logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARI

VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130 KB
Ko'chirib olish
VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARI MUNDARIJA KIRISH ..........................3 I BOB. VOLTERNING IJTIMOIY- FALSAFIY QARASHLARI. VUJUDGA KELISHI, TA’LIMOTI 1.1.Volterning ijtimoiy falsafiy ta’limoti vujudga kelishining shart- sharoitlari.....................4 1.2Volter falsafiy qarashlarining ahamiyati..........7 II BOB. VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARIDA TARIX VA INSON MASALASI 2.1.Volterning falsafiy qarashlarida tarix va din masalasining yoritilganligi........................15 2.2.Volterning falsafiy qarashlarida ilgari surilgan inson masalasining bugungi kundagi ahamiyati.................23 XULOSA .......................32 FOYDANILGAN ADABIYOTLAR ............33 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va mukammaligi: Volter jahon madaniyatining eng yirik namoyondasi hisoblanadi. Volterning tarixiy roli birinchi navbatda, uning tashabbuskor bo’lganligi bilan belgilanadi.volterning yeana bir yetakchi tamoyili din erkinligiga ishonish edi. U butun umri davomida diniy zo’ravonlik va ta’qiblarga keskin norozilikbildirgan olimdir. Volterning o’zi zamonaviy demokratiydan yiroq bo’lsa ham, u kuchli, ammo ma’rifatli monarxiyani Afzal ko’rar edi, uning g’oyalarining asosiy qismi ierarxik boshqaruvning har qanday shakliga aniq qarshi edi. Shunday ekan, Volter tarafdorlarining aksariyati demokratiyani qabul qilgan bo’lsa, ajabmas. Shunday qilib, uning siyosiy va diniy g’oyalari fransuz ma’rifatida asosiy oqim edi. U jiddiy va qobiliyatli tarixchi ham edi. Uning eng muhim asarlaridan biri jahon tarixidagi “ Xalqlarning urf-odatlari va ruhi haqida ocherk edi. Bu kitob tarixga oid ko’pgina oldingi asarlardan ikki jihati bilan farq qiladi: Birinchidan, Volter Yevropa dunyoning kichik bir qismi ekanligini tan oldi va shuning uchun o’z asarining muhim qismini Osiyo tarixiga bag’ishladi, ikkinchidan, u tarixga oid fikrga qo’shildi. Madaniyat tarixi siyosiy tarixdan muhimroqdir. Shunday qilib, uning kitobi podshohlar va ular boshlagan urushlardan ko’ra ko’proq ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar va san’atning rivojanishga bag’ishlangan. Volter transsendentalni bilish ( masalan, ruhning o’lmasligi va inson irodasi erkinligi masalasini hal qilishda) mumkin emas deb hisoblagan va ayniqsa dogmatism tufayli cherkovga qarshi g’ayrat bilan kurashgan. U madaniyatning qadriga e’tibor qaratdi, insoniyat tarixini insonning taraqqiyot va maorif uchun kurashi tarixi sifatida ko’rsatdi. Volter fanga “ Tarix falsafasi” iborasini kiritganligi bilan alohida ajralib turadi. Moddiy ne’matlarga ega bo’lish uchun Volter faylasuf va pedagog sifatida hech qachon o’z e’tiqodidan voz kechmaganligi bilan boshqa faylasuflardan ajralib turadi. 1 1 www. ZiyoUz.com I BOB. VOLTERNING IJTIMOIY- FALSAFIY QARASHLARI. VUJUDGA KELISHI, TA’LIMOTI 1.1.Volterning ijtimoiy falsafiy ta’limoti vujudga kelishining shart- sharoitlari Volter (1694-1778) Mari Fransua Arue fransuz yozuvchisi, psixologi, faylasufi, tanqidchi-publitsisti, tarixchisi. Mari Fransua Aruening taxallusi Volterdir. Parij teatri sahnalarida «Edip» tragediyasi shon-shuhrat keltirgandan so’ng, shu taxallusni olgan. Volter Parijda, notarius oilasida tug’ildi. Oilasi o’sha davrdagi aristokratlar davrasida yaxshi mavqega ega edi. Cho’qintirgan otasi uni yoshligidan boshlab erkin fikrlashga o’rgatdi. Kollejda ta'lim oldirdi, lekin otasi orzu qilgan yo’ldan bormadi. Natijada keyinchalik moddiy tomondan o’g’lini qo’llab-quvvatlamadi. Turmush tarzini yaxshilash maqsadida moliyaviy ishlarda qatnashdi. Bu bilan o’zining ijtimoiy va ijodiy faoliyatini ham yo’lga qo’ydi. Shaxsiy faoliyati natijasida kundalik hayotda mulkdorlar toifasini mavjud ijtimoiy tuzum bilan kelisha olmasligini seza boshlaydi. Shu bilan birga diniy faoliyat sir- asrorlari bilan yaqindan tanishadi. Oqibatda o’z davridagi ijtimoiy tuzum va diniy fanatizmga qarshi kurash boshlab yuboradi. Siyosiy erkinlik g’oyasini xalq ommasi o’rtasida tinmay targ’ib qildi. Bu faoliyati hukmron doiralarda qoralanib, ikki marta (1717, 1725) qamaldi. Umrining talaygina qismini surgunda o’tkazdi. Angliyaga surgun bo’lgan davrida u mamlakatning madaniyati, ijtimoiy hayoti bilan yaqindan tanishadi, uni Fransiya hayoti bilan solishtirib ko’radi. Bu esa o’z navbatida Volter ijodida o’z aksini topdi, keyinchalik bu haqda yirik asarlar yoza boshlaydi. Bular jumlasiga quyidagilarni olish mumkin: «Faylasuf maktublari» (1733), «Metafizika to’g’risida traktat» (1734), «Nyuton falsafasi asoslari» (1738), «Falsafa lug’ati» (1764-69), «Johil faylasuf» (1766), lirik she'r, poemalari, «Bekriada», «Brut», «Orlean qizi», «Sezarning o’limi» dramalari va boshqalar. Bu asarlarning barchasida Volter o’z davrining buyuk ma'rifatparvari sifatida shakllandi 2 . Uning bu faoliyati, ayniqsa, Rossiyada ijobiy baholandi. Rossiyada volterchilik oqimining kelib chiqishiga uning ta'limoti asos bo’ldi. Volter faoliyatining ta'sirida rus ma'rifatparvarlari: P.P.Popovskiy, D.Sanichkov, I.Ya.Tretyakov, A.Ya.Polenov, Ya.P.Kozelskiy, N.I.Novikov, D.I.Fonvizinlar yetishib chiqqanlar. 2 Qiyomiddin Nazarov. G’arb falsafasi.Sharq nashriyoti. Toshkent- 2004. 113-b Bu mutafakkirlar Rossiyadagi feodal krepostnoy tuzumga qarshi faoliyat ko’rsatdilar. Ijtimoiy sohalarni uzgartirish tarafdorlari Oulib chiqtsilar. Bu esa Volter g’oyalarini kuchliligidan dalolat berardi 3 . Volterning o’sha davrlarda yozilgan «Faylasuf maktublari» Fransiya va Angliyaning ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga jiddiy ta'sir kursatdi. Parij sudi qaroriga asosan bu asar yoqib yuborilishga hukm qilindi, uzining qamalishini sezgan muallif esa Gollandiyaga o’tib ketdi. Volter Bibliyani tanqidiy o’rgandi va tanqidiy holda «Orlean qizi»ni yozdi. Bu asarda o’z qarashlarini deistik nuktai nazardan turib bayon qiddi. Uning jamiyatni o’zgartirish haqidagi g’oyalari, hatto, o’sha vaqtdagi shoh Fridrix II ni ham ruhlantirib yuborgan edi. U 1750 yilda Fridrix II taklifi bilan Berlinga keldi va u yerda o’z davrining yirik frantsuz faylasufi sifatida shakllandi. Lekin kup o’tmay Fridrix II saroyini ham tark etadi. Bo’lib turadigan bahslardagi tortishuv bunga asosiy sabab bo’ladi. 1754 yilda Shveysariyaga kelib, Jeneva yaqinida yashaydi. Ammo u yerdagi ruhoniylar Volter faoliyatidagi dahriylikni ko’rib, ayniqsa, u tomondan tashkil qilingan teatr faoliyatidan norozi bulib, Volter haqida salbiy fikr yuritadilar. Natijada Volter u yerdan ham ketib, Frantsiyaning Ferna degan joyida yashay boshladi. Bu joyda u o’zini xavfsiz, deb hisoblaydi. Aynan ushbu joy Volter faoliyatini eng baland cho’qqisini ta'minlashda rol o’ynadi. Shu joydan ma'rifatparvarlar bilan birga Fransiyadagi bo’lajak inqilobni g’oyaviy asosini yaratdi. Frantsiya jamiyatida hukmron bo’lgan va cherkov faoliyatini qo’llab-quvvatlaydigan diniy-siyosiy oqim “klerikalizm”ni jiddiy tanqid qilib chiqdi. Sababi, klerikallar o’z ta'sirini ommaga yoyish, diniy ideologik dunyoqarashga ergashtirish, inqilobiy va milliy ozodlik kurashlaridan chalgitish uchun harakat qilar edilar. Ular ko’proq hukmron doiralar bilan aloqada bo’lib, ularning manfaatlarini himoya qilar va vositalardan unumli foydalanardilar. Ma'rifatsiz fuqarolar ular ketidan ergashardilar. Bu esa Volterga mutlaqo yoqmas edi. Volter 1778 yilda Parijga keladi. U yerda uni Parij aholisi xayrixohlik bilan kutib oladi. Bu esa Volterni hokimiyat tomonidan Parijdan chiqarib yuborilishiga yo’l qo’ymaydi. So’ng Parij akademiyasi va teatrlarida faoliyat kursatadi. Tinmay 3 www.ziyouz.com ijodiy ish bilan shug’ullanadi. Ammo 30 may kuni davolab bo’lmaydigan kasal Volter hayotini to’xtatadi. Politsiya uning o’limini oshkora qilmaslik choralarini ko’radi. Pyesalarini teatrlarda qo’ydirmaydi. Baribir Volterni xalq esdan chiqarmaydi. Cherkov va hokimiyat ruxsatisiz Parij yaqinidagi qabristonda dafn marosimi uyushtiriladi. Uning tirikligida 19 ta asarlar to’plami nashr qilingan bo’lsa, vafotidan so’ng 70 tomlik to’la asarlar tuplamy nashr etiladi. 