logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllantirish

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllantirish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

518.162109375 KB
Ko'chirib olish
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllan t i ri sh Kirish 1-bob. “Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili fuqarolik jamiyati shakllanishining muhim sharti 1.Fuqarolik jamiyati va uni shakllanishi jarayonida ma’naviyatga ehtiyojni ortib borishi. 2.Fuqarolik jamiyati va uni nazoratini shakllantirishga qaratilgan siyosiy islohotlar mazmun mohiyati. 3.Davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratining o‘rni 2 –bob.Fuqarolik jamiyatini shakllanishida siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni. 1.Fuqarolik jamiyatini va demokratik siyosiy tartibotning o‘zaro bog‘liqligi. 2.Fuqarolik jamiyatining nazorat funksiyasi va uni amalga oshirishda siyosiy – huquqiy madaniyatning o‘rni. 3.Korrupsiyaga qarshi kurashda nazorat tizimining va jamoatchilik nazoratining o‘rni Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mazkur tadqiqotning ob’ekti bo‘lgan mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzusi zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli 1 davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilidan kelib chiqadi va bu o‘z navbatida mavzuni dolzarbligini belgilab beradi. Jahon hamjamiyati ijtimoiy tartibni barqarorligini o‘rnatishning eng maqbul yo‘li sifatida demokratik siyosiy tartibotni e’tirof etishmoqda. Xuddi shunday suveren O‘zbekiston mamlakati ham dunyoning rivojlangan mamlakatlari bilan hamnafas bo‘lgan holda demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va bu yo‘ldan og‘ishmay rivojlanib bormoqda. Mamlakatimiz yuqorida qayd qilingan “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili asosida dunyoda o‘zini munosib o‘rniga ega bo‘lmoqda. O‘zbekiston erishgan yutuqlar asosida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyildan tashkil topgan “o‘zbek modeli” deb nom olgan taraqqiyot strategiyasi va bugungi kunda O‘Zbekiston taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘targan muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan “2017-2021-yillarda O‘zbekistonni besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirishning Harakatlar strategyasi” yotibdi. O‘zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan “O‘zbekistonni 2017-2021-yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi” tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘lidan og‘ishmay dadil qadamlar bilan rivojlanib borishga undaydigan strategiya bo‘lib hisoblanadi. Chunki uning birinchi ustuvor yo‘nalishida “Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, ularning ijtimoiy va siyosiy faolligini oshirish” 1 masalalari alohida ustuvor yo‘nalish sifatida belgilab berilgan. Umuman Harakatlar strategiyasi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarni davom ettirib fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga asosida xalqimiz hayotini baxtli qilishga qaratilganligi bilan ajralib turadi va bu baxtli hayot inson zotining azaliy orzusi bo‘lib hisoblanadi Shuning uchun biz ushbu Harakatlar strategiyasi talablaridan kelib chiqib Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzuida ilmiy izlanish olib birishni maqsad qilib qo‘ydik. Chunki bugungi kunda fuqarolik jamiyati nazoratini kuchli qilishda muammolar mavjud bo‘lib ular ma’naviyatning sayyozligi oqibatida kelib chiqayotgan siyosiy-huquqiy madaniyatning demokratiya talablari darajasidan ozroq orqada qolayotganligi bilan bog‘liq bo‘lmoqda. O‘zbekistonning mustaqillik davrida siyosiy sohada erishgan yutuqlari asosan demokratiyani siyosiy va huquqiy asoslarni shakllantirish bilan xarakterlanadi. 1 Mirziyoev Sh.M. O‘zbekistonni 2017-2021 yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi. Toshkent 2017 -yil 2-bet 2 Endigi asosiy vazifa ana shu asoslarga tayangan holda demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan avlodni tarbiyalashdan iborat. Bu esa faqat evolyusion tarzda amalga oshiriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarida bilim va ma’naviyatning uyg‘unligini ta’minlash bilan bog‘liq, chunki insonning dunyoqarshini o‘zgartirish ma’lum bir vaqtni talab qiladigan jarayondir. Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzusiga doir tadqiqotning dolzarbligi jamiyat taraqqiyotining muxim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi fuqarolik jamiyati nazorat i faoliyatiga bog‘liqligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy tartib nafaqat jamiyat taraqqiyotining, balkim jamiyat mavjud bo‘lishining ham muhim sharti ekanligi nazorat faoliyati masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotning dolzarbligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li ham mavzuning dolzarbligini ko‘rsatib turibdi, chunki demokratiya faqat hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishigina emas, balki nazorat qilinishini ham bildiradi. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “ Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili mavzuning dolzarbligini ko‘rsatib turibdi. Chunki ushbu tamoyildan maqsad fuqarolik jamiyatini kuchli qilish va uning nazoratini ya’ni jamoatchilik nazoratini takomillashtirishdan iboratdir. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibning o‘rnatilishini faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati bilan to‘liq ta’minlab bo‘lmaydi, buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati h am kerak bo‘ladi. Davlat va jamiyat nazoratidan iborat b o‘ lgan nazorat tizimini ijtimoiy nazorat degan tushuncha bilan ifodalash mumkin va bunda fuqarolik jamiyati nazorati ushbu nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi . Shuning uchun Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzus i bugunning eng dolzarb m uammo si deb aytishimiz mumkin. Tadqiqot ob’ekti . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi muammosi mazkur tadqiqotning ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatish jamoatchilik nazoratiga, jamoatchilik nazorati esa fuqarolik jamiyati ga, fuqarolik jamiyati esa demokratiyaga, demokratiya esa ma’naviyatga bog‘liq. Demokratiya va fuqarolik jamiyati tushunchalari bir biriga bog‘liq bo‘lgan nazorat tizimini tashkil 3 qiladi. Shuning uchun nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazorati tadqiqotning ob’ekti deb aytish mumkin. Tadqiqot predmeti. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi muammosini tarixiylik tamoyili asosida o‘rganish va tahlil qilish tadqiqotning predmeti bo‘lib hisoblanadi. Insoniyat jamiyatida nazorat faoliyatining o‘rnini o‘rganish va nazoratning maqsadi bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi fuqarolik jamiyati nazoratiga bog‘liqligini , fuqarolik jamiyatini demokratiyaga bog‘liqligi hamda ma’naviyatni o‘rnini ochib berish masalalarini tahlil qilishni taqozo etadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzusi uzoq yillar davomida jamiyatshunos olimlarning e’tiboridan chetda qolib kelgan va faqat mustaqillik sharofati bilan ilmiy tadqiqot ob’ekti bo‘lib qolgan mavzulardan hisoblanadi. Chunki sho‘rolar zamonida fuqarolik jamiyati o‘zining iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy asoslaridan mahrum qilingan edi va faqat o‘sha totalitar tuzum inqirozga kira boshlagan vaqtlarda fuqarolik jamiyat i va demokratiya hamda jamoatchilik nazorati to‘g‘risida gapira boshlashdi. Lekin , o‘sha tuzumga xos bo‘lgan ma’muriy buyruqbozlik tizimi fuqarolik jamiyati nazorati va demokratiya muammosini chuqur ilmiy tadqiq qilishga yo‘l qo‘ymaydi va umuman ularda ilmiy tadqiqotlarni natijasini amaliyotga tadbiq qilish tajribasi ham yetarli emas edi. Sh o‘rolar mamlakatini barbod bo‘lishiga olib kelgan sabablar ichida ilm fan yutuqlarini, jumladan , fuqarolik jamiyati nazorat faoliyatiga doir ilmiy tavsiyalarni amaliyotga tadbiq qilish to‘liq ta’minlanmaganligi ham bor. Faqat mustaqillik yillarida tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘li va fuqarolik jamiyatini shakllantirish masalalarini keng ilmiy tadqiq qilishga sharoit yaratdi. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan «Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari» tamoyili fuqarolik jamiyati shakllanishi va kuchli qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni ilmiy tadqiq qilishni boshlab berdi. Shuning uchun mazkur mavzu faqat mutaqillik yillarida boshlangan tadqiqot mavzusi deb aytish mumkin. Yanada aniqroq aytganda fuqarolik jamiyatini kuchli qilish muammosini o‘rganish asosan 4 2010-yil 12-noyabrda O‘ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov tomonidan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish» konsepsiyasi bayon qilinishidan keyin yanada kuchaydi. Hozircha ushbu mavzu doirasida sanoqli ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib ularni ichida SamDU professori F.X.Nabiev tomonidan 201 6 -yilda nashr qilingan «Ijtimoiy nazorat» nomli monografiya demokratik siyosiy tartibot asosida fuqarolik jamiyatini shakllantirish va nazorat faoliyatini tadqiq qilish jarayonida salmoqli xissa bo‘lib hisoblanadi. Maqsad va vazifasi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi va uni ahamiyatini ochib berish tadqiqotning maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Jamoatchilik nazoratidan tashkil topgan fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun faq a t siyosiy-huquqiy bilim yetarli emas buning uchun ma’naviyat negizida shakllanadigan befarqlikni jilovlab yashash kerakligini asoslab berish tadqiqotning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bundan tashqari jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan i jtimoiy tartib barqarorligi faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati bilan ta’minlab bo‘lmasligini va buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ham kerakligini asoslab berish ham tadqiqiotning vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi . Jamiyat nazoratini amalga oshirilishi fuqarolik jamiyatini kuchliligiga, uning kuchliligi esa, demokratik siyosiy tartibotga, demokratik siyosiy tartibot esa fuqarolik madaniyatiga, fuqarolik madaniyati siyosiy-huquqiy madaniyatga, fuqarolik pozitsiyasiga, bularning barchasi esa ma’naviyatga bog‘liq ekanligini ochib berish tadqiqotning maqsadidan kelib chiqadigan muhim vazifalar sirasiga kiradi. Mavzuning yangiligi. F uqarolik jamiyati , demokratiya, jamoatchilik nazorati va ijtimoiy nazorat tushunchalari zamonamiz mohiyati bo‘lgan «Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari» tamoyili talablaridan kelib chiqayotgan yangi tushuncha bo‘lib hisoblanadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi masalasini o‘rganish bugungi kunga qadar jamiyatshunos olimlar tomonidan ye tarlicha o‘rganilmagan yangi mavzu bo‘lib 5 hisoblanadi. Umuman O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li va fuqarolik jamiyati nazoratini shaklllantirish jarayonining o‘zi yangiligi bilan ajralib turadi . F uqarolik jamiyati ham , demokratik siyosiy tartibot ham endigina shakllanmoqda va shuning uchun ham u endigina ilmiy tadqiqot ob’ekti bo‘lmoqda. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi ni o‘rganish masalasi bugungi kunda tarixchi olimlar oldida turgan , hali yetarli darajada o‘rganilmagan yangi va dolzarb muammo hisoblanadi. Ilmiy faraz. Fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini shakllantirish va kuchli qilishda ma’naviy yuksaklik muhim ahamiyatga ega ekanligi tadqiqotning ilmiy farazi bo‘lib hisoblanadi. Fuqarollik jamiyati va demokratiya tushunchalari bir biriga bog‘liq bo‘lgan tushunchalar bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatini shakllanishi demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan fuqarolarni mavjudligiga bog‘liq. Demokratiya odamlarda siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojining shakllanganligini taqozo etadi. Siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji nafaqat demokratik siyosiy tartibotning balki faqarolik jamiyatini shakllanishining ham muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatini kuchli qilishda siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji muhim ahamiyatga ega, bunday ehtiyojni shakllanishida esa ma’naviyat muhim ahamiyatga ega degan xulosa ham tadqmqotning ilmiy farazi hisoblanadi. Insoniyat taraqqiyotining bugun g i kunida ijtimoiy tartibni o‘rnatishning eng maqbul yo‘li sifatida demokratik taraqqiyot yo‘li tan olingan. Demokratik tartibot demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak jamiyatni taqozo etadi. Jamiyatning huquqiy madaniyatini oshirish borasida mamlakatni modernizatsiyalash konsepsiyasida quyidagi fikrlar bildirilgan: “Jamiyatning demokratiya yo‘lidan jadal rivojlanishi va bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati, ko‘p jihatdan, odamlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasiga bog‘liqdir. Yuksak huquqiy madaniyat – demokratik jamiyat poydevori va huquqiy tizimning yetuklik ko‘rsatkichidir” . 2 Har 2 1. Karimov I.A. Mamlakatimzda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – Toshkent, “O‘zbekiston”, 2010- yil, 27 -bet. 6 qanday madaniyatni shakllanishi jumladan siyosiy-huquqiy madaniyatning shakllanishida ma’naviyat hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi nazorat hisoblanadi va jamoatchilik nazorati shaklida amalga oshiriladi. Xuddi shunday demokratiya ham nazorat bilan bog‘liq, chunki d emokratiya deganda nafaqat hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishini, balki nazorat qilinishini ham tushunil adi. Demak, ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan nazorat tizimini takomillashtirish fuqarolik jamiyati va demokratik tartibotning mustahkamligiga bog‘liq. Ijtimoiy tartibni o‘rnatish huquq va axloq normalariga rioya qilish, eng avvalo, qonunga rioya qilish orqali ta’minlanadi. Huquq va axloq normalariga rioya qilinishi esa nazorat tizimiga va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamiyat nazoratiga bog‘liqdir. Shuning uchun O‘zbekison Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ushbu xususda gapirib, jumladan, shunday degan edi: “Oilada, maktabda, mehnat jamoasida, mahallada olib borilayotgan axloqiy tarbiya, jamoatchilik fikrining kuchi, ommaviy axborot vositalari, ruhoniylarning obro‘-e’tibori – hamma-hammasi odamlarimizda qonun buzilishi bilan bog‘liq har qanday xatti-harakatlarga nisbatan barqaror qarshilikni shakllantirishga qaratilmog‘i lozim”. 3 Buning uchun esa yuksak ma’naviyat asosida befarqlik kayfiyati jilovlanib daxldorlik hissi shakllangan bo‘lishi lozim. Daxldorlik hissi shakllangan shaxslar fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga va uning barabarida jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga qodir bo‘ladi. 1-bob.Fuqarolik jamiyatini shakllantirishda “Kuchli davlatdan -kukchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilining o‘rni 1.1.Fuqarolik jamiyati tushunchasi va uni shakllanishi jarayonida ma’naviyatga ehtiyojni ortib borishi. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili fuqarolik jamiyatini shakllantirish va uni kuchli qilishda muhim ahamiyatga ega. Fuqarolik jamiyatining shakllanishi uzoq davom etadigan jarayon 3 2.Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent, “O‘zbekiston”, 1997- yil, 94 -bet 7 bo‘lib, bu maqsadga erishish odamlarning ongu tafakkuriga demokratik va liberal qadriyatlarning singdirilishi, eng avvalo xalqimizning ma’naviy yuksalishiga bog‘liqdir. Fuqarolik jamiyati deganda fuqarolar birlashmasining majmui tushuniladi va ularning birlashishi natijasida ularning huquqlari ortib boradi. Ammo shu bilan birga fuqarolik jamiyatining shakllanish sharoitida ma’naviyatning sayozlashuvi okibatida insoniyatning keyingi mavjud bo’lishini gumon qilib qo’ygan global muammolar yuzaga kelmokda. Ularga yadro qirg‘in quroli xavfi, terrorizm, ekologik muammo va oilaning global inqirozi singari muammolar kiradi. Ularni barchasiga fukarolik jamiyati shakllanishi jarayonida axloqiy tarbiyaga yetarli darajada e’tibor qilmaslik oqibatida ma’naviyatning qashshoqlashuvi sabab bo’lmoqda. Insoniyat jamiyatida ma’naviyat va ijtimoiy axloqning o‘rni tug‘risida gapirib, O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov shunday deydi: «Hozirgi kunda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy qadriyatlarni mensimasdan eskilik sarqiti deb qarash bilan bog‘liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko‘pchilik butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish naqadar muxim ekanini anglab olmoqda» 4 Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning ushbu so‘zlari fuqarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy axloqni himoya qilish va ma’naviyatni yuksaltirish muammolarini tahlil qilish dolzarbligini belgilab beradi. Insonda ijtimoiy ong shakllangandan boshlab, u o‘zining xilma-xil ehtiyojlarini qondirishni ta’minlaydigan farovon jamiyatni orzu qilib kelmoqda. Hozirgi kunda ham ozod va obod farovon jamiyatni orzu qilib kelyapmiz va bunday jamiyatni qurish «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tish» konsepsiyasi bilan amalga oshirilmoqda. Fuqarolik jamiyatining shakllanishi jarayonida huquq va erkinliklarning oshishi oqibatida insoniylik jamiyatida to‘g‘ri yo‘ldan ayrim og‘ish holatlari kelib chiqmoqda. Buni biz, fuqarolik jamiyati rivojlangan AQSh va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘layotgan oilaning global inqirozida ko‘rishimiz mumkin. Ularning axloqi nikoxsiz turmushni, oiladagi ajralishlarni, ota-onalarning biridan iborat oilalarni, «gey» va «lesbiyanka»larning bir jinsli nikohini normal holat deb qabul qilmoqda. G‘arb mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘layotgan oila global inqirozining bizning mamlakatimizga kirib kelish tahdidi mavjud va buni o‘z vaqtida anglab olish o‘ta muxim. Shu o‘rinda birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini eslash lozim: «Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig‘iz, shu qadar tezkorki, endi ilgarigidek, ha bu voqea bizdan juda olisda 4 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent «Ma’naviyat» 2008, 117-bet 8 yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo’q, deb beparvo qarab bo’lmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillab orqaga qolib ketishi hech gap emas» 5 . Hayot mazmuniga zid bo‘lgan bunday holatga e’tibor qilmaslik ertami-kechmi insoniyatni halokat yoqasiga olib keladi. Buning oldini olish esa fuqarolik jamiyatining mazmun-mohiyatini chuqur anglab olishni talab etadi. Fuqarolik jamiyati to‘g‘risida gapirishdan oldin uning aniq bir ilmiy ta’rifini berish zarur. Aks holda fikrlar tarqoqligi va ayrim tushunmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. Fuqarolik jamiyati - insonning hayot faoliyati sharoitini ta’minlaydigan, shaxs va ijtimoiy guruhlarning xilma-xil ehtiyoj hamda manfaatlarini qondiradigan, amalga oshiradigan ijtimoiy munosabatlar, rasmiy va norasmiy birlashmalar majmuasidir. Fuqarolik jamiyatining mohiyatini anglab olish uchun uni sotsiologik asoslarini bilish lozim. Buning uchun insonning harakati ostida nima yotganligi, inson nima uchun ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etishining sababini aniqlab olish kerak. Odamlar faoliyati asosan umumahamiyatli ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq va aynan shuning uchun ular ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etadilar deb aytish xato bo‘lar edi. Chunki odamlarning aksariyati xilma-xil manfaat va ehtiyojlarni, jumladan, individual manfaatlarni qondirish bilan band bo‘lishadi. Ular bu ehtiyojlarni kundalik hayot sohasida qondirishga harakat qilishadi. Kundalik hayotda individlarning harakati ularning avtonomlikka intilishini va jamiyat hayotidan mustaqil bo‘lishga urinishini aks ettiradi. Individlarning kundalik hayoti, uning birlamchi shakllari fuqarolik jamiyatini tashkil etadi. Ammo kundalik ehtiyojlar va ularni qondirishning birlamchi shakllarining xilma-xilligi individ va ijtimoiy guruhlar intilishlarining muvofiqligi hamda integratsiyasini talab qiladi. Chunki muvofiqlik va integratsiya bo‘lgan taqdirdagina jamiyatning yaxlitligi va taraqqiyotini ta’minlash mumkin. Ijtimoiy, guruhiy va individual manfaatlarning muvozanatini, o‘zaro aloqasini davlat o‘zining boshqaruvchilik funksiyasi orqali amalga oshiradi. Demak, global jamiyat, ya’ni keng qamrovli insoniylik jamiyati fuqarolik jamiyati va davlatdan iborat buladi. Fuqarolik jamiyati va davlat, jamiyat hayotining turli tomonlari va holatlarini aks ettiradigan ijtimoiy universallik hisoblanadi. Davlat va fuqarolik jamiyatining o‘zaro munosabatini tushuntirish uchun ularning mazmunini, faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslarini aniqlab olish maqsadga muvofiqdir. Davlatning mazmuni ijtimoiy guruh, sinf, xalqlarning umumahamiyatli ehtiyojlarini qondirish sohasi bo‘lsa, fuqarolik jamiyati individning kundalik ehtiyojlarini qondirish sohasidir. Davlat faoliyatini amalga oshirishning vositalari konstitutsiya, hokimiyat, huquqiy majburlov bulsa, fuqarolik jamiyati vositalarini 5 O‘sha yerda. 112- bet 9 ishonch, e’tiqod, imon, axloqiy normalar, an’ana va urf-odatlar tashkil qiladi. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy axloqning mavqei ortib borishi lozim. Qadimgi Xitoy mutafakkiri Konfutsiy insoniiy jamiyatda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladigan tushunchalar, ya’ni huquq va axloq to‘g‘risida gapirib, jamiyatdagi barqarorlikni ta’minlashda axloqning roli yuqori ekanligini quyidagicha ko‘rsatgan edi: «Agar jamiyat qonunlar yordamida boshqarilsa va tartibot jazolashlar vositasida amalga oshirilsa, odamlar jazolashlardan o‘zlarini olib qochishga intiladi, lekin ular o‘zlarida or-nomusni his qilmay qo‘yadilar; agar jamiyat axloq vositasida boshqarilsa, tartibot axloqiy qadriyatlar bilan ta’minlansa, odamlar or-nomusni his qiladilar, halol va sofdil bo‘ladilar» 6 . Konfutsiyning maqsadi odamlar uchun ideal farovon jamiyat yaratish bo‘lganligini hisobga olsak va shunday jamiyatni biz fuqarolik jamiyati deb bilsak, demak, fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida ijtimoiy axloqning ahamiyati ortib, ma’naviyat yuksalib borishi kerakligini tushunish mumkin. Davlat asosini siyosiy institutlar, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, yo‘lboshchilar, elita tashkil qilsa, fuqarolik jamiyatining asosini daxlsiz huquqlarga ega bo‘lgan va shu huquqlarni amalga oshirishga yordam beradigan nosiyosiy tashkilotlari bo‘lgan erkin individ tashkil etadi. Bu esa fuqarolar siyosiy madaniyatining yuqori bo‘lishini taqozo qiladi. Davlatga ham, fuqarolik jamiyatiga ham daxldor bo‘lgan kuchlar - bu siyosiy partiyalar, harakatlar, fuqarolarning manfaatini ifodalaydigan guruhlardir. Alohida shaxslarni bir-biriga nisbatan munosabatda mutlaqo erkin bo‘lgan sohani fuqarolik jamiyati tashkil qiladi. Fuqarolik jamiyati ko‘plab shaxslararo munosabatlardan va jamiyat aholisini birlashtiradigan ijtimoiy kuchlardan tashkil topadi. Fuqarolik jamiyati har bir kishi o‘z ixtiyori bilan shaxsiy manfaatlarini qondiradigan, erkin shaxslar o‘zaro munosabatda bo‘ladigan ijtimoiy va madaniy makon bo‘lib hisoblanadi. Davlat esa, siyosat sub’ektlarini - davlat strukturalari, siyosiy partiyalar, bosim guruhi va boshqalarining faoliyati to‘la qat’iy belgilangan makon hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati va davlat bir-birini to‘ldiradi. Yetuk fuqarolik jamiyatisiz huquqiy demokratik jamiyat qurish mumkin emas. Chunki erkin ongli fuqarolargina insoniylik jamiyatini oqilona uyushtirishlari mumkin. Fuqarolik jamiyati erkin individ bilan markazlashgan davlat hokimiyati o‘rtasida bog‘lovchi mustahkam halqa bo‘lsa, davlat avtonom shaxsni huquq va erkinliklarini amalga oshirishga sharoit yaratib tarqoqlikka, tartibsizlik, inqiroz va tushkunlikka qarshi turishga xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyatining shakllanib 6 История политических и правовых учений. Древний мир. М.: Наука, 1985. с.170. 10 borishi jarayonida odamlarning huquqlari ham oshib boradi. Huquqning oshishi esa odamlar xatti-harakatida erkinlik chegaralarini kengaytiradi. Erkinlikning o‘sishi odamlar xulqida ayrim deviant (og‘ishlarni) o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bunday o‘zgarishlarni o‘z vaqtida tuzatmaslik oxir oqibatda insoniiy jamiyatning halok bo‘lish darajasigacha buzilishiga, axloqsizlashuviga olib kelishi mumkin. Bunday bo‘lmasligi uchun fuqarolik jamiyati shakllanib borishi jarayonida ijtimoiy axloq muhofazalanib, ma’naviyat yuksalib borishi zarur. Fukarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy axlokning axamiyati to‘g‘risida buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiy shunday degan: «Insoniyat faqatgina ilm va yuksak axloqiylik asosida yaxlit fozil jamoaga birlasha olishi mumkin» 7 . Uning ta’limoti markazida yuksak ma’naviyatli va axloqli komil insonni shakllantirish g‘oyasi yotibdi. Odamlar orzu qilayotgan farovon jamiyat qurish taraqqiyotga, jamiyat taraqqiyoti esa jipslikka, jipslik esa, odamlar o‘rtasidagi munosabatning tartibga solinishiga bog‘liq. Shu maqsadda insoniyat ikkita regulyatorni huquq va axloqni o‘ylab chiqqan. Huquq majburiylikka, axloq esa, ixtiyoriylikka asoslangan. O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlarning mohiyati liberallashtirish ekan, demak, ikkinchi ijtimoiy tushuncha bo‘lgan axloqning roli albatta ortib borishi kerak. Chunki axloq yuqorida aytilganidek ixtiyoriylikka asoslanadi. Bu esa axloqiy tarbiya kuchayib, ma’naviyatning yuksalishini taqozo etadi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida esa birinchi ijtimoiy tushuncha bo‘lgan huquqning mavqei nisbatan pasayadi, chunki fuqarolarning huquqi ortib boradi. Huquqlari ortib borishi oqibatida ular o‘zlarini erkinroq his qila boshlaydilar. Erkinlik to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlarini keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa ijtimoiy axloq kuchaymagan holatlarda. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi sharoitida ijtimoiy axloq kuchayib, ma’naviyat yuksalib borishi kerak. Ana shunda ikkinchi ijtimoiy tartib me’yori bo‘lgan axloq jamiyat jipsligini ta’minlab, taraqqiyotni belgilab beradi. Aks holda jamiyatda to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlari, buzuqlik, axloqsizlik kuchayib ketishi mumkin. Hozirgi kunda oilaning global inqirozi bunga yaqqol misol bo‘ladi. Bularga e’tibor bermaslik insoniyatni qirg‘in qilish xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Payg‘ambar Nux davrida insoniyat qirilishining asosiy sababi axloqsizlik, buzuqlikning kuchayib ketishi edi. Bunday ayanchli holat takrorlanmasligi uchun ijtimoiy axloq kuchayib, ma’naviyat yuksalishi lozim. Bu borada birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarining ahamiyati benihoyat kattadir. 7 Farobiy Abu Nasr. Fozil odamlar shaxri.T.1993-y. 186-b. 11 Kitobning yozilishi muallifning nafaqat bir mamlakat, bir millat miqyosidagi, balki global miqyosdagi yetakchi ekanligini yaqqol ko‘rsatib berdi. Asosiy vazifa endi kitobdagi g‘oyalarni odamlarning ongi va qalbiga singdirishdan iborat. Bu g‘oyalarni odamlar ongi va qalbiga singdirish esa, shu sohada ishlaydigan odamlarning bilimi, malakasi, tajribasiga va mas’uliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Biroq adolat yuzasidan shuni e’tirof etish kerakki, o‘z navbatida ular mahorati va mas’uliyatining yuksalishi jamiyatda ma’naviyatning qadr topishi bilan bog‘liq. Ma’naviyatning qadr topishi esa, shu sohada ishlayotgan odamlarning qadri, mavqei va maoshi yuqori bo‘lishiga bog‘liq. Ma’naviyatning qadrlanishi ma’naviyatning yuksalishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda ma’naviyatni yuksaltirish uchun barcha shart-sharoitlar mavjud. Ana shu sharoitlarga tayangan holda, axloqiy tarbiyani kuchaytirib, ma’naviyat yuksaltirilsa, albatta, farovon jamiyat qurish imkoniyati kengayadi. Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda qonunga rioya qilish hamda tartib- intizomni o‘rnatish muhim rol o‘ynaydi. Qonunga rioya qilish, adolatni qaror toptirish odamlarda daxldorlik xissi bo‘lishini talab qiladi. Agar odamlarda loqaydlik kayfiyati kuchli bo‘lsa, qonunga rioya qilishni ta’minlash murakkablashadi. Odamlardagi befarqlik hissini bartaraf qilish ma’naviyatning yuksalishi bilan bog‘liq. Ma’naviyati yuksak odamning irodasi kuchli bo‘lib, u adolatsizlikka befarq qarab to‘ra olmaydi. U jamiyatda dahldorlik hissi bilan yashaydi. Shuning uchun jamiyat taraqqiyotiga to‘siq bo‘ladigan adolatsizlikni bartaraf qilish odamlardagi befarqlik kayfiyatini yo‘qotish demak. Odamlar o‘zlaridagi befarqlikdan halos bo‘lib, daxldorlik xissi bilan yashashlari uchun ma’naviyat yuksalishi lozim. Chunki ma’naviyat inson irodasini mustahkamlaydi. Demak, ma’naviyatning yuksalishi jamiyatda ma’naviyatning qadr topishiga, ma’naviyatning qadr topishi esa, shu sohada ishlayotgan odamlarning qadr topishi va mavqeining yuksalishi bilan, ma’naviyat namoyandalarining bilimi, malakasi, mas’uliyati va jamiyatda qonun ustivorligining ta’minlanishi, hamda, jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy muammolarni o‘z vaqtida hal qilinishi bilan belgilanadi. «Qorni och odamning qulog‘iga gap yoqmaydi», deganday kambag‘al, qashshoq odamlarga ma’naviyatni singdirish ancha murakkab masala. Agar jamiyatda yuqorida keltirilgan omillar mavjud bo‘lsa, ma’naviyatni yuksaltirish mumkin bo‘ladi. Yana shuni aytish kerakki, tarbiya jarayoni va odamning qalbiga ezgu g‘oyalarni singdirish ancha erta boshlanishi kerak. Olimlarning fikricha, inson butun hayoti davomida oladigan ma’lumotlarining 70% ini besh yoshgacha olar ekan. Buyuk hadisshunos olim Imom Al Buxoriy yetti yoshligida yuz minglab hidislarni yoddan bilganliklari ushbu fikrni tasdiqlaydi. 12 Kelajagimiz bo‘lgan yoshlarimizni barkamol qilib tarbiyalash uchun bolalar bog‘chasida axloqiy tarbiya bilan shug‘ullanadigan tarbiyachilarning malakasi va mas’uliyati bilan ham jiddiy shug‘ullanish kerak. Har bir ishni uzini mutaxassisi va ustasi bajarsa, ish samarali va sifatli bo‘ladi. Tarbiya bilan mahoratli va mas’uliyatli tarbiyachilar shug‘ullanishi kerak, albatta. Ma’naviyatning yuksalishi ichki nazoratning kuchayishi bilan belgilanadi. Inson o‘zini-o‘zi nazorat qilib borishi zarur. Buning uchun odamlar qalbida ma’lum bir axloqiy o‘zini nazorat qilishni ta’minlaydigan tamoyillar mavjud bo‘lishi kerak. Ana shunda adolatni qaror toptiradigan hamda farovon jamiyat quradigan nazorat tizimi shakllanadi. O‘zbekistonda ana shunday tizimni shakllantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Mana shu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalana bilish kerak xolos. Buyuk alloma Abu Ali Ibn Sino o‘zining « Yurak dorilari» risolasida: «ulug‘ Tangri inson yuragida ikkita bo‘shliq yaratdi va shundan chap bo‘shlig‘ini ruhga o‘rin qilib yaratdi 8 », deb yozadi. Yurakning o‘ng bo‘shlig‘i esa, inson qalbiga o‘rin hisoblanadi. Ruh bilan qalb bir-biriga yaqin va bir-biriga uzviy bog‘liqdir. Inson ma’naviyati qalbda shakllansa, ma’rifati inson ongida shakllanadi va ular uyg‘unlikda bo‘lishi kerak. Biri ikkinchisidan o‘zib ketsa ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu bois insonga ta’lim berish bilan birga tarbiya ham berish shart. Ma’naviyat insonning qalbida shakllanar ekan, inson qalbiga ezgu g‘oyalarni singib borishi, unda yuksak ma’naviyatni shakllanishiga olib keladi. Ma’naviyat deganda inson ongidagi shunday bir xususiyat tushuniladiki, bu xususiyat moddiy ehtiyojlardan ma’naviy ehtiyojlarni ustunligini bildiradi. Ruhiy, axloqiy va aqliy manfaatlarning moddiy manfaatlardan ustunligi inson ma’naviyatining mohiyatini anglatadi. Bunday ma’naviyatga ega bo‘lgan inson albatta, baxtli bo‘ladi. Chunki baxt deganda inson moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilganlik holatini tushunamiz. Insonning ma’naviyati yuksak bo‘lsa, demak u o‘z ehtiyojlarini jilovlay oladi. O‘z ehtiyojlarini jilovlay oladigan odamning baxtli bo‘lishi esa ancha oson. Inson baxtni o‘ziga yaqinlashtirishi va o‘zidan uzoqlashtirishi ham mumkin. Ma’naviyati yuksak bo‘lgan odamlar o‘z ehtiyojlarini jilovlash orqali o‘zlariga baxtni yaqinlashtiradilar. Inson ma’naviyatini yuksaltirish uning qalbiga ezgu g‘oyalarni singdirish bilan bog‘liq. M a’naviyat bir millatga, mamlakatga emas, bu butun insoniyatga daxldor masaladir. M a’naviyatning sayozlashib ketishi chegara bilmaydigan muammolarni, insoniyatning qirilishi, falokat yoqasiga borib qolishi xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Bunday xavfni oldini olish global insoniyat jamiyatida tartib urnatilishini takozo etadi. Buning uchun davlat xam, fukarolik jamiyati xam asosiy e’tiborni 8 Abu Ali Ibn Sino. Tibbiy risolalar. T. 1987 -y. 103 -bet. 13 jamiyatda tartib urnatishga karatib nazorat tizimini takomillashtirib borishi lozim. Ular urtasidagi ijtimoiy xamkorlik asosan nazorat funksiyasini amalga oshirishda urnatilishi maksadga muvofikdir. Jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash qonun buzilgan vaqtda jazoning muqarrarligini kafolatlaydigan tizimning shakllanishiga bog‘liq. Agar biror shaxs qonunni buzsa, uning jazosini