga ko’ra
bashoratning uch turini farqlash mumkin: 1) kundalik bashorat; 2) intuitiv](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_61.png)
![bashorat; 3) ilmiy bashorat. kundalik bashorat insonning kundalik hayot
tajribasiga, tabiat va jamiyatda u yoki bu voqyealarning tez-tez takrorlanishini
bevosita kuzatishga asoslanadi. kundalik bashoratlarga xalqda keng mashhur
bo’lgan ob-havo alomatlari misol bo’lishi mumkin. Masalan, quyosh botayotganda
odatdagidan uzoqroq ushlanib qolgan bo’lsa, yomg’irni kutish keraq yozda ertalab
tuman tushgan bo’lsa, demak kunduzi havo ochiq bo’ladi; Sharqdan shamol essa,
tez orada yomg’irlar tugaydi.
Bashoratning ikkinchi turi – intuitiv bashorat. Ma’lumki, intuisiya – bu ilmiy
tajriba va mantiqiy mushohadasiz haqiqatning tagiga bevosita yetish. Bashoratning
bu turi hali yaxshi o’rganilmagan va ko’pincha unga yetarlicha baho berilmaydi.
Holbuki, aqlni lol qoldiradigan faktlar ma’lum. Masalan, t o’rt yuz yil oldin
yashagan fransuz tabibi Mishel Nostradamus misli ko’rilmagan bashoratgo’ylik
qobiliyatiga ega bo’lgan. O’zining mashhur «Senturiyalari» va boshqa asarlarida u
XX asrning texnik kashfiyotlari – suv osti kemalari, samolyotlar, vodorod
bombasinigina emas, balki fransuz va rus inqiloblarini, shuningdek de Goll,
Franko, Lenin, Stalin, Gitler, Mussolini kabi shaxslarning paydo bo’lishini ham
bashorat qilgan .
O’z davrining mashhur folbini Aleksandra Filippovna Kirxgof buyuk shoir
Aleksandr Pushkinga uning hayotidagi muhim voqyealarni: tez orada ko’p pul
olish, ikki surgun, uylanish, mashhurlik, 38 yoshda hayotni tark etish ehtimolini
bashorat qilgan. Afsuski, bu bashorat to’la ro’yobga chiqqan.
Ukrainalik atoqli faylasuf va shoir Grigoriy Skovoroda ham bashorat qilish
qobiliyatiga ega bo’lgan. U o’z qishlog’i – Ivanovkaga oxirgi marta kelganda kasal
bo’lmagan. Hammaga o’zining o’limi yaqinligini e’lon qilgan, o’zi o’ziga qabr
qazgan, o’z «xonaqosi»ga qaytib kelgan, ich kiyimini almashtirgan, boshiga o’z
asarlarini qo’ygan va vafot etgan.
Boshqa ko’plab g’ayrioddiy faktlarni keltirish mumkin. Ularning barchasi
intuitiv bashoratni e’tibordan soqit etish yaramasligidan dalolat beradi.
XX aso oxiri XXI asr boshlarida dunyo tan olgan va e’tirof etgan
bashoratchilar Vanga xonim, Juna Davitashvili, er-xotin Pavel va Tamara Globalar](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_62.png)
![bo’lib, ular 1989 yildayoq 1991 yilda SSSR parchalanishini, o’sha davrda
hukumatni boshqarayotgan V. Gorbachevning taxtdan ag’darilishini va Mustaqil
hamdo’stlik mamlakatlari tashkil etilib, jamiyat hayotida yangi davr boshlanishini
bashorat qilganlar.
Odatdagi va intuitiv bashoratdan farqli o’laroq, ilmiy bashorat fan doirasida
yoki uning yordamida amalga oshiriladi va o’rganilayotgan jarayonning
qonuniyatlarini bilishga asoslanadi. U kelajakni ancha samarali bashorat qilish va
oldindan ko’ra bilish imkonini beradi.
Ilmiy bashoratning ayrim elementlari qadimgi dunyodayoq mavjud bo’lgan.
Masalan, faylasuf Fales (miloddan avvalgi 640-562 yillar) miloddan avvalgi 585
yilda quyosh tutilishini bashorat qilgani ma’lum. Ammo bashorat haqidagi
dastlabki bilimlar XV-XVII asrlardagina tabiiy va ijtimoiy fanlarning rivojlanishi
bilan bir vaqtda ilmiy tizimga solina boshlagan. Bu jarayon XX asrning 60-
yillarida ancha yaxlit ilmiy nazariyalarning yaratilishi bilan yakunlangan.
Inson faoliyati sohalari va bilish obyektiga qarab ilmiy bashoratning ijtimoiy,
iqtisodiy, siyosiy, harbiy va boshqa turlari farqlangan. Ijtimoiy bashoratning
xususiyatini qayd etish uchun «prognoz qilish» tushunchasi muomalaga kiritilgan.
Prognoz qilish bashoratning alohida shakli bo’lib, u ijtimoiy jarayonlarni
o’rganishda yuqori darajada ilmiy asoslanganlik va obyektivlik bilan ajralib turadi.
Ilmiy bashoratning boshqa shakllaridan farqli o’laroq prognoz qilish – bu o’z
metodologiyasi va texnikasiga ega bo’lgan maxsus tadqiqot.
G’ arb mamlakatlarida ijtimoiy prognoz qilish ilmiy bashoratning turii sifatida
«futurologiya» (lot. futurum – kelajak va yunon. logos – ta’limot) degan nom bilan
vujudga kelgan. Bu atamani ilk bor G’arb iy Berlin Erkin u niversiteti huzuridagi
Otto Zur nomidagi institut professori O.Flextgaym ishlatgan. Shuni qayd etish
lozimki, «futurologiya» atamasi umumiy e’tirof etilgani yo’q. Misol uchun,
bashorat muammolari bo’yicha fransuz mutaxassislarining aksariyati futurolog i ya
insonning kelajakni ishonch bilan bashorat qilish qobiliyati haqida xom xayol
qilish uchun asos bo’ladi, deb hisoblaydi. Futurologiya o’rniga «fyutyuribli»](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_63.png)
![atamasi taklif qilingan bo’lib, u «ehtimol tutilgan kelajak» degan ma’noni
anglatadi. Bunda kelajakning shartliligi, ko’p variantliligiga urg’u beradi.
Mamlakatimizda ijtimoiy bashorat bilan bog’liq tadqiqotlar «prognostika»
degan nom olgan. Bu yosh fan prognoz qilish qonunlari, tamoyil lari va metodlarini
o’rganadi, mantiq muammolarini va har xil tipdagi prognostik tadqiqotlarning
tasniflarini ishlab chiqadi. U endigina shakllanish davrini boshdan kechirmoqda,
lekin hozirning o’zidayoq kelajakning ilmiy muqobillarini yaratishning muhim
vositasi hisoblanadi. Prognozdashtirish masalasi bilan K Tulenova shug’ullanadi.
Bugungi kunda ijtimoiy prognoz qilish muammolari bilan maxsus xalqaro
tashkilotlar shug’ullanadi. Ularning orasida quyidagilar bor: Gudzon instituti,
REND va Kelajak uchun resurslar korpora s iyalari, Chikago va Kaliforniya
universitetlari (A Q Sh); Keyingi 30 yil da Angliya , Fransiya, Germaniya,
Gollandiyadagi futurologiya institutlari va b. Yirik xalqaro uyushmalar: Jahon
futurologlar jamiyati, Kelajak dunyosi, Fyutyuribllar xalqaro tashkiloti tuzilgan.
Bu futurologik tashkilotlar orasida Rim klubi alohida o’rin egallaydi. Mazkur
xalqaro nohukumat tashkiloti 1968 yil aprelda italiyalik jamoat arbobi, «Olivetti»
kompaniyasining vise-prezidenti, FIAT kompaniyasi ma’muriy kengashining
a’zosi Aurelio Pechchei tashabbusi bilan ta’sis etilgan. Klub Jenevadagi maxsus
reyestrda shtat va byudjetga ega bo’lmagan, a’zolari soni cheklangan tashkilot
sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan. Bugungi kunda Rim klubiga jahonning 47
mamlakatida yashab ijod qiluvchi, ilmiy-texnika inqilobi davrida insoniyat
rivojlanishining istiqbollarini aniqlashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan yuzdan
ortiq fan va madaniyat arboblari a’zo. Klub faoliyatining asosiy shakli – hozirgi
davrning olamshumul muammolarini o’rganishni tashkil etish dan iborat .
Ijtimoiy prognoz qilish ning asosiy xususiyatlari qaysilar ?