1791-yidda ta'sis majlisining qarori bilan uning jasadi solingan tobuti Parijning ulug’ insonlar qabri Panteonda joylashtiriladi. U qo’yilgan joyda insoniyat tafakkurini rivojlantirishga qo’shgan xizmatlari haqida fikrlar yozilib qo’yilgan. Volter materializmning deizm shaklini qabul qilgan yirik faylasufdir. Ma'lumki, deizm suzi lotin tilidan olingan bo’lib, Xudo degan ma'noni anglatadi. Ya'ni, bu so’zning falsafiy ma'nosi borliqning qiyofasiz va mavhum ilk sababchisi Xudodir, lekin u tabiiy va ijtimoiy hayot taraqqiyotiga ta'sir etmaydi, deb hisoblaydigan diniy-falsafiy ta'limot sifatida shakllangan. Uning asoschisi ingliz faylasufi Cherberidir. Uning izdoshlaridan biri Volterdir. Volter ko’pgina diniy aqidalar to’g’risidagi tasavvurlarni, marosimlarni inkor etib, vijdon erkinligini targ’ib qilgan faylasufdir. U fan va falsafani cherkov zo’ravonligi va tazyiqidan uzoqlashtirishga harakat qildi. Bu o’rinda Volter J.Lokk, I.Nyuton, G.V.Leybnitsning falsafiy ta'limotlarini himoya qildi. Sub'ektiv idealizmga qarshi chiqib, uning barcha tomonlarini tanqid qildi. Agnostitsizmni qo’llab- quvvatlamadi. Metafizik qarashlarni ham tanqid qildi. Metafizikani tanqid qilishda u Jon Lokkning sensualizmidan foydalandi. Uning «Tug’ma g’oyalar» nazariyasini yuqori baholadi 4 . Chunki, Jon Lokk ham metafizik ta'limotning kamchiliklarini ko’rsatib bergan edi. Lokkning ta'limotida harakat, Xudo faoliyati bilan bog’lab tushuntirilsa ham, ijobiy fikrlar bayon qilingan edi. U tabiiy din tarafdori bo’lib, cherkovni davlatdan ajratish zarurligini, din erkinligini qo’llardi. Volter o’z ijodida inson faoliyatidagi aql va tafakkur jarayonlariga ko’proq e'tibor qaratdi. Inson sezgilari orqali tasavvurga ega bo’lishi va ruh esa har vaqtda tabiat asosini aks ettira olmaydi, deb tushuntiradi. Inson uni faqat psixik jihatdan qabullaydi. 4 Qiyomiddin Nazarov. G’arb falsafasi. Sharq nashriyoti. Toshkent-2004. 115-b Ruhning boshlanishi yoki oxiri bor, deb bo’lmaydi. Hamma mavjudot o’z-o’zicha paydo bo’ladi, harakat qiladi. Bu o’rinda Volter atomistik ta'limot tarafdori sifatida maydonga chiqdi. Uning fikricha, Nyuton va Boyl ta'limotlari qadimgi Demokritning atomistik ta'limotini tasdiqladi. Atom bo’linmas substantsiyadir. O’z vaqtida bu g’oyani Epikur, Lukresiylar ham targ’ib qilgan edilar, ya'ni olamning elementlari moddiy bo’lib, doimiy bo’linmas, degan xulosani chiqargan edilar. Shu bilan Volter, Berkli va Leybnitsning borliq haqidagi ta'limotlarini rad qildi. Bunda u tabiatshunoslikning yutuqlariga suyandi. Ulardan foydalanib, o’zining falsafiy qarashlarini ilgari surdi. Materiyani bordan yo’q, yo’qdan bor bo’lmasligini ifodaladi. Volter ta'limoti olamni bilishga ham qaratilgan bo’lib, bilishni cheksiz, deb hisoblaydi. Bilish insonning sezgilariga bog’liq. Materiya inson sezgilari orqali idrok qilinadi. Bu idrok esa tajribaga bog’liq. Tajriba esa insonlar faoliyatidan kelib chiqadi. Tabiatni urganish, bilish tajribaga bog’liq. Ayniqsa, tabiatni bilishda matematik tajriba faoliyati muhimdir. Bu o’rinda u Rene Dekart ta'limotining ijobiy tomonlarsha e'tiborni qaratadi va uni yuqori baholaydi. Nyutonning butun olam tortishish qonuni bilan Dekart ta'limotini bog’lashga harakat qiladi. Lekin Nyuton ta'limotidagi mexanistik jarayonni o’ta ilmiy darajada baholay olmadi, balki undagi tabiat «prujina»sini ko’radi, xolos. Bu prujina orqali, deydi Volter, materiyani bitmas-tuganmas xususiyatlarini ochish mumkin. Bu esa olam taraqqiyotini to’g’ri baholash va undan oqilona xulosa chiqarishga yordam beradi. Materiya xususiyatlarini ochishda tabiiy-ilmiy kashfiyotlarning rolini ijobiy baholagan Volter fanni ardoqladi, fanning imkoniyatlarini beqiyos ekanligini ko’ra bildi. Va hamma vaqt barcha asarlarida uni targ’ib qildi. Shu ma'noda Volter aytadiki, «qurish va yangilik yaratish tengsiz xursandchilikdir». Uning aytishicha, fanni rivojlantirish inson tafakkuriga bog’liq. Tafakkur esa maorif, ma'rifat orqali takomillashadi. Tafakkur qilish bilishning manbaidir. Bilish esa olamni o’zgartirishga olib keladi. Bilish aqliy jihatlarga bog’liq. Aql, ayniqsa, ilmiy falsafiy bilimlarning kelib chiqishi va rivojlanishida benihoya muhim rol uynaydi. Faqat aqlning yordamida inson o’ziga zarur bo’lgan haqiqatga erishishi mumkin. Haqiqat esa bu aql nuqtai nazaridan aniq, ravshan va shubhasiz bo’lgan nazariy xulosadir. Volter materiyaga bo’lgan munosabatini ham moddiyunchilik nuqtai nazaridan hal etishiga harakat qildi. Shuningdek, u olamda materiyadan boshqa ob'ekt borligiga shubha bilan qaradi. Uning fikricha, materiya tuzilishi jihatidan har xil bo’lib, mohiyatan moddiydir. Materiya xususiyatlari ham cheksizdir, universaldir. O’tmishdagi ko’pgina moddiyunchilar singari Volter ham ongni materiyaga nisbatan ijodiy xarakterini e'tirof etsa-da, bu materiyaning barcha turlariga mosdir, degan xulosadan uzoqlasha olmadi. Uning ta'limotida ham jonli tabiat bilan jonsiz tabiat, hayvonlar psixikasi bilan inson tafakkuri o’rtasidagi chegara aralashib ketdi. Lekin shu bilan birga u tashqi, moddiy olamning miyada aks etishi natijasi ekanligini inkor etmadi. Uning fikricha, jonsiz tabiatdagi aks etish jismlarning boshqa jismlar ta'siri ostida o’zgarishida namoyon bo’ladi. Volter materiya strukturasinining murakkablashuvchi in’ikos ko’rinishlarini ham murakkablashtiradi. Uningcha, eng oddiy jonivorlarga ta’sirlanuvchanlik shaklidagi in’ikos xosdir. Ta’sirlanuvchanlik ularning o’zidan saqlashi va nasl qoldirishida muhim rol o’ynaydi. Asab- sistemasiga va miyaga ega bo’lgan jonli, hujayrali organizmlar evolyusiyasi jarayonida in’ikosning psixik shakli vujudga keladi. U organizmlarmimg tevarak atrofdagi muhit bilan signal tariqasidagi o’zaro ta’sir etishini ta’minlaydi. Mazkur fikrlar Volterning materiya haqidagi ta’limotidan xulosalar sifatida keltirildiki, bu ummondan bir tomchidir xolos. Volter faoliyatining markaziy o’rinlaridan birida insonning ijtimoiy turmushi turadi. Bunda insonni diniy mutaassiblikdan uzoqlashtirish lozim, degan fikrni o’rtaga tashlaydi. Bunday johillikdan qutulishning birdan bir yo’li, uning fikricha, tabiat qonunlarini bilishdir. Inson erkin yashashi uchun uni barcha tazyiqlardan qutqarish lozim. Boshqa frantsuz faylasuflari singari Volter ham, inson ijtimoiy muhitning mahsulidir, degan fikrda turdi. Agar ijtimoiy muhit inson talabiga javob bermasa, u jamiyatda axloqsiz kishilar, buzuq niyatlilar, johillar ko’payadi. Shu sababli bunday yaramas jamiyatni yangi, takomillashgan jamiyat bilan almashtirish, albatta, zarur. Bu vazifa faqat ma'rifatning rivoji orqali amalga oshadi. Volter fikricha, ijtimoiy muhit bu davlat, siyosiy idoralar va ularning chiqargan qonunlaridir. Tafakkur jamiyatni boshqaradi. Tafakkur rivoji qanday bo’lsa, jamiyat ham shunday rivojlanadi. Binobarin, inson irodasi barcha narsaga qodir. Inson erkin, chunki o’z ongiga ega. Hayotda o’zi to’g’risida o’ylaydigan inson irodalidir. Volter jamiyatni doimiy harakatda ekanligini e'tirof etdi. Jamiyatning taraqqiyotini diniy qarashlardan izlamadi. Insonlar o’rtasidagi munosabatlarni murosaga keltirishning asosiy yo’li axloqiy va huquqiy jarayonlarni tartibga solishdadir, deb ko’rsatdi. Axloqsiz sohalar turli jamiyatlarda turlicha xarakterda bo’lgan, lekin uni davr talabidan kelib chiqib tartibga tushirish kerak. Aytish lozimki, Volter ta'limotida jamiyatdagi din qattiq tanqid ostiga olingan bo’lsa ham, xalq ommasini itoatda saqlash uchun uning zarurligini ta'kidladi. Shuning uchun ham u dindan mutlaq uzoqlashgan emas. Volter yashagan davr o’ta ziddiyatli bo’lganligi sababli bo’lsa kerak, uning falsafasi ham ziddiyatlardan xoli emas. Falsafiy muammolarning qo’yilishi va ularning yechilishi shu fikrni tasdiqlaydi. Materiya, jamiyat, insonni bilish sohalaridagi munozaralar shular jumlasidandir. Ba'zi asarlarida Xudo mutlaqo inkor etilgan bo’lsa, ba'zilarida esa uni mubolag’alashtiradi. Masalan, sayyoralarning harakatga kelishi Xudoning faoliyati natijasidir. Xudoning irodasi bilan sayyora G’arbdan sharqqa qarab harakat qiladi, quyosh esa o’z o’qi atrofida aylanadi, barcha sayyoralar tortilishi ham Xudoning ta'siridadir va boshqalar. Demak, uning deizmi ham ziddiyatlidir. Agar, deydi u, «Xudo bo’lmaganida edi, uni o’ylab chiqish ham mumkin bo’lar edi». Volter falsafasi qanchalik ziddiyatli bo‘lishidan qatьi nazar, insonlarni ma'rifatga chorlaydi. Ma'rifatning keng qirrali tomonlarini ochib beradi. Shu o‘rinda aytish lozimki, Volter o‘zi yashagan jamiyatdagi xususiy mulkchilikni tanqid ostiga oldi. Bu sohada ham tengsizlik borligini ta'kidladi. Boylar va kambag’allar o’rtasidagi kelishmovchiliklarni qonunlarning mukammal ishlab chiqilmaganligida, demokratiyaning yo’qligidadir, deb aytdi. Jamiyatdagi barcha kelishmovchiliklar uni ilmiy boshqarmaslikdan kelib chiqadi. Jamiyatni yaxshi boshqarmaganlar esa butun umr vijdon azobida qiynalib utishlari kerak. Aslida hukmdorlar o’zlari odat qilib olgan boshqaruvning kamchiliklarini bilmas ekanlar, xalq bunday boshqaruvdan norozi bo’lib qolaveradi. Bu norozilikni inqiloblar hal etadi. Inqiloblarning bo’lishi to’ntarishlar bilan bog’liq bo’lib, u o’z mamlakatini yo inqirozga olib keladi, yo ko’klarga ko’taradi. Ta'kidlash lozimki, Volter o’z vatanini e'zozlagan. Vatanga bo’lgan muhabbatim, deydi u, meni xorijiylar yutug’idan ko’z yumishga majbur qilmaydi. Aksincha, vatanga muhabbatim qanchalik kuchli bo’lsa, vatanimni jahondagi g’aznalar bilan yanada boyitgim keladi. Ko’rinib turibdiki, Volter o’z umrining ko’pchilik qismini xorijda o’tkazgan bo’lsa ham, o’z vatani muhabbati bilan yashagan. 