JAMOATCHILIK NAZORATINI TA’MINLASHNING IJTIMOIY- HUQUQIY MEXANIZMLARI MUNDARIJA Kirish .........................................................................................................3-12 I-BOB. Jamoatchilik nazorati tushunchasi, imkoniyatlari, namoyon bo‘lish xususiyatlari .........................................................................................12-5 0 I.1§ Jamoatchilik nazorati tushunchasi, elementlari, funksiyalari va prinsiplari...........................................................................................................12-25 I.2§ Jamoatchilik nazoratini ta’minlash zaruratini yuzaga keltiruvchi omillar................................................................................................................25-37 I.3§ Jamoatchilik nazoratini asoslovchi ilmiy-nazariy konsepsiyalar klassifikatsiyasi..................................................................................................37-50 II-BOB. Jamoatchilik nazoratini ta’minlashga yo‘naltirilgan ijtimoiy- falsafiy mexanizmlar metodologiyasi ..............................................................51- 92 II.1§ Jamoatchilik nazorati barqarorligini ta’minlashga ta’sir etuvchi ijtimoiy muammolar........................................................................................................51-63 II.2§ Davlat boshqaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini ta’minlash tadrijiyligiga erishishning ijtimoiy-huquqiy asoslari.......................63-77 II.3§ Jamoatchilik nazoratini ta’minlashga yo‘naltirilgan ijtimoiy motivlar, huquqiy mexanizmlar hamda amalga oshiruvchi usul- vositalar..............................................................................................................77-92 III-BOB. Jamoatchilik nazorati ta’sir kuchini oshiruvchi ijtimoiy- huquqiy mexanizmlarni demokratlashtirish tamoyillar ............................93-133 III.1§ Jamoatchilik nazoratini olib boruvchi institutsional tizim faoliyatini ijtimoiy-huquqiy kafolatlash va turkumlashtirish tamoyillari.........................93-106 III.2§ Jamoatchilik nazorati ta’sir kuchini baholashning matematik mezonlari........................................................................................................106-120 III.3§ Jamoatchilik nazoratini demokratik tamoyillar asosida rivojlantirish imkoniyatlari va istiqbollari............................................................................120- 133 Xulosa ....................................................... ....... ..................................134-136 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ........ ....... ...................................137-144 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon xalqlari hayotida yuzaga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar davlatchilik boshqaruvini demokratlashtirish, shaxs huquqiy ongini oshirish, insonda ijtimoiy faollik, shaxsiy mas’uliyat, daxldorlik hissini yuksaltirishga bo‘lgan talablarni keltirib chiqarmoqda. Fuqarolarning jamiyat va davlat hayotini boshqarishdagi ishtirokini ta’minlash, ularning maqsad-muddaolarini boshqaruvning yuqori tizimlariga yetkazish, xalq bilan davlat o‘rtasida konstruktiv aloqa o‘rnatish, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikka erishishda jamoatchilik nazorati tizimini to‘g‘ri tashkil qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtayi nazardan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishning jamiyat hayotini va kishilar dunyoqarashini yangilashga qaratilgan funksional xususiyatlarini hamda ularning g‘oyaviy asoslarini aniqlash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Dunyo ilm-fanida samarali jamoatchilik nazoratini ta’minlash mexanizmlari o‘rtasidagi funksional integratsiyalashuvni topish, ularning ijtimoiy-huquqiy me’yorga keltirish borasida bir qator ilmiy-nazariy tadqiqotlar olib borilmoqda. Xususan, jamoatchilik nazoratini tashkillashtirish mexanizmlari o‘rtasidagi deformatsiyalashuv jarayonini oldini olish, davlat idoralari ochiqligini ta’minlashga to‘siq bo‘lib kelayotgan dezinformatsion axborot xurujiga qarshi mafkuraviy immunitetni shakllantirish, davlat boshqaruvida jamoatchilik ishtirokini oshirish, “xalq xabardorligi”, “fuqaroviy nazorat”, “jamoatchilik institutlari mas’uliyati”, “jamoatchilik fikrini boshqarish” kabi institutsional tizim elementlari samaradorligiga erishish masalalari shular jumlasidandir. Shuningdek, jamiyat taraqqiyoti yo‘lida barqaror jamoatchilik nazorati mexanizmini mustahkamlash, uning ijtimoiy-huquqiy “drayveri” hisoblangan jamoatchilik 2