Ijtimoiy prognoz qilish asosan quyidagi ilmiy-nazariy xususiyatlar bilan
tavsiflanadi:
1. Prognoz qilish jarayoni obyektiv va subyektiv asoslarga ega. Prognoz
qilishning obyektiv asosi o’tmish, hozirgi zamon va kelajakning qonuniy aloqasi
bilan belgilanadi. Kelajak hozirgi zamonda bo’lg’usi oqibatni vujudga keltiruvchi](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_64.png)
![sabab ko’rinishida; muayyan sharoitlarda muqarrar tarzda voqyelikka aylanuvchi
imkoniyat ko’rinishida; hozirgi davrning kelajakda yangi sifat paydo bo’lishiga
olib kelishi muqarrar bo’lgan hodisalaridagi muayyan miqdoriy va tarkibiy
o’zgarishlar ko’rinishida zohirdir. Kelajak hozirgi zamonda hodisalarning ular
mavjudligining muayyan sharoitlaridagi muhim aloqalarini ochib beruvchi
qonunlar ko’rinishida zohirdir. Bularning barchasi bilish jarayonida ma’lumdan
noma’lumga, o’tmish va hozirgi zamondan kelajakka o’tish imkonini beradi. Agar
biron-bir hodisaning (jarayonning) rivojlanish qonuni ma’lum bo’lsa, bu hodisani
(jarayonni) o’rganish orqali biz uning hozirgi holatini qayd etibgina qolmasdan,
balki yuz berishi mumkin bo’lgan o’zgarishlarning yo’nalishi va xususiyati haqida
xulosalar chiqarishimiz ham mumkin. Shunday qilib, kelajakni prognoz qilish
uchun real voqyelikni bilishdan, aniqroq aytganda, tizimning hozirgi holatida zohir
bo’lgan imkoniyatlar, tendensiyalar, qonuniyatlarni anglab yetishdan boshqa yo’l
yo’q.
Bashorat qilishning subyektiv asosi inson tafakkurining o’tmishdan hozirgi
zamon orqali kelajakka eltuvchi qonuniy tendensiyalarini aniqlash va qayd etish
asosida kelajakni oldindan aytish imkoniyatida zohirdir. Kelajakni oldindan aytish
bo’lg’usi voqyealar haqida xulosalar chiqarish qobiliyati ko’rinishini kasb etgan.
Prognoz qilishning obyektiv va subyektiv asoslarini aniqlash uni ba’zan
bashorat bilan bog’lanadigan soxta bashoratgo’yliklardan farqlash imkonini beradi.
Odatda, soxta bashoratgo’yliklar obyektiv jarayonlarni o’rganishga emas, balki
subyektivistik o’zboshimchalikka, ya’ni ko’ngliga kelgan fikrni ilgari surishga
asoslanadi.
2. Ijtimoiy prognoz qilish mavjud nazariyalar bilan uzviy bog’liq, ulardan
kelib chiqadi. Ma’lumki, har qanday nazariya uch funksiyani: sintez qilish,
tushuntirish va prognoz qilishni bajaradi. Ya’ni nazariya u yoki bu sohada mavjud
holatni tushuntiradi va uning rivojlanish tendensiyasini bashorat qiladi. Binobarin,
ilmiy prognoz qilish nazariyadan boshlanadi.
Ilmiy bashoratning keyingi mantiqiy tuzilishi quyidagi ko’rinishga ega:
- bashorat muammosini aniqlash;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_65.png)
![- gipotezani ilgari surish;
- prognoz qilish (bashoratning umumiy muammosi doirasida ayrim vazifalarni
yechish uchun prognozlarni ilgari surish);
- ilgari surilgan prognozlar asosida prognostik faoliyat rejasini tuzish;
- prognozlarning haqqoniyligi, ishonchliligini asoslash va ularni imkoniyat
darajasida amaliyot sinovidan o’tkazish yo’li bilan tasdiqlash.
Bilish jarayonida olingan yangi xulosalar odamlarning bu xulosalarga
muvofiq amalga oshirilgan muayyan harakatlari mo’ljallangan natijalarni bergan
holdagina ishonchli deb e’tirof etiladi. Bashorat qilingan, yangi bilimlarga muvofiq
ta’riflangan natijaning olingan yangi bilimlarni hisobga olib erishilgan amaliy
natija bilan mos kelishi odamlar tomonidan aks ettirilgan obyektlar
rivojlanishining muayyan qonunlari va xossalari haqiqiy ekanligiga ishonch hosil
qilish uchun asos bo’ladi.
3. Ijtimoiy pr o gnoz qilish kelajakni muayyan tarzda davriylashtirishni nazarda
tutadi. Kelajak haqidagi bilimlar hozirgi davrdan uzoqlashishiga qarab o’zining
muayyanlik va aniqlik xossalarini yo’qotib, umumiyroq va nomuayyanroq tus olib
borgani bois, bevosita, ko’zga ko’rinadigan va uzoq kelajak haqida so’z yuritilsa,
maqsadga muvofiq bo’ladi. Bevosita kelajakning vaqtdagi chegarasi 30 yildan
oshmaydi. Ilmiy kashfiyot yaratilganidan u amalda gavdalantirilgunga qadar
taxminan 20 yil vaqt o’tadi. Shunga asoslanib iqtisodiyotning joriy yuz yillikning
40-yillaridagi texnologik darajasi haqida ishonch bilan hukm chiqarish mumkin.
Joriy yuz yillikning kattagina qismini qamrab oluvchi ko’zga ko’rinadigan
kelajakka kelsak, bizning u haqdagi bilimlarimiz, ta’bir joiz bo’lsa, haqiqatnamo
xususiyat kasb etadi va ularga ehtiyotkorlik bilan yondashish talab etiladi. Jahon
aholisi sonining jadal sur’atlarda o’sishi XXI asrning ikkinchi yarmida to’xtashini,
2100 yilga borib u taxminan 10-12,5 mlrd. kishiga yetishini kutish mumkin.
Keyingi yuz yillik chegarasi ortida yotgan uzoq kelajak xususida real
imkoniyatlarga ega bo’lmagan turli gipotetik farazlarga muvofiq hukm chiqarish
mumkin. Ammo bu farazlar tarixiy muddatlar va ularning hayotda gavdalanish
shakllari nuqtai nazaridan muayyan taxminiy baholar bo’lishi ham mumkin emas.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_66.png)
![4. Prognoz qilish – bu maxsus ilmiy metodlar yordamida kelajak haqida
bilimlar olish jarayoni. Bu metodlar prognoz tuzish maqsadida empirik axborotni
tanlash va tahlil qilish usullari va amallari yig’indisidan iborat. Prognoz qilishning
ilmiy vositalari to’plami kelajakni bilishning 200 dan ortiq metodlari, maxsus
metodikalari va mantiqiy vositalarini o’z ichiga oladi. Ammo ularni besh asosiy
guruhga birlashtirish mumkin (qolganlari ularning variantlari hisoblanadi):
Prognozlashtirishning metodlari:
1. Ekstrapolyasiya metodlari.
2. Tarixiy analogiya.
3. Modellashtirish.
4. Ekspertiza usulida baholash.
5. Kelajak ssenariylari.
Ko’rsatilgan kelajakni bashorat qilish metodlarining har biri o’z afzalliklari va
kamchiliklariga ega.
Ekstrapolyasiya metodlari - qonuniyatlari o’tmishda va hozirgi davrda
yaxshi ma’lum bo’lgan tendensiyalarni kelajakka tatbiq etishga asoslanadi.
Masalan, biron-bir tizimga o’tmishda muayyan o’zgarmas tezlik yoki tezlanish
bilan rivojlanish xos bo’lgan bo’lsa, bizda bu tezlik yoki tezlanish kelajakda ham
muayyan vaqt oralig’ida o’zgarishsiz qoladi deb hisoblash uchun asoslar bor.
Shunday qilib, o’sish (pasayish) egri chiziqlarini grafik yoki analitik usulda davom
ettirish va prognoz obyekti bo’lg’usi holatining miqdor ko’rsatkichlarini hisoblab
chiqarish mumkin. Shunga qaramay, agar o’rganilayotgan tendensiya boshqa
tendensiyalar bilan o’zaro ta’sirga kirishish natijasida o’zgarsa va bu o’zaro ta’sirni
lozim darajada o’rganish imkoniyati mavjud bo’lmasa, ekstrapolyasiya metodi
uncha samarali bo’lmasligi mumkin.
Tarixiy analogiya – bu taqqoslash yo’li bilan bilish. Taqqoslanayotgan
ijtimoiy hodisalar o’rtasida farq ham, o’xshashlik ham mavjud bo’lishi kerak.
Taqqoslash uchun asos bo’luvchi omillar taqqoslanishi lozim bo’lgan hodisalarga
qaraganda tanishroq bo’lishi lozim. Tarixiy analogiyaning ijtimoiy bashoratga
moslashuvchanlik darajasi cheklangan. Bu tabiiy bir holdir, zero kelajakka boshqa](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_67.png)
![tarixiy sharoitlar yo’ldosh. Tarixiy analogiya ko’proq tarixiy faktni faol tanqidiy
tahlil qilishga ko’maklashadi.