5 Volter o’z qarashlarini tizimga solar ekan, u hamisha tarixni jiddiy tahlil qilar edi. O’tmishni o’rgangan holda xulosalar chiqarardi. Ayniqsa, jamiyat tarqqiyotini baholashda turli davrlarni o’z davri bilan solishtirgan holda yondashar edi. Xalqlar axloqi va ruhi bilan tanishardi. Shu ma'noda u XVIII asrning yirik tarixchisi sifatida ham e'tirof etildi. Istoriografiya ma'rifatparvarlari maktabini ham yaratdiki, bu maktab nafaqat Fransiyada, balki chet ellarda ham hurmat qozondi. «Entsiklopediya»da va «Buyuk Pyotr davridagi Rossiya tarixi»da ilmiy manbalarga asoslanib, tarixiy xulosalar chiqaradiki, bu xulosalar hozirgi davrimizda ham o’z mavqeini yo’qotgan emas. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, Volterning ijtimoiy-siyosiy qarashlari feodal krepostnoylik tuzumiga qarshi qaratilgan bo’lib, ko’proq Fransiya hayotini aks ettirgan edi. U o’z g’oyalarida Frantsiya ijtimoiy-siyosiy hamda davlat tuzumini islohotlar bilan o’zgartirish masalasini qo’ydi. Qonunlar ishlab chiqishni talab qiddi. Barcha fuqarolar tengligini ta'minlash yo’lida tinmay xizmat qiddi. So’z erkinligi, soliqlarning barchaga barobar bo’lishini istadi. Lekin bu sohalarda yutuqlarga erishish amri maholligini ham bilardi. Shunday bo’lsa-da, u mamlakatni boshqarish konstitutsiyali monarxiya tomonidan amalga oshirilishini orzu qiddi. Uning fikricha, konstitutsion boshqarish eng adolatli, okilona boshqarish bo’lishi mumkin 5 Qiyomiddin Nazarov. G’arb falsafasi. Sharq. Toshkent.-2004 edi. Volter o’z faoliyatini faqat Yevropa tarixini o’rganish bilan bog’lab qo’ymadi. Keyinchalik dunyo mamlakatlari tarixini ham o’rganishga kirishdi. Jumladan, Hindiston tarixi to’g’risida ham asar yozdi. «Tarix falsafasi»da tarixni o’rganish metodologiyasini ishlab chiqdi. Pushkin iborasi bilan aytganda: «Volter tarixni o’rganishning «yangi yo’lini topib, uni yoritgichini aniqlab berdi». Tarix fanini ilmiy predmet darajasiga ko’tardi. Tarixni afsonaviy obrazlardan tozalashga, badiiy tasvirlashlarga chek qo’yishga intiddi. O’tmishdagi voqealarni tanqidiy o’rganishni tavsiya etdi va kelajak uchun turtki berdi. Volter fikricha, tarixni yozishda milliy boyliklar, savdo-sotiq, moliya ishlari hisobga olinmog’i darkor. U butun dunyo tarixini yozishda qadimiy mamlakatlar faoliyatiga e'tiborni qaratdi. Jumladan, Yevropa faylasuflari o’rtasida birinchi bo’lib Hindiston, Xitoy, arab xalqlari, aborigenlar faoliyatini to’la yoritishga harakat qiddi. Jamiyatni harakatga keltirishda inson tafakkuri muhimdir. Tarix falsafasini yaratish bilan birga Volter ijtimoiy falsafani asoslashda ham birinchilardan bo’lib maydonga chiqti. Volter fransuz yozuvchisi, faylasuf, tarixchi. Fransiya Fanlar Akademiyasi (1746), Rossiya Fanlar Akademiyasi faxriy (1746) a’zosi. Erkin fikrlilikda ayblanib qamalgan (1717, 1725). Birinchi fojia asari «Edip» qamoqda yozilgan; sahnalashtirilgan (1718). 1726 yilda Angliyaga surgun qilingan. Umrining ko’p qismi muhojirlikda kechgan (1726-78). Didro boshchiligidagi «Entsiklopediya»ni nashr etishda faol ishtirok etgan (1751-78). Volter o’z estetik qarashlari va dramatik asarlarida klassitsizm an’anasi yo’lidan borgan, cherkov mutaassibligiga qarshi kurashgan («Zaira», 1732; «Alzira», 1736). Fransuz ijtimoiy va davlat tuzumini o’zgartirish g’oyasini ilgari surgan. U hokimiyatni ozodlik, tenglik va birodarlik qonunlariga qat’iy amal qiluvchi odil gyudshoh boshqarishini orzu qilgan. Uningcha, konstitutsiyali monarxiya eng oqilona davlatdir. Volter falsafada deist. J. Lokk, I. Nyutonning nazariyalari tarafdori. U moddiy dunyo mavjudligini, jamiyat taraqqiyotini tan olsa-da, «uni harakatga keltiruvchi kuch» - Xudo, deb bilgan («Falsafiy maktublar», 1733; «Metafizika to’g’risidagi risola», 1734; «Nyuton falsafasining asoslari», 1738). Volter lirikasi Epikur falsafasi ruhida («Lisabon halokati haqida doston», 1756 ). Dostonlarida teskarichi guruhlar, absolyutizm tizimi tanqid qilingan («Genriada», 1728; «Orlean qizi», 1735 va b.). Falsafiy qissalari («Zadig», 1748; «Kandid», 1759; «Soddadil», 1767 va b.)da hamma narsa yaxshi deya da’vo qiluvchi mutlaq ishonchni ham, hamma narsa yomon deguvchi mutlaq tushkunlikni ham rad etadi, qirol saroyi, sud ma’muriyati va harbiy amaldorlarni fosh qiladi. Dostonlarida Sharq mavzuidan keng foydalandi. Volter Amir Temur va Ulug’bek davri tarixini yaxshi bilgan. Ulug’bekning «Ziji Ko’ragoniy», D. Yerbeloning «Sharq kutubxonasi» qomusi, Klavixoning «1403-1406 yillarda Samarqanddagi Temur saroyiga sayohat kundaligi» (1582) kabi asarlar bilan tanishgan. Tarixiy mavzudagi «Millatlarning holatlari va odatlari haqida» (1753- 1758) kitobida yer yuzidagi qator davlatlar, monarx hukmdorlar haqida ma’lumot beradi. Asarning 3-jildi Amir Temur va temuriylar xukmdorligiga bag’ishlangan. Bunda Amir Temurning o’z davlatini kengaytirish yo’lida olib borgan yurishlari, turk sultoni Boyazid bilan qilgan jangi, O’rta Osiyoda yuritgan siyosati, Samarqandning poytaxt bo’lgani xususida xikoya qiladi. Volter Ulug’bek haqida, uning podsholigi, Samarqandda ilmu ma’rifatni taraqqiy ettirib, fan rivojiga katta hissa qo’shganini hurmat bilan ta’kidlab «Ulug’bekning buyukligi, uning qilgan ishlari bilan belgilanadi. U Samarqandda birinchi Fanlar akademiyasini yaratdi, yer kurrasini o’rgandi, koinot va yulduzlarni kashf etib mashhur jadval tuzdi...», deb yozadi. Volter ijodi fransuz inqilobini (1783-1794) g’oyaviy tayyorlashda, umuman jahon ijtimoiy-falsafiy tafakkurida muhim o’rin tutadi. Asarlari jahon xalqlari tillariga, xususan o’zbek tiliga («Zagid yoki takdir», 1995) tarjima qilingan . II BOB. VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARIDA TARIX VA DIN MASALASI 2.1. Volterning falsafiy qarashlarida tarix va din masalasining yoritilganligi Aynan mana shu g’oya davr timsoliga aylandi, men butun Yevropa miqyosidagi jarayonga (“Volterizm”) nom berdim, men bu janubiy-sharqiy o’rtoqning falsafiy, ijtimoiy, siyosiy jihatdan ko’p bo’lishini istayman.Volter Fransua-Mari Aruet (1694 - 1778) Parijlik badavlat notarius oilasida tug'ilgan. Batkiv lageri, obro'li shaxslarning munosib sog'lig'iga qo'shilgan qo'shimchalari, moddiy mustaqilligini saqlab qolish, bu shahar hayotini keraksiz vaqtda yashashga imkon berdi, Parij va Fransiyaga keraksiz. Volter o'sha paytda qisqa bo'lgan, an'anaviy va mumtoz ta'limga loyiq bo'lgan (bir vaqtning o'zida u kulib yuborgan) o'zbek kollejlarida bo'lganida, u eng zo'r oilalar zamini bilan do'stona do'stlikni to'ldirdi. Volterning yoshligi rasmiy tuzumga moslashtirilmagan aristokratik adabiy muhitlardan o'tdi. U yerda birinchi ziyolilik maktabidan o’taman va o’z misralarimning ilg’orligi, hayotiyligi va zuhvalligiga hurmat ila o’zimga yaqinlashaman. Bastiliya bilan qisqa soatlik aloqadan so'ng adabiy muvaffaqiyat regent Pilip Orleanskiy haqidagi risola muallifi tomonidan taqdirlandi. Angliyaning siyosiy, shiddatli va ma'naviy hayotini bilish Volter ijodini ko'rish uchun unchalik ahamiyatga ega emas. Ularning dushmanligi "Falsafiy (va inglizcha) varaqlar" da ixcham, ommaviy ravishda kuchaytirilgan shaklda ko'rindi. 1734 yilda Fransiyadagi Vidan kitobi kufr va fitnachilarning qo'li bilan darhol o'ralgan va yoqib yuborilgan. Volterda u fransuzlarni fransuzlar oldida haqorat qilib, ingliz harakati oldidan ko'proq tanqidiy munosabatda bo'ldi. Rasmiy ingliz cherkoviga mansub bo'lmagan yuz sekta va san'atning diniy bag'rikengligining bahosi, konstitutsiyaviy huquqlar, ma'naviyatli odamlarga o'ziga xoslik, madaniyatning etishmasligini qanday himoya qilish kerak. Ingliz fani, falsafasi (ayniqsa Lokk uchun), adabiyot va teatrning xususiyatlariga bag'ishlangan topshiriqlar kitobining bir qator tarqatilishi. Volter Shekspirga qarshi katta janjal ko'tarib, u birinchi marta sahnada va Fransiyada mag'lub bo'ldi. Volterning cherkovdagi keskin tanqidiy pozitsiyasi o'sha hovlining yangi tarjimasiga yo'l ochdi, bu esa yangi areshtga aylanishi mumkin edi 6 . O'sha davrning eng aqlli va eng yosh ayollaridan biri bo'lgan do'sti Markiz du Châteletning garderobida Parijdan uzoqda sayr qilishning zukkoligi uchun g'alaba qozonish. Shampandagi Sire qal'asida tutgan o'n besh tosh faol va ko'p qirrali ruh bilan qaynadi. Volter barcha adabiy va ilmiy-publisistik janrlarda ijod qildi. Volter o'zining hayotiy qo'li bilan o'nlab jildlarni yig'gan katta bahsdan o'tdi. Bahslar bizning oldimizda fikr erkinligi uchun katta bo'lmagan kurashchi, aqidaparastlik qurboni ko'rinishini ochadi, qonunsizlikning namoyon bo'lishi haqida. Markiz du Chatelet vafotidan keyin (1749) Volter Fridrix II ning iltimosiga binoan Prussiyaga keldi. Potsdamdagi Prussiya qarorgohida (1750 - 1753) qirollik xizmatida bo'lgan uchta raketa "taxtdagi faylasuf" ning "muqaddas" hukmiga ishora qilish uchun ko'zlarini ochdi. Fridrix o’zining diniy bag’rikengligini yengil- yelpi shubhali fikr oldida (zamonning so’nggi to’qnashuvlarida biroz vaqt o’tkazgan katolik erlari hukmdorlariga) bajonidil namoyish etdi. O'zining donoligi 6 Urnov D.M.Robinson va Guliver. Ikki ulush adabiy qahramonlar .M., 1973 yil. uchun Batkivshchinaga o'tkaziladigan frantsuz shogirdlari va yozuvchilari akademiyasini tuzdi. Ko'p odamlardan, u o'zining sovg'alari tufayli ne'mat kabi qo'pol va qattiq mevaga aylandi. Volter Prussiya qishloqlari, chaqiriluvchilar va armiya mashg'ulotlari bilan