logo

Global ekologik muammolarning kelib chiqishi sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

493.30859375 KB
 
 	
 
 
 
 
Abdulla Qodiriy nomli J.D.P.I Geografiya va I.B.A bo`limi III-kurs  
308 guruh talabasi 
 	
KURS ISHI  	
 	
Mavzu:Global ekologik muammolarning kelib 
chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari  	
 
 
 
 
 	
Bajardi      Qodirov Z  
Tekshirdi:     Toshboyev Z  	
 
 
Jizzax -2013	
   
 
 
 
                                        Kirish 
I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha  
1.1 Global ekalogik muammolar va ularning turlari  
1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish  
II bob.  Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari  
2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi  
2.2 Sanoat chirindilarining ko`payishi. 
III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih 
3.1 Tabiatni muhofaza qilish 
3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya  
Xulosa 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 	
                                                Kirish  
Tabiat nima, u qachon va qanday vujudga kelgan, shuningdek, nеga 
xamma tirik va o’lik mavjudotlar ma'lum vaqt o’tgandan so’ng inqirozga yuz 
tutadi, degan masalalar qadim zamonlardan buyon odamzot diqqatini o’ziga 
jalb qilib kеladi. Bu savollarga javob bеrishiga qarab olimlarni bir nеcha 
guruxlarga bo’lish mumkin. Ammo ularning barchasi tabiatni muxofaza qilish 
xar bir insonning muqaddas burchi ekanligini, bu masalani xal etish bir oyda 
yoki bir yilda amalga oshiriladigan ish emasligini tan olishadi. Shuningdеk, 
ular har tomonlama еtuk, tabiatni e'zozlovchn, uzini tabiatning bir bulagi dеb 
xisoblovchi insonlarni tarbiyalash xam uzoq davom etadigan, murakkab, ko’p 
mеxnat. chidam talab qiladigan ishdir, dеgan tuxtamga kеlishgan. Jamiki tirik 
mavjudotlar qatori odamlar xayotini tabiatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bizni 
o’rab turgan jonli va jonsiz tabiat yashashimiz, ishlashimiz, kiyinishimiz, 
oziqlanishimiz uchun asosiy manba xisoblanadi. Ammo tabiatni muxofaza 
qilishdеk xayrli ishlarni amalga oshirish o’rniga tеvarak-atrofga salbiy ta'sir 
ko’rsatish moyilligi insoniyatda ustunlik qilib kеladi. Biz uzimizdagi mana shu 
xudbinlikka qarshi kurashmogimiz kеrak. Buning uchun xar birimiz tabiatni 
sеvishimiz, uni ardoqlashga o’rganishimiz, ongimizda barchamiz tabiatning bir 
bo’lagi ekanligi to’g’risidagi g’oyani singdirishimiz zarur, dеb xisoblaymiz. 
Olimlarning izlanishlari shuni ko’rsatadiki, qadim zamonlarda yer yuzida 
shunday qulay sharoit mavjud bo’lganki, shu qulay sharoit anorganik 
moddalardan organik moddalar, shu jumladan, okеan jismlar vujudga kеlgan, 
xayot ana shu okеan jismlardan paydo bo’lgan. Okеrn jismlardan tashkil 
topgan dastlabki tirik organizmlar million yillab rivojlanish natijasida 
xujayraviy tuzilish dunyga kеlgan. Bir vaqtlar yеr yuzida tirik xususiyatga ega 
bo’lgan zaifgina oksilli durda paydo bo’lganida, uning yashashi minglab 
tasodifiy xodisalarga bog’liq bo’lgan, uni xar bir arzimagan narsa xam yuk 
kilib yuborishi mumkin edi. Boshqacha suz bilan aytganda, ana shu dastlabki   
 
tirik okеil durda - sеznlmas zarracha bir nukta bo’lgan i еababln, ulik 
(anargonik) dunyoning qudratli xodisalari ta'sirida xalok bo’lishi extimolga 
juda yaqin edi. Ammo tirik (organik) dunyoning buyuk tarixi shuni 
ko’rsatadiki ana shu zig’irdеk okеan parchasining rivojlanishi natijasida 
borgan sari murakkab tuzilgan va yеr yuzida sodir buladigan turli xodisalar va 
xar xil uzgarishlarga chidash bеradigan tirik organizmlar paydo bo’lgan. 
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha 
1.1Global ekalogik muammolar va ularning turlari  
Xar bir davlatning barkaror rivojlanishida ekologik xavfsizlik masalasi muxim 
axdmiyat kasb etadi. Chunki bunday muammoni bartaraf etish millim 
xavfsizlikni ta'minlovchi muxim omillardan biridir. Shuni xisobga olgan 
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti va xukumati tabiatni muxofaza qilish 
xamda tabiiy rеsurslardan samarali foydalanish masalasini xuquqiy jixatdan 
tartibga solishga xarakat q  qilmoqda. 
Mustaqillikning ilk kunlaridanoq Yurtboshimiz I.A.Karimov ekologik 
vaziyatni sog’lomlashtirish, bizdan kеlajak avlodga ozod va obod Vatan 
qoldirish goyasini ilgari surdi. 2010 yilda bo’lib o’tgan BMT sammita ming 
yillik rivojlanish maqsadlariga bagishlangan yalpi yigilishida ham 
Prеzidеntimiz ekologiya masalalariga aloxida e'tibor qaratib, atrof-muxitni 
asrab-avaylash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri ekanligiga 
alohida urg’u bеrdi.   
 
Yurtboshimiz ta'biri bilan aytganda, Orol muammosi nafakat bizning, balki 
butun insoniyat muammosidir. Aynan shuning uchun xam yurtboshimiz uz 
nutkida Orol dеngizining xajmi 13 baravarga, maydoni 7 baravarga 
kiskarganligini, uning minеrallashuvi unlab baravar oshib, dеngiz tirik 
mavjudot yashashi uchun yaroksiz xolga kеlib kolganligini, barcha xayvonot 
va nabotot olami tanazzulga uchrab, kirilib kеtganligini va Orolni kutkarish 
butun insoniyatning vazifasi ekanligini aloxida ta'kidlab utdi.	
  
 	
1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish  
Bugungi kunda insoniyatning glabal [sayyoraviy] muommalar,Yerning 
kelajagi haqida o'ylaydigan odamlar juda kam topiladi.Bugungi kunda 
dunyo mamlakatlari yetakchilarining ozon tuyunigi hosil 
bo’lishi,iqlim,ob-havoning o’zgarishi,tro'pik o’rmonlaming 
yo’qoIishi,ayrim o’simlik va hayvonlaming butunlay yo’qolb ketishidagi 
uchrashuvlar bunday muommalaming oldiniolishga bo’lgan urinishdir.   
 
1968-yilningaprel oyidaRImda dunyoning o’nta mamlakatidan olimlar, 
pedogo'klar,iqtisodchilar,insonparvarlar,sanoatchilar,halqoro tashkilot 
vakillari Italiyalik sanoatchi,olim,keng dunyoqarashli inson-do'ktor 
AURELIO PECHCHEY davatiga javobon to'plandilar.Ular odamlarni 
hayotga soluvchi mavzu Insoniyatning hozirgi va kelajagidagi murakkab 
axvolini muxokama etishadi. Insoniyatning tog'diri haqda chuqur 
tashvishda bo'lgan Aurelio Pcchchey ulami va boshqa insonlami dunyo 
rivojlanishining uzoq muddatli muommalari borasida bosh qotirishga 
majbur etadi. 
aholining jadal suratlar bilan o'sshi va iqtisodning pasatyish xollari 
ko'pincha markaziy,hozirgi zamon innsoni o'z halqasiga olib turgan uzoq 
muddatli muommalar hisoblanadi.Ko'pincha kishilar tarqqiyotining 
kelajakdagi yo'li,extimol,xatto inson jamiyatning o'zi mavjud bo'lib 
qolish qolmasligi.dunyning maskur muommalarga niesbatan qanchalik 
tez vasamarali chora tadbirlar belglash bog'likgini etirof 
etadilar.shu8nday bo'lsada,dunyo axlisining faqat malum qismigina bu 
mommalami tushunishga va hal qilishga intladilar.bundan quyudagi 
xulosalar kelib chiqadi. 
1. 	Atrof muxut bir qancha manbalardan ifloslanadi va bu iflslanish 
eksponental o'sish qonuni bo'yichqa sodir bo'ladi. 	
2. 	Biz atrf-muxut  ifloslanishning eng so'ngi chegarasi haqida 
mutloqa bilimga ega emasmiz. 	
3. 	Ekologik jarayon  davom  etaveradijekinj biosferaning 
holatinitklash,uni muvfiqlashtirishborasidagi chora -tadbirlar ekologik 
jarayonlardan orqada qoladi;atrof- muxutdagina ifloslanishi o'zining eng 
so'ngi chegarasiga yetadi. 
4.Ayrim itloslantiruvchilar butun sayyora bo'ylab tarqaladi;ulaming 
zararli tasiri faqat o'zi tarqalayotgan atrof-muhtdagnia emas,balki unda 
juda uzoq-uzoq masofalarda ham namayon bo'ladi. Har qanday inson o'z 
muommalarni biror mo'del yordamida hal etadi.Mo'delbu-murakkab 
tizim haqidagi tartibga solingan takliflaming oddiy to’plami,bu barcha 
xis qilish va o'tmish tajribasidan kelib chiqqan holda umumlashtirilgan 
kuzatishlaming biror to'plamini tanlash yo'li bilan mo'dellash usuli 
ekologiyada ham keng qo'llaniladi.Uning potensial imkniyati juda 
kattadir. Mo'dellashekotizm tabatni taxminiy tushuntirish va oldindan 
aytish imknini beradi.ayniqsa,u atrof muxuttadqiqotining nazariy   
 