nazorati subyektlari vakolatlarini kengaytirish muammolari o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Mamlakatimizda keyingi yillarda amalga oshirilayotgan islohotlarda “Davlat organlari – xalqqa xizmat qilishning samarali vositasi”, “Bizning bosh maqsadimiz – yurtimizda xalq hokimiyatini nomiga emas, balki amalda joriy qilishdan iborat”, “Qonunning birdan-bir manbai va muallifi tom ma’noda xalq bo‘lishi shart” tamoyillari asosida jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik institutlari rolini kuchaytirishga qaratilayotganligi bejiz emas 1 . Chunki, jamoatchilik nazorati samaradorligiga erishmasdan turib demokratik qadriyatlar ustuvor bo‘lgan, inson huquq va erkinliklari ta’minlangan fuqarolik jamiyatini qurib bo‘lmaydi. Shuning uchun, jamoatchilik nazorati “lokomotivi” bo‘lgan subyektlar faoliyatining ijtimoiy-huquqiy mexanizmlarini, usul va vositalarini yanada kuchaytirish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “ 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ” Farmoni, 2019 yil 4 oktabrdagi PQ-4473-son “ Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi islohotlar ustidan jamoatchilik nazorati samaradorligini, shuningdek, fuqarolarning demokratik o‘zgartirishlardagi faolligini oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” Qarori va O’zbekiston Respublikasining 2018 yil 12 apreldagi O‘RQ-474-son “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi Qonuni hamda mavzuga oid boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy innovasion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo‘llari” nomli ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. 1 Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. –Т.: O ‘ zbekiston , 2021. −Б.82 3

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Jamoatchilik nazorati fenomenini falsafiy muammolarning maxsus yo‘nalishiga kiritib, uning ijtimoiy-huquqiy tomonlari o‘rtasidagi korrelyatsion aloqadorlikni qiyosiy-tipologik tahlil etish, o‘zgaruvchanlik dinamikasini matematik modellashtirish masalalarini ijtimoiy- falsafiy jihatdan ochib beruvchi alohida (aynan muammoning mohiyatiga qaratilgan) tadqiqotlar olib borilmagan bo‘lsada, ammo jamoatchilik nazorati tushunchasini tadqiqot obyekti sifatida belgilab, uni iqtisodiy, huquqiy, psixologik, pedagogik, sotsiologik xususiyatlari borasida bir qator tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, Amerikalik olim Robert Kuper 2 ilmiy izlanishlarida jamoatchilik nazorati mexanizmining psixologik xususiyatlariga alohida e’tibor qaratib, uning ta’sirida davlat olib borayotgan siyosiy boshqaruvda qanday o‘zgarishlarga erishish mumkinligi ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, jamoatchilik nazorat texnikasini ishlab chiqish va uning ta’sir usullarini baholash modelini yaratish ustida ham tadqiqotlar olib borgan. Juliet Souza va Robert Nash 3 kabi tadqiqotchilar tomonidan jamoatchilik nazorati fenomenining davlat mulkini saqlashdagi roliga falsafaning xususiylik kategoriyasi asosida yondashuv ilgari surilgan. Shuningdek, James Filippis, Susan Saegert 4 lar taklif etgan konsepsiyada jamoatchilik nazorati mexanizmlari tasniflangan bo‘lib, bu tizim samaradorligini ta’minlash uchun uni rivojlantirishda huquqiy mezonlarga alohida urg‘u berish zarurligiga to‘xtaladi. Rossiyalik professor O.S.Belokrlova 5 tomonidan jamoatchilik nazorati mexanizmining iqtisodiy-sotsiologik