Modellashtirish metodi bilish obyektlarining o’zini emas, balki ularning
modellarini o’rganishga asoslanadi. Tadqiqot obyektini modellashtirish – uni
prognostik xususiyatga ega bo’lgan xulosalar chiqarish uchun qulay bo’lgan sodda,
sxematik ko’rinishda gavdalantirish demak. Tadqiqot natijalari modeldan obyektga
ko’chiriladi. Prognoz qilishning modelli metodlari shakllarining rang-barangligi
bilan tavsiflanadi. Modellashtirishning moddiy, fizik, belgili (matematik),
imitasion, kompyuterda modellashtirish kabi turlarini farqlash mumkin.
Ekspertiza usulida baholash - b u ilmiy metodning mohiyati ekspertlar (fan
va texnikaning turli sohasidagi yetakchi mutaxassislar) tomonidan muammoni
tahlil qilish va so’ngra natijalarni formallashtirilgan asosda qayta ishlashdan iborat.
Ekspertlarning umumiy xulosasi muammoning mumkin bo’lgan eng maqbul
yechimi sifatida qabul qilinadi. Bu metodlar guruhiga, odatda, quyidagilar
kiritiladi: konsensus (kelajakka doir muayyan masala bo’yicha ekspertlar umumiy
bir to’xtamga kelishi); «aqliy hujum» (muammolarni yechish vositasi va prognoz
qilish usuli, ayniqsa kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan bir nechta vaziyatni
ko’rib chiqishga ehtiyoj tug’ilgan holda). Metodning mohiyati shundan iboratki,
muammoga doir har qanday, hatto «g’alati» g’oyalar ilgari suriladi; bu g’oyalar
rivojlantiriladi, o’z g’oyalarini taklif qilish mumkin, lekin ularni tanqid qilishga
ruxsat etilmaydi; «Delfi» metodi (qadimgi Yunonistonning mashhur orakuli ismi
bilan atalgan). U ekspertlar o’rtasida so’rov o’tkazishga asoslangan. Bunda
oldinma-ketin so’rov jarayonida har bir ekspert boshqa ekspertlarning fikrlari bilan
tanishtiriladi; bir nechta sikllar natijasi o’laroq ustu vor fikr aniqlanadi. Ekspertiza
usulida baholashning yana bir o’ziga xos metodi – sosiologik so’rov mavjud
bo’lib, u so’nggi yillarda bizda ham, chet elda ham tobora keng qo’llanilmoqda.
Kelajak ssenariylari – bu kuzatilayotgan tendensiyaning ehtimol tutilgan
kelajagi haqidagi u yoki bu tusmolni asoslovchi dastlabki farazlarning tartibga
solingan yig’indisi. Ssenariylar: a) u yoki bu nazariy vaziyatni qay yo’l bilan
bosqichma-bosqich amalga oshirish mumkinligini; b) voqyealarning muayyan](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_68.png)
![rivojiga yo’l qo’ymaslik, ularni yengillashtirish yoki chetlab o’tish uchun
voqyealarning har bir ishtirokchisi uchun har bir bosqichda qanday variantlar
mavjudligini aniqlaydi.
Shunday qilib, ssenariy murakkab tizimlarni o’rganishga nisbatan tizimli va
tarixiy yondashuvlarni birlashtiruvchi ko’p variantli prognozdir; aksariyat hollarda
u tavsifiy xususiyat kasb etadi va kompleks prognozlarni tuzishda keng
qo’llaniladi.
Shuni qayd etib o’tish lozimki, ko’rib chiqilgan metodlarning birortasi ham
alohida holda prognozning yuksak darajada ishonchliligini ta’minlay olmaydi. Shu
sababli amalda odatda murakkab, kompleks metodlardan foydalaniladi. Mazkur
yondashuv ayrim metodlarning kamchiliklarini bartaraf etish va prognozlarning
ko’proq darajada aniqligi va ishonchliligini kafolatlash imkonini beradi.
Ijtimoiy hodisalar va jarayonlarning rivojlanish imkoniyatlarini prognoz qilish
natijasi prognoz hisoblanadi. U kelajak u yoki bu muammolarining rivojlanishi va
ularni yechishning mumkin bo’lgan barcha variantlarini, ularning bir-birini istisno
etuvchi variantlarini, stixiyali va ongli jarayonlarni, ularning vaqt va ko’lam
parametrlarini aniqlash imkonini beradi. Kelajakning ijtimoiy prognozlar taklif
qilayotgan tavsifining mazmuniga qarab, ular insonni yo unga faol intilishga, yo
uning yuz berishiga qarshi harakat qilishga, yo uni passiv kutishga da’vat etadi.
Shu sababli har qanday ijtimoiy prognoz ilmiy-bilishga doir mazmunni ham,
muayyan mafkuraviy vazifani ham o’zida birlashtiradi. Bunda bilishga doir
funksiya ustunlik qilishi ham, mafkuraviy funksiya ustunlik qilishi ham mumkin.
Turli prognozlarning mazmuni va vazifasidan kelib chiqib, ularning to’rt asosiy
tipini farqlash mumkin.
Q idiruv prognozi – ijtimoiy obyektning kelajagi qanday bo’lishi
mumkinligini ko’rsatish uchun tuziladigan prognoz. U rivojlanish qaysi
yo’nalishda yuz beradi, kelajakning muayyan davrida prognoz obyektining holati
qanday bo’lishi mumkin, degan savollarga javob beradi.
Normativ prognoz – boshqaruvni optimallashtirish yo’llarining oqilona
tashkil etilgan tahlili. Bu prognoz obrazli qilib «teskari prognoz» deb ataladi,](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_69.png)
![chunki unda o’rganish teskari yo’nalishda – kelajakdan hozirgi davrga qarab
amalga oshiriladi. Normativ prognoz qo’yilgan maqsadlarga erishish yoki
qo’yilgan vazifalarni yechish uchun nima qilish mumkin yoki kerak, degan savolga
javob beradi. Normativ prognozning predmeti sifatida ijtimoiy jarayonlar
xususiyatini butunlay o’zgartirishga qodir bo’lgan g’oyalar, gipotezalar, farazlar,
axloqiy me’yorlar, ijtimoiy ideallar, maqsadlar va mo’ljallar amal qiladi.
Analitik prognoz. U kelajakni o’rganishning turli metodlari va vositalarining
bilishga doir qimmatini ilmiy maqsadlarda aniqlash uchun tuziladi.
Prognoz-ogohlantirish. Bu prognoz kishilarni ehtimol tutilgan kelajakning
masalan, yuz berishi kutilayotgan ekologik halokatlarning oldini olishga majbur
qilish maqsadida ularning ongi va xulq-atvoriga bevosita ta’sir ko’rsatish uchun
ishlab chiqiladi.
Shuni qayd etish lozimki, prognozlarning bu asosiy tiplari o’rtasidagi farq
shartlidir; ayni bir konkret ijtimoiy prognozda bir necha turdagi belgilar mavjud
bo’lishi mumkin.
Shunday qilib, ijtimoiy hayotni tartibga solishning ijtimoiy qonun, zaruriyat,
ehtiyoj, manfaat, muammo, maqsad, vazifa, ideal, norma, kishilar faoliyatining
tamoyili vositalaridan ongli ravishda foydalanish zamirida prognoz qilish yotadi. U
bilishni amaliyot bilan bog’lovchi bo’g’in sifatida amal qiladi, fanning nazariyani
kundalik hayot bilan, bilishning amaliy voqyeligi bilan uzviy bog’lovchi funksiyasi
hisoblanadi. Ilmiy boshqarish, xususan, uning muhim funksiyalaridan biri –
rejalashtirish prognoz qilishga asoslanadi. Prognoz qilish yuz berishi muqarrar
bo’lgan yoki ehtimol tutilgan maqbul ijtimoiy hodisalar haqidagi bilimlarni ham,
nomaqbul ijtimoiy hodisalar haqidagi bilimlarni ham shakllantiradi.
2. Jahon sivilizasiyasining hozirgi davri va rivojlangan mamlakatlar
taraqqiyoti. O’zbekistonning mustaqilligi va erkin taraqqiyoti-jahon
sivilizasiyasiga qo’shilish yo’li. Taraqqiyotning o’zbek modeli jahon
sivilizasiyasining tarkibiy qismi ekanligi. O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga
qo’shiluvining asosiy yo’nalishlari](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_70.png)
![Ma’lumki jahon sivilizasiyasi deganda biz Sharq va G’arb sivilizasiyalari,
mintaqaviy va hududiy sivilizasiyalarning yaxlit, bir butun ijtimoiy tizimi bo’lgan
umuminsoniyat, sayyoramizdagi ja miyatni tushunamiz. Bu tushuncha, umumiy
ma’noda, zaminimizda yasha gan barcha odamlarning umumiy makoni bo’lgan Yer
yuzidagi hayot, tarixning hamma davrlarida mavjud bo’lgan davlat, jamiyat, xalq va
millatlarning umrguzaronlik qilishi bilan bog’liq jarayonlar majmuasini o’zida aks
ettiradi.