darajasi yetarli bo'lmagan hllarda juda qo'l keladi.Xuddi anashu 
yo'nalishda mo'dellash nazariy tuzulmalami hamisha to'ldiradi.Chunki 
tabiatga amaliy tasir ko'rsatish vabunday tasir oqibatlami nazariy anglash 
o'rtasidagi farq saqlanib qolaveradi.Biosferani sifat jihatdan yangi 
varianda qayta qurish uchun,albatta,dastlab bu ishning mo'deli yaratilishi 
kerak. 
Xo'sh insoniyat o'zining bugungi kundagi global muommalarni qanday 
yo'llarbilan hal etmoqchi.Bizda uning glabal taraqqiyotini mo'dellash 
bo'yicha loihasi mavjudmi.O'z aqil-idroki bilan bog'liq kelajak senariyasi 
ishlab chiqilganmi.Bundan ko'rinadi ,aholi sonining ortishi ko’p oziq-
ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishda,buning uchun sanoatni 
industriallashga va bu o'z navbatida,atrof-muxitning ifloslanishi hamda 
qayta tiklanmaydigan tabbiy boylikardan tobora ko'proq foydalinishga 
olib keldi.Demak,ularning har yili ortib borishi qonuniydir.Matematiklar 
uni eksponensial o’sish deb ataydilar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
II bob.  Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari  
2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi	
 	
 
     Tabiat  insonlarning  moddiy  va  ma’naviy talablarini qondiruvchi manbadir. 
Tabiat - bu butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyat bir-biri bilan 
chambarchas bog‘langan yaxlit borliqning ikki bo‘lagini tashkil etadi. 
Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qatorda o'ziga xos tomonlari 
ham bor. Butun ijtimoiy hayot, ishlabchiqarish, inson va uning ongi tabiat 
qonunlariga bo‘ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi. uning 
sotsial mohiyatini aks cttiradi. Jamiyat va tabiat turli yo'nalishlarda doim 
muloqotda boMadi. Tabiiy muhitsiz jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni 
tabiat bilan bog'laydi. Insonning yashashi uchun zarur bo'lgan barcha narsalar - 
ozuqa. kiyim, qurilish matcriallari va boshqalar tabiatdan olinadi. Jamiyatda 
foydalaniladigan barcha narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat 
natijasida hosil bo'ladi.   
 
    Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalansh masalasi 
xalqaro ahamiyatga molik bo‘!di va umumxalq ishiga aylandi. Shuning uchun 
bu muammo juda ko‘p mamlakatlaming qonunlarida o‘z aksini topgan. 
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida yer shari tabiatini qo‘riqlash global, 
olamshumul ahamiyat kasb etmoqda. Tabiat komponentlaridan birontasining 
buzilishidan boshqa bir qancha komponcntlar muvozanati, tabiiy ekosistemalar 
o'zgarib ketishiga olib kclmoqda. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy 
zaxiralardan oqilona foydalanish masalasini xalq ommasi o‘rtasida targ'ibot 
qilish hamda uni o‘rta maktablarda. oliy o‘quv yurtlarida ham o‘rganish vaqti 
keldi. Binobarin, bu vazifani amalga oshirishda barcha o	
(qituvchilar zimmasiga 
g`oyat mas’uliyatli vazifa yuklanadi. 
     Tabiatni  muhofaza  qilish.  tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish. ulami 
iloji boricha tiklash davlat ahamiyatiga molik ish bo'lishi bilan birga har bir 
kishining muqaddas burchidir. Nabotot va hayvonotni ehtiyot qilish. har bir 
gul, novdani yulishdan, hayvonga o‘q uzishdan oldin shu xatti-harakat haqida 
bir bor o‘ylab ko‘rish; o‘z hovlisining toza boMishini ko'zlab. shahar havosini 
iflos qilib axlat tashlayotgan kishiga befarq qaramaslik - tabiatni muhofaza 
qilishning tarkibiy qismidir. Tabiatni muhofaza qilish deganda butun insoniyat 
manfaatini ko'zlab. tabiatdan oqilona foydalanish, uni saqlash, qo'riqlash va 
tabiiy boyliklami ko'paytirish yo'lida davlatlar. xalqlar amalga oshirayotgan 
tadbirlarning ilmiy jihatdan asoslangan mujassami tushuniladi. 
Inson bilan tabiat har doim bir butunlikni tashkil qilib kelgan, chunki inson 
tabiatning tarkibiy qismidir. Suv. havo, tuproq. oziq-ovqat bo’lmasa. kishilar 
yashay olmaydilar. Inson o’zining tabiat bilan bo‘lgan bcvosita aloqasi orqali 
tabiiy muhitga juda katta ta'sir qiladi. Hozirgi kunda ycr sharida 6.3 6,5 mlrd. 
dan ortiq aholi yashaydi, uning tabiiy muhitga qanchalik ta’sir clishini ham 
nazarda tutish kerak. 
     XVIII-XIX asrlarda sanoat taraqqiyoti tufayli ko'plab tabiiy zaxiralar: Ycr 
osti boyliklari, qishloq xo‘jaligi ycrlari, baliq zax'iralari, suv va quruqlik 
hayvonlan, o’simlik dunyosidan kcngroq foydalanila boshlandi. Shimoliy va 
Janubiy Amcnka hamda Afrika matcnklan atrofidagi orollami mustamlaka 
qilish tczlashdi. Sharqiy slavyanlar Sibirga kclib joylashdilar va Tinch okcan 
qirg‘oqlariga yctib bordilar. Aholi sonimng o‘sishi. yangi hududlaming 
cgallanishi va ekspluatatsiya qilinishi kuchaydi. O’rmonlar kesildi. 
landshaftlaming tubdan o’zgarishi va ko'plab ov qilish hayvon zaxiralariga   
 
salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ko’plab qimmatbaho hayvonot-o’simlik turlari yo‘q 
bo’lib kctdi yoki ular soni kcskin kamaydi. 
     Sanoatning  rivojlanishi  tabiiy  zaxiralarning kamayib borishidan tashqari. 
atrof-muhitning ifloslanishi muammosim ham kellirib chiqardi. Suv havzalari. 
atmosfera. tuproq sanoat chiqindilari bilan kuchli ifloslanib borayotganligi 
ma’lum bo’lib qoldi. Bular 0‘simlik va hayvonot dunyosi, shuningdck odamlar 
sog’lig’iga ham kuchli xavf bo’lib qoldi. Bu salbiy omil asta- sckin butun ycr 
yuzini o’z ta’siri ostiga olishi XX asr boshlariga qadar sun’iy xarakterga cga 
bo`Isa. cndilikda bu sayyoraning global muammosiga aylanib kctdi. Jumladan. 
Antarktidaning tabiati ham radioaktiv changlar va DDT pcstitsidimng borligi. 
yoqilg’i mahsulotlari mavjudligi aniqlandi. 
XX asming ikkinchi yarmiga kclib, turli tabiiy zaxiralarning hududlar bo’yicha 
tanqisligi atrof-muhitning dunyo miqyosda ifloslanishi va muvozanatning 
buzilishi ro’y bcrdi va tobora kcskin tus olib, ckologik sharoitning buzilishi 
uchun real xavf paydo bo’ldi. bu csa quyidagi sabablarga bog’liq bo’lib, 
insoniyatning kclajakdagi hayoti va faoliyatini murak- kablashtirib yubordi/ 
Aholi soni. Fan-tcxnika inqilobi sanoati, qishloq xo’jaligi va mcditsinadagi 
barcha yutuqlar majmuaidan iborat ckanligi sababli «demografik portlashni» 
vujudga keltirdi. Natijada hozirgi vaqtda aholining yillik o‘sish sur’ati 2% dan 
yoki 90 mln. kishidan ortib ketdi. 
1974-yil Yer yuzi aholisi har minutda 150 kishiga yoki sutkasiga 216 ming 
kishiga ko‘paygan. BMT mutaxassislarining so‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra shu 
vaqtda jahon aholisining soni 6,3-6,5 mlrd. atrofida (28-rasm). 
Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish yo'llari va shakllari 
nihoyatda ko‘p. Bu ta’sir natijasida tabiatdagi miqdor o‘zgarishlarigina emas, 
balki sifat o'zgarishlari ham sodir bo‘lmoqda. Fan-texnika inqilobining tabiatga 
ta’siridagi eng muhim asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat: 
Tabiiy zaxiralarni iste’mol qilish hajmi aholi sonining ortishiga qarab ortib 
bormoqda. Masalan, 1970-yil tabiiy boyliklami jon boshiga iste’mol qilish 
1940-yilga nisbatan 2,5 barobar ortdi. 2000-yilda esa kishi boshiga 35-40 
tonnaga yetdi. Hozirgi vaqtda insoniyatning xo'jalik ehtiyojlari uchun yiliga 
daryolar suvining taxminan 13% idan foydalaniladi. 
Fan-texnika rivoji tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni 
yaxshilash bo‘yicha insoniyat uchun katta imkoniyat tug'dirdi. Lekin bir 
vaqtning o‘zida tabiiy muhitning ancha ifloslanishi va yomonlashuviga ham 
olib keldi. Tabiatga zararli moddalar va birikmalaming chiqarib tashlanishidan   
 
havo, tuproq va suvning fizik, ximik va biologik xususiyatlari o‘zgardi. Bu hoi 
tabiiyki, kelajakda o‘simliklar, hayvonlar va odam hayotiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
     Sanoat. Olimlarning energiyadan foydalanish sur’atlari haqidagi hisobi 
bo‘yicha, inson olovdan foydalangan davrda bir kunda bir kishining energiya 
iste’mol qilishi 5 kkal ga, o'rta asrlarda jon boshiga energiya iste’mol qilish 12 
ming kkal ga teng edi. Yoqilg'i sifatida toshko‘mir qo'llangandan keyin esa 
26000 kkal ni tashkil etdi. 
     Hozirgi  vaqtda  sanoati  rivojlangan mamlakatlarda jon boshiga 
sarflanadigan energiya 200 ming kkal dan oshib ketdi. 
Hozirga qadar insoniyat energiyaning asosiy qismini mineral yoqilg‘ilardan, 
ya’ni neft, ko‘mir va gazdan oladi. 1960-yil bu yoqilg‘ilar hissasiga dunyoda 
ishlab chiqariladigan energiyaning 81-82% i to‘g‘ri kelgan. Keyingi yillarda 
gidroenergiya, atom energiyasi, vodorod energiyasi kabi manbalardan keng 
foydalanilmoqda. 
     Qishloq  xo‘jaligi. Fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlarda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning intensivlashishiga olib 
keldi, ya’ni mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, melioratsiyalash va 
boshqa tadbirlar bilan qo'llandi. Qishloq xo‘jaligini ximiyalashtirish uning 
samaradorligini oshirishning eng muhim omili bo‘lib qoldi. Hozirgi vaqtda 
dunyo bo'yicha yerga 300 mln. tonnadan ortiq mineral o‘g‘itlar va 4mln. t 
zaharli ximikatlar sepilgan. 
      Keyingi  vaqtda  qishloq  xo'jaligini intensivlashtirish, yirik chorvachilik 
majmualarini qurish bilan, atrof-muhit iflos- lanishining oldini oluvchi 
murakkab tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi. 
     Urbanizatsiya. XIX asr boshlarida Yer sharida 750 ta shahar bo‘lgan. 
1950-yil esa ulaming soni 276000 dan oshib ketdi. Agar 1800-yil dunyo 
aholisining 3% i shaharda yashagan bo‘lsa, 1950- yili 30%, 2000-yili esa 50-
70% i shaharda yashaydi. Hozirgi vaqtda shahar aholisi sonining tez o‘sishi 
deyarli barcha mamlakatlar uchun xos. Biroq sanoati rivojlangan mamlakat-
larda shahar aholisi, ayniqsa, tez o'smoqda.’ Masalan, Germaniyada - 85%, 
Angliyada - 82%, Fransiyada - 75%, AQShda - 70%, Avstraliyada - 70%, 
Rossiyada - 62% dan ortiq aholi shaharlarda yashaydi. Shahar aholisining 
salmog‘i Yaponiya, Shvetsiya va Niderlandiyada yana ham ko‘proq. 10- 24 
mln. aholili shaharlarga Mexiko, Tokio, Kalkutta, Qohiralar kiradi. 0‘zbekiston 
aholisi 22-23 mln. bo‘lsa, Toshkentda 2,3 mln. aholi bor.   
 
Tabiatdan rekreatsion foydalanish deb biror tabiiy sharoit va zaxiralar 
yordamida dam olish, davolanish tushuniladi. Bunda dam olish, sanatoriya va 
kurort hududlari katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, urbanizatsiya darajasi qancha 
yuqori bo‘lsa, shahardan tashqarida dam olishga bo'lgan talab ham shuncha 
kuchli bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda rekreatsiya maqsadlarida foydalanishga 
moMjallangan yerlar maydoni (milliy bog‘lar, shaharlar atrofidagi o'rmonlar, 
ya’ni «yashil» mintaqalar va boshqalar) kcngayib bormoqda. Lckin ko'pgina 
rckrcatsiya uchun ajratilgan joylarda dam oluvchilarning ortiqcha to'planishi 
natijasida rckrcaision tabiiy majmualarga zarar yctishi (daraxt, buta va 
o'llaming qurib qolishi, havo, suv, tuproqning ifloslanishi va hokazolar) 
kuzatilmoqda. Shuning uchun ham rekreatsion hududlardan foydalanishni 
tartibga solish va ulami muhofaza qilish dolzarb masala bo`lib qolmoqda. 
      Ekalogik zarar inson yashaydigan muhit sifatining yomonlashishidir. Inson 
uzoq vaqtlargacha tabiatga bitmas- tuganmas manba sifatida qarab kclgan. 
Lckin o‘zi tabiatga ta'sir etishmng salbiy natijalariga duch kclib. u asta-sckin 
tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishning zarurligi haqida ishonch 
hosil qila boshladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshida inson faoliyatida 
tabiatni muhofaza qilish haqidagi tasavvur faqat ayrim hayvon va o‘simlik 
turlarini, noyob obycktlarni muhofaza qilishnigina o‘z ichiga olar edi. Tabiatni 
muhofaza qilish faqat biologik muammo deb qaralar edi. 
      Tabiatni  muhofaza  qilishning  aniq vazifaiaridan bin tabiatni o'zgartirish 
oqibatlarini va salbiy natijalarning oldini olish yo'llarini aniqlashdan iboratdir. 
Tabiiy majmualarni har taraflama va chuqur o‘rganmasdan, ularning 
komponcntlari o'rtasidagi aloqalarni aniqlamasdan va hisobga olmasdan 
tabiatni muhofaza qilishdek murakkab vazifani amalga oshirish mumkin emas. 
Bu masalalarni majmua o'rganish bilan ekologiya fani shug'ullanadi. Uning 
yo'nalishlari salbiy texnogen o‘zgarishlarni oldindan aniqlashga va ularni o'z 
vaqtida bartaraf qiluvchi chora-tadbirlarni belgilashga qaratilgandir. Demak. 
tabiatni muhofaza qilishning hozirgi asosiy vazifalari-tabiiy zaxiralami 
muhofaza qilish, qayta ishlab chiqarishni tashkil ctish, tabiiy boyliklardan 
oqilona foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan saqlashdan iboratdir. 
Tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va siyosiy, iqtisodiy, sog'lomlashtmsh - 
gigiycna, tarbiyaviy, cstetik va ilmiy yo’nalishlari bor. 
Ijtimoiy-siyosiy yo‘nalishlar. Odamlar ishlab chiqarish jarayonida tabiat bilan 
doim munosabatda bo'ladi. Ona zaminimiz boyliklarining talon-taroj qilinishi,   
 