kurashdi. Batkivshchinaga burilish qiziq narsaga duch kelmadi, lekin Jeneva Respublikasi hududida frantsuz kordoniga yaqin bo'lgan qudratning go'zalligi tufayli ("Frantsiyaning oldingi panjalari, Shveytsariyaning orqa tomoni, bu hayrat tufayli; , - do'stlarga yozish). Bu erda Volter hayotning so'nggi 24 taqdirini taqdim etdi. 1760-yillarning boshida Tuluza yaqinida, cherkov hokimiyatining tashabbusi bilan, katoliklikni qabul qilishga urinayotganlar uchun sinus kaltaklashda qo'lga olingan protestant Jan Kalasga qarshi sud yo'q qilindi. Jarayon barcha huquqiy me'yorlarni buzgan holda buzilgan, yolg'on ayblovlar qo'yilgan, qattiq keksalikda ayblovlarni ayblash, hatto aybdor emaslik ayblovlari. Keng sud orqasidagi norozilik chorak chorak bo'lib, oxirgisi yoqib yuborildi. Volter bir qarash uchun materiallar to'plash bilan arzimas soat vaqtini o'tkazdi, to'g'ri, ko'plab nufuzli advokatlarni oldi va svitov jamoasining fikri bilan aqlli edi. Kalasni qayta ko'rib chiqing, bu o'limdan keyin reabilitatsiya va bu oilaning huquqlarini bekor qilish bilan yakunlangan, bu kemaning svavilining shafqatsiz diniy aqidaparastligiga aylantirilgan. Volterning yangi "Falsafiy lug'at" haqidagi bilimini isbotlagan yagona odamdir 7 . La Barra uning oldida tilini burishtirib, adashgan edi. Tsi qoyasida Volter xuddi barglarini tiklagan vin kabi o'chdi: "Sudralib yuruvchi yaratish uchun!" (Tobto katolik cherkovi). Buning natijasida pastdagi jarayonlarning qonunsizligi."Ferni patriarxi" ning hayoti muqaddas viznannya halo bilan to'lgan edi, Parijga kirmasdan, kuchli qatag'onlardan qo'rqing. Lyudovik XV vafotidan 7 Akimova A.A.Volter. M., 1970 yil . keyingina, agar Bagatix hamkasblari jinoyatchining yanada liberal boshqaruviga bo'lgan umidlarini nishonlashsa (qisqa umrga aylangan illyuziyalar), u o'zini ag'darib tashlashga va 1778 r. poytaxtga yetib keldi. Volter baxtli g'alabani tekshiradi - NATO xalqi uchun Frantsiya Komediya Teatrida uning so'nggi "Irena" tragediyasi ishtirokida qo'shtirnoqli vagon sahnalashtirildi. Bir necha kundan keyin Volter vafot etdi. Uning jiyani poytaxtga ketdi, u dafn marosimini dafn marosimiga o'tkazishi mumkin cherkov u bilan birga raxunklarni ko'tarishni taqiqlamagan bo'lardi. Volterning kutubxonasi ajoyib, chunki u oxirgi marta dalalarda bo'lgan, buqani so'nggi o'n yillikda Katerina II sotib olgan va Daniyada soat Sankt-Peterburgdagi Rossiya Milliy kutubxonasiga olib ketilgan. U ruhning o'lmasligi va nomoddiyligini yutib, Lokkning empirik falsafasiga norozilik bildiruvchi Dekartning "tug'ma g'oyalar" haqidagi g'oyasini eshitdi. Xudo va yaratilish harakati haqidagi taomda Volter oqimli agnostik pozitsiyasini egalladi. "Metafizika risolasi"da (1734) xudo g'oyasini "ma'qullovchi" va "qarshi" bo'lgan bir qancha dalillar topilgan bo'lib, ularga tinch va undan qochib qutula olmaganlar haqida aytilgan. Volterni ozod qilish uchun butun ikki tomonlama yondashuvda, uning ijtimoiy qarashlarida paydo bo'lgan Falsafiy parhezning tubida Volterning ko'zlari rivojlanib borardi. Shunday qilib, 1750 yilda g'alaba qozonish, men g'amxo'rlik qilishni xohlayman, fikrlashda ko'proq optimistik bo'lishni, Evropa ta'limining dastlabki bosqichida (Leybnits, Sheftsberi, A. Papa) kuchida, u bilan bog'liq holda, determinizm - sababni bilishda yaxshilik va yomonlik muvozanati. Bu erta falsafiy hikoyalar (Zadig, 1747) va she'rlar (Lyudin haqida Mirkuvannya, 1737). 1750-yillarda Volter kontseptsiyaning markazida bo'ldi va Leybnitsning optimistik falsafasining tanqidini yengdi. Volterning Lissabonning qulashi haqidagi falsafiy she'ri ushbu mavzuga bag'ishlangan bo'lib, unda sharob to'g'ridan-to'g'ri yorug'lik uyg'unligi nazariyasiga ziddir. Keng materialda "Kandid optimizm uchun" falsafiy hikoyasida (1759) va past risolalarda ("Johil faylasuf" va in.) polemika ko'tarildi. Volter ijodida tarixiy asar katta o’rin tutadi. Birinchisi, "Karl XII tarixi" (1731) shved qirolining hayotidan, Volter fikricha, o'tmishdagi monarx- bosqinchining arxaik va vahshiyliklarini ifodalaydi 8 . Yogo siyosiy antagonisti Pyotr I monarx-islohotchi va o'qituvchidir. Pyotrni davlat hokimiyati tuzilmalari nazariyotchilarining bag'ati "muqaddas monarxiya" g'oyalari halosida ko'rindi, ammo G'arbiy Evropa hukmdorlarining o'rtalarida yomon hid pichirladi. Volter uchun antitezaning tebranishining o'zi (Karl - Petro) uning asosiy falsafiy va tarixiy g'oyasiga yo'l ochdi: ikkita qarama-qarshi tamoyilga qarshi kurash, balki oxirgisi ham ma'lum mutaxassisliklar bo'lishi mumkin va ishtirok etadi. Volterning kitobi baxtli e'lon sifatida yozilgan bo'lib, unda dinamik harakatda inson baholarning shafqatsiz ta'sirini boshdan kechiradi va qahramonlar portreti sirlari bilan yashaydi. Ushbu turdagi tarixiy xabarnoma yangi bo'lib, bu soat tarixiy asarlarda yoritilgan rasmiy shon-shuhrat va zerikarli faktografiyadan keskin farq qiladi. Shovqinli, baxtli kunlargacha yangi va yirtqich bo'lamiz. O'ttiz yil o'tgach, Volter Pyotr lavozimiga qaytib keldi - bir marta rus sudining buyrug'i uchun yozilgan maxsus asarda: "Tsar Pyotr uchun Rossiya tarixi" (1759-1763). Rokda cherkovni davlatning o'ng tomoniga ishonib topshirish muammosi ayniqsa yomon bo'lganligi sababli, Pyotrning siyosati birinchi rejaga osilib, cherkovni ko'proq diniy huquq bilan o'rab oldi 9 . Yaqin o'tmish milliy tarixini tahlil qilish "Ludovik XIVning Stolityasi" (1751) fundamental asari bilan bog'liq bo'lib, unda Volter Rozgorta Frantsiyaning sobiq hukmronligi davridagi hayotining keng panoramasiga ega edi. Volterning eng muhim tarixiy asari "Xalq ruhining ohanglari haqida Dosvid" (1756) tarixida paydo bo'lgan, bu Monteskning "Xalqlar ruhi haqida" ruhiga o'xshatishdir. Odam Atoning yiqilishidan boshlab insoniyat tarixini tiklagan va uni xalqlarning ko'chish davriga olib kelgan o'z vorislari davrida Volter Tinch okeanining birinchi orollaridan odamlar tarixini boshlagan. Amerika. Bu yerda 8 www.ziyo.uz.com 9 . Anikst A. A. Gyotening “Faust” asari. M., 1979 yil tarix falsafasi ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi: yengil g’oyalar g’oyalar kurashi – rosum va zabon, insonparvarlik va aqidaparastlik belgisi sifatida ko’rsatiladi. Timning o'zi, tarixan, Volter bu barcha jamoat va mafkuraviy vazifalarni - qurbonliklar va ruhoniylarning guvohi, shuningdek, diniy institutlar va muassasalarning asoschilariga buyruq bergan edi. Tarixiy materialga falsafiy va suvga asoslangan yondashish tamoyilining o'zi Genrix IV ni jonlantirgan Volterning "Genriada" (1728) birinchi buyuk she'riyati asosida yotadi. Volter uchun u bag'rikenglik chempioni "muqaddas monarx" g'oyasi bilan g'alaba qozonadi. Inglizcha epizod Volterga kerak, shuning uchun u Angliyaning suveren tashkilotini, diniy bag'rikenglikni, ya'ni falsafiy varaqlar tomonidan yoqib yuborilganidek, tinchgina tasvirlay olmaydi. Tarixiy materialni "aktuallashtirish" ning ikkinchi qismi Genrixning "nutq orzusi" bo'lishi mumkin (eposning an'anaviy motivi), unda Sankt-Peterburg. Ludovik Frantsiya tarixi haqida gapirdi va Genrix saytlarida, ehtimol, Ludoviks XIII va XIV, ular to'g'ridan-to'g'ri baxtga erishdilar. "Akualizatsiya" yordamida Volter, kanonik qoidalarga rioya qilib, klassik dostonni ilhomlantirdi: qadimgi qahramonlar - Gomer va Vergilga ergashib, - hikoyaning an'anaviy syujetini yutib oling: dengizdagi bo'ron, sevgi o'z ma'badini unutish va hokazo.Volter qayta baholash va bog'lovchi "yuqori qatlam" haqida ratsionalistik g'oyada o'ylay boshlaydi. Biroq, ularning ongida bo'lgan she'riy tizimni boshqa materialda achchiq qayta ko'rib chiqishga urinib ko'rish nomaqbul bo'lib ko'rindi - teridagi haqiqiy qurt, qulfga toshdek ko'rinishda. Klassik lazzatlanishga yovuzlik qilgan sheriklar tomonidan sotib olingan "Genriada" o'zining she'riy ovozini yo'qotdi (Avliyo Bartolomey kechasining dushmanlik rasmining vynatka orqasida)."Tabiiy din" - xudoning asosiy qoidalarini shakllantirgan "For va qarshi" she'rini yozgan. Biz kanonik va dogmatik din g'oyasini, Xudoning hokimiyat uchun nomaqbul jazo sifatida namoyon bo'lishini, aqidaparastlik qurbonlari qurbonlariga qarshi paydo bo'lishini, Yangi Dunyoning Yazichnitsa qabilalarining uyg'onishini hisobga olamiz. Nadal Volter bir necha bor "falsafiy qo'shiqchilik" janriga syujetsiz o'tgan, lekin ayni paytda qizg'ishlik ham oldingi g'alabalar va paradokslar bilan achinarli. Volter qizilmiyaga aylandi va Janna d'Ark haqidagi afsonani osmon chegarasi sifatida ikkiyuzlamachilik qildi. Mo’jizaviy kuch motivini parodik tarzda jonlantirib, o'sha ongiga inglizlar uchun to'siq bo'lgan Janni qadriyatining sofligi uchun vaping, Volter bu fikrni bema'nilik darajasiga olib keladi: syujet qadam qo'ygan odamga asoslanadi. Janni sharafiga mavzuga xizmat qilish. Uyg onish davri adabiyotiʻ an anasini o zlashtirgan Volter Bagatorazning vikoristik motivi, visseral, bir ʼ ʻ tomondan, haddan tashqari tabiat kuni haqidagi ikkiyuzlamachi versiya Janni jasoratigacha, qorong udan muqaddaslikni ko rsatadi. Haqiqatan ham Uyg'onish ʻ ʻ davri dusida, ular