Bugungi tahlikali dunyoda insoniyatning eson-omon yashab qoli shi va kelajakda
baxtiyor bo’lishi jahon sivilizasiyasining asosiy maqsadi va yo’nalishiga aylandi.
Respublikamizda bu sohada amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo hamjamiyati
faoliyati bi lan hamoxang kechmoqda. Zero, jahon sivilizasiyasi xalqlar va mil latlar,
davlatlar va turli hududiy sivilizasiyalarning umumiy tizimidir.
Ayrimlik, o’ziga xoslik va umumiylik o’rtasidagi munosabatni teran anglash
hozirgi zamon jahon sivilizasiyasining shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini falsafiy
idrok etishga imkon be radi.
Yer yuzidagi har bir mamlakat jahon sivilizasiyasi deb atala digan yaxlit tizimning
turli tarkiblari bo’lib, ularning o’zaro ta’siri, hamkorligi sivilizasiyaning
takomillashuvi, barqaror yashashiga imkon beradi.
To’g’ri, bu tizim tarkibida Amerika, Rossiya, Xitoy, Yaponiya kabi salmoqli
tarkiblar ham bor. Ular ko’p jihatdan jahon tizimi taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi, muayyan
jarayonlarning yo’nalishla rini belgilaydi. Ammo bu tizimda har bir davlatning,
kichkina Vatikan yoki Lixtenshteyndan tortib Germaniyagacha, Andorra yoki
Monakodan toki Fransiyagacha o’z o’rni, o’ziga xos ta’sir kuchi va doirasi bor. Shu
ma’noda, ularning har biri, hududining katta- kichikligi, aholisining soni qanchaligidan
qati nazar, B MTda teng ovozga ega. Demak, tarkiblar ti zimda muayyan tarzda amal
qilgani singari har bir mamlakat jahon sivilizasiyasiga teng huquqli a’zo va muhim
element sifatida kirib boradi.
Jaqon hamjamiyati o’zida umumiylikni, har bir mustaqil mam lakat esa ayrimlik va
o’ziga xoslikni ifodalaydi. Bu holda Osiyo yoki Markaziy Osiyo mamlakatlari
xususiylikni aks ettirsa. O’zbekiston alohidalikni ifodalaydi. O’zbekiston mustaqillikka](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_71.png)
![erish ganiga ko’p bo’lmaganiga qaramay, jahon hamjamiyatida o’z o’rniga e ga. Uning
Markaziy Osiyodagi mavqyei esa bu mintakaning asosiy taraqqiyot yo’nalishlarini ko’p
jihatdan belgilaydi.
Har bir xalq, millat o’zining betakror, noyob xususiyatlarini saqlagan holda
mustaqil rivojlanadi va jahon hamjamiyatiga qo’shi lib boradi. Bunday qo’shilish ko’p
qirrali, rang-barang bo’lib, u ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, xukuqiy,
davlatlararo munosabatlarni qamrab oladi.
Jahon hamjamiyatiga qo’shilish tabiiy-qonuniyatli jarayon bo’lib, har bir
mamlakatning har tomonlama taraqqiy etishi, yer yuzida umumiy xavfsizlik,
tinchlik va farovonlikni ta’min lashga, tabiiy resurslar, ilm-fan va texnika
yutuqlaridan keng foydalanishga, ekologik muvozanatni ta’minlashga imkon beradi.
Mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tgan xalqlarning jahon hamjamiya tiga qo’shilishi,
umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini e’ti rof etish, xalqaro xukuq me’yorlariga amal
qilish, inson huquqla rini himoya etish, demokratiya tamoyillariga amal qilishda yaqqol
namoyon bo’ladi.
Jahon sivilizasiyasiga qo’shilish natijasida nafaqat iqtisodiy sohada, balki xalqlar
ma’naviyati, siyosati va dunyoqarashida h am muhim ijobiy o’zgarishlar ro’y beradi.
Bunday jarayonga tushgan xalqlar o’rtasida bir-biriga ishonch, o’zaro hurmat, hamkorlik
hamda sodir bo’ladigan ziddiyat va ixtiloflarni o’zaro kelishuv, konsen sus asosida hal
qilishga intilish vujudga keladi. Bir-birining madaniy yutuqlari, qadriyatlaridan,
tajribalaridan bahramand bo’lish xohish-istagi shakllanadi. Xalqlarning bir-biri bilan
jipslashish tendensiyasi yaxlit, bir butun sivilizasiyani, inso niyatni e’zozlash kabi
sayyoraviy ongni shakllantiradi. Ya’ni, mil liylik va umuminsoniylikning uyg’unligi
jahon sivilizasiyasi da yaqqol namoyon bo’ladi va dunyo hamjamiyatining harakat
dasturiga aylanadi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, jahon hamjamiyatining teng h uquqli a’zosi
bo’lish imkonini qo’lga kiritdi va umuminsoniy sivilizasiya bilan uyg’unlashib,
rivojlanib bormokda. Bugungi kunda Mustaqil O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga
qo’shilishining falsafiy-metodologik muammolarini o’rganish nihoyatda muhim.
O’zbekiston o’zining ko’p asrlik milliy davlatchiligi, madaniyati, ilm-fani, san’ati,](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_72.png)
![o’ziga xos va betakror hayot falsafasi bilan jahon sivilizasiyasi rivojiga muhim hissa
qo’shdi. O’zbek xalqi jahonga fan, san’at, falsafa, tibbiyot, siyosat, huquq, ta rix
sohalarida o’lmas asarlar yaratgan, buyuk allomalarni bergan. Biroq mustamlakachilik
yillarida ro’y bergan quyidagi jarayonlar xalqimizning jahon sivilizasiyasiga qo’shilishi
uchun imkon ber madi:
— o’z milliy davlatchiligiga ega bo’lmaganligi;
— milliy madaniyatning tabiiy rivojlanish imkoniyati chek langanligi;
— mustabid tuzum mafkurasining tazyiqi ostida dunyodan o’zib qo’ yilganligi;
—tarixi, ona tili, ma’naviy merosidan begonalashishi ;
— milliy qadriyatlari, an’ana va urf-odatlarining yo’qolib borganligi .
Mustaqillik tufayli O’zbekiston uz taraqqiyot yo’lini erkin tanlash, milliy
davlatchilik asoslarini yaratish va jahon sivili zasiyasiga qo’shilish imkoniga ega bo’ldi.
Mamlakatimiz o’z mustaq illigining dastlabki yillaridanoq jahon sivilizasiyasiga qo’shi lish
yo’lini tanladi.
Jahon sivilizasiyasi yutuqlaridan bahramand bo’lish mustaqil rivojlanish yo’liga
kirgan davlatning dunyo hamjamiyatida o’ziga xos rivojlanishini ta’minlaydi.
Binobarin, har bir xalq mustaq il bo’lganidan keyin o’zining iqtisodiyoti, madaniyati,
milliy davlatchilik siyosatini amalga oshiradi. U o’z imkoniyatlariga taya nib, jahon
hamjamiyatiga kirib borar ekan, bu jarayon milliy falsafada ham o’z ifodasini topadi.
Mustaqillik milliy falsafaning negizi, uning umumjahon falsafiy jarayoni bilan
qo’shilishi va uyg’unlashuvining eng aso siy shartidir. Mustaqillikka erishmagan xalq
milliyligini, o’ziga xos qadriyatlari, urf-odatlari, ruhiyati va dunyoqarashini o’z
falsafasida to’la-to’kis aks ettira olmaydi.
Mustaqil bo’lmagan xalqning falsafasida mustamlakachilarning g’oyalari doimo
ustuvor bo’ladi. Faqat mustaqillikkina ijtimoiy ongning hamma sohalarida, dunyo
qarashning barcha jabhalarida mil liylikning to’la-to’kis namoyon bo’lishi uchun zamin
yaratadi.
Tarixning saboq berishicha, hyech qanday davlat boshqa bir dav latga, boshqa bir
xalqda o’z manfaatlarini ko’zlamasdan beg’araz yordam ko’rsatmaydi. Jahon
sivilizasiyasiga qo’shilish har bir mus taqil rivojlanayetgan davlatning taraqqiyotida o’z](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_73.png)
![kuchi va imkoni yatlariga, ilg’or an’analariga, qadriyatlariga, milliy davlatchilik
tajribalariga, intellektual salohiyatiga, tabiiy boyliklariga tayanishini inkor etmaydi,
balki ularning keng rivojlanishini taqozo etadi.