tabiat va jamiyat 0‘rtasidagi inqirozning chuqurlashuvi yildan-yilga yaqqol 
namoyon bo‘ldi. 
       Tabiatni muhofaza qilish dunyoning ko‘p joylarida ijtimoiy 
munosabatlarning 0‘zgarishiga olib keldi. Tabiatni muhofaza qilishning zaruriy 
chorasi sifatida texnika taraqqiyoti, sanoatning rivojlanishi, aholining o'sishini 
ckologik rcjalarda olib borish kcrak. 
      Xo'jalik-iqtisodiy yo`nalish. Ijtimoiy va ishlab chiqarish munosabatlarining 
rivojlanish bosqichlarida tabiat muhofaza- sining vazifa va maqsadlari o'ziga 
xos xususiyatiga ega. Ko'pchilik geografik hududlar tabiati o‘zini-o‘zi tiklash 
qobiliyatini yo'qotdi. Tabiatshunos olimlar, tabiat muhofaza- sining asosiy yo'li 
deb xo‘jalikdyishlatilishidan iloji boricha 0‘zgartirilmagan landshaftlar va 
boshqa tabiiy obyektlarni saqlash deb biladilar. Bu xatodir. 
Tabiiy zaxiralarga talab keskin o‘sdi, intensiv xo'jalik oborotiga okcan, dengiz 
va quruqlikning katta-katta maydonlan kiritilmoqda. Tabiiy ckosistemalarga 
inson ta'sinning oqibatlari faqat ular atrofidagi geosistemalardagina emas. balki 
butun geografik muhitlarda sezilmoqda. Shu sababli ishlab chiqarish 
doirasidan katta maydonlarni chiqarib olish va qo‘nqlanayotgan joy deb e’lon 
qilish foydali bo'lmoqda. Ayrim hududlar hamda geografik muhitning 
ifloslanishi ckologik sharoitning buzilishiga olib kcladi. Qo*riqlanayotgan 
hududlarda rcjim nisbiylashib boradi. ulardagi tabiiy jarayonlar buziladi. 
Masalan. Amu va Sirdaryo suvlanning Orolga yetib bormasligidan suv sathi 20 
m ga pasaydi. Orol bo‘yi quridi. suvi sho'rlandi (50 g/1), o'simlik va hayvonlar 
yo’qoldi. Ekologik holat tobora yomonlashdi. 
       Atrof-muhitni toza saqlamasdan turib, inson sog‘!ig‘i to'g'risida 
g‘amxo‘rlik qilib bo`lmaydi. Toza havo, suv va tabiatdan bevosita olinadigan 
oziq-ovqat mahsulotlari (sabzavot, mcvalar va hokazolar) kishining hayoti 
uchun zaruriy shartlardir. Inson hayoti uchun optimal ekologik sharoit yaratish 
tabiat muhofazasining eng dolzarb vazifalandan biridir. Tabiatni 
o‘zgartirishning har qanday loyihasi va unga har qanday ta’sir ko'rsatishdan 
oldin inson ekologiyasi nuqtai nazaridan baholanishi shart. 
 
 
 
2.2 Sanoat chirindilarining ko`payishi.   
 
     Xo'jalik faoliyati ta'sirida atrof-muhitning ifloslanishi bilan millionlab 
kishilar sog'ligiga  katta ziyon еtkazilayotganligi tajribalarda tasdghlangyan. 
o'rnida atrof-muhitning ifloslanishi, ishlab chiqar hajmiga va iktisodiy 
rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatadi. 
Atrof-muhitning ifloslanishi nafaqat bizning rеspublikamiz olimlari, balki xorij 
olimlarn uchun ham asosiy muammo bulib solmotsda. Amеrika—KanaD 
olimlarining birgalikda $ttkazgan tad^i^otlarn ku| satishicha, ishlab 
ch1hariladigan kimyoviy maxsulotla bir yilda 375 miig kishini za^arlar ekan, 
aiitslash! shicha shundan 10 mingdan ortiri ulim bilan yakunlav gai (1988 y.) 
Chеt el mamlakatlari sanoatining rivojlanishi  natijasida zararli gazlarning 
atmosfеradagi miqdori oshib bormoqda. Bu gazlarning yurtimizga havo sig`imi 
orqali kirib kеlishi, shaxarlarimizdagi ifloslanishi| darajasini yana xam 
kuchaytiradi. Atrof-muhitni muxofaza qilish maqsadida gaz manbalaridan 
tеjab foydalanish mamlakat xalk,  xo’jaligining asosiy masalasi bulib, uning 
amalda  bajarilishi hozirgi kunda nafaqat har bir tashkilot faoliyatida, balki 
rеspublikamizning davlat rеjasida aksini topishi kеrak. 
Rеspublikamizdagi ekologik muammolar boshqa mintaqalar 
ekologiyasidan kеskin farq qiladi. Xozirgi paytda haroratning kеskin 
ko`tarilishi daraxtlar va usimliklarni sun'iy ravishda sugorishni talab qiladi.  
O`zbеkistonning gеografik joylashishi ham ekologik jixatdan katta ahamiyatga 
ega. hududimizning dеyarli 4-5 qismi tеkisliklardan iborat. Tog`lar asosan 
sharqda joylashgan: shimolda Tyan-Shan, janubda hisor-Oloy to`ri. Rеspublika 
.hududida dеngiz sathidan baland bo`lgam tog` cho`qqilari bor. O`zbеkiston 
xududiga tushadigan radiatsiya miqdori 1 km2 yuzaga 100—120 ming kkal 
enеrgiyani tashkil qiladi. Bu Rossiya sharoitiga nisbatan ikki marotaba, Еvropa 
mamlakatlaridagiga nisbatan bir yarim barobar ko`p dеmakdir   
 	
 
Ba'zi joylarda yog'in-sochin miqdori 70—80 mm dan oshmaydi, faqatgina 
tog`li tumanlarda uning miqdori 500-600 mm gacha еtadi. Shundan ko`rinib 
turibdiki, O`zbеkiston hududida yog`in-sochin miqdori notеkis tarqalgan. 
Shunday qilib yog`ingarchilikning ko`p qismi qish va baxor paytlariga tug'ri 
kеladi. Potеntsial (yuzaga chnqishi mumknn bo'lgan) imkoniyatlarga kura 
rеspublika xududlarining rivoji landshaft buyicha 3 ta asosiy qismga bo'linadi: 
bazis, cho'l va tog'li. 
Rеspublikaning tabiiy sharoiti undagi ishlab chi- qarish kuchlari va aholini 
shunga qarab taqsimlaydi hamda ishlab chiqarish kuchlarining kеlajakdagi ri-
voji uchun quyidagi omillarii kuzda tutadi: 
barcha mеxnatga yaroqli. axolini tuligicha ush bilan ta'minlash; 
tabiiy xomashyo, suv manbalari, foydali qazil malar, qishloq xujalik 
maxsulotlaridan tеjab foy dalanish; 
tulik, shakllangan xujaliklarni har taraflama rivojlantirish va rеspublika 
ichkarisida ishlab chiqarishni taqsimlash va hududlar buylab ishlab chiqarish 
vositalarini uyg'unlashtirish; 
asta-sеkinlik bilan rеspublikani agrar-sanoat- lashgan holatdan sanoatlashgan-
agrar holatga o'tkazish;   
 