yuqori lavozimda o‘tirgan mansabdor shaxs emas, balki tizim berish kerak. Bunday tizimning shakllanishi ma’naviyatning yuksalishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Chunki ma’naviyat inson iymonini baquvvat va vijdonini pok qilib, daxldorlik hissini va unda ichki nazoratni shakllantiradi. Shunda jamiyatda qonun ustuvorligini va jazoning muqarrarligini ta’minlaydigan nazorat tartibi shakllanishi mumkin. Jamiyatda tartib intizom bo‘lishi uchun nazorat mexanizmi ishlab turish i kerak. Nazorat ikki xil : ichki va tashqi ga bo‘linadi. Tashqi nazoratni qonun amalga oshirsa, ichki nazorat ma’naviyat asosida amalga oshiriladi. Ichki nazorat shakllanishi uchun axloqiy tarbiya kuchayib , ma’naviyat yuksalib borishi kerak. Ana shunda har bir odam o‘z x atti- harakatini o‘zi nazorat qila boshlaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida huquqiy ta’sir nisbatan pasayib borishi sababli axloqiy tarbiya kuchayib, ma’naviyat yuksalib borishi kerak. Ana shunda qonun ustuvorligini ta’minlaydigan ichki nazorat kuchayadi. Bundan tashkari nazorat yukoridan va kuyidan bulishi mumkin. Yukoridan nazoratni davlat amalga oshirsa, kuyidan fukarolik jamiyati amalga oshiradi. Bizda xozirgi kunda nazorat asosan yukoridan amalga oshirilmokda. Kuyidan nazoratni amalga oshirish mexanizmi esa yetarli darajada takomillashgan emas. Ichki va kuyidan nazoratni samarali kilish ma’naviyatni yuksaklik darajasiga boglik buladi. Qonun ustuvorligini ta’minlash faqat huquq tartibot organlarigagina emas, balki shu jamiyatda yashayotgan barcha fuqarolarga bog‘liq. Odamlar qonunga rioya qilishga befarq bo‘lmasa, ana shunda qonun ustuvorligi amalda ta’minlanadi. Qonunga rioya qilishni ta’minlaydigan ichki nazorat eng avvalo huquq - tartibot organlarida, ayniqsa, sud hokimiyatida shakllanishi zarur. Ayrim odamlar zamon konunlari beradigan jazodan kochib kutulishlari mumkin albatta. Lekin oxiratdan kurkish uchun odamda diniy kadriyatlar asosida ma’naviyat yuksak bulishi lozim. Jamiyatda qonun ustuvorligini va jazoning muqarrarligini ta’minlash hozirgi kunimizni farovon qiluvchi asosiy omildir. Biz ko‘pincha boy o‘tmishimiz va yorqin kelajagimiz bilan faxrlanib kelayapmiz. Lekin inson baxtli bo‘lishi uchun u nafaqat o‘tmish va kelajak, balki hozirgi kun bilan ham g‘ururlanib yashashi kerak. Buning uchun konun ustivorligi va jazoning mukarrarligi amalda ta’minlangan bulishi lozim. Ana shunda xar bir fukaro uzini erkin xis kilib kurkuvsiz yashashi mumkin. Insonning baxtliligi nafakat moddiy va ma’naviy extiyojlarini kondirilgan xolati bilan balki unda kurkuvni yukligi va erkin yashashligi bilan belgilanadi. Inson 14 moddiy jixatdan kanchalik boy bulmasin agar unda erkinlik bulmasa va kurkuv kuchli bulsa bunday inson xech kachon baxtli bulaolmaydi. Insonning kurkuvsiz erkin yashashi konun ustivorligi va jazoning mukarrarligi amalda ta’minlanganligiga boglikdir. Bu esa ma’naviyatning yuksalishini taqozo etadi. Shuning uchun birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asaridagi g‘oyalarni eng avvalo huquq - tartibot organlariga va ayniqsa, sud hokimiyatiga singdirish lozim. Tadqiqotimiz ob’ekti bo‘lgan demokratiya va fuqarolik jamiyati zamonamizning mohiyatini tashkil qiladi. Hozirgi kunda biror-bir davlat o‘z taraqqiyotini demokratik tamoyillarsiz tasavvur eta olmaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun demokratik tamoyillar mavjud bo‘lishi shart. O‘z navbatida demokratiya mavjud bo‘lishi uchun esa yetuk fuqarolik madaniyati shakllanishi lozim. Demokratiya va fuqarolik jamiyati bir-birini taqozo qiladi. Fuqarolik jamiyati insoniyat tamadduni muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi kunda fuqarolik jamiyatisiz ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlash, shaxs va jamiyat o‘rtasida mutanosib munosabatni shakllantirish ham mumkin emas. Fuqarolik jamiyatining ijtimoiy mohiyati jamiyatda adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish, davlat tomonidan majburlovni cheklash va inson huquqlarining ustuvorligini ta’minlashdan iboratdir. Ammo fuqarolik jamiyati shakllanishi va shaxs manfaatiga xizmat qilishi uchun odamlar ongiga demokratik g‘oyalar singdirilishi hamda fuqarolik munosabati o‘rnatilib, siyosiy befarqlik tugatilishi lozim. Qachonki bir fuqaro ikkinchi bir fuqaroning taqdiriga befarq bo‘lmasa, ana shunda fuqarolik jamiyati shakllangan bo‘ladi. Fuqarolik jamiyatining ma’naviy asosi bir mafkura va dunyoqarash yakkahukmronligining yo‘qligi, vijdon erkinligi va ma’naviy-axloqiy yuksak madaniyat hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatining shakllanishida ma’naviy asoslar alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki ma’naviyat inson tarbiyasi bilan shug‘ullanib, uning axloqini va ma’naviyatini shakllantiradi. Fuqarolik jamiyatida esa axloq asosiy nazoratchi hisoblanadi. Hech bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarni, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay, mustahkamlamay turib, o‘z istiqbolini ta’minlay olmaydi. Jamiyatda demokratik qadriyatlarning o‘rnatilishi va fuqarolik jamiyatining shakllanishi aholi ma’naviyati va bilimdonligiga bog‘liq. Faqat bilimli va ma’naviyatli jamiyatgina demokratik taraqqiyotning barcha afzalliklarini qadrlay olishi mumkin va aksincha, bilimsiz, ma’naviyatsiz jamiyat esa avtoritarizm va totalitarizm tamoyillarini ma’qul ko‘radi. Respublikamizda aholi bilimi va ma’naviyatini oshirish maqsadida ta’lim-tarbiya jarayoniga alohida e’tibor qaratilmoqda. Keng aholi qatlamlarini ham mumtoz, ham zamonaviy milliy madaniyatning eng yaxshi namunalaridan bahra olishiga sharoit yaratilgan. Milliy 15 va jahon madaniyatining durdonalarini keng targ‘ib qilish hamda ommalashtirish hozirgi yoshlarimizni, kelajak avlodni ma’naviy tarbiyalashning asosi bo‘lmog‘i lozim. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ma’naviy tarbiyaning ahamiyati ortib, asosiy e’tibor fuqarolar o‘rtasidagi befarqlik kayfiyatini yo‘qotishga qaratilishi zarur, chunki fuqarolik jamiyatining mohiyati fuqarolar o‘rtasidagi jipslik, birdamlikdan iborat, ya’ni bir fuqaroning ikkinchi bir fuqaroni taqdiriga befarq bo‘lmasligidan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, odamlarda fuqarolik ma’naviyati shakllangan taqdirdagina fuqarolik jamiyatini qurish mumkin bo‘ladi. Aks holda fuqarolik jamiyati faqat qonunlarda, qog‘ozlarda qoladi. Zero bir fuqaro boshqa bir fuqaroga uning taqdiriga nisbatan befarq bo‘lsa, har qanday yaxshi qonunlar ham ishlamaydi. 1.2.Fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan siyosiy islohotlar mazmun mohiyati. Fuqarolik jamiyatini shakllantirish to‘g‘risida gapirishdan oldin umuman insoniyat jamiyatining mazmuni to‘g‘risida gapirish kerak. Insoniyat jamiyati mavjud bo‘lishi uchun u faoliyat olib borishi kerak, jamiyat faoliyati xilma-xil ehtiyojlarini qondirishga intilayotgan odamlarning harakati orqali amalga oshiriladi. Jamiyat manfaatini ifodalashda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan 2017-yilning 7-fevralida ishlab chiqilgan “O‘zbekistonni 2017-2021 yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi” muhim ahamiyatga ega. Chunki Harakatlar strategiyasi besh bosqichda amalga oshirildi va uning birinchi bosqichi “Halq bilan muloqot va inson manfaatlari” 9 deb nomlangan edi. Harakatlar strategiyasini birinchi bosqichida asosiy e’tibor odamlarning ehtiyojlarini aniqlab olish va larni manfaatini ifodalash ustuvor vazifa bo‘lib hisoblandi. Odamlar o‘zlarini ehtiyojlarini qondirish uchun ijtimoiy munosabatlarda ishtirok etishadi. Masalan, asosiy ehtiyoj bo‘lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshpanaga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun odamlar iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etishadi. Inson naslini davom ettirish ehtiyojini qondirish uchun ijtimoiy- madaniy munosabatlarda ishtirok etadi. Ijtimoiy tartibga (xavfsizlikka) bo‘lgan 9 Mirziyoev Sh.M. O‘zbekistonni 2017-2021 yillarda besh ustuvor rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. Toshkent 2017- yil 2-bet 16 ehtiyojini qondirish uchun esa siyosiy munosabatlarda ishtirok etadi. Insonning ushbu ehtiyojlarining qondirilganlik darajasi siyosiy munosabatlarda ishtirok etish darajasiga bog‘liq bo‘lmoqda. Bugungi kunda aynan ana shu siyosiy jarayonlarda ishtirok etish darajasi demokratiya talablaridan orqada qolmoqda. Insonning xavfsizligini muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibga bo‘lgan ehtiyojini qondirilganlik darajasi uning siyosiy hayotda ishtirok etishiga bog‘liq. Ijtimoiy tartibga bo‘lgan ehtiyoj siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini anglatadi, chunki ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi siyosiy faoliyat bilan bog‘liq. Ijtimoiy tartib insonning boshqa barcha ehtiyojlarini qondirilishini va umuman uning baxtliligini muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi nafaqat davlatning balkim jamiyatning ham ijtimoiy-siyosiy faolligi orqali ta’minlanishi mumkin. Inson siyosiy faoliyatda ishtirok etishi uchun unda ushbu faoliyatga doir bilim kerak ya’ni siyosiy madaniyat kerak. Siyosiy madaniyat siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini keltirib chiqaradi va ijtimoiy-siyosiy faollikni ta’minlaydi. Bunday faollik esa siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini kuchliligiga bog‘liq bo‘ladi. Siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini shakllanishi oliy darajadagi ehtiyoj bo‘lib uni shakllanishi siyosiy-huquqiy madaniyatni yuksakligini taqozo etadi. Bugungi kunda dunyoning turli burchaklarida ro‘y berayotgan ijtimoiy tartibsizliklarning sababi ham aynan ana shu siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojining pastiligi bilan bog‘liqdir. Barcha vaqtlarda davlat rahbarlari jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatish masalasida yuzasida fikr yuritib qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi ? degan savolni javobini topishga harakat qilishgan. Bugungi kunda ham ijtimoiy tartib barqarorligini ta’minlash masalasi o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda, chunki dunyoning biror bir mamlakatida hali hanuz ijtimoiy tartibning barqarorligi to‘liq ta’minlanishiga erishilgani yo‘q. Jahon hamjamiyati ijtimoiy tartibni barqarorligini o‘rnatishning eng maqbul yo‘li sifatida demokratik siyosiy tartibotni e’tirof etishmoqda. Xuddi shunday suveren O‘zbekiston mamlakati ham dunyoning rivojlangan mamlakatlari bilan hamnafas 17 bo‘lgan holda demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va bu yo‘ldan og‘ishmay rivojlanib bormoqda. Mamlakatimiz “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili asosida demokratik taraqqiyot yo‘lida ma’lum bir yutuqlarga erishib dunyoda o‘zini munosib o‘rniga ega bo‘lmoqda. O‘zbekiston erishgan yutuqlar asosida birinchi prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyildan tashkil topgan o‘zbek modeli deb nom olgan taraqqiyot strategiyasi yotibdi. O‘zbekiston respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Ona yurtimiz baxtu istiqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir” nomli asari tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘lidan og‘ishmay dadil qadamlar bilan rivojlanib borishga undaydigan g‘oya va fikrlardan tashkil topgan. Shuning uchun mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarni yanada takomillashtirishda mazkur asar muhim ilmiy-nazariy ahamiyat kasb etadi. Kitobda davlat rahbarining mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha sohalariga, jumladan siyosiy sohaga doir qarashlari har tomonlama puxta asoslangan holda bayon qilingan bo‘lib undagi bosh g‘oya quyidagi so‘zlarda mujassam bo‘lgan: “Biz o‘tgan davrda amalga oshirilgan ishlarimizga baho berar ekanmiz, “Kecha kim edigu bugun kim bo‘ldik?” degan savol asosida ularning mohiyati va ahamiyatini o‘zimizga chuqur tasavvur etamiz. Ayni vaqtda “Ertaga kim bo‘lishimiz, qanday yangi marralarni egallashimiz kerak?” degan savol ustida o‘ylashimiz, nafaqat o‘ylashimiz, balki amaliy ishlarimiz bilan bunga javob berishimiz lozim”. 10 Kitobdagi bosh g‘oyaga munosib bo‘lish uchun erishgan yutuqlarimiz asosida yotgan demokratik taraqqiyot yo‘lidan og‘ishmay faol harakat qilishimiz kerak. Buning uchun befarqlik kayfiyati jilovlanib daxldorlik hissi bilan yashashga harakat qilishimiz kerak. Aholini ayrim qismida siyosiy hayotga nisbatan befarqlik kayfiyati bo‘lganligi sababli demokratlashtirish jarayoni qiyin kechmoqda. Chunki befarqlik kayfiyati siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji yetarli emasligini natijasida kelib chiqadi. Siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji pastligi sababli aholini demokratlshatirish jarayonida ishtiroki ixtiyoriylik 10 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu istiqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. Toshkent “O‘zbekiston”-2015.7-8 bet 18 asosida emas, balkim ayrim hollarda majburiylik asosida amalga oshirilmoqda. Vaholanki odamlar demokratlashtirish jarayonida ixtiyoriy ravishda qiziqib harakat qilishlari kerak, chunki demokratiyada ishtirok etib inson o‘zini hayotini farovon qilishga sharoit yaratadi. Lekin siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji to‘liq shakllanmaganligi uchun bugungi kunda siyosiy hayotimizda ayrim muammolar uchrab turibdi. Masalan, siyosiy partiyalarning markaziy apparati kuchli, lekin boshlang‘ich partiya tashkilotlari esa nisbatan kuchsiz. Vaholanki boshlang‘ich partiya tashkiloti kuchli bo‘lishi demokratiya talabi bo‘lib hisoblanadi, nega deganda demokratiya quyida namoyon bo‘ladi. Boshlang‘ich partiya tashkilotlarini tuzish va partiya a’zoligiga qabul qilish asosan yuqori tashkilotlarning ko‘magida amalga oshirilmoqda, vaholanki ushbu jarayonda boshlang‘ich partiya tashkilotlari tashabbuskor bo‘lishlari kerak . Boshlang‘ich partiya tashkilotlarining kuchsizligini sababi siyosiy- huquqiy madaniyatning pastligi bilan bog‘liq ekanligini anglab olish qiyin emas. Aholini siyosiy partiyaga kirishga jalb qilinganda fuqaro tomonidan beriladigan “Siyosiy partiya menga nima beradi ?” degan savol ham siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji yetarli emasligini ko‘rsatib turibdi. Chunki siyosiy-huquqiy madaniyati rivojlangan odam siyosiy partiya menga nima beradi? degan savolni javobini biladi. Hozircha partiyaga qabul qilinganda u yoki bu korxona raxbarini partiyaga qabul qilish orqali o‘sha korxonani boshqa xodimlarini ham partiyaga qabul qilish amaliyoti qo‘llanilmoqda. Aholini ijtimoiy-siyosiy gazeta va jurnallarga obuna qilishdagi bugungi kundagi buzuq amaliyot ya’ni korxona va tashkilotlar orqali ommaviy tarzda obuna qilish ham demokratlashtirish jarayonidagi muammolardan biri deb aytish mumkin . Siyosiy-huquqiy madaniyati kuchli odam o‘zi qiziqib ixtiyoriy ravishda gazeta va jurnallarga obuna bo‘ladi. Chunki demokratiya sharoitida yashash uchun odamga axborot kerak, siyosiy jarayonlardan bexabar odam siyosiy hayotda to‘laqonli ishtirok eta olmaydi. Demokratlashtirish jarayonidagi muammolardan yana biri bu deputat bilan elektorat o‘rtasidagi aloqani yetarli darajada emasligi. Elektorat 19 depututga murojaat qilib turishi demokratiya talabi bo‘lib hisoblanadi, lekin buning uchun unda siyosiy-huquqiy madaniyat rivojlangan bo‘lishi kerak. Hozircha elektorat o‘z deputatini kimligini bilmaydigan holat va ayni paytda deputat o‘z elektoratini unutib qo‘yadigan holat ro‘y berib turibdi. Demokratiyaning tarkibiy qismi bo‘lgan nazorat faoliyatini amalga oshirishda ham siyosiy-huquqiy madaniyatning yetarli emasligi ayrim muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda shakllanib borayotgan va quyidan nazoratni amalga oshiradigan uchta asosiy vosita ya’ni depututlar korpusi, siyosiy partiya va mahalla instituti o‘z nazorat funksiyasini to‘liq amalga oshira olmayapdi. Masalan, mahalla instituti nazoratini amalga oshirish uchun tashkiliy-huquqiy asoslar yaratilgan bo‘lishiga qaramasdan fuqarolarni o‘zini o‘zi boshqarish instituti nazorati yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi hech kimga sir emas. Nazorat borasidagi bunday holatning sababi siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojining pastligidir. Buning sababi esa yuqorida bir necha marotaba takrorlaganimizdek siyosiy-huquqiy madaniyatning demokratiya talabi darajasidan orqada qolayotganligi bilan bog‘liq. Aholini ijtimoiy – siyosiy faolligi siyosiy-huquqiy madaniyatning yuksakligiga bog‘liq bo‘lganligi uchun zamon talabidan kelib chiqib fuqarolik jamiyatini va uning muhim elementi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishda ma’naviyatning o‘rni mavzuida