Erkinlik, mustaqillik hamisha zaruratni, mas’uliyatni ang lashni taqozo etadi,
erkinlik va mustaqillik jamiyatning har bir a’zosi oldiga "Biz kim edik?", "Hozir
qanday ahvoldamiz?" va "Qanday bo’lishimiz kerak?" degan savollarga vijdonan javob
berishni talab etadi. Mustaqillik yillarida farovon va baxtli hayotni bizga kimdir
yaratib bermasligini, balki o’z aqlimiz, kuchimiz bilan yaratishimiz lozimligini
anglashni taqozo etadigan dunyoqarash shakllangani bu savollarga javoblar
izlanilayotganligidan, ularni hal qilish choralari kurilayotganidan dalolat beradi. Boshqa
mamlakatlardan, yaxlit va bir butun jahon tizimi dan ajralib qolgan holda bu borada ham
taraqqiyotga erishib bo’lmay di.
Taraqqiyotga sivilizasiyali yondashuv o’ziga xos xususiyatlarga e ga. O’zbekiston
va jahon tarixini o’rganishga bunday qarash hozir gi zamon falsafasida muhim
yo’nalishlardan biri sifatida qaror topmoqda. U tarixiy haqiqatni xolisona baholashga,
milliy xusu siyatlarning o’ziga xosligini anglashga, insoniyatning ilg’or ri vojlanish
tajribalarini bilishga va ulardan ijodiy foydala nishga imkon beradi. Jahon tarixiga
sivilizasiyali yondashuv in soniyat taraqqiyoti zurliksiz va inqilobiy sakrashlarsiz o’ziga
xos tadrijiy yo’ldan ilgarilab borganida jamiyat katta foyda ko’ri shi, odamzod boshiga
turli ijtimoiy ofatlar tushmasdan rivojlanishi mumkinligini ko’rsatadi.
O’zbekistonda mustaqilligini mustahkamlash, jamiyat hayotini tub dan isloh etish
uchun Taraqqiyotning o’zbek modeli Prezident I.A. Karimov tomonidan ishlab
chiqildi. Bu jarayonning umuminsoniy jihatlari va jahon sivilizasiyasiga xos
tomonlarining amalga oshishi mu ayyan muddatni talab qiladi. Bu muddatda amalga
oshiriladigan bar cha ishlar o’tish davri zaruratidan kelib chiqadi.
Mustabid tuzum davrida jahon sivilizasiyasidan ajratib qo’yil gan O’zbekiston bu
borada ikkita uzviy yo’nalishda faoliyat yuri tishga majbur bo’lmoqda. Birinchidan,
mustaqillikni mustahkam lash, milliy qadriyatlarni tiklash va asrab-avaylash asosida
o’ziga xos va o’ziga mos yo’ldan borish. Ikkinchidan esa, bu jarayonda](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_74.png)
![umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlash, jahon si vilizasiyasi yutuqlaridan
keng foydalanish, demokratik jamiyat qurish vazifalarini amalga oshirmoqda.
Bir qarashda ikki xil yo’lga o’xshab ko’ringan bu taraqqiyot usu li aslida umumiy
jarayonning uzviy bog’liq ikki jihati, bir- birini taqozo etadigan tomonlarning
dialektikasidir.
O’zbekis tonning I.A. Karimov tomonidan asoslab berilgan o’ziga xos taraq qiyot
yo’li ya’ni Taraqqiyotning o’zbek modeli quyidagilarni uzida aks etdiradi
1) iqtisodning siyosatdan ustuvorligi;
2) davlatning bosh islohotchi ekanligi;
3) qonun ustuvorligi;
4) kuchli ijtimoiy siyosat;
5) bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o’tish .
O’ zbekistonning tadrijiy taraqqiyot yo’li ayrim davlatlarning bozor munosabatlariga
"shokterapiya"si usuli bilan o’tish tajri basidan keskin farqlanadi. O’zbekistonning
mustabidlikdan qutul gan dastlabki davrdagi o’ziga xos iqtisodiy ahvoli, sobiq itti foq
davrida o’lkaning xom ashyo yetkazib berishga ixtisoslashishi kabi og’ir meros bilan
birga xalqning ming yillik tajribasi, undan kelib chiqadigan xulosalar bozor
munosabatlariga tadrijiy ravishda bosqichma-bosqich o’tishni taqozo etdi.
O’zbekistonning Dunyo sivilizasiyasiga qo’shilishining asosiy yo’nalishlari,
mam lakatimiz istiqloli va o’ziga xos tadri jiy taraqqiyot yo’lining nazariyasi,
ama liyoti I. A. Karimovning "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li",
"O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy yo’nalishlari",
"O’zbekiston iqtisodiy is lohotlarni chuqurlashtirish yo’lida", "O’zbekiston XXI asr
bo’sag’a sida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot ka folatlari",
"O’zbekiston XXI asrga intilmoqda" kabi asarlari va nutq larida keng yoritilgan.
O’zbekiston mustaqilligi obektiv zaruriy jarayon, ajdodlari mizning azaliy orzusi,
o’zbek xalqining buyuk tarixiy yutuqidir. Bunda quyidagilar alohida e’tiborga molikdir
— O’zbekiston Konstitusiyasining qabul qilinishi;
— milliy mustaqillik ramzlari bo’lgan davlat bayrog’i, davlat madhiyasi, davlat
gerbining qabul qilinishi;](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_75.png)
![— milliy davlatchilik demokratik tizimining shakllanganligi;
—xalqimiz tabiat ato etgan barcha boyliklarga egalik huquqini o’z qo’liga olganligi;
— milliy armiya va xavfsizlik tizimi yaratilganligi;
— milliy qadriyatlarning tiklanishi va rivojlantirilishi.
1. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar va Respublikaning jahon sivilizasiyasi
tarkibiy qismiga aylanish imkoniyati va istiqbollari. Iqtisodiy plyuralizm va bozor
munosabatlari-sivilizasiya belgisi.
O’zbekistonda mustakillik sharoitida bozor munosabatlarini shakllantirish uchun
iktisodiy islohotlar ya’ni mehnatga, mulkka va insonning o’z-o’ziga bo’lgan
munosabatini tubdan o’zgartirishga tugri keldi xamda uning nazariy-falsafiy asoslarini
ishlab ch i qish zarurati vujudga keldi va bu I.A. Karimov asarlarida uz ifodasini topdi.
Mehnat va mehnatga munosabat sohasida qator yangiliklar joriy etildi. Mehnatga
munosabatda xususiy mulk ning o’rni. mulkdorning jamiyat hayotidagi ahamiyati
yangicha tu shunila boshlandi. Davlat va jamiyatning kuch-qudrati fuqarolar ning
tadbirkorligi, boyligi, ishbilarmonligiga bog’liq ekani e ’tiborga olindi. Uzoq yillar
davomida shakllangan iqtisodiy strukturada tub o’ zgarishlarni zudlik bi lan qisqa vaqt ichida
amalga oshirish ning salbiy oqibatlari ni oldini olish d a puxta o’ylangan strategik rejalar
amalga oshiri ldi Islohotlarning amalga oshirilishi milliy manfaat lar uchun xizmat qilishi
zarurligi, odamlar islohotlar uchun emas, balki islohotlar odamlar uchun xizmat qilishi
zarurligi e’tibor ga olindi.
Islohotlar amalga oshirilgunga qadar respublika aholisining aksariyat qismi iqtisodiy
jihatdan nochor ahvolda bo’lib, mulk ning davlat tasarrufidan chiqarilishi va
xususiylashtirilishi ja rayonida aholining ikki toifaga ajralishi, haddan tashqari boyib va
qashshoqlashib ketishi muqarrar ravishda turli noroziliklar va ijtimoiy larzalarni keltirib
chiqarishi mumkin edi. Ana shular- ni hisobga olib, I.A. Karimov bozor munosabatlariga
o’tishning muhim xususiyatlaridan biri sifatida aholini ijtimoiy himoya lashga qaratilgan
kuchli siyosat g’oyasini ilgari surdi.
Bozor munosabatlarini amalga oshirish bir necha bosqichdan iborat qilib belgilandi.
Har bir bosqichda ma’lum iqtisodiy tadbirlar amalga oshirilib, bular quyidagilarda uz aksini
topdi:](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_76.png)
![— mulkni xususiylashtirish;
— mulkni davlat tasarrufidan chiqarilishi;
— mulkning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish;
— agrar islohotlarni amalga oshirish;
— milliy valyutani muomalaga kiritish;
— yangi iqtisodiy infrastrukturaning yaratilishi;
— rivojlangan mamlakatlar hamkorligida qo’shma kor xonalarning barpo etilishi;
— innovasiya siyosatini amalga oshirilishi;
— xorijiy investisiya, texnika va texnologiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga jalb
etilishi va boshqalar.