rеspublikalar va tumanlar orasida transport- Htisodiy alotsalarni yaxshilash 
uamda rivojlantirish; 
a.holining kundalik gurmush tarzini yaxshilash mHsadida, uning moddiy va 
ma'naviy etstiyojlarini Sondirish; 
—aholi uchun turar joylarni tatssimlash, turar 
joylar qurilishi uchun zarur barcha tabiiy shart-sharoitlar, transport alotsalari 
va mutsandislik jixozlarini, talablarini hisobga olish. 
Rеspublika hududida uyrun ishlab chiqarish korxonalari guruhlar holida tashkil 
etilgan. 
Masalan: Toshkеnt, Buxoro, Navoiy, Farrona chul tumanlari, Quyi Amudaryo 
va boshqa hududlarda uygun lashgan hududiy ishlab chiqarish korxonalari 
qurish Sanoatning kеlgusidagi rivojlanishi quyidagi omillar shakllanishidan 
kеlib chiqadi: 
qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash agrar-sanoat korxonalarini tashkil 
etish va rеspublika xususiyatini e'tiborga olgan holda qishloq xujalik jamoasi 
talablarini qondirish; 
ishlab chiqarish iqtisodiy hajmiga qarab, foydali qazilmalarni kavlab olish va 
qayta ishlash; 
mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda yangi xildagi mashinasozlik va 
еngil sanoat korxonalarini tashkil etish; 
og'ir va еngil sanoatni rivojlantirib, axolini xalq xujalik istе'mol mollari bilan 
ta'minlash; 
qurilish matеriallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish va uning xajmi—
ijtimoiy, turar joy sanoat va qishloq xujalik qurilishi talablarini qondirilishini 
ta'minlash; 
kеlgusida Toshkеntda va Muynotsda sanoat suri lishili tatsitslash; 
Samarkand, Fargona, Andijan, Olmaliq, Ko'qon va Bеkobodda kеlgusida yangi 
sanoat korxonalaring barpo etishni chеklash; 
yangi korxonalarni tabiiy-iqtisodiy sharoiti qulay bo’lgan kichik shaharlarda 
barpo etishni tashkil etish.   
 
Og'ir sanoatning rivojlanishi va ishlab turishg elеktr va issitslik enеrgiyasi 
suvvatiga borliq. Elеktr enеrgiyasining quvvati esa, uz navbatida, issitslii elеktr 
staniiyalarining gaz va kumir bnlan ishlashiga borlits. 
      Elеktr enеrgiyasining kupayishi kеlgusida Angrеn- dagi kumir havzasining 
kеngayishiga va Buxoro—Xiva konlarining rivojlanishiga yul ochadi. 
O’zbеkistonda mashinasozlik va mеtallni qayta ishlash sanoati, uy runlashgan 
paxtani qayta ishlash korxonalari — xalk xo'jaligi rivojiga bog'liq 
      Kimyo  sanoatining  kеlgusidagi rivoji paxta bilan rangli mеtallar 
chiqindilarini «tindirish», xujaliklar uchun ayrim joylarda topilgan kimyo xom 
ashyolarini qayta ishlash bilan bogliq. 
     Respublikaning  mustaqillikka  erishganligi,  kеlgusida ishlab turgan еngil 
sanoat sohasining rivojlaniishga yanada katta imkoniyat yaratib bеradi. 
Andijon, Nukus, Urganchdagi paxta-qog'oz kombinati, Xiva va Jizzaxdagi 
gilam ishlab chiqarish korxonasi, Samarqand va Quvasoydagi chinni buyumlar 
korxonasi, Popdagi tuqimachilik matolar korxonalari bundan kеyin o'z rivojini 
topadi. Shuning bilan birga yana bir nеcha sha- harlarimizda kupchilik 
korxonalarni sayta tiklash orqali sanoatimizni yanada rivojlantnrishni maqsad 
qilib quyilgan. 
       Kеlajakda rеspublika ozih-ovk;at sanoatining yanada rivojlanishi kuzda 
tutilmotsda, shulardan ayniqsa, gusht, sut va handolat mahsulotlari ishlab 
chitsarish korxonalari. Shu mahsadda Kosonsoy va Guliston, Samarhandda 
sigarеt va gusht, Margilonda sandolat fabrikasi, non-sut, turli xil ozits-ovtsat 
mahsulotlari ishlab chitsarish korxonalarini surish rеjalashtiril- gan. 
     Aholi  turar  joylarining  kеlajagi, guruhlar bu- yicha tatssimoti shu atrofdagi 
transport alotsasining rivoji bilan uzaro boglih. Shu mahsadda Nukus—Tax- 
takupir—Qizil O’rda, Nukus—Bеruniy—Turtkul—Uch- QUDUQ Jizzax—
Uchhuloch—Konimеx tеmir yullarini qurish rеjalashtirilgan. Natijada 
yullarning utka- zish imkonnyati, elеktrlashtirish, avtomobil transport», quvur 
va elеktrtransport tarmohlarining mavqе	
i yanada oshadi. 
 
 
   
 
III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih 
3.1 Tabiatni muhofaza qilish 
      Insoniyat  jamiyatining  yuksak  darajada rivojlanishi fan- texnika asosida 
qurilgan sanoat tarmoqlarini yuzaga keltirdi. Suv inshootlari, yangi-yangi 
shahar-qishloqlarning bunyod etilishi inson bilan tabiat o‘rtasida yangi 
munosabatlarni vujudga keltirdi. Inson tabiatning tabiiy rivojlanish qonunlari 
va uning bir butun 
yaxlitligi, turg‘unligini 
buzdi. Tabiat va uning 
asosiy elementlari 
bo‘lmish suv, tuproq, 
havoni zaharladi.	
 	
O'simlik va hayvonlar 
vakillarini qirdi, ularning 
sonini kamaytirdi. Natijada 
million-million yillar 
davomida turg‘un bo‘lgan 
tabiiy holat buzildi.	
 	
      Tabiatning  ekologik 
barqarorligi, turg‘unligi va uning tabiiy qonunlarining buzilishiga tabiatning 
kelajakdagi ekologik holati qanday bo'lishini oldindan ko‘ra bilmaslik sabab 
bo‘ldi.	
 	
Ekalogik bilim - bu tirik tabiat tuzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, yer yuzidagi 
tirik jonzotlar holati, ularning bir-birlari va atrof-muhit o‘rtasida bo‘lib 
turadigan munosabatlari, tabiiy boyliklarning son va sifati, hajmi, xillarini 
hamda ularni saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini 
o‘zlashtirishdan iboratdir.	
 	
Fan-texnika rivojlanishining tabiatga salbiy ta’siri, yer yuzida ko‘p 
mavjudotlarning yo‘qolib ketishiga olib kelayotgan turli ofatlar, ziddiyatlar 
muhim ekologik muammolarni kun tartibiga qo‘ydi.	
 	
Flozirgi kunda yer yuzida inson qoii yetmagan tabiatning biror-bir burchagi 
qolmadi. Faqat tropik o‘rmonlar, yuqori togii tumanlar, Arktika, Antarktika, 
kichik-kichik maydon- larga inson qadami yetmagan boMishi mumkin.	
 	
Bir necha million yillar davomida bunyod bo‘lgan koinotning tabiiy ko'rinishi, 
keyingi 10-15 yil ichida juda og‘ir holatga tushdi, havo buzildi. Jumladan,   
 
tuproq zaharli moddalar bilan jarohatlandi, suvlar turli moddalar bilan 
ifloslandi va hokazo. Bu holatlar inson salomatligiga salbiy ta’sir qila boshladi. 
Eng avvalo, bolalar, onalar, keksalar sog‘lig‘iga og‘ir ta’sir qilib, yangi-yangi 
kasalliklar kelib chiqmoqda.	
 	
      Hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri - fan- texnika yutuqlari 
asosida aholi orasida ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatga oid bilimlarni 
oshirish yo‘li bilan tabiat muhofazasini tezlashtirishning turli chora- 
tadbirlarini ishlab chiqishdir. Bu borada mutaxassislar tayyorlashni har xil 
yoilar bilan amalga oshirish kerak.	
 	
Ekologik ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat va jamiyat o‘rtasidagi 
doimiy birlik, ularni bir-birlariga bog‘lovchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni 
o‘rganish, hayotga tatbiq qilish yo‘li bilan tabiiy barqarorlikni saqlashdan 
iborat.	
 	
      Ekalogik ta’lim-tarbiya - bu insonning tabiatga qadam qo‘ygan vaqtdan 
boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanish, 
psixologik, axloq-odob yuzasidan, xalqimizning tabiatga nisbatan hurmat-
e’tibor bilan qaraydigan yaxshi urf-odatlari, udumlari asosida yoshlarni 
tarbiyalash, ularda tabiat, uning xilma-xil boyliklariga mehr-muhabbat 
uyg'otish, tejamkorlikka o'rgatish, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish, bog‘u 
rog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga undash, ularning qalbida yaxshi xislatlar 
uyg‘otishdan iboratdir (Ergashev, 1993, 1998).	
 	