ilmiy izlanish olib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bugungi kunda demokratik jarayonlarni yanada rivojlantirishda aynan ana shu siyosiy-huquqiy madaniyatning demokratiya talablari darajasidan ozroq orqada qolayotganligi sabab bo‘lmoqda. O‘zbekistonni mustaqillik davrida siyosiy sohada erishgan yutuqlari asosan demokratiyani siyosiy va huquqiy asoslarni shakllantirish bilan bog‘liq bo‘ldi. Endigi asosiy vazifa ana shu asoslarga tayangan holda demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan avlodni tarbiyalashdan iborat. Boshqacha qilib aytganda bugungi kunda bizlarda demokratiyaning shakli o‘rnatilgan bo‘lib uning mazmuni endigina shakllanib bormoqda. Demokratiyaning mazmuni faqat evolyusion tarzda amalga oshiriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlari bilan bog‘liq, chunki insonning dunyoqarshini o‘zgartirish ma’lum bir vaqtni talab 20 qiladigan jarayondir. Bu esa o‘z navbati O‘zbekiston tanlagan evolyusion taraqqiyot yo‘li naqadar puxta o‘ylangan yo‘l ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish to‘g‘risida gapirganda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlar mohiyatini anglash, demokratiyaga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirishda, saylov tizimini liberallashtirishda va nazorat tizimini takomillashtirishda siyosiy-huquqiy madaniyatni yuksaltirish masalalarini o‘rganish lozim. Chunki demokratiya jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatining yuksakligini taqozo etadi. Agar siyosiy-huquqiy madaniyat demokratiya talablari darajasidan orqada qolsa demokratiya oxlokratiyaga aylanib ketadi. Shuning uchun Aristotel o‘zining “Siyosat” nomli asarida demokratiyaga salbiy baho berib demokratiya boshqaruvning yomon shakli deb uni oxlokratiyadan farqini ko‘rmagan. Bugungi kunda ham agar siyosiy-huquqiy madaniyat past bo‘lsa demokratiya oxlokratiyaga aylanib ketishi mumkin. Buning oqibatida esa bugungi kunda dunyoning turli mamlakatlarida ro‘y bergan baxmal inqiloblar kelib chiqib ijtimoiy tartibga putur yetishi mumkin . Bu esa har qanday jamiyat uchun halokatli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun bugungi kunda jamiyatning siyosiy–huquqiy madaniyatini oshirish masalasi eng muhim va eng dolzarb muammo deb aytishga barcha asos bor. Fuqarolik jamiyati va demokratlashtirish jarayonini yanada takomillashtirish to‘g‘risida gapirganda odamlarni harakatga undaydigan ehtiyojlardan kelib chiqib fikrlash lozim. Insoniyat jamiyatida odamlar o‘zlarining zarur hayotiy ehtiyojlarini qondirish uchun ma’lum bir harakatlarni amalga oshirishadi. Odamlarning harakatini ostida biror-bir ehtiyojni qondirish yotadi, ya’ni insonni harakatlantiradigan narsa ehtiyoj. Yuqorida ta’kidlaganimizdek odamlarning ehtiyojlari xilma-xil bo‘lib ularni jamiyatshunos olimlar asosan uch guruhga bo‘lishadi. Odamlar asosiy ehtiyoj bo‘lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshpanaga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etishadi. Inson 21 zotini naslini davom ettirish ehtiyojini qondirish uchun ijtimoiy-madaniy munosabatlarda ishtirok etadi. Ijtimoiy tartibga, xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyojini qondirish uchun esa siyosiy munosabatlarda ishtirok etadi. Ushbu ehtiyojlardan birinchisi va ikkinchisini shakllanishi ancha oson, lekin, uchinchi ehtiyojni shakllanishi qiyinroq kechadi, chunki siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini shakllanishi siyosiy-huquqiy madaniyatni yuqoriligini talab qiladi. Buning uchun demokratik jarayonlarda va umuman siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini shakllantirish omillari to‘g‘risida fikr yuritish kerak bo‘ladi. Bugun dunyo demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi, chunki jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishning eng maqbul yo‘li deb demokratiya e’tirof etilmoqda. O‘zbekiston ham jahon hamjamiyati bilan uyg‘unlikda demokratik taraqqiyot yo‘lidan rivojlanib bormoqda. O‘zbekiston tanlagan evolyusion taraqqiyot yo‘li siyosiy-huquqiy madaniyat negizida shakllanadigan demokratiyaga bo‘lgan ehtiyojni talab qiladi. Demokratiyani sun’iy ravishda tezlashtirish va eksport qilish orqali emas balkim unga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirish orqali joriy qilish lozim. Demokratiyaga bo‘lgan ehtiyoj shakllanishi uchun jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati rivojlangan bo‘lishi lozim. Boshqacha qilib aytganda demokratiya bo‘lishi uchun demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan odamlar bo‘lishi kerak, ya’ni demokratiya oldin odamlarning ongida shakllanishi lozim. Odamlarning ongi va dunyoqarashini o‘zgartirish faqat evolyusion tarzdagina amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan murakkab jarayon bo‘lib hisoblanadi. Odamlarni demokratiya sharoitida yashashga tayyorlamasdan demokratiya jarayonlariga tortish demokratiyani oxlokratiyaga aylanish holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun bo‘lsa kerak yuqorida ta’kidlaganimizdek Aristotel o‘zining “Siyosat” nomli asarida demokratiyaga salbiy baho berib demokratiya boshqaruvning yomon shakli deb yozgan. Demokratiyani oxlokratiya (olomon hokimiyati)ga aylanishi bugungi kunda dunyoning turli burchaklarida ro‘y berayotgan baxmal inqiloblarni keltirib chiqaradi. Har qanday inqilob zo‘ravonlik 22 bilan bog‘liq bo‘lib demokratiyani diktaturaga aylanishiga olib keladi. Shuning uchun O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘lidan og‘ishmasdan rivojlanishi uchun asosiy e’tiborni demokratiyaga bo‘lgan ehtiyojni shaklantirishga xizmat qiladigan siyosiy-huquqiy madaniyatni oshirishga qaratishi lozim. Siyosiy- huquqiy madaniyat fuqarolik pozitsiyasini shakllantirib fuqarolik jamiyatini kuchli qilishni ta’minlaydi. Siyosiy-huquqiy madaniyat va fuqarolik pozitsiyasini qisqa qilib ifodalaganda fuqarolik madaniyati deb aytish mumkin. Fuqarolik madaniyati fuqarolik jamiyatini shakllanishi va kuchli bo‘lishini muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatini shakllanishi va rivojlanishi demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan odamlarni bo‘lishini taqozo etadi. Fuqarolik jamiyati va demokratiya tushunchalari bir biriga bog‘liq va bir birini taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda demokratiya bo‘lishi uchun fuqarolik pozitsiyasi shakllangan bo‘lishi va xuddi shunday fuqarolik pozitsiyasi bo‘lishi demokratiyani mavjudligiga bog‘liq. Demokratiya deganda hokimiyat xalq tomonidan shakllanishi va xalq tomonidan nazorat qilinishi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda demokratiya ikki jarayonda ya’ni birinchidan, hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishida, ikkinchidan, hokimiyat xalq tomonidan nazorat qilinishida namoyon bo‘ladi. Xalq demokratik jarayonlarda ishtirok etishi uchun siyosiy va huquqiy madaniyati demokratiya talablari darajasida bo‘lishi lozim. Agar jamiyatni siyosiy-huquqiy madaniyati demokratiya talabi darajasida bo‘lmasa, fuqarolik jamiyatini shakllantirish muammo bo‘lib qoladi va demokratiya oxlokratiyaga aylanib ketishi mumkin. F uqarolik jamiyatini shakllanishi va rivojlanishining muhim sharti bu siyosiy va huquqiy madaniyatning demokratiya talablari darajasida bo‘lishida ya’ni fukarolik madaniyatidir. Demokratiyaga bo‘lgan ehtiyoj bu eng avvalo siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojidir va bu ehtiyoj oliy darajadagi ehtiyoj bo‘lib uni shakllanishi uchun siyosiy-huquqiy madaniyat ancha rivojlangan bo‘lishi lozim. Bugungi kunda mamlakatimizdagi demokratik jarayonlarni yanada chuqurlashtirishda aynan ana shu siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojining yetarli 23 emasligi muammo bo‘lmoqda. O‘tgan qisqa tarixiy davrda mustaqil mamlakatimizda demokratik tartibotning siyosiy va huquqiy asoslari yaratildi. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yilning 12 noyabrda parlamentning qo‘shma majlisida bayon qilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida” demokratiyani yanada kuchaytirishga qaratilgan vazifalar belgilab berildi. Ushbu konsepsiyada asosiy e’tibor jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatini oshirish masalalariga qaratilgan. Chunki demokratiya o‘rnatilishi uchun demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan ya’ni siyosiy-huquqiy madaniyati yuqori bo‘lgan odamlar kerak. Agar jamiyat demokratiya sharoitida yashashga tayyor bo‘lmasa yuqorida ta’kidlaganimizdek demokratiya oxlokratiya aylanib ketadi va buning natijasida bugungi kunda dunyoning turli burchaklarida ro‘y berayotgan baxmal inqiloblar ijtimoiy tartibsizlikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun bugungi kunda jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyatini shakllantirishni muhim sharti bo‘lgan ma’naviyatni oshirish eng muhim va dolzarb masala deb aytish mumkin. Siyosiy-huquqiy madaniyati yuqori bo‘lgan odamda siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji shakllangan bo‘ladi va u ixtiyoriy ravishda siyosiy jarayonlarda ishtirok etadi. Bugungi kunda demokratlashtirish jarayonidagi asosiy to‘siqlardan biri bo‘lgan befarqlik kayfiyati ham siyosiy-huquqiy madaniyatni demokratiya talablaridan orqada qolishi bilan bog‘liq. Demokratiyani sun’iy ravishda tezlashtirish va eksport qilish ijtimoiy tartibning barqarorligiga putur yetkazishi mumkin. Ayrim postsovet mamlakatlaridagi ijtimoiy tartibsizliklar fikrimizni yaqqol tasdiqlaydi. Bunday ayanchli holat bo‘lmasligi uchun demokratiyani evolyusion tarzda ya’ni siyosiy-huquqiy madaniyatni oshirish asosida odamlarni dunyoqarashini o‘zgartirib asta-sekinlik bilan joriy qilib borish lozim. Odamlarni dunyoqarashini o‘zgartirish eng avvalo ta’lim va tarbiya tizimiga bog‘liq bo‘lganligi uchun ushbu tizimda siyosiy-huquqiy madaniyatni oshirish boasida kompleks chora- tadbirlar ishlab chiqish lozim. Ma’lumki siyosiy – huquqiy madaniyat siyosiy- 24 huquqiy ong va siyosiy-huquqiy jarayonlarda ishtirok etish tajribasidan tashkil topadi. Jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirish vazifalari yuqorida qayd qilingan konsepsiyada belgilab berilgan. Ushbu konsepsiya talablaridan kelib chiqib 2012- yilda Samarqand davlat universitetida talaba yoshlarning siyosiy- huquqiy ongini rivojlantirishga xizmat qiladigan “Ijtimoiy nazorat” nomli o‘quv kursi joriy qilindi. Ushbu o‘quv kursi yoshlarni ham siyosiy, ham huquqiy ongini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Chunki nazorat faoliyati siyosiy soha bilan bog‘liq bo‘lsa, nazoratning ob’ekti bo‘lgan qonun huquqiy soha bilan bog‘liq. Shuning uchun ijtimoiy nazoratga doir bilim yoshlarni siyosiy-huquqiy madaniyatini uyg‘unlikda rivojlanishi ta’minlaydi deb aytishimiz mumkin. Siyosiy- huquqiy ong ta’lim tizimida shakllanadigan bilimga asoslansa, siyosiy-huquqiy jarayonda ishtirok etish tajribasi tarbiya tizimida shakllanadigan ma’naviyatga asoslanadi. Siyosiy-huquqiy jarayonda ishtirok etish uchun odamda befarqlik kayfiyati jilovlangan bo‘lib daxldorlik xissi shakllangan bo‘lishi lozim. Biz yoshlarimizni oliy ta’lim tizimida olayotgan bilimlarini amalga tadbiq qilishlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan axloqiy tarbiya negizida shakllanadigan ma’naviyatlarini yuksaltirish masalalariga ham alohida e’tibor berishimiz kerak. Chunki yoshlarimizga berilayotgan bilimlar amaliyotda qo‘llanilishi uchun ularda befarqlik kayfiyati jilovlanib daxldorlik xissi shakllangan bo‘lishi lozim. 1.3.Davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratining o‘rni O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni davlat xizmatlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish masalasini dolzarbligini belgilab beradi. Chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan, jumladan, jamoatchilik nazorati bilan bevosita bog‘liq. Ushbu xususda gapirib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev jumladan shunday dedi: “Yangi O‘zbekiston – “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan hal qiluvchi 25 tamoyil amalda o‘z tasdig‘ini topayotgan mamlakat”. 11 Demokratiya talabi ko‘ra davlat xizmati jamiyat nazorati ostida bo‘lishi lozim, aks holda davlat xizmat emas, hukmronlik qila boshlaydi. Ushbu xususda gapirib Nobel mukofotining laureati Milton Fridman shunday deydi: “Hukumat xalqqa hukmronlik emas, balki doimo xizmat qiladigan jamiyatni yaratish, faqat bizni demokratlashtirishda ishtirok etishimizga bog‘liq. Biz jamiyatga qanday munosabda bo‘lsak, jamiyat ham shunga munosib bo‘ladi ya’ni jamiyatni qandayligi bizning o‘zimizga bog‘liq” 12 . Shuning uchun biz quyida davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratining o‘rni masalasini tahlil qilishni maqsad qilib qo‘ydik. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida tub sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy, jumladan, ma’muriy islohotlar o‘tkazilishi natijasida zamon talabiga ya’ni demokratiya va fuqarolik jamiyati talablariga javob beradigan davlat boshqaruv tizimi shakllanib bormoqda. Davlat boshqaruvi tizimi hokimiyatni tarmoqlarga ya’ni qonun, ijro va sud hokimiyatiga bo‘linishini konstitutsion tamoyiliga, ularni o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar qarama-qarshi turishiga, shu bilan birga qonun va ijroiya hokimiyatini markazda va joylarda nazorat funksiyalarini kuchaytirishga asoslangan. Shular qatorida nazorat borasida davlat va jamiyat o‘rtasida hamkorlik va sheriklikni o‘rnatish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Chunki faqat yuqoridan bo‘lgan davlat nazorati bilan xalq manfaatini ifodalaydigan ma’muriy boshqaruv tizimini shakllantirish muammo bo‘lib qoladi. Bunday holat bo‘lmasligi uchun davlat va jamiyat nazorat vositalaridan iborat bo‘lgan nazorat tizimi shakllangan va jamoatchilik nazorati uni harakatga keltiradigan muhim elementi bo‘lishi lozim. Xalq manfaatiga xizmat qiladigan ma’muriy boshqaruv tizimini shakllantirish borasidagi muammolardan biri buzuq byurokratiya va korrupsiya illati hisoblanadi. Chunki korrupsiya sharoitida adolat tamoyiliga rioya qilib bo‘lmaydi. Adolat tamoyili buzilgan joyda razolat hukmronlik qila boshlaydi. Razolat hukmronlik qilgan joyda inson huquq va erkinliklari paymol qilinib halq manfaatini ifodalash muammo bo‘lib qoladi. Bunday muammoning kelib chiqishining sababi ijroiya hokimiyat organlari faoliyatini ochiqligi va oshkoraligi to‘liq ta’minlanmaganligi va jamoatchilik nazoratini zaifligidir. Bizning nazarimizda bu ikkita sababni bartaraf qilish uchun professional davlat xizmatini samarali tizimini shakllantirish va ijroiya hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi ta’sirchan nazorat mexanizmini shakllantirish kerak bo‘ladi. Bu esa, davlat xizmatini ma’muriy boshqaruv sohasidagi demokratik islohotlar asosida takomillashtirishni talab qiladi. 11 Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021., 27-bet. 12 Muxaev R.T. Politologiya. Moskva. 2007 -g. Str.5. 