Xulosa kilib aytganda, bozor munosabatlariga o’tishning madaniy siviliza siyali
xarakterga ega ekanligi O’zbekiston mustaqilligini mus taxkamlashning muhim
xususiyatidir. Chinakam sivilizaiiyalashgai bozor munosabatlari, bozor vositalari faqat
yuksak ma’naviyat, yuksak axloqiylik va vatanparvarlik negizlarida barpo etilishi
mumkin. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va bozor munosa batlarini shakllantirishda
respublikamizning bugungi holati im koniyatlaridan kelib chiqib, islohotlarning maqsadi
xalq va dav lat munosabatlari tomon yo’naltirildi.
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirishiga imkon beradi gan qo’lay shart
sharoitlar quyidagilarda uz aksini topdi:
— mamlakatning nihoyatda ko’p boyliklarga ega ekanligi;
— sanoat uchun zarur bo’lgan xom ashyo zaxiralarining ko’pligi;
— ishchi kuchlarining mulligi;
— O’zbekistonning tabiiy-jo’g’rofiy qulay o’rni;
— mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik.
Ana shu imkoniyatlarning ro’yobga chiqishi O’zbekistonning iqti sodiyot sohasida
jahon sivilizasiyasiga qo’shilib borishi uchun keng istiqbollar yaratadi.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar negi zida kishilarning
mehnatga, mulkka, mehnat mahsuliga bo’lgan mu nosabatini o’zgartirish g’oyasi yotadi.
Uzoq yillar davomida mehnatga bo’lgan qarashlarda bir yoqlamalik hukm surib keldi.
Ishlab chiqa rish vositalariga bo’lgan ijtimoiy mulkchilik — kishilar mehnat faolligining](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_77.png)
![asosi barcha ijtimoiy illatlarning bosh sababchi si — xususiy mulkchilik degan noto’g’ri
qarash o’zini oqlamadi. Shax siy manfaatdorlikni inkor etish, jamoa, jamiyat uchungina
faol mehnat qilish, iqtisodiyotni mafkuraviy maqsadlarga bo’ysundi rish, mexnat raqobati
o’rniga soxta musobaqani joriy etish inson ning mehnatdan, o’z-o’zidan va jamiyatdan
begonalashuviga, boqi mandalik kayfiyatining shakllanishiga olib keldi. Bu esa jamiyat
inqirozini tezlashtirdi.
Iqtisodiy plyuralizm va bozor munosabatlari – sivilizasiya ning muxim belgisi
xisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida maqsulot sifati va samaradorligini
yaxshilashning muqim qonuniyatlaridan biri raqobat mu hitini yaratish, kishilarda xo’jayinlik
hissini shakllantirish, meqnat ma hsuliga egalik qilish, shaxsiy man faatdorlik va uni davlat
manfaatlari bilan bog’lash mu him tamo yil sifatida joriy etila boshlandi. Mehnatni tashkil
etish jarayonida kishilarning kasbiy mahorati, bilimi, tajribasi, ko’nikma va malakasi,
mehnat madaniyati, mehnatni tashkil etishga ijodiy yondashish kishilarning mehnat va
mulkka bo’lgan munosaba ti ni ko’rsatuvchi mezonga aylandi.
Har bir inson o’zining ongli faoliyatida mulkka ega bo’lishni o’z oldiga maqsad
qilib qo’ymokda. Mulk insonning aqliy va jismoniy mehnat faoliyatida yaratilgan va uning
barqaror yashashi uchun kafolat beradigan moddiy va intellektual boylik xisoblanadi.
Mulk avloddan-avlodga meros bo’lib o’tishi ham mumkin. Mulk mulkdorning tasarrufida
bo’lgan barcha tirikchilik va ishlab chiqa rish vositalaridir. Mulkning shaxsiy, xususiy,
jamoa, davlat mulki singari shakllari mavjud. Mulk egasi o’z tasarrufidagi mulkni asrab-
avaylaydi, tejaydi, undan oqilona foydalanadi va mutta sil ravishda ko’paytirishga
harakat qiladi.
Bozor munosabatlariga o’tish davrida davlat xususiy mulkni qo’llab-quvvatlaydi,
mulkchilikning turli shakllarini rivojlan tiradi, xususiy mulk daxlsizligini huquqiy
kafolatlaydi, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni rivojlantirish uchun imtiyozli kreditlar
berishni yo’lga qo’yadi. Bu esa ularning mulkdor bo’lishi, o’rta mulkdorlar sinfini
shakllanishi uchun imkoniyat yara tadi.
Mustaqillik sharoitida aqliy mexnat mahsuli bo’lgan fan, san’at asarlari, darsliklar,
o’quv qo’llanmalari, ta’lim-tarbiyaning yangi konsepsiyalarini yaratish intellektual mulk
hisoblanadi. Intel lektual mulk egasi o’z mehnati mahsulini o’z xohishicha tasarruf e tadi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_78.png)
![Bunday mulkning qadr-qimmati, baxosi, sifati, jamiyatda tutgan o’rni raqobatli muhitda
yaqqol namoyon bo’ladi. Intellektual mulkning talabgori, buyurtmachisi davlat va
jamiyatdir.
Mexnat jarayonida yaratiladigan har qanday mahsulot o’z qiymatiga ega bo’ladi.
Kiymat mahsulotda o’z ifodasini topadigan xodimning aqliy va jismoniy kuchi, qobiliyati,
bilimi, sarflagan vaqti, xom ashyo, yoqilgi, energiya, yo’l harajatlari uchun mablag’i va
hoka zolardir. Mulkdor mahsulot ishlab chiqarishga kamroq xarajat qilib, ko’proq foyda
olishga intiladi. Foyda bozor munosabatlari sharoi tida amal qiladigan muhim
qonuniyatlardan biridir. Xususiy mulkning rivojlanishida foyda hal qiluvchi o’rin tutadi.
Hozirgi paytda mehnat, mulk, foyda tushunchalarini falsafiy-iqtisodiy jihatdan teranroq
idrok etish, yoshlar dunyoqarashida yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish
ularning jahon sivilizaiiyasi andozasi talablari darajasida fikr yuritishi va faoliyat
ko’rsatishi uchun zamin yaratadi.
O’zbekistondagi demokratik jarayonlar jahon sivilizasiyasi bilan
uyg’unlashishning yana bir imkoniyatidir. O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga
qo’shilib borishida demokratik jarayonlar ni va rivojlangan davlatlarning siyosiy
tajribalarini ijodiy o’ rganish va hayotga tatbiq etish muhim o’rin tutadi.
O’zbekiston qonunchiligini xalqaro huquq talablariga muvo fiqlashtirish, nufuzli
xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lish, hoki miyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud
hokimiyatlariga bo’lish, mamlakat Prezidentini muqobillik asosida saylash, fikrlar
xilma-xilligi va ko’p partiyaviylik tizimini qaror toptirish, demokratik qadriyatlarni
hayotga tatbiq etish, O’zbe kistonning jahon sivilizasiyasiga qo’shilib borayotganidan
da lolat beradi.
O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga kirib borishidagi tajribalarini falsafiy
idrok etish va umumlashtirish juda muhimdir. Prezident I.A. Karimovning qator
asarlarida yuksak ma’naviyat jamiyat taraqqiyotida muhim omil ekanligi to’g’risi dagi
g’oya yangicha falsafiy tafakkurning metodologik asosi, ja-hon taraqqiyoti
tajribalariga tayanishning yorqin namunasidir. Milliy g’oya va milliy mafkura o’zida
mamlakatimizning jahon sivilizasiyasiga qo’shilish nazariyasi, yo’llarini yaqqol aks
et tiradi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_79.png)
![O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga qo’shilish tajribasi, uning milliy g’oyasi va
mafkurasi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun olamshumul ahamiyat kasb etadi. Hozirgi
zamon sivilizasiyasining muhim xususiyatlarini va O’zbekistonning sivilizasiyali
taraqqiyot yo’lidan jahon hamjamiyatiga qo’shilib borishini, milliy g’oya va mafkurani
falsafiy idrok etish yoshlarda Vatan tuyg’usi, ma’rifatparvarlik, milliy g’urur, burch,
mas’uliyat hissini tar biyalashda katta yordam beradi.
4. O’zbekistonda bunyod etilayotgan jamiyat va uning XXI – asrdagi ustuvor
yo’nalishlari, asosiy tamoyillari. Ma’naviy barkamol avlod - buyuk kelajak
poydevori.