Ekalogik ta’lim-tarbiyaning maqsadi - insonni o‘rab turgan tabiiy muhit va 
uning boyliklarini biladigan, tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, 
tabiat boyligiga boylik, go‘zalligiga go‘zallik qo‘shadigan, ijtimoiy va tabiiy 
qonunlarni biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish va tarbiyalashdan iboratdir.	
 	
      Ekalogik  ta’lim  va  tarbiyaga oid ushbu bobni tuzishda YUNESKO va 
YUNEPO larning 1972, 1975, 1977, 1987, 1988- yillarda shu sohaga 
bag‘ishlab o‘tkazilgan kongress materiallari, oliy bilimgohlarning o‘quv 
dasturlari, ilmiy asarlar, darsliklardan hamda o'zimiz tomonimizdan tuzilgan 
«Atrof-muhitni muhofaza qilish» sohasida ekologik ta’lim berishga oid 
metodik tavsiyalar» (Ergashev, 1990)dan foydalandik.	
 	
0‘zbekiston jumhuriyat rahbariyati tomonidan chiqarilgan ko‘p qarorlarda 
tabiat muhofazasiga oid ishlarni kengaytirish va takomillashtirish hamda bu 
soha bo‘yicha mutaxassislarni fan-texnika taraqqiyoti talabiga javob beradigan 
darajada tayyorlash ko‘zda tutiladi. Bu muammoning hal bo‘lishi 
jumhuriyatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini yangi bosqichga ko'tarishda   
 
koinotning bir qismi bo‘lmish ona-tabiatimizni saqlash, uning tabiiy 
boyliklaridan rejali va tejamkorlik bilan foydalanish, tirik jonzotlar; shu 
jumladan, inson uchun toza havo, suv va tuproq, boy o‘simlik va 
hayvonlarning yashash muhitini saqlashda kerak.	
 	
Jumhuriyatimizda fan-texnika, ishlab chiqarishda moddiy va ma’naviy 
kuchlarning rivpjlanishi uchun ma’lumotli ekolog	
 	
tarbiyachilar, ekolog-pedagoglar, ekolog-texnologlar, ekolog- injener, ekolog-
instruktorlarning bo‘lishi hozirgi zamon talabi bo'lib qoldi.	
 	
Xalq xo‘jaligining turli sohalari bo'yicha ma’lumotli, tajribali ekolog-
agroximik, ekolog-entomolog, ekolog-agrobiologlar kerak bo‘lib, ular ish 
jarayonida kelib chiqadigan har xil muammolarni yechish borasida ekologik 
chora-tadbirlarni qo'llab, atrof-muhit muhofazasini amalga oshirishlari kerak. 
Bunday murakkab masalalarni hal qilishda atrof-muhit muhofazasiga oid 
ekologik ta’lim-tarbiya oila, bog‘chalar, maktablar, o‘quv yurtlari (Ergashev, 
1990), oliygohlar va turli korxonalar, tashkilotlarda uzluksiz olib borilishi 
kerak. Natijada o‘rta va oliy ma’lumotli mutaxassislar yetishib chiqadi va ular 
xalq xo‘jaligining turli sohalaridagi ko‘p qirrali mutaxassislar bilan 
hamjihatlikda qishloq xo‘jalik, turli yo‘naiishdagi og‘ir va yengil sanoat 
korxonalari, transport xo‘jaliklarida ekologik tozalikka rioya qilgan holda ish 
olib boradilar.	
 	
       Atrof-muhit muhofazasini fidokorona amalga oshirish borasida, ekologik 
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashda hamma oliygohlar keng ko‘lamda yangi 
tayyorlangan rejalari, o‘quv dasturlari asosida ish olib borishlari kerak. 
Masalan, 1) Tarbiyachi, ekologik-metodist, «ekologik-pedagog», «ekologik- 
instruktor»larni pedagogika oliygohlari; 2) Ekologik, «ekolog- injener», 
«ekolog-texnolog», «ekolog-avtotransport xizmat- chisi», «ekolog-agroximik» 
kabi mutaxassislarni 0‘zMU, ToshAU, SamGU, ToshDPU kabilar tayyorlashi 
mumkin. Bunday mutaxassislar bog‘chalar, maktablar, litsey, kollejlar, 
oliygohlar, ilmiy-tekshirish institutlari, katta-katta og‘ir va yengil sanoat 
korxonalarfda xizmat qilishi mumkin.	
 	
Kelajakda yetishib chiqadigan turli sohadagi ekologlar zamonaviy fanlardan 
ma’lumot oladilar, fan-texnika yutuqlari bilan tanishadilar. Bog‘cha, maktab, 
korxonalarda ishlab chiqarish tajribasini o‘tib, o‘zlarining amaliy 
qobiliyatlarini oshiradilar. Yuqori darajali yosh mutaxassislar boiib, tabiat va 
jamiyat qonunlarini mukammal o'rganib, ularni hayotga tatbiq etib, atrof-muhit 
muhofazasini ijobiy hal etib, go‘zal va ko‘rkam tabiat, undagi zilol suv,   
 
musaffo havo, toza, tabarruk tuproq, rang-barang o‘simlik olami va boy 
hayvonot dunyosi, bitmas-tuganmas yer usti va yer osti boyliklarni kelajak 
avlodlarga qoldirishga xizmat qiladilar. Xo‘jaliklarning ijtimoiy- iqtisodiy va 
ekologik turg‘un holda rivojlanishiga asos yaratadilar.	
 	
      Dunyoning turli joylarida vujudga kelayotgan og‘ir ekologik holatlar, 
masalan, Afrika, Janubiy Amerika, Ovro‘pa, Sibir o'rmonlarining kamayib 
ketishi, dengizlarning ifloslanishi, Orol qurishi, atmosferaning zaharlanishi va 
azon teshiklarining hosil bo‘lishi, qishloq xo‘jalik yerlari eroziyasi, tuproq 
tarkibida kimyoviy zaharli moddalarning haddan tashqari ortiqligi, oqova 
ichimlik suvlari tarkibining buzilishi va oqibatda insonlar sog‘lig‘iga salbiy 
ta’siri, atrof-muhit muhofazasiga oid ekologik ta’lim-tarbiyaning ilmiy 
asoslangan reja va dastur asosida olib borish kerakligini kun tartibiga qo‘ydi. 
Bunday dasturlar YUNESKO, YUNEPOlar tomonidan bundan 30 yillar avval 
keng va har tomonlama ishlab chiqilgan.	
 	
         
     Ekologik  ma’lumot,  ta’lim-tarbiyaning tub ma’nosi - bu tabiat, bizni o‘rab 
turgan borliqqa nisbatan hurmat, uning yashil nabototlari, harakatdagi 
jonivorlar, oqayotgan zilol suv, tanimizga kirayotgan havo, ona-yerga nisbatan 
e’tibordan iborat	
 	
     Tabiatni  sevgan  insonlar,  uning  har bir qarich yerida bo'layotgan ijobiy va 
salbiy o‘zgarishlarni sezadi, kuzatadi, tabiatga yordam beradi, ya’ni, yiqilgan 
butani tiklaydi, kasal hayvonni davolaydi, iflos suvni tozalashga harakat qiladi, 
yong‘inni o‘chiradi va hokazo. Insonning bunday ijobiy harakatlari uning 
koinotdagi o'rni va shu yerni muhofaza qilishga qobilligidir.	
 	
Hozirgi kunda xo‘jalikning turli sohalarini rivojlantirish bilan bir qatorda atrof-
muhit muhofazasi va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanishga oid 
chuqur bilimli, ekologik ma’limotga ega yoshlarni o‘rta va oliy bilim 
dargohlarida tayyorlash va tarbiyalash vaqti keldi.	
 	
Ekologik ta’limning naz^riy asosi - atrof-muhit muhofazasiga oid ta’limni 
bog‘cha-maktab, katta-kichik o‘quv yurtlari, oliy o‘quv yurtlarida ma’lum 
o‘quv reja va dasturlari asosida olib borish hamda malakali mutaxassislar 
tayyorlashdan iborat. Yig‘ilgan tajribalar umumlashtirilib, bir pedagogik 
shaklga keltirilib, o‘quv dasturi, darsliklar tuziladi.	
    