26 Buning uchun, eng avvalo, ma’muriy boshqaruv tizimini demokratlashtirish nima ekanligini anglab olish kerak bo‘ladi. Ma’muriy boshqaruv tizimini demokratlashtirish deganda ikkita jarayon tushuniladi, chunki demokratlshatirish jarayoni ikki elementdan iborat. Birinchisi hokimiyatni shakllantirishda xalqni ishtirokini kengaytirish bo‘lsa, ikkinchisi hokimiyatni xalq tomonidan nazorat qilish imkoniyatini kengaytirish. Demokratiyaning nazorat funksiyasi davlat hokimiyati organlari faoliyatini ularni qonunan belgilangan kompetensiyasiga mutanosibligini ta’minlashdan iborat. Demokratiyaning nazorat funksiyasi ikkita yo‘l bilan amalga oshiriladi: birinchisi, ularni ichki idoraviy nazorati bo‘lsa, ikkinchisi, jamiyat nazoratini ta’sirchan mexanizmi orqali. Demak, ma’muriy boshqaruv tizimini demokratlashtirish deganda ijroiya hokimiyat organlarini shakllantirishda xalqni ishtirokini kengaytirish bo‘lsa, ikkinchisi ijroiya hokimiyat organlari faoliyati ustidan xalq nazoratini kuchaytirishni tushunish lozimdir. Ma’muriy boshqaruv sohasida islohotlarni amalga oshirish borasidagi muammolardan biri iqtisodda davlat boshqaruvining yuqoriligi, yana biri iqtisodda davlat ulushining yuqoriligi bo‘lsa, yana biri davlat xizmatlari tizimidagi korrupsiya illatidir. Ushbu muammolarni yechimi iqtisodni monopoliyadan va davlat mulkidan chiqarish hamda kadrlar tanlash tizimida nazorat tizimini takomillashtirish bilan bog‘liqdir. Buning uchun ijroiya hokimiyati faoliyatini optimallashtirish, ma’muriy islohotlarni demokratlashtirish va davlat boshqaruvida menejmentni zamonaviy usullarini joriy etish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari demokratiya va fuqarolik jamiyati talabidan kelib chiqib ijroiya hokimiyat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini ta’sirchan mexanizmini shakllantirish talab qilinadi. Bunda ijroiya hokimiyatning davlat xizmatlari tizimi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Davlat xizmatlari tizimi ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatilishi ular faoliyatini samarali qilishga xizmat qiladi. Davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratini o‘rni to‘g‘risida gapirishdan oldin asosiy qadriyat bo‘lgan davlat va jamiyat tushunchalarining mazmun-mohiyatini anglab olish lozim. Jamiyat - evolyusion yo‘l bilan va tabiiy ravishda shakllangan odamlarning majmuidir. Davlat - tabiiy ravishda shakllangan jamiyatda ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan va sun’iy ravishda shakllangan siyosiy tuzulmadir. Shuning uchun jamiyat mavjud bo‘lishi va rivojlanishining muhim sharti ijtimoiy tartibni o‘rnatilganlik holatidir deb aytish mumkin. Ana shunday ijtimoiy tartibni o‘rnatish ehtiyojidan kelib chiqib davlat vujudga kelayapdi. Ijtimoiy tartib deganda ijtimoiy regulyator bo‘lgan huquq va axloq normalariga rioya qilish ta’minlanganlik holati tushuniladi. Jamiyatni mavjud bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladigan normalarga rioya etilishi nazorat 27 faoliyati orqali ta’minlanadi. Demak davlatning asosiy vazifasi huquq va axloq normalariga rioya qilishni ta’minlashga qaratilgan nazorat funksiyasidir. Davlat va jamiyat tushunchalariga ta’rif berilgandek davlat xizmati, davlat xizmatchisi va jamoatchilik nazorati tushunchalariga ham aniqlik kiritish lozim. Aks holda fikrlarning tarqoqligi va ayrim tushunmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. Davlat xizmati – davlat boshqaruvi apparatida ishlovchi xodimlarning professional faoliyati. Davlat xizmatchisi – davlat xizmatida egallab turgan lavozimiga muvofiq u yoki bu majburiyatlarni amalga oshiruvchi xodim. Jamoatchilik nazorati – fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan amalga oshiriladigan nazorat faoliyati. Yuqorida ta’kilaganimizdek davlatning asosiy vazifasi nazorat faoliyati orqali ijtimoiy tartibni o‘rnatish ekan. Demak davlat xizmatlarini ham asosiy vazifasi aynan ana shu ijtimoiy tartibni o‘rnatish bilan bog‘liqdir. Xuddi shunday jamoatchilik nazorati ham ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qaratilgan quyidan amalga oshiriladigan faoliyat hisoblanadi. Yuqoridan davlat va quyidan jamiyat tomonidan birgalikda amalga oshiriladigan nazoratni ijtimoiy yoki ommaviy nazorat deb aytish mumkin 13 . Har qanday faoliyatni samaradorligini ta’minlashda o‘sha faoliyatga doir bilim muhim ahamitga ega. Jumladan davlat xizmatlari faoliyatini amalga oshirishda ham ushbu xizmatga doir bilim kerak bo‘ladi. Davlat xizmati faoliyati uchun qanday bilim kerakligini aniqlash uchun ushbu faoliyat maqsadidan kelib chiqib fikrlash kerak. Davlat xizmatining maqsadi umuman davlatning maqsadidan kelib chiqadi chunki davlat o‘z funksiyasini amalga oshirishi uchun ma’lum bir xizmatlarni amalga oshiradi. Davlat ana shu xizmatlarni amalga oshirish orqali ya’ni ma’lum bir vazifalarni bajarish bilan o‘zining maqsadiga erishadi. Buning uchun davlat xizmatchisida uni oldida turgan maqsadga erishishi uchun kerak bo‘lgan bilim bo‘lishi lozim. Demak davlat xizmatchilirida qanaqa bilim bo‘lishi kerakligini aniqlash uchun oldin maqsadni aniqlab olishimiz kerak ekan. Xo‘sh davlatning asosiy maqsadi nima? Ma’lumki davlatning asosiy maqsadi insoniyat jamiyatida ijtimoiy tartibni o‘rnatish hisoblanadi. Davlatning paydo bo‘lishini o‘zi ijtimoiy tartibni o‘rnatishga bo‘lgan ehtiyojni qondirish bilan bog‘liq. Ijtimoiy tartibga bo‘lgan ehtiyojni tushunish uchun, eng avvalo, ijtimoiy tartib o‘zi nima ekanligini bilish kerak. Ijtimoiy tartib huquq va axloq normalariga rioya qilish ta’minlanganlik holatidir. Insoniyat jamiyati mavjud bo‘lishi uchun unda muayyan tartib o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. Shuning uchun tartib o‘rnatishga xizmat qiladigan ijtimoiy regulyatorlar ya’ni huquq va axloq o‘ylab chiqilgan. Ijtimoiy regulyator bo‘lgan huquq va axloq normalariga rioya qilinganlik holati ijtimoiy 13 Nabiev F.X. Ijtimoiy nazorat.Samarqand. 2020 -yil. 6-bet. 28 tartib degan tushuncha bilan ifodalanadi. Odamlar huquq va axloq normalariga rioya qilib yashashlari uchun ularni kimdir nazorat qilib turishi kerak. Ana shunday nazoratni davlat o‘zining nazorat organlari orqali amalga oshiradi va shu bilan davlat xizmatlarini ko‘rsatadi. Buning uchun davlat insoniyat jamiyatida odamlar o‘rtasidagi munosabat jarayonida tabiiy ravishda kelib chiqadigan qarama- qarshilikni kelishtirib murosaga solib turishi kerak bo‘ladi. Insoniyat jamiyatida murosa qilib kelishib yashashga ehtiyoj bo‘lsa-yu, lekin bu ehtiyoj o‘z o‘zidan qondirilmasa ana o‘sha vaqtda davlat paydo bo‘ladi. Agar bu qarama-qarshiliklar o‘z vaqtida murosaga solinmasa ular keskinlashib kuchayib boradi va natijada insoniyat jamiyati son sanoqsiz urushlardan iborat bo‘lib qoladi va bu esa, ertami- kechmi insoniyat jamiyati halokatini keltirib chiqaradi. Insoniyat jamiyatida tartibni o‘rnatish ehtiyojidan kelib chiqib davlat vujudga kelayapdi. Lekin tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan davlat hokimiyati asta- sekinlik bilan xizmat emas, balki hukmronlik qilishga o‘ta boshlaydi. Ana shunday holat kelib chiqmasligi uchun jamiyat tomonidan xalqqa xizmat qilish uchun yaratilgan davlat hokimiyati jamiyat tomonidan nazorat qilinishi kerak bo‘lmoqda. Agar jamiyat davlat hokimiyatini nazorat qilmasa byurokratiya kuchayib korrupsiya illati kelib chiqadi. Bunday holat kelib chiqmasligi uchun davlat hokimiyati boshqaruvi organlari jamiyat nazorati ostida bo‘lishlari lozim. Bunday nazorat demokratiya va fuqarolik jamiyati talabi hisoblanadi, chunki demokratiya deganda nafaqat hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishi, balki nazorat qilinishi ham tushuniladi. Fuqarolik jamiyatini asosiy funksiyasi ijroiya hokimiyat ustidan nazoratni amalga oshirishdan iborat. Buning uchun davlat hokimiyati faoliyati ochiqligi va oshkoraligi ta’minlangan bo‘lishi lozim. Bu esa, demokratiya va fuqarolik jamiyati talabi hisoblanadi, chunki ochiqlik va oshkoraliksiz demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham bo‘lmaydi. Jamiyat o‘z nazoratini amalga oshirishi uchun davlat hokimiyati faoliyatidan xabardor bo‘lishi lozim va bu ochiqlik hamda oshkoralik orqali ta’minlanadi. Davlat xizmati samaradorligini ta’minlashda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish jarayonida jamoatchilik nazorati muhim ahamiyatga ega. Chunki davlat xizmati samaradorligi ushbu sohada faoliyat olib borayotgan kadrlarni sifatiga bog‘liq. Kadrlarni sifati yuqori bo‘lishi uchun ularni shakllantirish jarayonida ma’lum bir me’zonlarga rioya etilishi lozim. Buning uchun, eng avvalo, kadrlarni sifatini belgilaydigan me’zonlar ishlab chiqilgan bo‘lishi lozim. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2019 yil 3 oktyabrdagi kadrlarni tanlash meritokratiya tamoyili asosida ochiqlik va oshkoralik bilan amalga 29 oshirilishi kerakligi to‘g‘risidaga farmoni huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi 14 . Meritokratiya tomoyiliga asoslanish uchun qanday me’zonlarga rioya etilishi lozim? Buning uchun davlat hokimiyati faoliyati mohiyatidan kelib chiqib fikrlash lozim bo‘ladi. Davlat hokimiyati, eng avvalo, siyosiy faoliyat hisoblanadi shuning uchun asosiy mezon siyosiy madaniyat darajasi bo‘lishi to‘g‘ri bo‘ladi. Davlatning asosiy vazifasi ijtimoiy tartibni o‘rnatish bo‘lganligi va bu qonunga rioya etilishi bilan bog‘liqligi uchun ikkinchi me’zon huquqiy madaniyat darajasi bo‘lishi kerak. Davlat funksiyalaridan asosiysi boshqaruv hisoblanadi shuning uchun kadrlarga qo‘yiladigan talablardan biri o‘zini boshqara olishga qodirligidir. Chunki inson birovni boshqara olishi uchun oldin o‘zini boshqara olishi lozim va bu ma’naviyat orqali ta’minlanadi. Shuning uchun kadrlarni tanlash jarayonidagi asosiy me’zonlardan biri ma’naviyatning yuksaklik darajasi bo‘lishi lozim. Ushbu me’zon asosiy me’zon bo‘lishi to‘g‘ri, chunki, bilimi kuchli-yu, lekin ma’naviyati qashshoq odam o‘zini boshqara olmaydi. O‘zini boshqara omagan odam o‘z ichki dunyosida tartibni o‘rnata olmaydi, chunki, u adolatga emas, balki razolatga xizmat qiladi. Natijada adolat bilan razolat o‘rtasidagi kurashda razolat g‘alaba qozonadi va ijtimoiy tartibsizlik kelib chiqadi. Shuning uchun ma’naviyati qashshoq davlat xizmatida buzuq byurokratiya shakllanib korrupsiya kelib chiqadi. Korrupsiya muhitida esa, adolat oyoq osti qilinib yuqorida ta’kidlaganimizdek ijtimoiy tartibsizlik kelib chiqadi. Shuning uchun kadrlarni tanlash jarayonida asosiy me’zon nomzod ma’naviyatining yuksaklik darajasi bo‘lishi lozim. Kadrlarni tanlash jarayonida ushbu me’zonlarga rioya etilishi jamoatchilik tomonidan nazorat qilinishi meritokratiya tamoyili asosida davlat xizmatini shakllantirishni ta’minlaydi. Davlat xizmatchisiga qo‘yilgan ushbu me’zonlardan eng muhimi yuqorida ta’kidlaganimizdek uning ma’naviy yuksaklik darajasidir. Chunki ma’naviyat insonga o‘z ustidan bo‘lgan hokimiyatni shakllantirib o‘z ustidan bo‘lgan nazoratni ta’minlaydi. O‘zini nazorat qilishga qodir bo‘lgan odam o‘z ichki dunyosida tartib o‘rnata oladi va korrupsiya illatiga chalinmaydi. Shuning uchun davlat xizmatchilarga qo‘yilgan talablar ichida eng muhimi uning ma’naviy yuksakligi deb aytish mumkin. Chunki ma’naviy qashshoqlik natijasida kelib chiqadigan korrupsiya sharoitida davlat xizmatlari samarali bo‘la olmaydi. Davlat xizmatida kadrlar tarkibini shakllantirish siyosiy madaniyat, huquqiy madaniyat va ma’naviy yuksaklik me’zonlariga rioya qilingan holda amalga oshirilishi lozim. Bunda ma’naviy yuksaklikni aniqlash masalasi muammoli bo‘lishi mumkin, chunki inson 14 Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini “O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmatlari tizimini tubdan takomillashtirishning chora-tadbirlari to‘g‘risida” Toshkent,2019 yil 3 oktyabrdagi PF-5843-son farmoni. 30 ma’naviyatini yuksaklik darajasini belgilovchi xujjat yo‘q. Shuning uchun davlat xizmatiga nomzodning ma’naviyatini qanday qilib aniqlash mumkin degan savol kelib chiqadi. Bizning nazarimizda inson ma’naviyatini yuksaklik darajasini o‘sha odamning oilasidagi muhitni sog‘lomlik darajasiga qarab belgilash mumkin. Agar nomzodning oilasidagi muhit sog‘lom bo‘lsa, bu uning ma’naviyatining yuksakligini belgisi va aksincha, agar oilada muhit nosog‘lom bo‘lsa, bu uning ma’naviyatining qashshoqligini belgisi bo‘ladi. Chunki o‘z oilasida tartibni o‘rnata olgan odam o‘z ustidan hokimiyatga ega bo‘lgan bo‘ladi va bu ma’naviyat orqali ta’minlanadi. Davlat xizmati samaradorligini ta’minlashda nafaqat kadrlarni shakllantirish jarayonida balki ular faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Chunki har qanday yaxshi kadr davlat xizmatiga o‘tgandan keyin keyin nazoratsizlik oqibatida o‘zining egoistik manfaatlarining quliga aylanib qoladi. Bunday holat bo‘lmasligi uchun davlat xizmati ustidan jamoatchilik nazorati amalga oshirilishi lozim. Nazoratsizlik oqibatida davlat idoralari xalqqa emas, balki xalq davlat idoralariga xizmat qila boshlaydi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning “Xalq davlat idoalariga emas balki davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan dono so‘zlarini eslash o‘rinli bo‘ladi. Davlat xizmatchilari ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish demokratiya va fuqarolik jamiyati talabi hisoblanadi. Chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Demokratiya deganda nafaqat hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishi balki nazorat qilinishi tushuniladi. Fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi ijroiya hokimiyat ustidan nazoratni amalga oshirish hisoblanadi. Davlat xizmati samaradorligi jamoatchilik nazoratiga bog‘liq ekan asosiy e’tiborni nazorat faoliyatini kuchli qilishga qaratish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Nazorat faoliyatini samaradorligi va umuman har qanday faoliyatning samaradorligi o‘sha faoliyatga doir bilimga bog‘liqdir. Jamoatchilik nazorati kuchli bo‘lishi uchun fuqarolik jamiyati institutlarini nazorat faoliyatiga doir bilim bilan qurollantirish choralarini ko‘rish kerak bo‘ladi. Umuman jamiyatni nazorat faoliyatiga doir bilim bilan qurollantirish uchun ta’lim tizimida nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan fan joriy qilinishi lozim. Nazorat faoliyatiga doir bilim bilan qurollangan jamiyat davlat xizmati ustidan o‘z nazoratini amalga oshirishga qodir bo‘ladi. Nazorat faoliyati samarali bo‘lishi uchun davlat va jamiyat o‘rtasida nazorat borasida hamkorlik va sheriklik o‘rnatilishi lozim. Davlat va jamiyatning birgalikdagi nazoratini ijtimoiy nazorat yoki ommaviy nazorat degan tushuncha bilan ifodalash mumkin. Bunday nazoratni shakllanishi zamon talabi hisoblanadi 31 chunki zamon mohiyati demokratiya va fuqarolik jamiyatini shakllantirishdan iborat. Demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining kuchliligi ijtimoiy nazoratni va uning muhim elementi bo‘lgan jamoatchilik nazoratining muhim sharti hisoblanadi. Davlat xizmati samaradorligini ta’minlashga qodir bo‘lgan nazorat faoliyatini ta’minlash nazorat mexanizmini shakllanganligiga bog‘liq. Nazorat mexanizmini bir nechta elementlardan iborat bo‘ladi va uning elementlaridan biri jamoatchilik nazorati hisoblanadi. Davlat xizmatining samaradorligi barqaror ishlab turgan nazorat mexanizmiga bog‘liq va bunday mexinizmni harakatga keltiradigan qismi jamoatchilik nazorati bo‘lishi lozim. Chunki nazorat natijasida erishiladigan ijtimoiy tartib, eng avvalo, quyida yashayotgan odamlarga kerak. Shuning uchun quyida yashayotgan odamlar fuqarolik jamiyati institutlariga birlashgan holda o‘z nazoratlarini amalga oshirib nazorat mexanizmini harkatga keltirishlari lozim. Nazorat mexanizmini boshqa qismlari harakatga kelishlari uchun jamoatchilik ularga turtki berishlari kerak bo‘ladi. Agar jamoatchilik nazorati ishlamasa nazorat mexanizmi ham harakatga kelmaydi, chunki har qanday mexanizmni harakatga keltiruvchi qismi bo‘ladi. Jamoatchilik nazorati nazorat mexanizmini harakatga keltiruvchi muhim elementi hisoblanadi. Bir biriga vertikal va gorizontal tomonlardan bog‘langan tuqqizta vositadan iborat nazorat tizimini tasavvur qilib ko‘ring. Bulardan uchtasi davlat nazorat vositalari, yana uchtasi jamiyat nazorat vositalari va qolgan uchtasi ularni bog‘lab turadigan ham davlatga, ham jamiyatga daxldor bo‘lgan nazorat vositalari. Ana shunday tizim harakatga kelib mexanizmga aylanishi uchun jamoatchilik nazorati kuchli bo‘lishi va harakatni boshlab berishi lozim. Nazorat mexanizmida davlat tomonidan nazoratni qonunchilik hokimiyati, ijro hokimiyati va sud hokimiyati amalga oshiradi. Jamiyat tomonidan esa, nazoratni elektorat, boshlag‘ich partiya tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlari amalga oshiradi. Davlat va jamiyat nazorat vositalarini bog‘lab turadigan nazorat vositalariga deputatlar korpusi, siyosiy partiyalar va ommaviy axborot vositalari kiradi. Ushbu nazorat mexanizmini harakatga keltiradigan qismi quyidan amalga oshiriladigan jamoatchilik nazorati bo‘lishi lozim. Chunki nazorat natijasida o‘rnatiladgan ijtimoiy tartib, eng avvalo, quyida yashayotgan odamlar uchun kerak. Bugungi kunda mamlakatimizda shakllanib borayotgan nazorat tizimi strukturasini jamiyat siyosiy hayotining hozirgi manzarasidan kelib chiqib, quyidagicha tasavvur qilish mumkin. 15 15 Nabiev F.X. Ijtimoiy nazorat. Samarqand 2020- yil. 135-bet. 32 Jamoatchilik nazoratining kuchliligi esa, demokratiya va fuqarolik jamiyatining kuchliligiga bog‘liqdir. Shuning uchun davlat xizmatlarini samaradorligi oxir-oqibatda demokratiya va fuqarolik jamiyatining kuchliligiga bog‘liq bo‘ladi. Buning uchun jamiyatga demokratiya va fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga xizmat qiladigan bilimlarni berish kerak bo‘ladi. Demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun jamiyatga, eng avvalo, nazorat faoliyatiga doir bilim berish kerak bo‘ladi. Har qanday bilim ta’lim tizimida shakllanganligi kabi nazorat faoliyatiga doir bilim ham ta’lim tizimida shakllanadi. Shuning uchun ta’lim tizimiga nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan fanni joriy etish zamon talabi hisoblanadi deb aytish mumkin. Xulosa qilib aytganda davlat xizmatlarini samaradorligi jamoatchilik nazoratiga, jamoatchilik nazorati esa, demokratiya va fuqarolik jamiyatini kuchliligiga bog‘liq. Shuning uchun asosiy e’tibor demokratiya va fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga qaratilishi lozim. Demokratiya va fuqarolik jamiyati nazorat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun jamiyatga nazorat faoliyatiga doir bilimni berish choralarini ko‘rish lozim. Bunda oliy ta’lim tizimida nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan fanni joriy etish va yoshlarni ongiga singdirish muhim ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Bugun jamiyatga demokratiya va fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga xizmat qiladigan nazorat faoliyatiga doir bilimni berish, ertaga kuchli jamoatchilik nazoratini shakllantiradi. Kuchli jamoatchilik nazorati esa, nazorat mexanizmini harakatga keltirib o‘z navbatida davlat xizmatlarini samarali bo‘lishini ta’minlaydi. 