monastirlarda va taniqli va xushchaqchaq Charlz VII hovlisida o'ylaydigan qo'shiqlarning tavsiflari mavjud. Poytaxt hayotining butun monarxida va Agnes Sorel yilida ishtirokchilar Louis XV va Markiz de Pompadurning guruchini osongina tanidilar. Yuqori epik she'r bilan bog'langan "samoviy kuchlar" sifatida Volter ikkita aziz avliyoni - Angliya va Frantsiyaning homiylari - Sankt-Peterburgni taqdim etdi. Jorj va St. Denis. Gomer dostonidagi xudolarning an'anaviy jangi bu erda qo'l jangi bilan o'ralgan, taverna bolasi, havo va burun ta'mi. Tim Bulo Volterning o'zi 17- asrning burlesk she'rlari an'anasini davom ettirdi, u past vulgar raqsda yuksak syujetni taqdim etdi. Bunday kalitda vitrimano va tasvir mavjud bosh qahramon muhim mushtlari bilan qizil yonoqli taverna xizmatkori, u o'z sha'ni uchun turadi va jang maydonida dushmanlarni shafqatsiz qiladi. She'rning badiiy tuzilishi parodiya elementlari bilan singib ketgan: Chaplain muhiti an'anaviy syujet holatlari va stilistik vositalar bilan qahramonlik eposi janriga parodiya qilingan. Tim - milliy qahramon bo'lgan Jannining jasoratining bir soati, bu Volterning guvohligiga erishib bo'lmaydi, bundan tashqari, bu tarixiy kontseptsiya tufayli xalq tarixni yaratmaydi, lekin g'oyalarni yaratish yorug'lik va qorong'ulikdir. "Dosvídí zvichíííy va xalqlarning ruhlari haqida" (1756) da dumblinglardan obskurantist ruhoniylar haqida gapiradi, "o'zlarining qo'rqinchli zhorstokostílarida ular erining onasini Bagattya uchun sudga berishdi" 10 . O'zining ilohiy belgilanishi va inkori g'oyasini osongina qabul qilgan oddiy qishloq qizining yangi, asossiz guvohliklari haqida gapirishning bir lahzasi. Tarixchi Volter uchun Jan passiv zombi bo'lib, u bir zumda begonalarning intilishlari, qiziqishlari, intrigalari qurboni bo'ladi, tarixning faol shaxsi emas. Volterning badiiy ijodida yana bir o rinni dramatik janrlar, ayniqsa, oltmishʻ toshga o ttizga yaqin yozgan tragediyalar egallaydi. Volter chudovo rozumiv divist ʻ teatr sirlari ilg'or ma'rifiy g'oyalar targ'ibotidan. Vinning o'zi ajoyib qo'shiqchi bo'lib, uydagi o'z taqdirini doimiy ravishda o'z zimmasiga oldi. Uni ko'pincha Parijlik aktyorlar kiritdilar, ular uni o'z rolidan chiqarib tashladilar va ishlab chiqarish rejasini tuzdilar, bu turga xos effektga katta ahamiyat berdi. Bagato dramatik san'at nazariyasiga hurmat. Volterning fojialari hali ham aniqroq, she'riyat kamroq, klassitsizm tamoyillarini yangi ta'lim muassasalari standartiga aylantirish boshlandi. O'zining estetik ko'rinishi ortida Volter Bouv klassikadir. Klassik tragediya tizimida g’oliblik – yuksak uslub, kompozitsiyaning ixchamligi, birlik teginishi. Ammo ma’lum vaqtdan beri dahshatli fojia repertuarining lageri – sahnaning kufrligi, sahnalarning statik tabiati, har qanday o’ziga xos effektlarning ko’rinishi meni qoniqtirmaydi. O'zining falsafiy perekonannya orqasida shahvoniy, Volter, atirgulga, nigohlar guvohi bo'lgan va boshqalarning ko'z o'ngida - yulduzlar bir necha bor oldingi sahifalarda, varaqlarda, nazariy ijodlarda so'zlagan. Tszim va Shekspirning nusxasini olish. Men ingliz dramaturgini "bilimning yetishmasligi" (go'yo eski kunlardan kelib chiqqan qoidalarni bilmaslik), qo'pollik va odobsizlikda, "munosib to'xtatib turishda", yuqori va past uslubning mavjudligida ayblayman. , fojiali kun , yogo dramalarining keskinligi va dinamizmi. Volterning tragediyalari dolzarb shubhali muammolarga bag'ishlangan, ammo yozuvchi o'z ijodini kengaytirish orqali maqtovga sazovor bo'lgan: diniy murosasizlik va aqidaparastlik, siyosiy janjal, istibdod va zulmga qarshi kurash 10 Derjavin K. N. Volter. M., 1946 yil . oldida, xuddi namoyishchilar kabi. An'anaviy "Edip" (1718) tragediyasida allaqachon mifologik syujet xudolarning shafqatsizligi va qurbonlarning mavjudligi haqida fikr yuritish, chunki ular zaif odamlarni yovuzlikka aylantiradi. Eng so'nggi fojialardan biri - "Zair" (1732) da hikoya Blizkoe Skhody bo'ylab sayohatlar davriga to'g'ri keladi. Xristianlar va musulmonlarning qarama-qarshiligi birinchisini qoralash uchun amalga oshirilmagani aniq. O'sha bag'rikeng Sulton Orosmonga nasroniylarning murosasiz yuzlariga qarshi turish uchun, chunki ular uni Zairdan ko'rishadi - haramda yovuz nasroniy ayol, uni sevgan Orosmonining sevgilisi sifatida ko'rishmaydi. Francais sevgilisigacha. Zaire bilan birodaringiz bilan, beixtiyor Orosman bilan mehribon munosabatda bo'lib, fojiali rishtaga olib keling - Orosman chatu Zaireda, da haydab, uning rahm-shafqatini bilib, o'zigaí̈ qo'l qo'ydi. “Zayiriy” va “Otello” o‘rtasidagi syujet chizig‘ining o’xshashligi Lessing tomonidan katta tanqidlar uchun harakatlantiruvchi kuchga aylandi. Biroq Volter qahramonning qalb nuri ochilishida Shekspir bilan bellashishdan tortinmadi. Yogo zavdannyam buyuk insoniy tuyg'ulardan ustun turadigan diniy murosasizlikning fojiali merosini ko'rsatadi. Topganlar va Volterning badiiy tanazzulini yashaganlar bu falsafiy hayotdan ko’z yumadi. Butun janr Maorif davrida va asosiy muammolar va badiiy qarashlarni tanlashda shakllangan. Bunday teri holatining markazida falsafiy tezis yotadi, chunki u bildirishning butun kursi bilan ko'tarilishi yoki shunchaki xabardor qilinishi kerak. Ismning o'zida hech qanday ishora yo'q: "Zadig, abo Share" (1747), "Memnon, abo insonning hukmi" (1749), "Kandide, abo optimizm" (1759). Volterning "Kandid" qissasining eng muhim va ahamiyatli tomoni shundaki, bu falsafiy burilish nuqtasi bo'lib, u Prussiya va Lissabondan er yuziga burilish davrini yozuvchining guvohligida aks ettirilgan. Leybnitsning "yaxshilik va yovuzlik uyg'unligi" haqidagi optimistik g'oyasi, umuman olganda "yosh avliyolarning eng go'zali" bo'lgan sabab-oqibat va hayajonli bog'lanish, nihoyat, bosh qahramon - kamtarin hayotini kuzatib boradi. va mehribon , de vin vikhovuvsya rahm-shafqat tashqari, yollashda zo'rlovchi ishga ergashish, katuvannya spitsruthenami (Volterning Prussiya dushmanlariga qarshi oy urushi paytida), egri rivojlanishi va askarlarning talonchilik rasmlari, men o'rtasida bo'laman. yer. x haydab (ale, oxirigacha emas!), qo'yib yuboring (ale, qo'ng'iroqí̈ qilma!), keyin badbo'y hidni tiriltir; Sevish, ajratish, uyg'onish, endi, baxtli oshiqni bilish va baxtli bo'lish, agar yoshligidan bu go'zallik yo'qolmagan bo'lsa. Nimechchinidan Portugaliyaga, Nove Svitloga, Eldoradoning utopik eriga ko'chib o'tishda, de oltin va qimmatbaho toshlar oddiy toshlar kabi erga dumalaydi; Qahramon Yevropaga va nareshtiga aylansin, Turechchini tinch lojasini bilish, mevali bog'ni etishtirish. Qarama-qarshilikning o'zi allaqachon oddiy bo'lib, dramatik podíy bilan to'lib-toshgan bo'lib, u grotesk muloqot uslubiga xos bo'lgan yni engib o'tadi. Kand í� і dom i bezperervnu f і losofsku superechku m і zh leybn і ts і antsem Pan ґ losom, pesim і stom Martin, Yaky postupovo, navcheny zhitt є vim dosv і dom, pochina є tanqidiy uchun staviti optim і stichno ї uchun optim і stichno ї uchun optim і stichno ї Donoso zv'yazku pod і y ustida ta'sir The Yogo nespod і vanimi paradoksal burab str і mkoyu zm і noyu ep і zod і v, dekorats і y i personazh і v viyavlya є tsya nanizanoyu ning ídpovídaê: "Tse vi yaxshi dedilar, garchi bizning bog'imizni to'kib tashlashga muhtoj bo'lsalar ham." Bunday tushuncha, Volterning fikriga ko'ra, yorug'likning boshqa ikkita tushunchasi o'rtasida tanlov sifatida qo'shiq aytishning asossiz usulini anglatishi mumkin. Volterning asosiy ijtimoiy-siyosiy qarashlari rivojlanayotgan frantsuz burjuaziyasi demokratiyasi mafkurasini aks ettirdi va eskirgan feodal rejimini aks ettiradi. Volter asl falosofik g'oyalarni ilgari surgan mutafakkir emas edi, u jamiyatning falsafiy ma'rifatlari uchun juda ko'p narsa qildi. Volterning barcha asarlarining asosiy yo'nalishi - bu antiklash zonmasida, antiklashlarBalizm. U butun umri cherkovga, diniy murosasizlik va fanatizmga qarshi kurashdi. Volterning adabiy merosi juda katta. U bir necha o'nlab hajmlarda insholar uchrashuvi bo'lib o'tgan yuzdan ortiq asarlar yozilgan. U spektakllar, hikoyalar, jurnalistika yozdi. Volterning falsafiy qarashlari "falsafiy harflar" (1733), "Metafizika" (1734), "Nyuton falsafasi asoslari", falsafiy hikoyalar, falsafiy hikoyalar. Volter faylasuf sifatida faylasuf ontologiya va gnoseologiyaning tub savollariga qiziqdi. Ammo uning asosiy e'tiborini jamiyatda bo'lish va boshqarish muammosiga qaratilgan. 2.2. Volterning falsafiy qarashlarida ilgari surilgan inson masalasining bugungi kundagi ahamiyati Falsafa Volterning asosiy vazifasi insoniyatning asoslari, insonning shaxsiyati va uning ijtimoiy tashkilotning shakli uchun insonning shaxsiyati va munosabatlarining ta'rifini ko'rib chiqdi. "Inson va jamiyatning ilohiy muammosi (Russoning ziddo bilan ziddo, hatto namunalar hamjamiyat tomonidan yashaganligi va" ijtimoiy ahvol "tabiiybu insoniyat) - bu xronologik va bu muammo bilan boshlanadi, bu xronologik va shartli ravishda boshlanadi. Unga u bilan bog'liq, hatto unga boshqa biron bir mafkuraviy muammolarni talqin qilish va ba'zan haqiqatni chalg'itish bu "Volterskiy desma" ning "ijtimoiy" tortishuvi bilan sodir bo'ldi. " Kuznetsov P. Biror kishining yangi tushunchasini yaratishda Paskalning falsafiy va diniy antropologiyasi bilan qarama-qarshiliklari hal qiluvchi rol o'ynadi.Volterning xristianligi uchun, barcha dinlar singari, xurofot. Biroq, Frantsiyada xristianlik Paskalning yuzida daho apologini topdi. Paskalga hujum qilish va uning ba'zi g'oyalarini rad etish, Volter frantsuzcha xristian urf-odatlarining eng bardoshli asoslarini buzdi. Falsafiy romanlar va hikoya Volterning eng muhim qismidir. 