 
3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya 
Ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifa va maqsadlari insonni tabiat 
bilan va unda sodir bo‘layotgan voqeliklar bilan qiziqtirish, inson, tabiat 
o‘rtasidagi muammolarning kelib chiqish sabablarini aniqlash, yechish yo‘llari, 
chora-tadbirlarini topish yetarli ekologik bilimlarga ega bo‘lgan holda atrof-
muhit muhofazasini amalga oshirishdir. Ekologik ta’lim-tarbiyaning vazifalari 
quyidagilardan iborat:	
 	
Jamiyat va tabiatning rivojlanish qonunlari; ular o‘rtasidagi munosabatlarni 
chuqur o'rgatish va zamonaviy fikrlay oladigan shaxsni tayyorlash;Ijtimoiy-
iqtisodiy rejalashtirish va ishlab chiqarish kuchlarini yo‘naltirishda turli tabiiy 
hududlarning ekologik holatini biladigan va kelajakning ekologik rejasini 
tuzadigan avlodni tarbiyalash; 
Har bir inson, jamiyat va jamiyat ichidagi turli guruhlar, toifalar, 
sinflarning o‘zlari yashab turgan tabiat, uning boyliklarini saqlashga xizmat 
qiladigan yoshlarni yetishtirish; 
Jamiyat a’zolariga o‘zlarining ijtimoiy, madaniy, diniy qarashlari va urf-
odatlarini rivojlantirishda yashab turgan joy, vodiy, adirlar, tog‘larning 
go‘zalligi, ularning inson hayoti va salomatligidagi ahamiyatini tushuntirish, 
yosh avlodda tabiatga nisbatan mehr-muhabbat uyg'otish ishlarini olib borish. 
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda bog‘cha tarbiyachilari, maktab 
va o‘quv yurtlari o‘qituvchilari, turli o‘yinlar, kinofilmlar orqah tabiiy va 
ijtimoiy fanlarni o‘tishda o‘zlari yashab turgan joydagi tabiiy voqelik va   
 
ekologik holatlarga bog‘lab, ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishi hamda darslar 
o'tishi kerak. 
Ekologik tarbiyani farzand turilgan kundai boshlamoq  vujudimizni 
uvvatlantirmots, fikrimizii nurlantirmoq axloqimizni guzallantirmoq, 
zеxnimizni ravshanlantirmoq dеmakdir. Ekologik tarbiyani kim va qanday olib 
boradi? — dеgan savol paydo buladi. Birinchi -tarbiya ota-ona zimmasidadir. 
Ikkinchi — borcha, maktab, oliy va urta maxsus bilim yurtlari hamda xozirda 
faoliyat ko'rsatayotgan madrasalarda amalga oshadi. 
Bola tarbiyasida u yashab turgan sharoit, muhit, kishilarning faoliyati 
katta o'rin tutadi va bu sohada oila, maktab sharoiti xam katta e'tiborga 
molikdir 
Ekologik tarbiya ham tarbiyaning asosiy qismi bo'lib, bolaning axlohiga, 
xulqatvoriga kuchli ta'sir qiladi va ota-onalarni ularni murg'akligidan boshlab 
tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta'lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri 
bilan bog’liq bir butun jarayondir. 
  Tabiatni muhofaza qilish, uni asrash, unga nisbatan  yaxshi 
munosabatda bo'lish uchun sog'lom fikr, yaxshi axloq ilm-ma'rifatga 
qiziquvchi inson bo'lish talab qilinadi. 
Boladagi fikriy taraqqiyot oilagagina emas. maktabga, o'qituvchilar 
faoliyatiga ham bog'liq. Shuning uchun ularga go'zal tarzda tarbiya 
bеrmoq, yaxshi hulqlarrni o'rgatmoq va ko'rkam odatlarni tushuntirmoq 
lozimdir. Tarbiya ila bolami oltin etmoqlik va aksina, tuproq qilmoqlik 
xam mumkin.   
 	
Xulosa 
Ona zaminimizni jannatga qiyoslasak. xato kmlmaymie. Ammo unda 
inson qo'li bilan  duzaxga aylanaеggan xududlar tobora kupayib bormokda. 
Dunyoning turli joylarnda tuganmas balolarni kеltnrib chikaruvchi atom, 
vodorod va shunga uxshash bombalar snnovdai Utkazilmokda, sr ka'ridan 
minglab tonna kazilmalar kazib olinib. atmosfеraga tonn al ab zaxarli moddalar 
chikarilmokda. KimSviy, radiakti v chikindnlar suvga, xavoga tashlanayapti. 
srga kumilayapti. Natijada insoniyatning yashash sharoiti ogirlashib, u turli 
kasalliklar girdobiga tushib kolmokda. Agar xayot tarzimizni shu tarzda davom 
etgirsak, erta nnma bo’lishnni xavlga kеltirishnnng uziyoq kishini larzaga 
soladi. 
Xullas, odamzotni algov-dolgovli davrlar kutib turi bdi. Bunday 
vaziyatdan chikib kеtish, Еrda yana milliard-milliard yillar yashash 
insoniyatning uz kulidadir. Chunkn biz tabiatni ijobiy vki salbiy tom on ga 
uzgartirib yuborishdеk »suchga zga buldik. Insonnyatda zndi tabiat sofligini 
azaliy xolatiga kaytarishdan bki uni butunlay izdan chikarib yuborishdan i 
borat ikkita yul mavjud. Ba'zi olimlar, mutaxassislar Еr tеz o rada tirik 
mavjudot yashashnga yaramay koladi. dsgan xulosaga kslib, insoniyatning 
xayot kеchirishn uchun uzok gallaktikalarda joylashgan uzga yulduzlarni 
axtarishga tushib kolishdi. Xatto ba'zilar Oyni. Marsni va sharoiti Еrga ya kin 
bo’lgan boshka yulduzlarni odamlar makoiiga aylantirish loyixalarini il gari 
surmokda. Ammo bu goyayu loyixalarning tagi puch ekanligini xamma anglab 
turibdi. Abadiy yashash i i nstar ekanmiz, biz kaysidir joylardan makon izlash 
Urniga Еrni uz xolatiga kaytarish, tabiat sofligini ta'minlash borasida 
uylashimiz ksrak zmasmi axir?!Bu yul bir nscha minglab еruglik yil uzoklikda 
joylashgan, tabiati tirik mavjudot uchun mutlako zid bo’lgan boshka yulduzga 
kuchib utiishan, unda yashash sharoitini dunvga ksltirishdan kura million karra 
osonrok va afzalrok ish zkanligi oydsk ravshan. 
Insonning ta kom il ga zrishishga bo’lgan intnlishi nakadar chsksiz bulsa, 
tabiatni muxofaza kilish imkoniyatlari xam shu kadar chеksiz. Insonning 
tabiatga munosabatining asosinn uning faoliyati bslgilaydi, chunkn, bunday 
munosabat uchun matеrialni unga tabiatning uzi bsradi. Shunga kura, tabiatga 
bo’lgan munosabatning Uzgarishi, uz Urnnda, insoniy faoliyat xaraktsri xamda 
yunalishining xam uzgarishiga olib kеladi.   
 	