33 2 –bob.Fuqarolik jamiyati nazoratini shakllanishida siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni. 2.1.Fuqarolik jamiyatini va demokratik siyosiy tartibotning o‘zaro bog‘liqligi. Bugun dunyo fuqarolik jamiyatini shakllantirish va demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi chunki bugun ijtimoiy taraqqiyotni muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishning eng maqbul yo‘li deb demokratiya e’tirof etilmoqda. Fuqarolik jamiyati va demokratiya siyosiy tartibotning oliy shakli sifatida jamiyat siyosiy- huquqiy madaniyatini yuksak bo‘lishini taqozo etadi. Bugungi kunda mamlakatimizda fuqarolik jamiyati va demokratiyaning siyosiy-huquqiy asoslari yaratilgan bo‘lib endi asosiy e’tiborni siyosiy-huquiy madaniyatni oshirishga qaratish lozim. Ushbu xususda gapirib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev “Mustaqil taraqqiyot yillarida Konstitutsiyamiz yurtimizda huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati, erkin bozor munosabatlari va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotni qurish, xalqimiz uchun tinch, obod va farovon hayot barpo etish, O‘zbekistonning xalqaro maydonda munosib o‘rin egallashida mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda” 16 deb ta’kidlaganlar. Shuning uchun mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlarda siyosiy-huquqiy madaniyatni oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Siyosiy-huquiy madaniyati yuksak bo‘lgan odam demokratiya jarayonlarida erkin ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Jamiyatimiz hayotini barcha sohalaridagi ya’ni iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy va siyosiy sohalardagi islohotlar mohiyati liberallashtirishdan iborat. Liberallashtirish insonni ixtiyoriylikka asoslangan holda qiziqib erkin harakat qilishni anglatadi. Inson kim bo‘lishidan va qaysi sohada ishlashidan qat’iy nazar erkin harakat qilishi liberallashtirishni anglatadi. Boshqacha qilib aytganda insonni ikkita narsa harkatga undaydi majburiylikka asoslangan qo‘rquv va ixtiyoriylikka asoslangan 16 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent - “O‘zbekiston” -2017- yil,6-bet 34 obro‘-e’tiborni hurmat qilish, qadrlash, sevish. Nima uchun kim kimgadir itoat qiladi deganda, ikkita motiv qo‘rquv va sevgi itoat qildiradi deb aytish mumkin. Qo‘rqqan odam ham sevgan odam ham itoat qiladi. Liberallashtirish qo‘rqib emas, ko‘proq sevib, hurmat qilib, ishonib itoat qilishni anglatadi. Bu esa jamiyatda adolat qaror topshiini talab etadi. Ulug‘ bobomiz A.Temurning «Kuch adolatda» tamoyilini mazmun-mohiyati shu bilan belgilanadi. O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgach siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy sohalarda jiddiy tartibsizliklarga duch kelmagan kamdan- kam mamlakatlardan hisoblanadi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, avvalo, O‘zbekistonda boshdanoq bozor munosabatlariga, demokratiyani jahonda umume’tirof etilgan standartlariga o‘tishda bosqichma-bosqich o‘tish uslubi tanlab olindi, jamoatchilik fikri inobatga olindi, islohotlar amaliyotidan radikal va qaltis harakatlar soqit qilindi. Mustaqillikni dastlabki kunlaridanoq islohotlarning maqsad va vazifalari aniq va ravshan belgilab olindi. Siyosiy islohotlar strategiyasi islohotlar mohiyatini, tamoyil va metodlarini, kelajakdagi siyosiy o‘zgarishlarning strategik manzaralarini oldindan ko‘rgan holda qurilgan edi. Islohotlarning maqsad va tamoyillari, avvalambor, mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasida o‘z aksini topgan bo‘lib, bular mamlakat suvereniteti, xalq hokimiyati, qonun ustuvorligi, tashqi siyosat, inson erkinligi va uning asosiy huquqlari, iqtisodiyot, jamoat tashkilotlari, oila, ommaviy axborot vositalari, davlat hokimiyatini tashkillashtirish va hokazolarda ifodalangan edi. Konstitutsiyaviy maqsad – niyatlar islohotlardan ko‘zda tutilgan maqsadlarga aylanmog‘i uchun islohotlar strategiyasini ishlab chiqish zarur edi, buning uchun esa quyidagi savollarga javob topish kerak edi, ya’ni islohotlarni kim o‘tkazadi va kim boshlaydi, rejaga muvofiq tadbirlarni ishlab chiqishni kim tashkil etadi va nihoyat islohotni o‘tkazishda jamiyat oldida mas’uliyatni kim o‘zini gardaniga oladi? Konstitutsiyada ushbu savollarga ham javob tayin etilgan edi – javobgarlikni xalq nomidan ish qurish uchun konstitutsiyaviy huquqqa ega bo‘lgan davlat organlari o‘z zimmasiga olishi lozim. Shunday qilib, siyosiy islohot boshdanoq huquqiy metodlar asosida amalga oshirila boshlandi va amalga oshirilmoqda shu 35 barobarda esa yangi normativlar tizimi (yangi me’yoriy tizim) yaratilibgina qolmay, jamoatchilikning ham huquqiy ongi va psixologiyasi shakllantirilmoqda. Siyosiy islohotlar modeli quyidagi besh tamoyil asosida shakllantirilgan: bosqichma- bosqichlik, iqtisodni siyosatdan ustivorligi, davlat islohotchi, kuchli ijtimoiy siyosat, qonun ustivorligi. Ushbu tamoyillar esa o‘z navbatida quyidagi konstitutsiyaviy talablarga tayanadi. Bular: mustaqillik g‘oyalariga va inson huquqlariga sodiqlik, hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi mas’uliyat, o‘zbek davlati taraqqiyotidagi tarixiy tajribalarga tayanish, demokratiya va ijtimoiy adolat g‘oyalariga sadoqat, xalqaro huquq normalariga rioya etish. Siyosiy taraqqiyot tamoyillari hokimiyatlar taqsimlangan tizimda, siyosiy dasturlar, mafkuralar va fikrlar rang-barangligi sharoitida mafkuraviy yakka hokimlik mann qilingan sharoitlarda gullab-yashnaydi. Demokratiya inson, uni hayoti, erkinligi, or-nomusi, g‘ururi, sha’ni va boshqa ajralmas huquqlari eng oliy qadriyat hisoblangan umuminsoniy tamoyillarga asoslanadi. Davlat inson va jamiyat faravonligini ko‘zlaydigan adolat va qonuniylik tamoyillaridan kelib chiqib faoliyat yuritadi, jamoat birlashmalarini huquqlari va qonuniy manfaatlari saqlanishini ta’minlaydi. Ularda ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Islohotlarni dastslabki tajribalarini yo‘llari va usularini tafakkur chig‘irig‘idan o‘tkazib olgan mamlakat rahbariyati asosiy tamoyillarni shu tariqa shakllantirib oldi, keyinchalik esa, bu taraqqiyotning besh tamoyili yoki islohotlarning o‘zbek modeli deb nomlandi. Birinchi galda bu islohotlarning bosqichma-bosqichlik tamoyilidir. Undan keyin yangi davlatchilik yaratilishidagi muhim vazifa – iqtisodiy muammolarni hal qilish, iqtisodiyotni mafkuradan holi qilish, uni bozor tamoyillari yo‘liga yo‘naltirishdan iborat edi. Shuning uchun ham islohotlarda iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tushunchasi paydo bo‘ldi. Boshqaruvni reja-taqsimlov vazifalari olib tashlanib, davlat boshqaruviga iqtisodiy siyosatda muvofiqlashtiruvchilik va tartiblashtiruvchilik vazifalari yuklandi. O‘tishning bu xil murakkab davrida o‘zbek jamiyatidagi barcha ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy resurslar, 36 shularga qo‘shimcha kadrlar, moliya, mulk, hokimiyat kuchi, tabiiy boyliklar, siyosiy-huquqiy institutlar, qisman esa avvalgi sobiq davrdan meros bo‘lib o‘tgan hukmronlik va ta’sir o‘tqazish qudrati faqat davlatningina zimmasida edi, shuning uchun davlat islohotchi tamoyili kelib chiqdi. Ma’muriy buyruqbozlik tizimini yo‘q qilish – davlat munosabatlarining yangi tizimini barpo etish zaruratidan kelib chiqdi. Huquqiy davlat nazariyasi konstitutsional asos sifatida qabul qilindi. Ushbu nazariyaga muvofiq, davlat tizimining maqsadi – fuqarolar jamiyati ehtiyojlariga xizmat qilish, huquq va qonunlarning ustuvorligini ta’minlash va xokazolardan iborat bo‘lishi kerak. Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ushbu xususda gapirib “O‘tgan davr mobaynida Konstitutsiyamizda muhrlab qo‘yilgan tamoyil va qoidalar negizida yurtimizda milliy qonunchilik tizimi barpo etildi” 17 deb ta’kidladi. Bu qonun ustuvorligi tamoyilini keltirib chiqardi. Qonunga so‘zsiz itoat huquqiy davlat qurishning asosiy poydevoridir, kuchli ijtimoiy siyosat, aholini ijtimoiy himoyasini ta’minlash beshinchi tamoyil deb e’lon qilindi. Mustaqilikni dastlabki yillarida makroiqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi ijtimoiy maqsadlarda ichki resurslarni izlab topish imkoniyatlarini cheklab qo‘ygan, iqtisodiyotda tub islohotlarni amalga oshirish uchun, umuman ijtimoiy hayotda bu xil resurslarga ehtiyoj oshib borayotgan edi. Vaziyat esa, qo‘shimcha vositalarni izlab topishnigina emas, balki ularni ijtimoiy sektorda taqsimlash tuzilmalarni ham o‘zgartirishni talab qilar edi, negaki inflyatsiya tufayli kelib chiqqan daromadning ushlanib qolishi, ishchizlik va hokazo vaziyatlar sababidan ijtimoiy himoya tadbirlarini amalga oshirish murakkablashib qolgan edi. Bu tamoyilga muvofiq 1991-1994- yillarda narx-navoni erkinlashtirilishi va inflyatsiya darajasini o‘sishi bilan bog‘liq aholi daromadlarini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari amalga oshirildi. Ushbu bosqichda aholi keng qatlamlarini oldindan ijtimoiy himoyalashga kirishildi. Keyinchalik ommaviy ijtimoiy himoyadan asta- 17 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent - “O‘zbekiston” -2017- yil,6-bet 37 sekin uzoqlashib, aholini bir muncha nochor qatlamlarini ishonchli ijtimoiy kafolatlash va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimiga o‘tildi. Ushbu bosqichda eng muhim vazifalardan biri jamiyatda birovlarni o‘ta boyib, ba’zilarning esa o‘ta qashshoqlashib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik edi. Bugungi kunda O‘zbekistonda kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimida zamonaviy boshqaruv texnologiyalarining xalq mentalitetiga moslashuvi bo‘yicha anchagina boy tajriba to‘planib bo‘lib, bu tajribalarga endilikda ko‘plab mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar vakillari ham qiziqish bilan qaramoqda. Shunday qilib siyosiy sohadagi islohotlar falsafasi o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalaridagi o‘zgarishlar, maqsad va vazifalarning umumiy, jamul-jam holda aks etishidir. Siyosiy modernizatsiyani amalga oshirish uchun shunga mos va muvofiq keladigan tashkiliy-huquqiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharot mavjud bo‘lmog‘i zarur. Sobiq totalitar mamlakatlaridagi chuqur iqtisodiy tanazzulni bu mamlakatning halokatini boshidan kechirgan odamlarning hokimiyatga ishonchini qayta qozonish, ularning ijtimoiy ahvolini yaxshilashning muhim vazifa ekanligini hisobga olib, yangi hokimiyat ijtimoiy bunyodkor ruhni ko‘tarish, qonunchilikni va unga bo‘lgan hurmatni yuksaltirish, aholi faravonligini mustahkamlash uchun g‘ayrat bilan ishga kirishdi. Mamlakat o‘zini siyosiy rahbari timsolida davlat islohotlarini mafkuradan holi deb e’lon qildi. Bu jarayonlar alohida boshqacha bir jamiyat qurish modelini o‘z ichiga olgan bo‘lib, unda fikrlarning xilma-xilligi, haqiqiy siyosiy plyuralizm, yot nuqtai-nazarlarga hurmat-izzatli munosabat ham mavjud. O‘zbekistonda siyosiy modernizatsiyaning o‘ziga xosligi mamlakat aholisining ko‘p mingyillik falsafasi, siyosiy madaniyati, milliy maqomi va bu yerdagi demografik vaziyatdan kelib chiqadigan yangi tamoyillarning qaror topishi va ularning amalga oshishi bilan bog‘liq. Siyosiy islohotlarni amalga oshirishda milliy mentalitetni inobatga olish zarurligi to‘g‘risida gapirib birinchi prezidentimiz Islom Karimov shunday deydi: “Demokratiyani qandaydir qotib qolgan yagona bir mezonga aylantirish, uni boshqa 38 davlatlarga, ularning milliy sharoiti va o‘ziga xosligini hisobga olmasdan, umumiy qoida sifatida tiqishtirish – mutlaqo noto‘g‘ri ” 18 Ushbu tamoyillar ichida – oddiylikdan murakkablikka, bosqichma-bosqichlik va tizimlilik tamoyillariga amal qilinayotganligi juda muhim. Mana shunday hayotbaxsh yondashuvlar tufayli jamiyatda ijtimoiy talotumlardan, tanglik va g‘alayonlardan chetlab o‘tildi, bozor munosabatlariga o‘tishning demokratik yangilanishlarning oqibatlari aytarli darajada yumshoqroq kechdi. Hozirgi kunda jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozini respublikamizda nisbatan yumshoqroq kechayotganligining sababi ham taraqqiyotning o‘zbek modeli va siyosiy islohotlar ilmiy jihatdan asoslanganligi bo‘lib hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda O‘zbekiston jamiyatni ilmiy asosda boshqarib kelmoqda, ilm esa voqealarni oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini beradi. Ilm-fan davlat tomonidan talab qilingan bo‘lib va bu davlat jamiyat hayotini faravon qilishga qodirdir. Fukarolik jamiyati shakllanishining muxim sharti – fukarolik pozitsiyasidir. Fukarolik pozitsiyasi deganda fukarolikni anglash va ushanga munosib xarakat kilish tushuniladi. Fukarolik jamiyati fukarolarning birlashmalarining majmuidan tashkil topadi. Fukarolarning birlashishga intilishi ularning fukarolik madaniyatiga boglik buladi. Shuning uchun asosiy e’tibor fukarolik madaniyatini shakllantirishga karatilishi lozim. Fukarolik madaniyatini shakllantirishda davlat va jamiyatning ishtimoiy sherikligi muxim axamiyatga ega. Mamlakatimizda fukarolik jamiyatini shakllantirish va kuchli kilishga karatilgan demokratik islohotlarning muvaffaqiyati jamiyat madaniyatining yuksaklik darajasi bilan belgilanadi. Jamiyat madaniyati bilim va ma’naviyatning uyg‘unlikda rivojlanishi asosida shakllanadi. Ta’lim jarayonida shakllangan siyosiy-huquqiy bilim siyosiy jarayonlarda ishtirok etishga ilmiy sharoit yaratadi xolos. Siyosiy jarayonda ishtirok etish uchun fakat bilimning uzi yetarli emas, buning uchun ma’naviyat xam kerak buladi. Chunki ma’naviyat befarklik 18 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu istiqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. Toshkent “O‘zbekiston”-2015.17- bet 39 kayfiyatini jilovlab daxldorlik xissini shakllantiradi. Daxldorlik xissi insonda siyosiy xayotda ishtirok etish extiyojini keltirib chikaradi. Bunday insonni fukarolik pozitsiyasi shakllangan odam deb aytish mumkin. Fukarolik pozitsiyasi shakllangan inson uzini siyosiy-xukukiy bilimini amaliyotga qo‘llash orkali o‘zini madaniyatini namoyon kiladi. Agar inson o‘z bilimini amaliyotda qo‘llamasa madaniyat namoyon bulmaydi. Siyosiy ong va siyosiy jarayonlarda ishtirok etish tajribasidan siyosiy madaniyat щakllanadi. Xukukiy ong va xukuk soxasida ishtirok etish tajribasidan xukukiy madaniyat shakllanadi. Siyosiy madaniyat va xukukiy madaniyatni ikkalasini birgalikda ifodalaganda fukarolik madaniyati deb aytish mumkin. Chunki fukarolik madaniyati siyosiy madaniyat, xukukiy madaniyat va fukarolik pozitsiyasidan tashkil topadi. Demak fukarolik madaniyati fukarolik jamiyatini shakllantirish va kuchli kilishning muxim sharti bulib xisoblanadi. Shunday ekan fukarolik madaniyatini shakllantirish bugungi kunimizning eng dolzarb vazifalaridan biri deb aytishimiz mumkin. Fukarolik madaniyatini shakllantirish borasida kompleks chora-tadbirlar ishlab chikish maksadga muvofikdir. Shunday tadbi rlardan biri ommaviy axborot vositalarini eng ta’sirli vositasi bulgan televidenieda «Fukarolik madaniyati» mavzuida telekursatuvni tashkil kilish bulishi kerak. Muhtaram prezidentimiz Mirziyoev Sh.M. siyosiy – huquqiy madaniyatni shakllantirish to‘g‘risida gapirib “Qonunlarni mazmun – mohiyatini xalqimizga yetkazishda O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi, O‘bekiston Milliy axborot agantligi va boshqa ommaviy axborot vositalarida bitta ikkita maqola yoki ko‘rsatuv bilan cheklanish mumkin emas” 19 deb aytganlar. Fuqarolik madaniyati jamiyat mavjud bo‘lishi va rivojlanishi uchun kerak bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishda muhim ahamiyatga ega. Chunki, fuqarolik madaniyati “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari konsepsiyasi” asosida jamiyatni kuchli qilishga xizmat qiladi. Tarix shundan guvohlik bermoqdaki faqat kuchli davlatning o‘zigina ijtimoiy tartibni o‘rnatish uchun yetarli emas ekan, buning uchun jamiyat ham kuchli bo‘lishi kerak ekan. Shuning uchun kuchli jamiyat 19 Mirziyoev Sh.M.Qonun ustuvoligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent – “O‘Zbekiston” – 2017-yil, 9-10 bet 40 ijtimoiy tartibni o‘rnatishning muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Demak, islohotlarning muvaffaqiyati va umuman jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi fuqarolik madaniyatning rivojlanish darajasiga bog‘liq. Fuqarolik madaniyati siyosiy-huquqiy ong, yuksak ma’naviyat va siyosiy- huquqiy munosabatlarda ishtirok etish tajribasidan shakllanadi. Fuqarolik jamiyatini shakllanishi va rivojlanishi demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan odamlarni bo‘lishini taqozo etadi. Fuqarolik jamiyati va demokratiya tushunchalari bir biriga bog‘liq va bir birini taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda demokratiya bo‘lishi uchun fuqarolik pozitsiyasi shakllangan bo‘lishi va xuddi shunday fuqarolik pozitsiyasi bo‘lishi demokratiyani mavjudligiga bog‘liq. Demokratiya deganda hokimiyat xalq tomonidan shakllanishi va xalq tomonidan nazorat qilinishi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda demokratiya ikki jarayonda ya’ni birinchidan, hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishida, ikkinchidan, hokimiyat xalq tomonidan nazorat qilinishida namoyon bo‘ladi. Agar xalq hokimiyatni shakllantirishda ishtirok etsayu, lekin nazoaratda ishtirok etmasa, demokratiya asta-sekinlik bilan diktaturaga aylanib boradi. Xalq demokratik jarayonlarda ishtirok etishi uchun siyosiy va huquqiy madaniyati demokratiya talablari darajasida bo‘lishi lozim. Agar jamiyatni siyosiy-huquqiy madaniyati demokratiya talabi darajasida bo‘lmasa, fuqarolik jamiyatini shakllantirish muammo bo‘lib qoladi va demokratiya oxlokratiyaga aylanib ketishi mumkin. Demak fuqarolik jamiyatini shakllanishi va rivojlanishining muhim sharti bu siyosiy va huquqiy madaniyatning demokratiya talablari darajasida bo‘lishida ya’ni fukarolik madaniyatidir. Fukarolik madaniyatini asosi bo’lgan siyosiy va huquqiy ongni rivojlantirish nafaqat oliy ta’lim bosqichida, balki uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va barcha qonun xujjatlarida yosh avlodni ijtimoiylashuvi va kamol topishi bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy manfaatlarni kafolatlash uchun shart-sharoit yaratish davlat faoliyatining ustuvor yo‘nalish ekanligi belgilab quyilgan. Jamiyatni huquqiy madaniyatini yuksaltirish ishida ishtirok etish davlat va jamiyat organlari faoliyatining asosiy 41 yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rsatib o‘tilgan. Shuning uchun keng aholi qatlamlari o‘rtasida huquqiy madaniyatni oshirishga qaratilgan tadbirlarni o‘tkazib kelmoqda. Bunday tadbirlar nafaqat siyosiy partiya faollari, balki aholini boshqa qatlamlari, jumladan, yoshlar o‘rtasida xam amalga oshirilmoqda. Fuqarolik madaniyati siyosiy-huquqiy ong, yuksak ma’naviyat va siyosiy- huquqiy munosabatlarda ishtirok etish tajribasidan tashkil topishini inobatga olib aholini, jumladan, yoshlarni ma’naviy yuksalishini ta’minlash masalasiga xam alohida e’tibor qaratilmoqda. Chunki, siyosiy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etish uchun befarqlik kayfiyati jilovlanib daxldorlik hissi bilan yashash lozim va u yuksak ma’naviyat negizida shakllanadi. Faqat bilim va ma’naviyati yuksak avlodgina jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘ladi. Shuning uchun davlat va jamiyat organlari o‘rtasida siyosiy-huquqiy madaniyatni oshirish va ma’naviyatni yuksaltirish borasida xamkorlik va sheriklik o‘rnatilishi lozim. Ushbu jarayondagi sheriklik fukarolik madaniyatini shakllantirish borasidagi ishlarimizni yanada samarali kilishga xizmat kiladi. Fuqarolik madaniyati shakllangan muhitda odamlarda siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Ushbu ehtiyojni qondirish uchun odamlar ma’lum bir harakatlarni amalga oshirishadi va aynan ana shu harakatlarga qarab siyosiy-huquqiy madaniyatni rivojlanish darajasiga baho berish mumkin. Fuqarolar o‘zlarini siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojlarini qondirish uchun fuqarolik jamiyati institutlariga birlasha boshlaydilar. Shuning uchun fuqarolik jamiyati institutlarini son va sifat jihatdan rivojlanish darajasi fuqarolikni madaniyatini baholaydigan muhim ko‘rsatich bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik madaniyati kuchayib borgan sari odamlar siyosiy jihatdan faol bo‘lib borib siyosiy partiyalarga a’zo bo‘lish tendensiyasi kuchaya boshlaydi. Demak, siyosiy partiyalar a’zolarining soni va sifatini oshib borishi darajasi ham fukarolik madaniyatini ko‘rsatuvchi me’zon bo‘lib hisoblanadi. Siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyoji albatta elektoratni depututga murojaat qilishini keltirib chiqaradi. Shuning uchun elektoratni deputatlarga murojaatini o‘sib borish tendensiyasi ham fukarolik madaniyatini ko‘rsatgichlaridan biri bo‘lishi mumkin. 42 2.2.Fuqarolik jamiyatining nazorat funksiyasi va uni amalga oshirishda siyosiy – huquqiy madaniyatning o‘rni. Fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi nazoratni amalga oshirishdan iborat va demokratiya ham nafaqat hokimiyat xalq tomonidan shakllanishi balki hokimiyat xalq tomonidan nazorat qilinishi hamdir. Aynan ana shu fuqarolik jamiyatini va demokratiyaning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan nazorat faoliyati e’tiborimizdan chetda qolib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida demokratlashtirish jarayonida ma’lum bir muammolarni keltirib chiqarmoqda. Fuqarolik jamiyatining kuchliligi va demokratiyaning mukammalligi ijtimoiy tartibni o‘rnatishning muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Bosh maqsadimiz bo‘lgan ozod va obod jamiyat qurish, eng avvalo, jamiyatda tartib o‘rnatishga bog‘liq. Shuning uchun barcha vaqtlarda donishmandlar qanday qilsak jamiyatda tartib o‘rnatiladi degan savolni javobini topishga harakat qilishgan. Jamiyatda ijtimoiy tartibni o‘rnatib xalqimiz hayotini baxtli qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev “O‘zbekistonni 2017-2021 -yillarda rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasini” ishlab chiqdi. Harakatlar o‘z mazmun mohiyatiga ko‘ra davlat va jamiyatning hamkorlikdagi nazorat faoliyatini ya’ni ijtimoiy nazoratni anglatadi. Buni Harakatlar strategiyasida “Jamoatchilik nazoratini zamonaviy shakllarini rivojlantirish, ijtimoiy sheriklikni samaradorligini oshirish” 20 ustuvor vazifa sifatida belgilab berilganligida ko‘rish mumkin. Buyuk donishmandlar ya’ni Platon, Aristotel, Farobiy va boshqalar o‘z asarlarida qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolga javob olishga intilishgan. Aytaylik, Platon o‘zining «Davlat» nomli asarida jamiyatda tartib o‘rnatish uchun jamiyatni intellektual elita boshqarishi kerak deb yozadi. Boshqacha qilib aytganda jamiyatni bilim boshqarishi kerak. Agar jamiyatni bilim boshqarmasa o‘z-o‘zidan jamiyatni pul boshqara boshlaydi. Pul boshqargan jamiyatda tartib bo‘lmaydi va bunday jamiyat oxir-oqibatda barbod bo‘ladi. Xo‘sh, nima uchun jamiyatda tartib bo‘lishi uchun jamiyatni bilim boshqarishi kerak? Chunki bilim 20 Mirziyoev Sh.M. O‘Zbekistonni 2017-2021 yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi. Toshkent 2017- yil 3-bet 43 insonga oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini beradi. Oldindan ko‘ra bilgan odam xatodan o‘zini asraydi. Shuning uchun mashhur faylasuf O.Kont: «bilishdan maqsad oldindan ko‘ra bilish, oldindan ko‘ra bilish esa harakat qilish» 21 uchun deb yozib qoldirgan. Bilim insonga jamiyatda tartib o‘rnatish uchun ikkita ijtimoiy regulyatorni, ya’ni huquq va axloqni o‘ylab chiqish imkonini berdi. Ular odamlar o‘rtasidagi munosabatni murosaga solish va kelishtirish orqali jamiyatda tartib o‘rnatadi. Agar odamlar o‘rtasidagi munosabat huquq va axloq vositasida murosaga solinmasa, jamiyat son- sanoqsiz ziddiyat va qarama-qarshiliklar va urushlardan iborat bo‘lib bunday jamiyat oxir-oqibatda xalok bo‘ladi. Chunki, odamlarning manfaatlari, qiziqishlari xilma-xil bo‘lib, ularni qondirish jarayonida tabiiy ravishda ziddiyatlar kelib chiqadi. Insoniyat bilim asosida jamiyatda tartib o‘rnatadigan ijtimoiy regulyatorlar, ya’ni huquq va axloqni o‘ylab chiqqan ekan, asosiy e’tibor ana shu ijtimoiy regulyatorni ishlab turishi va unga rioya qilishni amalda ta’minlashga qaratilishi kerak bo‘ladi. Jamiyatni ilm boshqargan taqdirdagina huquq va axloqqa rioya qilish ta’minlanishi mumkin. Chunki, unga rioya qilish uchun mukammal nazorat tizimi shakllangan bo‘lishi kerak. Bunday nazorat tizimini shakllanishi ham ilmiy asosda ta’minlanishi mumkin. Jamiyatda shunday nazorat tizimi shakllanishi kerakki, u huquq va axloqqa rioya qilishni amalda ta’minlashga qodir bo‘lsin. O‘zbekiston birinchi Prezidenti I.A.Karimov yangi shakllangan Oliy Majlisning qo‘shma majlisida (2010- yil 26- yanvar) «Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish – ustuvor maqsadimiz» mavzuida ma’ruza qilib asosiy e’tiborni ijroiya hokimiyat ustidan nazorat tizimini takomillashtirishga qaratib «Parlamentimiz va mahalliy vakillik organlari – Kengashlar oldida turgan ikkinchi g‘oyat muhim vazifa – bu qabul qilingan qonunlarning ijro etuvchi hokimiyat, ya’ni hukumat tomonidan markazda, hokimlar tomonidan esa joylarda qanday bajarayotgani ustidan qat’iy parlament nazoratini, 21 Muxaev R.T. Politologiya. Moskva. 1997 -y., 393-bet. 44 deputatlik nazoratini o‘rnatishdan iboratdir» 22 deb ta’kidladilar. Bu esa o‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti jamiyatni ilmiy asosda boshqarishga intilayotganligidan dalolat beradi. Shu o‘rinda jahon moliyaviy inqirozini O‘zbekistonda nisbatan yumshoqroq o‘tayotganligini sababi davlat boshlg‘ininig ilmiy salohiyatining natijasi ekanligini anglab olish muhim ahamiyatga ega. Birinchi Prezidentimizni jahon moliyaviy inqiroziga bag‘ishlangan asarlarini birinchi qismi «Jahon moliyaviy inqirozini O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uni oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo‘lgan omillar» deb nomlanishi ham muallifni ilmiy salohiyatini darajasini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Boshqacha qilib aytganda asar muallifi iqtisodiy-moliyaviy hayotga ilmiy asosda yondashganligi tufayli oldindan ko‘ra bilish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Ijtimoiy hayotni barcha sohalarini ilmiy asosda boshqarish jamiyatdagi voqea- hodisalarni oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini berib xato qilmasdan to‘g‘ri harakat qilishni ta’minlaydi. Eng muhimi jamiyatda tartib o‘rnatishga xizmat qiladigan nazorat tizimini samarali ishlashini ta’minlaydi. Chunki, ilm jamiyat taraqqiyotining muhim sharti tartib ekanligini va tartib o‘rnatish uchun esa nazorat tizimi uzilishsiz ishlab turishi kerakligini anglab olish imkoniyatini beradi. Ilmi bor odam nazoratsiz jamiyatda tartib o‘rnatib bo‘lmasligi biladi. Xo‘sh, nazorat o‘zi nima? Nazorat deganda jamiyatda tartib o‘rnatadigan mexanizm faoliyati tushuniladi. Bu mexanizm jamiyatda huquq va axloq asosida qabul qilingan cheklovlarga, shartlarga rioya qilishni ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday shartlarga, cheklovlarga rioya qilishni buzulishi ijtimoiy tizimni faoliyat olib borishiga zarar yetkazadi. Ijtimoiy nazoratni asosiy ob’ektlari huquq va axloq bo‘lib hisoblanadi. Nazorat tizimini takomillashtirish nazorat va nazorat tizimi degan tushunchalarni chuqurroq anglab olishni talab etadi. Nazorat mazmuniga ko‘ra ichki va tashqi, shakliga ko‘ra esa yuqoridan va quyidan bo‘ladi. Ichki nazorat deganda har bir odam o‘zini xulqini o‘zi nazorat qilishni anglatadi va bu ma’naviyat orqali ta’minlanadi. Ma’naviyati yuksak odamda ichki nazorat kuchli bo‘ladi. Shu o‘rinda 22 Xalq so‘zi. 2010 -yil 27-yanvar, 3-bet. 45 yuksak ma’naviyat yengilmas kuch ekanligini anglab olish mumkin. Buning uchun oldin boshqa bir savolni javobini berish kerak. Ya’ni, qanday hokimiyat eng kuchli hokimiyat? degan savolni. Eng kuchli hokimiyat bu insonning o‘z ustidan bo‘lgan hokimiyatidir. Hokimiyat bu kuch. Kuch esa ma’naviyat orqali shakllanadi. Ma’naviyat inson irodasini kuchli qilib ichki nazoratni mustahkamlaydi. Ma’naviyati yuksak odamda o‘zini nazorat qilish imkoniyati kuchli bo‘ladi. Shuning uchun ham ma’naviyat – yengilmas kuch deb ta’rif berilgan. Nazorat tizimi deganda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bir qancha nazorat vositalarning yaxlitligini tushunish lozim. Agar shu tizimdagi biror-bir element yoki mexanizm ishlamasa bu tizimni buzulishiga yoki ishlamasligiga olib keladi. Hozirgi kunda respublikamizda uchta asosiy nazorat vositasi shakllanmoqda. Bular deputatlar korpusi, siyosiy partiyalar va fuqarolik jamiyati institutlari, mahallalardir. Ular bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan yaxlit tizimni tashkil qiladi. Ushbu nazorat vositalarini ishlashi eng avvalo quyida nazoratning mavjudligi bilan belgilanadi. Agar quyida, ya’ni boshlang‘ich partiya tashkilotlarida, mahallalarda nazorat funksiyasi amalga oshirilmasa boshqa bo‘g‘inlarda ham nazorat zaiflasha boradi. Bu boradagi asosiy muammo odamlardagi befarqlik kayfiyatidir. Demak, odamlarda daxldorlik hissini shakllanishi nazorat tizimini takomillashuvining muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun respublikamizda barcha huquqiy asoslar yaratilgan. Aytaylik 2008- yilning 1-yanvaridan kuchga kirgan «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarni rolini kuchaytirish to‘g‘risida» gi Konstitutsiyaviy Qonunning kuchga kirishi siyosiy partiyalarni nazorat funksiyasini amalga oshirishda huquqiy asos bo‘lib hisoblanadi. Nazorat asosiy e’tiborni qonunga va axloqqa rioya qilishga qaratishi lozim. Qayerda qonun buzilishi, axloq buzilishi holatlari namoyon bo‘lsa, deputatlar, siyosiy partiyalar va mahallalar o‘z munosabatlarini bildirishlari lozim. Qonunchilik palatasidagi deputatlar fraksiyasi ijroiya hokimiyatni qonunga rioya qilishini va mahall i y kengashdagi deputatlar guruhi esa joylardagi ijro hokimiyatini qonunga rioya qilishini qat’iy nazorat qilib borishlari lozim. 46 Fuqarolik jamiyati va d emokratik siyosiy tartibot da nazorat tizimini ahamiyatini demokratiya mohiyatidan kelib chiqib anglash lozim. Demokratiya asosan ikki elementni yaxlitligidan iborat. Birinchisi, hokimiyat xalq tomonidan shakllanishi, ikkinchisi, hokimiyat xalq tomonidan nazorat qilinishidir. Demokratiya – bu hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishini va nazorat qilinishini anglatadi. Agar xalq hokimiyatini shakllantirishda ishtirok etsayu nazoratda ishtirok etmasa bu oxlokratiya yoki oligarxiyaga aylanib ketadi. Agar xalq nazorat funksiyasini amalga oshirishda ishtirok etmasa, bu uni siyosiy madaniyatini pastligidan dalolat beradi. Jamiyatda demokratiya sharoitida yashay oladigan, fuqarolik pozitsiyasi shakllangan va siyosiy madaniyati yuksak shaxslar bo‘lgan taqdirdagina demokratiya amal q i ladi. Aks holda demokratiya namoyon bo‘lmaydi. Shuning uchun mashhur Aristotel o‘zini «Siyosat» nomli asarida demokratiyaga salbiy baho berib, uni boshqaruvni yomon shakli deb yozib qoldirgan. Chunki Aristotel zamonida ya’ni bundan qariyib 2,4 ming yil oldin odamlarni siyosiy madaniyati past bo‘lgan. Lekin Aristotelning so‘zlari hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Demak, hozirgi kunda asosiy e’tiborni aholining siyosiy madaniyatini oshirishga qaratish lozim. Siyosiy madaniyatni yuksaltirish fan va ta’limda siyosiy bilimlarni o‘rganish va targ‘ib qilish bilan birga siyosiy partiyalarning o‘z elektoratini siyosiy madaniyatini oshirishga qaratilgan siyosiy o‘quv tadbirlari bilan ham belgilanadi. Bu borada tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati O‘zL i D e Pni siyosiy ta’lim markazi faoliyatini namuna qilib ko‘rsatish mumkin. Ushbu partiyaning siyoiy ta’lim markazi faoliyatini boshqa partiyalar o‘z elektrorati o‘rtasida ham amalga oshirishlari lozim. Ana shunda aholini siyosiy madaniyatini oshirish jarayoni ancha jadallashadi. Albatta, odamlarni siyosiy madaniyatini oshirish ma’lum bir vaqtni taqozo etadigan evolyusion jarayon bo‘lib hisoblanadi. Bu borada shoshma - shosharlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Shuning uchun O‘zbekiston taraqqiyotni evolyusion rivojlanish yo‘lini tanlab demokrati yani umumjahon e’tirof etgan tamoyillarini milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirgan holda halq hokimiyatini qaror toptirib bormoqda. 