jihatlari o‘rtasidagi integratsiya lashuv samaradorligini topish yo‘llari ustida tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsa, N.L.Peshin 6 mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruv tizimida jamoatchilik nazoratini kuchaytirishning huquqiy mexanizmlariga alohida e’tibor qaratib, jamoatchilik nazoratini olib 2 Robert M. Cooper. Techniques of Public Control-An Appraisal of Methods / The Annals of the American Academy of Political and Social Science. Vol. 201, Ownership and Regulation of Public Utilities (Jan., 1939) , pp. 1-16 (16 pages) 3 J.Souza, R.Nash . Private benefits of public control: Evidence of political and economic benefits of state ownership / Journal of Corporate Finance . Volume 46 ,   October 2017, −P.232-247 4 J . Filippis, S . Saegert . Community Control and Development: The Long View: James De Filippis. Routledge , 2007. −401 р. 5 О.С.Белокрылова. Механизмы общественного контроля: направления повышения эффективности // Journal of economic regulation (Вопросы регулирования экономики) Vol .8. № 3. 2017. –С.57-70 6 Н.Л.Пешин. Публичный контроль в системе местного самоуправления: основания и особенности/ Вестник РУДН. Серия: Юридические науки. 2019. Т.23. No 3. –С.311–332 4

boruvchi subyektlarda huquqiy ongni oshirish orqali davlat organlari faoliyati ustidan kuchli va ta’sirchan ijtimoiy nazoratni o‘rnatish mumkinligini ko‘rsatadi. R.Arutyunyan 7 davlat boshqaruv tizimida jamoatchilik nazoratining o‘rni masalasiga huquqiy fan tarmog‘i yo‘nalishida kompleks yondashib, davlat organlari tomonidan qabul qilinayotgan qonun va boshqa me’yoriy hujjatlarning amaliyotdagi natijadorligi ustidan o‘rnatilgan jamoatchilik nazorati mexanizmlari hamda ularni amalga oshiruvchi institutsional tizim subyektlari vakolatlari borasida ilmiy-nazariy g‘oyalar ishlab chiqilgan. A.L.Zvezdin, A.V.Novikov, A.S.Panteleyev, I.D.Xutinayev, M.V.Melnik, N.N.Kosarenkolar ijtimoiy- sotsiologik nuqtayi nazaridan jamoatchilik nazoratiga ijtimoiy mexanizm sifatida qaralib 8 , uning davlat boshqaruvidagi o‘rnini ochishga harakat qilingan. O‘zbekistonlik olim Ya.Ollamov 9 ilmiy izlanishlarida davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda jamoatchilik nazoratining roli masalasiga sotsiologik jihatdan yondashish ko‘proq kuzatilsa, A.A.Otajonov, M.M.Mamasiddiqov, X.T.Mamatov, E.K.Sabirov, Sh.A.Xoliqova 10 tadqiqotlarida davlat idoralari faoliyati ustidan samarali jamoatchilik nazoratini o‘rnatish mexanizmlarini ishlab chiqish va takomillashtirishning huquqiy elementlari o‘rin olgan. Ushbu tadqiqotchilarning ilmiy xulosalarida davlat organlari faoliyatining ochiqligi va jamoatchilik nazoratini ta’minlashga doir qonunchilikni shakllantirish, fuqarolik sud ishlarini yuritishda jamoatchilik nazoratini ta’minlash vositalari va ularni rivojlantirish masalalari o‘rin olgan. O.Musayev, O.Muhammadiyeva, R.Ruziyeva, U.Mahkamov, E.Mallayevalar 11 tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda − davlat 7 Р.Арутюнян. Общественный контроль в системе органов государственного управления. –М.: Кнорус, 2017. −176 с 8 Государственный контроль в системе управления. Монография. –М.: НИПКЦ Восход-А, 2009; Ревизия и контроль . − М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2004; Контроль в социально-политической системе российского общества . − М .: Экономика и право , 2005. 9 Олламов Я. Давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари: ўзаро муносабатларда мурожаатларнинг ўрни, жамоатчилик назоратининг роли ва мурожаатлар билан ишлашни такомиллаштириш муаммолари. −Т.: IJOD-PRESS, 2021. −672 б 10 Мамасиддиқов М.М. ва бошқ. Мамлакатимизда давлат идоралари фаолияти устидан самарали жамоатчилик назоратини ўрнатиш механизмларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш. –Т.: Lesson press, 2020. –278 б 11 Musaev О. The role of public control in improving the system of public administration // Solid State Technology . Volume: 63 Issue: 6 . Publication Year, Nashville, Tennessee, USA 2020 . –Р.96-104 5