1746 yilda Volter "Tinchlik yoki buvi kabi tinchlik" 11 deb yozadi va u falsafiy tarixga kirgan 11 Elistratova A.A. Ingliz tilidagi “Prospekt davri” romani. M., 1966 yil bir qator roman va etakchilarni ochgan etakchilikka va etakchilarni ochgan. Ushbu janrda u 1775 kishiga, ya'ni deyarli o'ttiz yil davomida harakat qiladi. Volterning o'zi ularni "qataladi" deb atadi va ularga jiddiy ma'noga ega emas. U ularni osongina yozgan, asosan o'zining ajoyib do'stlari masxara qilish uchun. Katta asar bu ishlarni chop etishga ko'ndirilgan - avval ular ro'yxatlarda tarqatilgan. Falsafiy nasriy prosining rivojlanishidagi Volterning badiiy qidiruvi uni Frantsiyada maxsus janrini yaratishga olib keldi. Volter uchun falsafiy romanda (hikoya) asosiy narsa ma'lum bir falsafiy tizim yoki g'oya bilan qarama- qarshilikdir. Bu sarlavha ularning o'zi bilan ko'rsatilgan. Aytish mumkinki, falsafiy g'oya ularda shakllangan - "Zaktik yoki taqdir", "Ofli yoki taqdiri", "Omnon yoki insonning donoligi", "Bobil yoki dunyo", "Bobil yoki dunyo", nima bor. Rim (hikoya) Volter, belgilar emas, balki juda g'oya sarguzashtlarining hikoyasi sifatida qurilgan. Bu g'oya bema'ni yoki nomuvofiq haqiqiy haqiqat sifatida duch keladi. "Tasdiqlash" usuli eksperimentaldir, bu erda belgilar sarguzashtlari dastlabki falsafiy posilka posilkasining bema'niligini izchil tasdiqlaydi. Tajribaning harakatchanligi yolg'on g'oyaning yaqinlashishi bilan bog'liq. Volterskaya falsafiy hikoyasi ("Memnon yoki inson donoligi"; "Zadiig"). Ko'pincha Volter bilan belgilangan hikoyaning asl ketma-ketligida ko'rsatilgan, bu hikoyani ochadi. Volter voqealar va belgilar anchajalarlari haqida ochiq muzokaralar, anakronizm, fitna parabolalari, fantastika ("MicroMasa"). Falsafiy nazariyalarni parodik nazariyani tahlil qilish, u bilan Muallif oqlangan Volter falsafiy prosida tashkil etilgan Volterning falsafiy prosida tashkil etilgan adabiy shakllar va janrlar. Shunday qilib, "ochiq" - bu sevgilarning ajoyib parchasi sarguzasht roman. Volter o'zining falsafiy qismini taniqli adabiyotni o'zgartirishga olib keladi, bu odatdagi kontsentsiya muhitini oshiradi. "Zadiiga" taniqli sharqona manzarasi fransuz adabiyoti Asrning birinchi yarmi. Ba'zi Volterning xiyobonida yangi muhokamaning xususiyatlarini qayd etish mumkin. Ular bebaho g'oyalarni va raqiblarini muhokama qilish, ba'zida dialogik shakl ("Chesterfild Chesfeld va Kapellan Gudman") munozarasi sifatida qurilgan. Noma'lum va Volter qo'lidagi muallifning falsafiy pozitsiyasi deklaratsion iboraga ega emas. Bu shubhasiz finalning ochiqligini aniqlaydi. Muallif, go'yo o'quvchilarni munozarada ishtirok etishga taklif qiladi. Falsafiy Volkaning mol-mulkida, biz behuda psixologiyani, qahr-psixologiyani izlay boshladik inson belgilari yoki tushunarli sxemasi. Ulardagi asosiy narsa juda aniq satirik tasviri. Ijtimoiy yovuzlik, shafqatsizlik va mavjud jamoat institutlarining ma'nosizligi. Bu qo'pol haqiqat va dunyoning falsafiy talqinlarining haqiqiy ahamiyatini tekshiradi. 1722 yilda Volter Markiz de Rupelmond bilan birgalikda Gollandiyaga qisqa sayohat qildi. O'z sherigining inson o'z hayotini nasroniy dinining ko'rsatmalariga muvofiq qurishi kerakligi haqidagi savollariga javob berib, Volter 1722 yilda "For va qarshi" antiklerikal she'rini yozdi va avvalgi shunga o'xshash she'riy mulohazalar tsiklini umumlashtirdi. O'zini Lukretsiyning izdoshiga aylantirgan Volter falsafa yordamida zararli xurofotlar va muqaddas yolg'onni fosh qilish, odamlarni "oxirgi dunyo"dagi taqdirlari haqidagi g'amgin fikrlardan xalos qilish, ularga shunday yashashga o'rgatish zarurligi haqida yozadi 12 . bu dunyoviy, yagona haqiqiy dunyoning hayotiy manfaatlari. Printsipial jihatdan har qanday dinda ilohiy vahiy borligini inkor etgan Volter, ayni paytda rahmdil Xudoga muhabbatni targ’ib qiluvchi nasroniy dini, aslida, uni “biz nafratlanishimiz kerak bo’lgan” zolim zolim sifatida ko’rsatishini isbotlaydi. Shunday qilib, Volter nasroniylik e'tiqodlari bilan hal qiluvchi tanaffusni e'lon qiladi: "Ushbu noloyiq suratda men hurmat qilishim kerak bo'lgan Xudoni tan olmayman ... men nasroniy emasman ..." Volter xristian diniga qarshi bu e'tirozni nashr etishga qaror qildi - bundan tashqari, anonim - atigi o'n yil o'tgach, va bunday ehtiyot chorasi ortiqcha edi. She’r ko‘p shov-shuvga sabab bo‘ldi. Ruhoniylar uning qoidalarini ko'plab rad etishdi va Volterni qattiq jazolashni talab qilishdi, chunki hamma uning muallifi ekanligiga ishonch hosil qildi. Hokimiyat tomonidan javobgarlikka tortilgan Volterning aytishicha, she'r o'sha paytda vafot etgan Abbot Choulier tomonidan yozilgan. Ular unga 12 . Jirmunskiy V. M . Ijodiy tarix "Fausta" // Jirmunskiy V. M. Nimetskiy tarixidan Narisi klassik adabiyot ... L., 1972 yil. ishonishmadi, lekin uning muallifligini tasdiqlovchi dalil topilmadi va ish to'xtatildi. O'zini bunday balolardan oldindan himoya qilgan Volter keyinchalik ta'qibga sabab bo'lishi mumkin bo'lgan ko'plab asarlarini taxalluslar bilan nashr etdi. Umrining oxiriga kelib, bu taxalluslar soni 110 ga yaqinlashdi! 1723 yilda Filipp d'Orlean vafotidan keyin Lui XVning uzoq hukmronligi boshlandi, u faqat 1774 yilda tugadi. Bu qirol taxtga o’tirgan yili Volterning “Liga she’ri” Fransiyada yashirincha nashr etilgan. She’rda XVI asrdagi diniy urushlarning dahshatli manzarasi tasvirlangan. 1725 yil oxirida Volterni de Roganning xizmatkori tayoq bilan kaltakladi. Shunday qilib, de Rogan taniqli shoir va dramaturgdan o'zining "ustunligini" isbotladi, chunki u "yuqori jamiyat" oldida barb almashishda raqobatda mag'lub bo'ldi. Volter de Roganni duelga chorlamoqchi bo'ldi. Buning uchun u Bastiliyaga yuborildi va ikki haftalik qamoqdan so'ng unga Parijni tark etish buyurildi. Volter o'zining surgun joyi sifatida Angliyani tanladi, u erga 1726 yil may oyida keldi va u erda taxminan uch yil yashadi. Volter bu erda zamonaviy frantsuz madaniyatining eng yirik vakili sifatida sharaf bilan kutib olindi, ingliz aristokratiyasi doiralarida qabul qilindi va 1727 yilda Jorj II nomi bilan Angliya qiroli bo'lgan taxt merosxo'riga taqdim etildi. Volter mashhur diniy faylasuf S.Klark bilan, shuningdek, ingliz idealizmining o sha davrdagi eng muhimʻ namoyandasi J. Berkli bilan uchrashib, suhbatlashdi. Ingliz tilini tezda o'zlashtirgan Volter Bekon, Xobbs, Lokk, Tolandning falsafiy asarlarini o'rgandi va ingliz deistlarining nasroniy dini haqida tanqidiy tadqiqotlar o'qidi. Volter bularning barchasini qizg'in ijodiy faoliyat bilan birlashtiradi. U dostonini qayta ko’rib chiqadi va to’ldiradi, unda diniy aqidaparastlikni qoralash motivini mustahkamlaydi. "Henriada" nomini o'zgartirib, 1728 yilda Londonda Angliya qirolichasiga bag'ishlab nashr etilgan. Va she'r yana muhim muvaffaqiyat bilan birga keladi. Unga ilova sifatida “Epik she’riyat tajribasi” estetik asari va Volterning tarixga oid birinchi asari “Fransiyadagi fuqarolar urushlari tajribasi” nashr etilgan. U yangi fojialar va tarixiy tadqiqotlar ustida ish boshlaydi, shuningdek, Angliya haqida kitob yozishni rejalashtirmoqda. Ushbu ijodiy rejalarning amalga oshirilishi Volter Frantsiyaga qaytganidan keyingi dastlabki besh yilni to'ldirdi. Bu vaqt ichida u to'rtta fojia yozdi, ulardan Zaire (1732) Volter dramaturgiyasining eng yuqori yutug'i bo'ldi (jami ellikdan ortiq asar bor), "Karl XII tarixi" (1731) esa Volterni ulug'lagan. buyuk tarixchi. Nihoyat, 1733-yilda Angliyada “Ingliz millatiga oid maktublar”, 1734-yilda Fransiyada “Falsafiy maktublar” sarlavhasi ostida Volterning shu davrdagi eng muhim asari nashr etildi va u haqli ravishda “birinchi bomba” degan nom qozondi. "U "eski tartib" ga tashladi. Falsafiy maktublar ingliz institutlarini, ingliz tafakkurini ideallashtirdi va Frantsiyadagi institutlar va onglarning holatini eng quyuq ranglarda bo'yadi. Volter ingliz falsafasining xarakteristikasiga katta e'tibor berdi, uning eng katta yutug'i F.Bekon va ayniqsa Lokk ta'limotini hisobladi. U ularning empirik-sensualistik materializmini nafaqat sxolastikadan, balki Dekartning ratsionalistik "metafizika"sidan ham o'zining ta'kidlangan idealizmidan ustun qo'ydi, uni Malebransh boshchiligidagi o'sha paytdagi nasroniy "modernistlar" qabul qildi 13 . Volter Bekon-Lokkin falsafasini Nyuton fizikasi bilan bog’lab, uning Dekartning fizik nazariyasidan inkor etib bo’lmaydigan ilmiy ustunligini ko’rsatib, uni Volter “dunyo haqidagi roman” sifatida tavsifladi. Frantsiya