Fakatgina biz suvii. tuprokni. usnmliklarni. xayvonot olamini. ya'ni 
tabiatii e'eozlash, asrab-avaylash, uning boyliklarilan tsjab- tsrgab foylalaiishni 
Urgansak. bu ishimiz kslajagimizni bеlgilab bеrishinn anglab stsak Еr bizni 
uzok vaktlar bokadi. Bunga esa dastavval kishilarda ekologik malaniyatni 
yuksaltirib borish orkali erishishimiz mumkin. 
Ekologik madaiiyatning shakllanganlnk larajasn fakatgina tabiatga oid 
tuygularnigina xis kilish emas. balki tabiat va uning sirlarnni bilish soxasidagi 
bilimlarga tayanishni talab etadi. Chunki tabiat sirlarii bilish orkali iksom 
tabiatga nisbatai mеxr-muxabbat kuyali. tabiat va i nеon orasidagi 
muvozanatnnng nakadar muxim axamiyatga ega ekanlngini anglab etali. 
Insonning tabiat bilan muntazam ravnshda uzaro munosabatda bo’lishi nazarda 
tutiladngan bulsa, ushbu munosabatlarning zaruriy konuniyatlari ta'lim-tarbiya 
tizimining asosini tashkil etmogi lozim... Ekologik ta'lim- tarbiyannng asosiy 
vazifa va maksadlari nnsonni tabiat bilan va unda sodir bulavtgan vokеalar 
bilan kiziktnrish, i nеon, tabiat urtasidagi muammolarning kеlib chikish 
sabablarini aniklash. schish yullarini. chora-tadbirlarini topish starli ekologik 
bilimlarga ega bo’lgan xolla atrof-muxit muxofazasini amalga oshirishdir. 
Mashxur ruxshunos olim Dеyl Karnеginiig ta'kidlashicha, nnsonni biror 
ishni bajarishga undash va kiziktirishning yagona usuli mavjud. U xam bulsa, 
usha inson kalbida ishni bajarishga chinakam ishtnSk uygotishdir. Majburlov 
va kiynoklar nsh bеrmaydi...: Bundan shunday xulosa chikarish mumkinki. xar 
bir kishida atrof-muxitni muxofaza kilish buyicha ishtiSk uygotish va uni ona 
tabiatii avaylab asrashga undash kеrak buladi. 
Xullas. Ona tabiat - nе'matlardan okilona foydalanmaslik. uning 
faoliyatiga nourin. noxolis, noilmny aralashuvni kеchirmasligini, bu ishlar kеzi 
kеlib unglab bulmas darajadagi ekologik muammolarni kеltirib chikarishinn 
anglab rtgan xolla ish tutishimiz. tabiatii muxofaza kilishimiz zaruriyatini 
zamonning uzi talab etmokda. Biz bor-yugi ana shu talab njrosini ta'miilay 
olsak. ona zaminimiz jannat makonliginn xеchkachon yukotmaydi. bizni uzok 
yillar davomida bokadi. knyintiradi. Shu bonе makonimiz bulmish Еrga, 
undap» xar bir zarraga e'tiborli bulib. ularning yanada rivoj topishi uchun xar 
birimnz mas'ul ekanligimizni unutmasligimiz shart.   
 
 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 
1. Karimov I.A. Mamlakatimizda dеmokratik isloxotlarni yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsеptsiyasi. Xalq so’zi 
gazetasi. 2010 yil 13 noyabr. 
2. Karimov I.A. Yukak ma'naviyat - еngilmas kuch. Ma'naviyat. T. 2008 yil. 
3.Jaxon axborot agеntligi. Uzbеkistonda modеrnizatsiyalash va dеmokratik 
o’zgarishlar jadal rivojlanmoqda. Xalq so'zi gazеtasi. 2010 yil 30 dеkabr. 
4. Karnеgi D. Iqrorlik – mag’lubiyat emas. San'at jurnali, T.: 2009 yil 
5.Kistauboеv S. Ekologi k ta'lim-tarbiya. Xalq ta'limi, 6-son.T.: 2010 yil 
6.Norboеv A.G. Ta'lim tarabiyada o’quvchilarni tabiat bilan muloqotga 
o’rgatish. Xalq ta'limi, 6-son.T.: 2010 yil 
7.«Xalq so'zi». «O’zbеkiston ovozi», «XX asr» gazеtalari va «O’zbеkiston 
qishlok xo'jalik» jurnali. 
8.Intеrnеt saytlari: www.google.ru	
. ; WWW.mail.ru	.

    Abdulla Qodiriy nomli J.D.P.I Geografiya va I.B.A bo`limi III-kurs 308 guruh talabasi KURS ISHI Mavzu:Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni hal qilish chora tadbirlari Bajardi Qodirov Z Tekshirdi: Toshboyev Z Jizzax -2013

    Kirish I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha 1.1 Global ekalogik muammolar va ularning turlari 1.2 Global ekalogik muammolarni e’tirof etish II bob. Global ekalogik muammolarning kelib chiqish sabablari 2.1 Tabiat va jamiyat munosabatlarining keskinlashuvi 2.2 Sanoat chirindilarining ko`payishi. III. Global ekalogik muammolarni hal qilsih 3.1 Tabiatni muhofaza qilish 3.2 Ekalogik ta’lim-tarbiya Xulosa

    Kirish Tabiat nima, u qachon va qanday vujudga kelgan, shuningdek, nеga xamma tirik va o’lik mavjudotlar ma'lum vaqt o’tgandan so’ng inqirozga yuz tutadi, degan masalalar qadim zamonlardan buyon odamzot diqqatini o’ziga jalb qilib kеladi. Bu savollarga javob bеrishiga qarab olimlarni bir nеcha guruxlarga bo’lish mumkin. Ammo ularning barchasi tabiatni muxofaza qilish xar bir insonning muqaddas burchi ekanligini, bu masalani xal etish bir oyda yoki bir yilda amalga oshiriladigan ish emasligini tan olishadi. Shuningdеk, ular har tomonlama еtuk, tabiatni e'zozlovchn, uzini tabiatning bir bulagi dеb xisoblovchi insonlarni tarbiyalash xam uzoq davom etadigan, murakkab, ko’p mеxnat. chidam talab qiladigan ishdir, dеgan tuxtamga kеlishgan. Jamiki tirik mavjudotlar qatori odamlar xayotini tabiatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bizni o’rab turgan jonli va jonsiz tabiat yashashimiz, ishlashimiz, kiyinishimiz, oziqlanishimiz uchun asosiy manba xisoblanadi. Ammo tabiatni muxofaza qilishdеk xayrli ishlarni amalga oshirish o’rniga tеvarak-atrofga salbiy ta'sir ko’rsatish moyilligi insoniyatda ustunlik qilib kеladi. Biz uzimizdagi mana shu xudbinlikka qarshi kurashmogimiz kеrak. Buning uchun xar birimiz tabiatni sеvishimiz, uni ardoqlashga o’rganishimiz, ongimizda barchamiz tabiatning bir bo’lagi ekanligi to’g’risidagi g’oyani singdirishimiz zarur, dеb xisoblaymiz. Olimlarning izlanishlari shuni ko’rsatadiki, qadim zamonlarda yer yuzida shunday qulay sharoit mavjud bo’lganki, shu qulay sharoit anorganik moddalardan organik moddalar, shu jumladan, okеan jismlar vujudga kеlgan, xayot ana shu okеan jismlardan paydo bo’lgan. Okеrn jismlardan tashkil topgan dastlabki tirik organizmlar million yillab rivojlanish natijasida xujayraviy tuzilish dunyga kеlgan. Bir vaqtlar yеr yuzida tirik xususiyatga ega bo’lgan zaifgina oksilli durda paydo bo’lganida, uning yashashi minglab tasodifiy xodisalarga bog’liq bo’lgan, uni xar bir arzimagan narsa xam yuk kilib yuborishi mumkin edi. Boshqacha suz bilan aytganda, ana shu dastlabki

    tirik okеil durda - sеznlmas zarracha bir nukta bo’lgan i еababln, ulik (anargonik) dunyoning qudratli xodisalari ta'sirida xalok bo’lishi extimolga juda yaqin edi. Ammo tirik (organik) dunyoning buyuk tarixi shuni ko’rsatadiki ana shu zig’irdеk okеan parchasining rivojlanishi natijasida borgan sari murakkab tuzilgan va yеr yuzida sodir buladigan turli xodisalar va xar xil uzgarishlarga chidash bеradigan tirik organizmlar paydo bo’lgan. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin.

    I bob. Global ekalogik muammolar haqida tushuncha 1.1Global ekalogik muammolar va ularning turlari Xar bir davlatning barkaror rivojlanishida ekologik xavfsizlik masalasi muxim axdmiyat kasb etadi. Chunki bunday muammoni bartaraf etish millim xavfsizlikni ta'minlovchi muxim omillardan biridir. Shuni xisobga olgan O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti va xukumati tabiatni muxofaza qilish xamda tabiiy rеsurslardan samarali foydalanish masalasini xuquqiy jixatdan tartibga solishga xarakat q qilmoqda. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq Yurtboshimiz I.A.Karimov ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish, bizdan kеlajak avlodga ozod va obod Vatan qoldirish goyasini ilgari surdi. 2010 yilda bo’lib o’tgan BMT sammita ming yillik rivojlanish maqsadlariga bagishlangan yalpi yigilishida ham Prеzidеntimiz ekologiya masalalariga aloxida e'tibor qaratib, atrof-muxitni asrab-avaylash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri ekanligiga alohida urg’u bеrdi.