O’zbekistonda bunyod etilayotgan jamiyat va uning XXI – asrdagi ustuvor
yo’nalishlari, asosiy tamoyillari milliy falsafamiz rivoji bilan uzviy bog’liq. Uning
dolzarb vazifalari orasida O’zbekistonning mustaqilligi, istiqlol yillarining tajribasi,
o’tgan davrda yurtimizda amalga oshirilgan tub o’zgarishlar, islohotlar jarayonini falsafiy
jihatdan o’rganish, tahlil qilish va shu asosda amaliyot uchun zarur xulosa va takliflar
ishlab chiqish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, istiqlol yillarida
xalqimiz tafakkuridagi yangilanishlar, ma’naviy merosimizning tiklanishi, milliy o’zlikni
anglash sohalaridagi o’zgarishlarni falsafiy izoh lash masalalari ham dolzarb vazifalar
qatoriga kiradi. Bular ora sida mustaqillik, unga asoslangan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
ma’naviy, huquqiy jarayonlarga falsafiy yondashuv bilan bog’lik vazifalar alohida o’rin
tutadi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko’lam dagi o’zgarishlar jahon
hamjamiyatiga teng huquqli a’zo bo’lish va ayni paytda, O’zbekistonning mustaqilligini
mustahkamlashga qara tilgandir. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz hamkorlik
muno sabatlari, tinchlik madaniyatiga o’tish, millatlararo, davlatlararo, konfessiyalararo
tolerantlik munosabatlarini chuqurlashtirish, in soniyatga umumiy xavf turdiruvchi
terrorizm, narkobiznes, e ks gremizmga qarshi kurashayotgan davlatga aylandi.
Mamlakatning ichki dunyosida, ya’ni iqtisodiyot, ma’naviyat, siyosat, turmush
tarzida, xalq xarakteri va mentalitetida tub o’zgarishlar amalga oshirildi. O’tgan davrda
O’zbekiston mustaqilligining huquqiy-me’yorny asoslari yaratildi, mamlakat
Konstitusiyasi qabul qilindi. Mil liy davlat tizimi an’anaviy davlatchilik g’oyalari va
jahon dav latchiligi ilg’or tajribalarining sintezi shaklida barpo etildi. Boshqaruvda yangi](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_80.png)
![usullar qaror topdi. Mahalliy davlat hokimiya ti tizimi tubdan o’zgardi. Nodavlat
tuzilmalar, jamoat tashkilotlari va o’z-o’zini boshqarish organlarining vakolatlari
ke n gaytirildi.
Ko’ppartiyaviylik tizimi tarkib topishiga keng sharoit yara tildi. Jamiyat hayotida
sog’lom demokratik jarayonlar muhiti vu judga keldi va chuqurlashdi. Inson xaq-huquqlari
va erkinlikla rini ta’minlashning huquqiy asoslari vujudga kelmoqda. Sud hoki miyati
hozirgi zamon xalqaro huquq tamoyillari negizida tubdan isloh qilindi. Millatlararo
totuvlikni ta’minlash choralari ko’ril di. Milliy xavfsizlik konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Mamlakat hudu diy yaxlitligini va tinchligini ta’minlashga qodir bo’lgan zamo naviy
qurolli kuchlar tizimi yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish ning asosiy tamoyillari
doirasida aholini kuchli ijtimoiy himoyalash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi qilib
belgilandn. Iqtisodiy islohotlarning "o’zbek modeli" vujudga keldi va amal ga
oshirilmoqda. Makro iqtisodiyotni barqarorlashtirish, pul-kre dit siyosati tamoyillari ishlab
chiqildi. Mulkchilik, mulkka ega likka xos yangi tushunchalar shakllandi. Mulkdorlar
tabaqasi vujudga keldi. Xususiy mulkka e g al i kni n g yan gi tizim i barpo etil di.
Milliy qadriyatlarni tiklash, vorislik an’analariga sado qatli avlodni tarbiyalash
konsepsiyasi ishlab chiqildi. Mamlakatimizni ozod va obod jamiyatga aylantirish, Vatan
ravnaqini ma’na viy ta’minlab berishga qaratilgan nazariya — milliy istiqlol g’oyasi shakllandi.
Mustaqil O’zbekiston jahon hamjamiyatining teng huquqli va faol subektiga aylandi.
U jahon hamdo’stligida o’ziga xos va mos o’ringa ega bo’lib, mintaqa taraqqiyotida
ham muhim rol uynay boshladi. Markaziy Osiyo davlatlari bilan o’zaro hamkorlik va
qardoshlik munosabatlarini yanada rivojlantirishning strategik yo’na lishlari ishlab chiqildi
va amalga oshirilmoqda.
Bular O’zbekistonning taraqqiy topgan demokratik davlatlar kabi erkin va farovon
hayot barpo etishdek ezgu maqsadiga yetish yo’lida ma’lum bir butin va bosqichni
tashkil etadi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, taraqqiyot ning har bir bosqichi yangi
muammolar va ularni bartaraf etish yo’lidagi yangi vazifalar demakdir. Falsafa ham ana
shu vazifalarni bajarish jarayonidan chetda tura olmaydi.
Bunday maqsadni amalga oshirish davlatning insonlarga xizmat qilishi, hayotda
insonparvarlikka yo’g’rilgan adolatni qaror topi shi, tenglik, erkinlik, yuksak ma’naviyat,](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_81.png)
![farovonlik, osoyish talik, millatlararo totuvlikni ta’minlashga, diniy bag’rikeng likni,
jahon xalqlari bilan hamkorlikni amalga oshirishga yo’nal tirilgan. O’zbekistonda sog’lom
avlodni voyaga yetka zishning mantiqiy davomi sifatida barkamol avlodni
tarbiyalashning ham qonuniy asoslari yaratilgan. Bu asosni yaratish jarayonida ta’lim
tubdan isloh qilindi, kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi, ta’lim jahon andozalari
darajasiga ko’tarildi. Bu mo delning asosiy mahsadi — ma’naviy-axloqiy fazilatlar
mazmunini mujassamlashtirgan, jamiyatda o’zligini va o’z qobiliyatini har tomonlama
namoyon eta oladigan, ma’rifatli, dunyoviy bilimlarni puxta egallagan, aqlan yetuk,
yuksak iste’dod va salohiyatga ega bo’lgan, ma’naviy jihatdan yuksak, jismonan
sog’lom, hayot go’zal liklarini xis eta oladigan, erkin, ijodkor avlodni tarbiyalash ni
ifodalaydi.
Umuman olganda, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ajdod larimiz
orzusidagi barkamol avlod ta’limi va tarbiyasini tash kil qilishga erishishning qonun
bilan himoyalangan hujjati dir. Bu dasturda tarixiylik bilan zamonaviylik,
umuminsoniy lik bilan milliylik uyg’unlashib ketgan. Shu bois ushbu dastur salohiyati
va ahamiyati jihatidan teran falsafiy mohiyatga ega ligi uning xalqaro miqyosida tan
olinganida ham ko’rinadi.](/data/documents/711c88b9-0dc9-4511-958a-fa2a8abba4bd/page_82.png)
GLOBA LLA SHUV VA GLOBA L MUA MMOLA RN IN G FA LSAFIY J IHA TLA RI Reja : 1. Globallashuv - falsafiy mazmuni.Globallashuv xodisasi va globalistika. 2. Global jarayonlarning shakllanish tarixi va darajalari. 3. 2017-2021 yillardagi O’zbekistonni yanada rivojlantirish bo’yicha Xarakatlar strategiyasida global muammolar va ularni hal qilish mexanizmlari. Global muammolarni hal qilishda xalqaro kuchlar birlashuvining axamiyati. 4. Bashorat tushunchasi unig turlari va metodlari. Kelajakni bashorat q ilishning uzig a xos xususiyatlari.