hukumati muallifni hibsga olish to'g'risida buyruq chiqardi va kitobning o'zi Parij parlamentining hukmi bilan yoqib yuborildi. Volter Gollandiyaga ketishga muvaffaq bo'ldi. Vaziyat biroz tinchilgach, u jimgina o'z vataniga qaytdi, lekin o'n yil davomida Parijda paydo bo'lishni xavf ostiga qo'ymadi. O'n yildan ko'proq vaqt davomida u o'zining sevgilisi Markiz du Châtelet bilan Shampandagi Cireuil-sur Blez qasrida yashadi. Ikkalasi ham nafaqat "nozik ehtiros ilmi" bilan, balki tabiiy fanlar, shuningdek, metafizik mulohazalar va Injil tanqidlari bilan shug'ullangan. Ular o'z laboratoriyalarida soatlab ishladilar va Parijga, Qirollik akademiyasiga o'z tajribalari haqida hisobot yubordilar. Volter va Madam du Châtelet o'rtasidagi hamkorlik ularning sevgi hikoyasi tugaganidan keyin ham davom etdi. Volter dramaturg va shoir sifatida samarali faoliyatini davom ettirib, falsafiy muammolarni jiddiy rivojlantirishga kirishadi. Volterning hayoti davomida birinchi, dastlabki va nashr etilmagan, uning falsafiy fikrlari to'plami "Metafizik 13 Tarix chet el adabiyoti XVIII-modda. M., 1999 yil . risola" (1734) edi. Chop etilgan "Paskalning fikrlari haqida eslatmalar" (1734, 1743) va ikkita she'rida - "Dunyoviy odam" (1736) va "Inson haqida nutq" (1737) Volter inson muammosini yangi falsafiy tushunishni taklif qiladi. "Nyuton falsafasining asoslari" (1738) asarida Volter o'zining ham falsafiy, ham tabiiy- ilmiy qarashlarini ochib beradi. Bu davrda u fizika sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlari bilan jiddiy shug’ullandi, “Olovning tabiati va tarqalishiga oid tajribasi” Fanlar akademiyasi tomonidan faxriy taqrizga sazovor bo’ldi. Falsafa ilohiyot va metafizikaning antitezisi sifatida "eski tartib" ga qarshi kurashning nazariy bayrog'iga aylanadi, Volterning barcha asarlarining g'oyaviy asosiga aylanadi. Volter ko’rib chiqilayotgan har qanday masalani “falsafa chirog’i” bilan yoritishga intiladi. Bu tabiat, inson, jamiyat va jahon tarixini tushunishda butun bir qator yangiliklarga olib keladi. 1745-1746 yillarda u yangi ishining birinchi parcha- parcha natijalarini nashr etdi. 1756 yilda Volter tomonidan "Umumiy tarix, xalqlarning axloqi va ruhlari bo'yicha tajriba" ning uchta jilddan iborat birinchi, keyinchalik sezilarli darajada kengaytirilgan nashri chiqarildi. 1736 yil avgust oyida Volter Berlindan Prussiya valiahd shahzodasidan uning ishiga qoyil qolgan maktub oldi. Ushbu maktub bilan ochilgan uzoq muddatli yozishmalar Volterda faylasuf sifatida hukmdorlarga o'zlari va xalqlari uchun foydali maslahatlar bera oladi va berishi kerak, degan ishonchni shakllantirishga turtki bo'ldi. U "Prussiya valiahd shahzodasiga bilimning suveren uchun foydalari to'g'risida" tavsiyanoma yozadi (1736). Bu nafaqat Prussiyaning bo'lajak hukmdorining obro'sini oshirdi, balki ayni paytda Volterning o'zi ham obro'-e'tiborini oshirishga yordam berdi. 1740304 yilda Volter muxbiri Fridrix II nomi bilan toj kiyganida, Frantsiya hukumati Volterning u bilan ishonchli munosabatlaridan manfaatdor bo'ldi. U Volterga Avstriya vorisligi uchun urushda Frantsiyaning ittifoqchisi bo'lgan Fridrix II ning tashqi siyosat rejalarini oydinlashtirishga yordam berish iltimosi bilan murojaat qildi. Volter buni o'z vatanidagi hokimiyat uning fikrini tinglashga tayyor ekanligining birinchi belgisi sifatida qabul qildi va u muvaffaqiyatli emas, nozik diplomatik missiyani bajardi. Shundan so'ng, o'zining yuqori martabali do'stlarining saroyidagi ta'sirining kuchayishi va unga Markiz de Pompadur qirolining bekasi dramaturgi sifatida munosabati tufayli Volter nafaqat Parijga, balki qaytish imkoniyatiga ham ega bo'ladi. Versalga tashrif buyurish uchun u kamerlen va saroy tarixchisi etib tayinlanadi. Biroq, Lyudovik XV hech qanday holatda Volterga o'z shaxsi uchun falsafiy ustoz rolini o'ynashga ruxsat bermadi, bu esa u ishtiyoq bilan intildi. 1746 yil aprel oyida Frantsiya akademiyasiga saylanish (o'sha yili Volter Rossiya Fanlar akademiyasining faxriy a'zosi bo'ldi) Volterning Versaldagi haqiqiy rolidan hafsalasi pir bo'lgan va ko'plab tuhmatchilarning g'azabi kuchayib borayotgan paytda sodir bo'lgan edi. sud doiralarida uni shaxs, yozuvchi va mutafakkir sifatida tuhmat qilish uchun shov- shuvli kampaniya boshladi. O'zidan qochib ketgan saroy a'zolari haqidagi o'ta nomaqbul bayonoti uchun ta'qiblardan qo'rqib, Volter 1746 yil oktyabr oyida Parijdan qochib ketadi va bir necha hafta Manks gertsogi qal'asida yashirinadi. Bu yerda Versal hayoti va undagi ishtirokini tanqidiy tushunib, Volterni shuhrat qozongan falsafiy roman janrida yorqin debyut bo’lgan “Babukaning ko’rinishi”ni yozadi 14 . Volterning ushbu janrdagi eng muhim asarlari: Zadig (1747), Mikromegas (1752), Skarmentadoning sayohat hikoyasi (1756), Kandid (1759), Oddiy fikrlash (1767), Bobil malikasi (1768), " Amabedning maktublari” (1769), “Jenni hikoyasi” (1775). 1748 yil boshida Volter Syraga qaytib keldi va 1749 yilda "ilohiy" Emiliya vafotidan so'ng, Markiz du Châtelet bir muddat Parijda yashadi. 1750 yil o'rtalarida Volter Fridrix II ning uzoq davom etgan so'rovlariga ko'ra Berlinga keldi. Avvaliga Prussiyadagi hayoti uni hayratda qoldirdi. Faylasuf qirolning e'tiboridan va o'zining eng dadil mulohazalarini erkin fikrlashi bilan tanilgan odamlar (ular orasida jangari materialist La Mettri ham bor edi) ichida bemalol ifoda eta olganidan xursand edi. Ammo Volterning vazifalari Prussiya qiroli tomonidan frantsuz tilida yozilgan asarlarni adabiy tahrir qilish bilan chegaralangan. Volter hukmlarining mustaqilligi Fridrix II uchun nomaqbul bo'lib chiqdi. 1753 yil boshida Volter qirollik saroyidagi vazifalaridan iste'foga chiqdi va Germaniyani tark etdi (ilgari Prussiya monarxining buyrug'i bilan Frankfurtda uy qamog'ida bir oydan ko'proq vaqt o'tkazgan). Shundan so'ng, Volter endi 14 . Sokolyanskiy M. G. Zakhidno-yevropa romani Dobi Prosvitnitstva. Tipologiya muammolari. Kiev; Odessa, 1983 yil monarxlarni, hatto eng "ma'rifatli"larni ham ziyorat qilishni, ularning xizmatiga kirishni va umrining oxirigacha sudda yashashni xohlamadi (u, xususan, Avstriya imperatori Mariya Terezaning tegishli taklifini rad etdi). 1754 yil oxirida, Volter, Fransiyaning Plombière shahridagi suvlarda davolanish kursidan so'ng, beva qolgan jiyani Mari Luiza Denis (o'shandan beri u bilan deyarli doimo uy bekasi bo'lgan singlisining qizi) hamrohligida. boyligini meros qilib oldi), Shveytsariyaga keladi. Bu erda u Jeneva yaqinidagi ko'chmas mulkni, uni "quvonch" deb atagan va Lozannadagi uyni sotib oldi. Ammo hatto respublikachi Shveytsariyada ham Volter o'z hayotining xavfsizligini topa olmadi. Shveytsariyadagi mulki va uyidan voz kechmasdan, Volter 1758 yil 24 dekabrda Frantsiyaning ushbu mamlakat bilan chegaradosh Gex tumaniga ko'chib o'tdi va u erda ikkita mulkni - Turna va Fernetni sotib oldi, ikkinchisi uning asosiy qarorgohiga aylandi. U yangi turar joyning afzalliklarini shunday tushuntirdi: “Men chap qo’lim bilan Yura tog’lariga, o’ng qo’lim bilan Alp tog’lariga suyanib turaman, Jeneva ko’li to’g’ridan-to’g’ri dalalarim ro’parasida, Fransiya chegarasida go’zal qal’am bor, Jenevada Delice boshpanasi va Lozannadagi yaxshi uy. Bir teshikdan ikkinchisiga o'tish orqali men shohlar va qo'shinlardan qochib qutula olaman. Bu yerda Volter butun Yevropadan mehmonlarni qabul qildi. U nihoyatda badavlat odam sifatida nihoyatda hashamatli turmush tarziga ega bo'ldi. Volterning boyligi turli manbalar, yuqori martabali amaldorlarning nafaqalari, otasining merosi, asarlarni nashr etish va qayta chop etish uchun gonorar, unga tegishli lavozimlarni sotish va moliyaviy chayqovchilikdan tushgan mablag’lar hisobidan to’ldirildi. 1776 yilda Volterning yillik daromadi ikki yuz ming livrni tashkil etdi, bu Ferni patriarxini Frantsiyadagi eng boy odamlardan biriga aylantirdi. 65 yoshga to’lganidan keyin ham u yuzlab maktublar jo’natib, ko’plab adabiy va falsafiy asarlarni nashr etishda davom etdi. Taxtga o'tirganidan ko'p o'tmay, o'zini ensiklopediyachilar shogirdi deb e'lon qilgan rus imperatori Yekaterina II Volterning eng taniqli muxbiri bo'ldi. Sudlardan uzoqda, Volter Evropa monarxlariga har qachongidan ham samaraliroq ta'sir ko'rsatdi, ularga xalqlar oldidagi burchlari haqida maslahat va ko'rsatmalar bilan murojaat qildi. XULOSA Volterni nafaqat zamonaviy fransuz madaniyatining eng buyuk namoyondasi, balki adolat va insoniylik uchun shonli kurashchi bo’lgan parijliklar tomonidan berilgan g’ayratli kutib olish hukumatni uni yangi shtatdan haydab chiqarish g’oyasidan voz kechishga majbur qildi. Volter ingliz faylasufi Lokkning empirizm tarafdori bo’lib, uning ta’limotini o’zining “ falsafiy maktublarida” ilgari surgan, bir vaqtning o’zida fransuz materialistic falsafasining, xususan, baron Golbaxning raqibi bo’lgan, unga qarshi “ Memiusning Sitseronga maktubi” yo’naltirilgan. Volter tabiiy huquq maktabining vakili sifatida, har bir shaxs uchun ajralmas tabiiy huquqlar mavjudligini tan oladi: erkinlik, mulk, xavfsizlik, tenglik. Tabiiy qonunlar bilan bir qatorda faylasuf ijobiy qonuniyatlarni ham belgilaydi, ularning zaruriyati “ odamlar yovuz” ekanligi bilan izohlanadi. Ijobiy qonunlar insonning tabiiy huqularini kafolatlash uchun ishlab chiqilgan. Ko’pgina ijobiy qonunlar faylasufga adolatsiz bo’lib tuyuldi, ular faqat insoniy nodonlikni o’zida mujassam etgan FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Qiyomiddin Nazarov. Jahon Falsafasi. Toshkent 2004.233-bet 2. Anikst A. A. Gyotening Faust asari. M., 1979 yil. 3. Qiyomiddin Nazarov. G’arb falsafasi. Toshkent 2004.156-bet 4. Elistratova A.A. Ingliz tilidagi “Prospekt davri” romani. M., 1966 yil. 5. I.Yu. Yusupov. Falsafa . Toshkent 1999. 135-bet 6. Tarix chet el adabiyoti .XVIII-modda. M., 1999 yil. 7. Adabiyotda tarbiya muammolari. M., 1970 yil. 8. Sokolyanskiy M. G. Zakhidno-yevropa romani Dobi Prosvitnitstva. Tipologiya muammolari. Kiev; Odessa, 1983 yil. 9. Urnov D.M.Robinson va Guliver. Ikki ulush adabiy qahramonlar .M., 1973 yil. 10. Fedorov F. P. Gyotening "Faust" asari. Riga, 1976 yil. Internet manbalari 1. http:// www.ziyo.uz 2. http://www.lex.uz 3. http://www.ziyonet.uz 4. http://www.kitob.uz 5. http://www.kutubxona.uz

VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARI MUNDARIJA KIRISH ..........................3 I BOB. VOLTERNING IJTIMOIY- FALSAFIY QARASHLARI. VUJUDGA KELISHI, TA’LIMOTI 1.1.Volterning ijtimoiy falsafiy ta’limoti vujudga kelishining shart- sharoitlari.....................4 1.2Volter falsafiy qarashlarining ahamiyati..........7 II BOB. VOLTERNING FALSAFIY QARASHLARIDA TARIX VA INSON MASALASI 2.1.Volterning falsafiy qarashlarida tarix va din masalasining yoritilganligi........................15 2.2.Volterning falsafiy qarashlarida ilgari surilgan inson masalasining bugungi kundagi ahamiyati.................23 XULOSA .......................32 FOYDANILGAN ADABIYOTLAR ............33

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va mukammaligi: Volter jahon madaniyatining eng yirik namoyondasi hisoblanadi. Volterning tarixiy roli birinchi navbatda, uning tashabbuskor bo’lganligi bilan belgilanadi.volterning yeana bir yetakchi tamoyili din erkinligiga ishonish edi. U butun umri davomida diniy zo’ravonlik va ta’qiblarga keskin norozilikbildirgan olimdir. Volterning o’zi zamonaviy demokratiydan yiroq bo’lsa ham, u kuchli, ammo ma’rifatli monarxiyani Afzal ko’rar edi, uning g’oyalarining asosiy qismi ierarxik boshqaruvning har qanday shakliga aniq qarshi edi. Shunday ekan, Volter tarafdorlarining aksariyati demokratiyani qabul qilgan bo’lsa, ajabmas. Shunday qilib, uning siyosiy va diniy g’oyalari fransuz ma’rifatida asosiy oqim edi. U jiddiy va qobiliyatli tarixchi ham edi. Uning eng muhim asarlaridan biri jahon tarixidagi “ Xalqlarning urf-odatlari va ruhi haqida ocherk edi. Bu kitob tarixga oid ko’pgina oldingi asarlardan ikki jihati bilan farq qiladi: Birinchidan, Volter Yevropa dunyoning kichik bir qismi ekanligini tan oldi va shuning uchun o’z asarining muhim qismini Osiyo tarixiga bag’ishladi, ikkinchidan, u tarixga oid fikrga qo’shildi. Madaniyat tarixi siyosiy tarixdan muhimroqdir. Shunday qilib, uning kitobi podshohlar va ular boshlagan urushlardan ko’ra ko’proq ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar va san’atning rivojanishga bag’ishlangan. Volter transsendentalni bilish ( masalan, ruhning o’lmasligi va inson irodasi erkinligi masalasini hal qilishda) mumkin emas deb hisoblagan va ayniqsa dogmatism tufayli cherkovga qarshi g’ayrat bilan kurashgan. U madaniyatning qadriga e’tibor qaratdi, insoniyat tarixini insonning taraqqiyot va maorif uchun kurashi tarixi sifatida ko’rsatdi. Volter fanga “ Tarix falsafasi” iborasini kiritganligi bilan alohida ajralib turadi. Moddiy ne’matlarga ega bo’lish uchun Volter faylasuf va pedagog sifatida hech qachon o’z e’tiqodidan voz kechmaganligi bilan boshqa faylasuflardan ajralib turadi. 1 1 www. ZiyoUz.com

I BOB. VOLTERNING IJTIMOIY- FALSAFIY QARASHLARI. VUJUDGA KELISHI, TA’LIMOTI

1.1.Volterning ijtimoiy falsafiy ta’limoti vujudga kelishining shart- sharoitlari Volter (1694-1778) Mari Fransua Arue fransuz yozuvchisi, psixologi, faylasufi, tanqidchi-publitsisti, tarixchisi. Mari Fransua Aruening taxallusi Volterdir. Parij teatri sahnalarida «Edip» tragediyasi shon-shuhrat keltirgandan so’ng, shu taxallusni olgan. Volter Parijda, notarius oilasida tug’ildi. Oilasi o’sha davrdagi aristokratlar davrasida yaxshi mavqega ega edi. Cho’qintirgan otasi uni yoshligidan boshlab erkin fikrlashga o’rgatdi. Kollejda ta'lim oldirdi, lekin otasi orzu qilgan yo’ldan bormadi. Natijada keyinchalik moddiy tomondan o’g’lini qo’llab-quvvatlamadi. Turmush tarzini yaxshilash maqsadida moliyaviy ishlarda qatnashdi. Bu bilan o’zining ijtimoiy va ijodiy faoliyatini ham yo’lga qo’ydi. Shaxsiy faoliyati natijasida kundalik hayotda mulkdorlar toifasini mavjud ijtimoiy tuzum bilan kelisha olmasligini seza boshlaydi. Shu bilan birga diniy faoliyat sir- asrorlari bilan yaqindan tanishadi. Oqibatda o’z davridagi ijtimoiy tuzum va diniy fanatizmga qarshi kurash boshlab yuboradi. Siyosiy erkinlik g’oyasini xalq ommasi o’rtasida tinmay targ’ib qildi. Bu faoliyati hukmron doiralarda qoralanib, ikki marta (1717, 1725) qamaldi. Umrining talaygina qismini surgunda o’tkazdi. Angliyaga surgun bo’lgan davrida u mamlakatning madaniyati, ijtimoiy hayoti bilan yaqindan tanishadi, uni Fransiya hayoti bilan solishtirib ko’radi. Bu esa o’z navbatida Volter ijodida o’z aksini topdi, keyinchalik bu haqda yirik asarlar yoza boshlaydi. Bular jumlasiga quyidagilarni olish mumkin: «Faylasuf maktublari» (1733), «Metafizika to’g’risida traktat» (1734), «Nyuton falsafasi asoslari» (1738), «Falsafa lug’ati» (1764-69), «Johil faylasuf» (1766), lirik she'r, poemalari, «Bekriada», «Brut», «Orlean qizi», «Sezarning o’limi» dramalari va boshqalar. Bu asarlarning barchasida Volter o’z davrining buyuk ma'rifatparvari sifatida shakllandi 2 . Uning bu faoliyati, ayniqsa, Rossiyada ijobiy baholandi. Rossiyada volterchilik oqimining kelib chiqishiga uning ta'limoti asos bo’ldi. Volter faoliyatining ta'sirida rus ma'rifatparvarlari: P.P.Popovskiy, D.Sanichkov, I.Ya.Tretyakov, A.Ya.Polenov, Ya.P.Kozelskiy, N.I.Novikov, D.I.Fonvizinlar yetishib chiqqanlar. 2 Qiyomiddin Nazarov. G’arb falsafasi.Sharq nashriyoti. Toshkent- 2004. 113-b

Bu mutafakkirlar Rossiyadagi feodal krepostnoy tuzumga qarshi faoliyat ko’rsatdilar. Ijtimoiy sohalarni uzgartirish tarafdorlari Oulib chiqtsilar. Bu esa Volter g’oyalarini kuchliligidan dalolat berardi 3 . Volterning o’sha davrlarda yozilgan «Faylasuf maktublari» Fransiya va Angliyaning ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga jiddiy ta'sir kursatdi. Parij sudi qaroriga asosan bu asar yoqib yuborilishga hukm qilindi, uzining qamalishini sezgan muallif esa Gollandiyaga o’tib ketdi. Volter Bibliyani tanqidiy o’rgandi va tanqidiy holda «Orlean qizi»ni yozdi. Bu asarda o’z qarashlarini deistik nuktai nazardan turib bayon qiddi. Uning jamiyatni o’zgartirish haqidagi g’oyalari, hatto, o’sha vaqtdagi shoh Fridrix II ni ham ruhlantirib yuborgan edi. U 1750 yilda Fridrix II taklifi bilan Berlinga keldi va u yerda o’z davrining yirik frantsuz faylasufi sifatida shakllandi. Lekin kup o’tmay Fridrix II saroyini ham tark etadi. Bo’lib turadigan bahslardagi tortishuv bunga asosiy sabab bo’ladi. 1754 yilda Shveysariyaga kelib, Jeneva yaqinida yashaydi. Ammo u yerdagi ruhoniylar Volter faoliyatidagi dahriylikni ko’rib, ayniqsa, u tomondan tashkil qilingan teatr faoliyatidan norozi bulib, Volter haqida salbiy fikr yuritadilar. Natijada Volter u yerdan ham ketib, Frantsiyaning Ferna degan joyida yashay boshladi. Bu joyda u o’zini xavfsiz, deb hisoblaydi. Aynan ushbu joy Volter faoliyatini eng baland cho’qqisini ta'minlashda rol o’ynadi. Shu joydan ma'rifatparvarlar bilan birga Fransiyadagi bo’lajak inqilobni g’oyaviy asosini yaratdi. Frantsiya jamiyatida hukmron bo’lgan va cherkov faoliyatini qo’llab-quvvatlaydigan diniy-siyosiy oqim “klerikalizm”ni jiddiy tanqid qilib chiqdi. Sababi, klerikallar o’z ta'sirini ommaga yoyish, diniy ideologik dunyoqarashga ergashtirish, inqilobiy va milliy ozodlik kurashlaridan chalgitish uchun harakat qilar edilar. Ular ko’proq hukmron doiralar bilan aloqada bo’lib, ularning manfaatlarini himoya qilar va vositalardan unumli foydalanardilar. Ma'rifatsiz fuqarolar ular ketidan ergashardilar. Bu esa Volterga mutlaqo yoqmas edi. Volter 1778 yilda Parijga keladi. U yerda uni Parij aholisi xayrixohlik bilan kutib oladi. Bu esa Volterni hokimiyat tomonidan Parijdan chiqarib yuborilishiga yo’l qo’ymaydi. So’ng Parij akademiyasi va teatrlarida faoliyat kursatadi. Tinmay 3 www.ziyouz.com

O'xshashlar

JADIDCHILARNING FALSAFIY QARASHLARI VA HOZIRGI ZAMON
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING PEDOGOGIK QARASHLARI
ERKIN VOHIDOVNING ADABIY-TANQIDIY QARASHLARI
GNOSEOLOGIYA-BILISH HAQIDAGI FALSAFIY TA’LIMOT
GLOBALLASHUV VA GLOBAL MUAMMOLARNING FALSAFIY JIHATLARI