GLOBALLASHUVNING FALSAFIY MAZMUNI. Falsafa va hozirgi zamon. Falsafa nafaqat insonning azaliy muammolari va g’am-tashvishlarini, balki uning so’nggi yillarda fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida tobora jadalroq sur’atlarda, shu jumladan dunyo miqyosida o’zgarayotgan real hayoti kundalik amaliyotini ham aks ettiradi. Shu munosabat bilan yuzaga kelayotgan yangi hodisalar, g’ayrioddiy qiyinchiliklar va alohida sharoitlar olimlarning ham, faylasuflarning ham e’tiborini tortmoqda. Bunda falsafaning fandan ustunligi shundaki – u o’z xulosalarida tafsilotlar va muayyan dalillarga mahkam yopishib olmaydi, ayrim, uzuq-yuluq va o’tkinchi narsalarni osongina chetlab o’tadiki, bu unga asosiy e’tiborni ishning mohiyatiga qaratish, rivojlanishning eng muhim omillari va asosiy jarayonlarini qayd etish imkonini beradi. Falsafaning mazkur fazilatlari insonning ijtimoiy munosabatlar tizimida yoki «jamiyat-tabiat» tizimida yuzaga kelayotgan murakkab, kompleks vazifalarni hal qilishga majbur bo’layotgan hozirgi sharoitlarda alohida ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan falsafiy tahlilning, muhim narsalarni ikkinchi darajali narsalardan, qonuniy narsalarni tasodifiy narsalardan farqlash, tarixiy
rivojlanishda obyektiv jarayonlarning subyektiv omillardan farqi kabi usullari va metodlari hozirgi vaqtda insoniyat duch kelgan olamshumul muammolarni nazariy anglab yetish va amalda bartaraf etish uchun ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Globallashuv hodisasi . Hozirgi davr haqida aniqroq tasavvur hosil qilish uchun XX asr boshigacha jahon tarixi asosan mustaqil rivojlangan va bir-biriga jiddiy ta’sir ko’rsatmagan sivilizasiyalardan iborat bo’lganini nazarda tutish muhimdir. Hozirgi vaqtda dunyo so’nggi yuz yillik ichida yuz bergan jamiyat hayoti barcha jabhalarining faol integrasiyalashuvi natijasida sezilarli darajada o’zgardi va yaxlit bir butun organizmga aylandi. Buning oqibati o’laroq, ayrim xalqlar va butun insoniyatning ijtimoiy ongida global jarayonlar va ularning ta’sirida yuzaga kelgan umumiy (dunyo miqyosidagi) muammolar bilan belgilangan jiddiy o’zgarishlar yuz bera boshladi. Jahon hamjamiyati o’z rivojlanishining yangi bosqichiga qadam qo’ygani, u avvalgi bosqichlardan nafaqat o’zgarishlar miqyosi, balki faollik darajasi va universal xususiyati bilan ham farq qilishi ayon bo’ldi. Bu o’zgarishlarning butun majmui, shuningdek ularning sabablari 1990- yillarda globallashuv (lot. globus – yer kurrasi) deb nomlandi. Globallashuv jamiyat hayotining turli jabhalarida butun yer sayyorasi uchun yagona bo’lgan tuzilmalar, aloqalar va munosabatlarning shakllanishi, universallashuv jarayonidir. Shuningdek globallashuv global makonning tutashligi, yagona jahon xo’jaligi, umumiy ekologik o’zaro aloqadorlik, global kommunikasiyalar va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Globalistika. Jahon rivojlanishining eng yangi tendensiyalarini anglab yetish borasidagi ko’p sonli sa’y-harakatlar globallashuv jarayonlarining mohiyati, tendensiyalari va sabablarini, ular ta’sirida yuzaga kelayotgan global muammolarni aniqlash va bu jarayonlarning oqibatlarini anglab yetishga qaratilgan fanlararo ilmiy tadqiqotlar sohasi – globalistika paydo bo’lishiga olib keldi. Kengroq ma’noda «globalistika» atamasi globallashuvning turli jihatlari va global muammolarga oid ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiqotlarni, jumladan ularning olingan natijalarini, shuningdek ularni ayrim davlatlar darajasida ham,
xalqaro miqyosda ham iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jabhalarda amalga joriy etish borasidagi amaliy faoliyatni ifodalash uchun qo’llaniladi. Shuni ta’kidlash lozimki, globalistika odatda ilmiy bilimning tabaqalanishi natijasida yoki turdosh fanlar tutashgan joyda paydo bo’ladigan ayrim fanlar qatoriga kirmaydi. Uning vujudga kelishi zamirida qarama-qarshi jarayonlar – hozirgi zamon faniga xos bo’lgan integrasiyalashuv jarayonlari yotadi. Globalistika tadqiqotlar va bilishning shunday bir jabhasiki, bu yerda turli fanlar va falsafa, asosan bir-biri bilan uzviy aloqada, har biri o’z predmeti va metodi nuqtai nazaridan, globallashuvning turli jihatlarini tahlil qiladi, global muammolarni bir- biridan alohida va yaxlit tizim sifatida o’rganib, ularning yechimlarini taklif qiladi. Globalistika mustaqil ilmiy yo’nalish va ijtimoiy amaliyot jabhasi sifatida 1960-yillarning oxirlaridan e’tiboran shakllana boshladi, lekin uning paydo bo’lishi uchun obyektiv asoslar ancha oldin yuzaga kelgan edi. 2- MASALA. Global jarayonlarning shakllanish tarixi . Hozirgi globallashuv jarayonlarining ilk nishonalariga XV asr oxirlaridan boshlab duch kelish mumkin, XIX asr boshiga kelib esa u amalda real shakl-shamoyil kasb etdi. Bu pirovardida yagona geografik, ma’lum darajada iqtisodiy va siyosiy jahon maydoni shakllanishiga olib kelgan Buyuk geografik kashfiyotlar yuz bergan davr edi. Ayni shu davrda dunyoni tushunishga nisbatan geosentrik yondashuvlar geliosentrik yondashuvlarga o’rin bo’shatdi, insoniyat esa, nihoyat, kun va tunning almashishini to’g’ri talqin qilishga muvaffaq bo’ldi. Fan falsafadan ajralib chiqib, bilimlar to’planishi va texnikaning rivojlanishiga kuchli turtki berdi, fan-texnika taraqqiyoti va sanoat inqilobi yuz berishiga sabab bo’ldi. So’nggi zikr etilgan voqyealar pirovard natijada insonning tabiatni o’zgartiruvchi imkoniyatlari va uning atrof muhit bilan munosabatini butunlay o’zgartirdi. Yer kurrasi shar (globus) ko’rinishida ekanligini nazariy va amaliy jihatdan isbotlab insoniyat o’z tarixida birinchi bo’lib savdo-sotiq sohasida dunyo darajasiga chiqdilar va dunyo miqyosida xalqaro munosabatlarga asos soldilar. Ayni shu davrda ilk transmilliy savdo kompaniyalari vujudga keldi. Tez orada ularning faoliyati sof savdo chegarasidan tashqariga chiqdi va ular qullarni qo’lga
kiritish va ularni ekspluatasiya qilish, bosib olingan hududlarda plantasiyalar va manzilgohlar barpo etish jarayonida ishtirok eta boshladi, nihoyat, o’z davlatlari amalga oshirayotgan mustamlakachilik siyosatining asosiy ijrochisiga aylandi. Bularning barchasi jiddiy migrasiya jarayonlari yuz berishiga ham sabab bo’ldi; xususan, mustamlakachilar qora tanli qullarni Afrikadan Amerikaga ommaviy tarzda tashib keltira boshladilar va shu tariqa uning demografik tarkibini butunlay o’zgartirdilar. Shuning o’ziyoq globallashuv turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti bilan avvalboshdan uzviy bog’liq bo’lgan, degan xulosaga kelish imkonini beradi. XVII asr boshlariga kelib yevropalik savdogarlar ulkan hududlarni o’zlashtirdilar va deyarli butun dunyo bo’ylab joylashdilar. Shu tariqa ular insoniyat tarixida birinchi bo’lib yagona global iqtisodiy va siyosiy tizimning zaruriy asoslarini yaratdilar va mazkur tizim shakllanishi uchun zamin hozirladilar. Shunday qilib, XV-XVI asrlarda yuz bergan Buyuk geografik kashfiyotlar jahon tarixining rivojlanish jarayonida tub burilish yasadi va «Yevropa siyosati keskin, misli ko’rilmagan darajada kengayishiga olib keldi. Dunyo chegaralari muayyan darajada kengaydi. Endilikda Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi turli ziddiyatlarga mustamlakalar uchun kurashda raqobat ham qo’shildi» 1 . Shu tariqa yangi xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarga, turli madaniyatlarning o’zaro ta’siriga va G’arbiy Yevropa dengiz davlatlarining o’zlari kashf etgan yer kurrasining turli hududlaridagi ekspansiyasiga asos solindi. Fundamental globallashuv . Globallashuvning navbatdagi bosqichi dunyo miqyosidagi aloqalar, tuzilmalar va munosabatlar yuzaga kelishi bilan bog’liq. Mazkur jarayonlar natijasida dunyo o’zining deyarli barcha jihatlarida yaxlit bir butun organizm sifatida uzil-kesil shakllandi. Fundamental deb nomlanuvchi bunday globallashuvning ilk alomatlari XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo’ldi, XX asr o’rtalariga kelib esa u to’la darajada borliqqa aylandi. Ayni shu davrda dunyoni iqtisodiy bo’lib olish yakunlandi va buning natijasida turli mamlakatlar va xalqlarning kuchayib borayotgan o’zaro 1 1 Харенберг Б. Хроника человечества. – М.: Слово, 2000. – С. 387.