47 Demokratiyada nazoratni muhimligi shundaki xalq o‘zini nazorati orqali demokratiyani amalga oshiradi. Inson tabiatan nazoratga muhtoj ayniqsa, jamiyatni boshqarayotgan mansabdor shaxslar, deputatlar va barcha darajadagi rahbarlar xalqni nazorati ostida bo‘lishlari kerak. Bu demokratiyani muhim talabidir. Chunki barcha odamlarda tabiatan eg o izm bor va nazoratsizlik oqibatida odam faqat o‘zini manfaatlarini quliga aylanib qolishi mumkin. Xalqni orasidan ya’ni pastdan chiqqan rahbar yoki deputat xoxlaydimi, xoxlamaydimi u xalqdan ajralib qoladi. Shuning uchun uni xalq pastdan nazorat qilib turishi kerak bo‘ladi. Demokratiya quyida namoyon bo‘ladi. Yuqoriga chiqqan sari demokratiya pasayib oligarxiya kuchayib boradi. Mamlakatda davlat boshlig‘i ya’ni Prezidentdan tashqari barcha darajadagi rahbarlar nazorat va tanqid ostida bo‘lishlari lozim. Nima uchun davlat boshlig‘i nazoratdan mustasno bo‘lishi kerak? Chunki, nazoratdan maqsad jamiyatda tartib o‘rnatish bo‘lib hisoblanadi. Jamiyatda tartib o‘rnatishdan eng manfaatdor shaxs bu Prezidentdir. Shuning uchun Prezidentni nazoratga qilishga zarurat yo‘q. Ushbu fikrni oila misolida ko‘rganda hech bir oila boshlig‘i o‘z oilasida tartibsizlikni xohlamasligini va oilada tartib o‘rnatishdan eng manfaatdor bo‘lib, oila boshlig‘i hisoblanishini anglab olish mumkin. Mamlakatni katta kengaygan oila deb olsak, uni boshlig‘i tartib o‘rnatishdan eng manfaatdor inson ekanligini tushunib olish mumkin. Nazorat tizimini eng muhim elementi bu quyidagi boshlang‘ich partiya tashkilotlarini va umuman boshlang‘ich tashkilotlarning nazoratidir. Agar shu yerda nazorat bo‘lmasa nazorat tizimining yuqori bosqichlari nazorat bo‘lmaydi yoki zaif bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida fuqarolik jamiyati institutlarini boshlang‘ich tashkilotlarini kuchliligi va faolligini taqozo etadi. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan «Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari» tamoyilining mazmun-mohiyati ham shuni anglatadi. Shu munosabat bilan ushbu tamoyilni mohiyatini anglab olish lozim. Barcha sivilizatsiyalashgan mamlakatlar xalqning boyligi, eng avvalo, har bir oilaning to‘kinchiligi va boyligidan tashkil topshini, xalqni erkinligi esa har bir odamni erkinligidan tashkil topshini tushunib yetishgan. Sobiq sovetlar zamonida 48 davlat xususiy mulkni bekor qilishda chegaradan chiqib ketdi. Oldin ular xususiy mulkni pomeshik va kapitalistlardan olishdi. Bu o‘sha zamonda hukmronlik qilgan kommunistik mafkuraga asosan to‘g‘ri edi. Lekin keyinchalik ular xususiy mulkni, ya’ni yerni dehqondan, zavodlarni ishchilardan, intellektual mulkni ziyolilardan tortib olishdi. Bu esa katta xato edi. Chunki bu odamni har taraflama ya’ni total tarzda davlatdan tobe bo‘lishiga olib keldi. Barcha narsani davlat belgilab beradigan bo‘ldi, ya’ni kim qaerda ishlashi kerak, kim qancha ish haqqi olishi kerak, qaerda va hatto kim bilan yashashi kerak, barchasini davlat belgilab berardi. Natijada inson totalitar tuzum rahbarlari orzu qilganidek gigant davlat mexanizmini murvatchasiga aylanib borar edi. Xatto adolatsiz majburlov va davlat ekspluatatsiyasining ob’ektiga aylana boshladi. Lekin inson ongli mavjudot sifatida vintcha bo‘lishni xoxlamas edi. U ongli, erkin fikrlaydigan jonli mavjudot bo‘lishni xoxlar edi va bu odam turli shakllarda davlatdan o‘ch ola boshlaydi. Ya’ni, o‘zini bexafsala, beg‘am mehnati, ichklikbozligi, o‘g‘riligi, ijtimoiy befarqligi bilan o‘ch olar edi. Jamiyatni barbod bo‘lishiga olib kelgan turg‘unlik va inqirozning sabablari ana shularda edi. Bunday holat kuchli davlat va kuchsiz fuqarolik jamiyatini anglatadi va bunda fuqarolik jamiyati davlatni nazorat qila olmaydi. Vaholangki, fuqarolik jamiyatini asosiy vazifalaridan biri bu davlat ustidan nazoratni amalga oshirib hokimiyatni hukmronlikka aylanib ketishini oldini olishdan iborat. Sobiq sovetlar zamonida fuqarolik jamiyati o‘zini iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy asoslaridan mahrum bo‘lgan edi. Xususiy mulkni bekor qilinishi bilan fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asosi yo‘q qilingan edi. Kommunistik mafkura esa ham siyosiy, ham ma’naviy sohada o‘z hukmronligini o‘rnatib, siyosiy va ma’naviy erkinlikni bo‘g‘ib qo‘ygan edi. Faqat mustaqillik sharofati bilan fuqarolik jamiyatini shakllanishi uchun iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy asos shakllana boshlandi. Fuqarolik jamiyati odamga erkin fikrlash, boshqacha qilib aytganda qo‘rquvni bartaraf qilib, erkin fikrlash imkonini beradi. Erkin fikrlagan odamda yangi g‘oyalar paydo bo‘ladi. Sobiq sovetlar zamonida 49 erkin fikrlash uchun sharoit bo‘lmaganligi sababli yangi progressiv g‘oyalar va umuman ilmiy kashfiyotlar deyarli bo‘lmagan. Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari tamoyili siyosiy hayotda partiyalar faoliyatini va ayniqsa boshlang‘ich partiya tashkilotlari faolligini taqozo etadi. Chunki, demokratiya pastda namoyon bo‘ladi. Yuqoriga chiqqan sari demokratiya pasayib oligarxiya kuchayib boradi. Demak, demokratiya quyi tashkilotlarni faolligini talab qiladi. Boshlang‘ich partiya tashkilotlarining o‘rni va roli fuqarolik jamiyatini rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Kuchli fuqarolik jamiyatlarida boshlang‘ich partiya tashkilotlari kuchli bo‘ladi. Siyosiy partiyalar ham davlatga, ham fuqarolik jamiyatiga dahldor bo‘lgan institut bo‘lib hisoblanadi. Siyosiy partiyalar elitasining kuchliligi davlatning kuchligigining alomati bo‘lsa, boshlang‘ich partiya tashkilotlarining kuchliligi fuqarolik jamiyatining kuchliligining belgisidir. Demokratiya quyi yuqorini nazorat qilinishini taqozo etadi , ch unki yuqoriga chiqish bilan odam pastdan ajralib qola boshlaydi. Shuning uchun quyi doimo yuqorini nazorat qilib borishi kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari tamoyilining mohiyatini tashkil qiladi. Jamiyatda hech bir inson nazorat tizimini ishlashidan chetda qolmasligi kerak va hech bir inson ushbu tizimni ishlamasligidan yoki uni uzilishidan manfaatdor bo‘lmasligi kerak. Xatto manfaatdor bo‘la olmaydi deb aytish to‘g‘riroqdir. Chunki nazorat tizimi ishlamaydigan joyda xech kim baxtli bo‘la olmaydi. Baxtlilikning eng muhim sharti bu insonda qo‘rquvsiz erkin yashash hissidir. Bunday hissiyot faqat tartib o‘rnatilgan jamiyatda ya’ni qonunga rioya qilish amalda ta’minlangan jamiyatda bo‘lishi mumkin. Bu esa kuchli nazorat tizimi orqali ta’minlanishi mumkin. Nazorat tizimini samarali ishlashi uchun unga aniqlik kiritish lozim. Boshqacha qilib aytganda nima nazorat qilinishi kerakligini aniq bilish kerak. Qonunga va axloqqa rioya qilish nazorat qilinishi kerak. Qonun va axloq ijtimoiy hayotni barcha sohalarida amal qiladi. Qaysi sohada yoki qaysi jarayondagi qonunga rioya qilish nazorat qilinishi kerak. Albatta, barcha jarayonlarda qonunga va axloqqa rioya qilish nazorat qilinishi kerak. 50 Lekin eng muhimi kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish jarayonida qonun va axloqqa rioya qilish qat’iy nazorat ostiga olinishi lozim. Ushbu jarayondagi qonun buzilishi holatlari boshqa ko‘plab ijtimoiy muammolarni sababi bo‘lib hisoblanadi. Mashhur Ibn Sino o‘zining asarlarida kasallikni emas, sababini davolash kerak deb yozib qoldirgan. Sabab bartaraf qilinmasa, oqibat bartaraf qilinmasligi allaqachonlar isbotlangan haqiqatdir. Barcha sohada kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yishda bilim va mas’uliyat asosiy mezon bo‘lishini nazorat qilish kerak. Agar kadrlarni tanlash tanish-bilishchilik, oshna-og‘aynigarchilik va poraxo‘rlik asosida amalga oshirilsa, bunday jamiyatda nazorat tizimi samarali ishlamaydi. Nazorat tizimi jamiyatda tartib o‘rnatishning muhim sharti ekan, siyosiy partiyalar va ularning deputatlar guruhlari asosiy e’tiborni nazorat tizimini takomillashtirishga qaratishlari lozim. Siyosiy partiyalar o‘rtasidagi kurash nazorat tizimining mukammal loyihalarini ishlab chiqarish borasida bo‘lishi kerak. Bu borada «Adolat» sotsial demokratiya partiyasi boshqalarga namuna bo‘lishi kerak. Chunki, partiyaning asosiy maqsadi jamiyatda qonun ustuvorligi va jazoni muqarrarligini amalda ta’minlab, adolatni qaror toptirishdan iborat. Demak, jamiyat taraqqiyotini muhim sharti bo‘lgan tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan qonun ustuvorligini ta’minlashda «Adolat» sotsial - demokratik partiyasi hal qiluvchi rol o‘ynashi lozim. Partiyaviy nashrlar nazorat tizimini takomillashtirish masalalarini qizg‘in muhokama qiladigan minbarga aylanishi lozim. Umuman ommaviy axborot vositalari asosiy e’tiborni nazorat tizimini takomillashtiruvchi masalaga qaratish kerak. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, jamiyat taraqqiyotini muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi fuqarolik jamiyatining kuchliligiga va demokratik siyosiy tartibotga hamda ular o‘rtasida kuchli nazorat tizimini shakllanishiga bog‘liq. Kuchli nazorat tizimini shakllanishi esa jamiyatni siyosiy madaniyatiga, odamlardagi dahldorlik hissiga, kuchli fuqarolik jamiyati institutlari va fuqarolik pozitsiyasi shakllangan kuchli shaxslarni mavjudligiga bog‘liq. Siyosiy-huquqiy madaniyati yuksak avlod demokratiya sharoitida yashashga va o‘zini nazorat funksiyasini oshirishga qodir bo‘ladi. Ana shunday avlod respublikamizda jamiyat 51 taraqqiyotini ta’minlaydigan asosiy omil, ya’ni ijtimoiy tartib barqarorligi o‘rnatadi, tartib esa jamiyat taraqqiyotini ta’minlab faravon jamiyat tomon yetaklaydi. Fuqarolik jamiyati va demokratik davlat o‘rtasidagi nazorat borasidagi ijtimoiy sheriklik ijtimoiy tartib va ijtimoiy taraqqiyotning muhim sharti hisoblanadi. 3.Korrupsiyaga qarshi kupashda nazorat tizimining va jamoatchilik nazoratining o‘rni Bugungi kunda O‘zbekiston mamlakatini taraqqiyotiga asosiy to‘siq korrupsiya illati hisoblanadi. Korrupsiyani kelib chiqishini asosiy sababi nazorat tizimi faoliyatining zaifligi bilan bog‘liq. Qachon va qaerda nazorat faoliyati zaif bo‘ldimi ertami kechmi o‘sha vaqtda va o‘sha joyda albatta korrupsiya illati kelib chiqadi. Korrupsiya muhitida adolatli ijtimoiy tartibga putur yetadi va ijtimoiy tartibsizlik kelib chiqadi. Ijtimoiy tartibsizlik nafaqat jamiyat taraqqiyotiga to‘siq balki jamiyatni mavjud bo‘lishini ham gumon qilib qo‘yadigan o‘ta jiddiy muammo hisoblanadi. Shuning uchun adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish masalasi hech qanday mubolag‘asiz bugungi kunning eng dolzarb muammosi hisoblanadi. Korrupsiya illatini bartaraf qilib adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi nazorat tizimini kuchliligiga va samarali ishlashiga bog‘liq ekan asosiy e’tibor nazorat faoliyatini samarali qilish yo‘llarini topishga qaratilishi lozim. Buning uchun, eng avvalo, bu borada mavjud bo‘lgan muammolarni ilmiy yondashuv asosida aniqlab olish kerak bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lgan nazorat tizimini shakllatirish uchun bu borada mavjud bo‘lgan to‘siqlar nimalardan iborat. Bugungi kunda O‘zbekistonda shakllanib borayotgan nazorat faoliyatini samarali ishlashiga nimalar to‘siq bo‘lmoqda degan savolga javob berish uchun nazorat faoliyatining maqsad va vazifalaridan hamda ularni amalga oshirish mexanizmidan kelib chiqib fikrlash kerak. Nazorat faoliyatining maqsadi huquq va axloq normalariga rioya etilishini ta’minlash orqali adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquq va axloq normalariga rioya etilishini nazorat qilish mexanizmini shakllantirish va uni samarali ishlab turishini ta’minlash kerak bo‘ladi. Chunki nazorat mexanizmi ishlab turgan holda jazoning muqarrarligi amalda ta’minlangan bo‘ladi va bunday holda odamlar qonunni buzish ehtimoli paydo bo‘lganda qo‘rquvni his qilib normalarni buzishdan o‘zlarini tiyib yashaydilar. Demak, huquq va axloq normalariga rioya qilib yashash ta’minlanishi uchun odamlar qo‘rquvni his qilib yashashlari kerak ekan. 52 Boshqacha qilib aytganda huquq va axloq normalarini buzish ehtimoli paydo bo‘lganda qo‘rquv kelib chiqishi kerak. Aniqroq qilib aytganda huquq normalarini buzish ehtimoli paydo bo‘lganda davlatdan bo‘lgan qo‘quv kelib chiqishi lozim. Axloq normalarini buzish ehtimoli paydo bo‘lganda esa yaratgandan ya’ni Ollohdan bo‘lgan qo‘rquv kelib chiqishi lozim. Bu yerda Ollohdan bo‘lgan muhim ahamiyatga ega, chunki yaratgandan bo‘lgan qo‘rquv nafaqat axloq normalari balki huquq normalari buzilishi ehtimoli paydo bo‘lganda ham kelib chiqadi. Demak nazorat tizimini samarali ishlashini ta’minlash uchun odamlarda qo‘rquvni keltirib chiqaruvchi sharoitni yaratish kerak ekan. Bunday sharoit qachon kelib chiqadi? Davlatdan bo‘lgan qo‘rquvni kelib chiqishi uchun jazoni muqarrarligi amalda ta’minlangan bo‘lishi lozim. Ollohdan bo‘lgan qo‘rquvni kelib chiqishi uchun insonda ma’naviy yuksaklik asosida u dunyoga bo‘lgan ishonch shakllangan bo‘lishi lozim. Endi ana shu ikki xil qo‘rquvning biri bo‘lgan ya’ni davlatdan bo‘lgan qo‘rquvni keltirib chiqaradigan jazoning muqarrarligini ta’minlash nimaga bog‘liq ekanligini aniqlab olishga harakat qilamiz. Bunday qo‘rquvni shakllantirishning eng maqbul yo‘li smarali ishlab turgan nazorat tizimini shakllantirish bilan bog‘liq. Bunday nazorat tizimini shakllanishi esa demokratiya va fuqarolik jamiyatini kuchlilik darajasiga bog‘liqdir. Buning uchun esa jamiyat demokratiya va fuqarolik jamiyati sharoitida yashashga qodir bo‘lishi kerak, chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan bog‘liq. Hozircha bizda demokratiyaning shakli bor va faqat shakl bilan nazorat faoliyatini samarali amalga oshirib bo‘lmaydi. Nazorat faoliyatini samarali amalga oshirish uchun demokratiyaning mazmunini ham yaratish kerak. Demokratiyaning mazmuni deganda demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan jamiyatning mavjudligi tushunilayapdi. Jamiyat demokratiyaga tayyor bo‘lishi uchun uning siyosiy madaniyati, huquqiy madaniyati va fuqarolik pozitsiyasi shakllangan bo‘lishi lozim. Bu uchta tushunchani umumlashtirib fuqarolik madaniyati degan tushuncha bilan ifodalash mumkin. Bugungi kunda nazorat tizimini samarali ishlashiga asosiy to‘siq aynan ana shu demokratiyaning mazmuni yetarli emasligi sabab bo‘lmoqda. Boshqacha qilib aytganda bizlarda bugun nominal demokratiya bor, biz uni real demokratiyaga aylantirishimiz kerak. Shunday qilib bugun nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq fuqarolik madaniyatini to‘liq shakllanmaganligi deb aytish mumkin. Nazorat faoliyatini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan yana bir sabab bu ushbu faoliyatga doir bilimning yetarli emasligidir. Chunki har qanday faoliyatning samaradorligi o‘sha faoliyatga doir bilimga bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi kunda mamlakatimizda oliy ta’lim tizimida va umuman ta’lim tizimida jamiyatga nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan biror bir fan o‘qitilmaydi. Vaholanki, har qanday 53 bilim, eng avvalo, ta’lim tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham bugungi kunda jamiyatda nazorat faoliyatini oshirish uchun kerak bo‘lgan bilim yetarli bo‘lmayapdi. To‘g‘ri ayrim ijtimoiy-gumanitar fanlar, jumladan, tarix, politologiya, sotsiologiya va huquqshunoslik fanlar nazorat faoliyatiga doir tadqiqotlar olib borishadi. Lekin ushbu fanlar olib boradigan tadqiqotlar natijasida shakllangan bilimlar umumlashtirilib talabalarga o‘qitiladigan qilib kompleks tarzda shakllanmagan. Shuning uchun bugungi kunda mamlakatimizda nazorat faoliyatiga doir bilim yoshlarga o‘qitilmayapdi va shuning uchun ham jamiyatning nazorat faoliyatiga doir bilimi yetarli bo‘lmayapdi. Demak bugungi kunda nazorat faoliyatini samarali qilishga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri bu nazorat faoliyatiga doir bilimning yetarli emasligi deb aytish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizdagi nazorat faoliyatini samarali qilishga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri bu aholining ayrim qismidagi befarqlik kayfiyati hisoblanadi. Befarqlik kayfiyatini jilovlab daxldorlik hissini shakllantirmasdan nazorat tizimini samarali ishlashini ta’minlay olmaymiz. Chunki befarqlik shunday yomon illatki uni muhtaram Prezidentmiz Shavkat Mirziyoev 2017- yil 7- fevralda Harakatlar strategiyasida dushmanlik deb aytdilar. Shuning uchun befarqlik, loqaydlik va beparvolik kafiyatini bartaraf qilib daxldorlik hissini shakllantirish bugungi kundagi eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Agar biz bugun jamiyatga nazorat faoliyatiga doir bilimni bersak, lekin jamiyat befarq bo‘lsa nazorat tizimi samarali ishlamaydi. Bunda odamlardagi nazorat faoliyatiga doir bilim keraksiz faktlar bo‘lib odamlarning miyasida foydasiz yotaveradi. Shuning uchun bugungi kunda nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri befarqlik kayfiyati hisoblanadi. Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siqlardan yana biri bu korrupsiya illatidir. Chunki korrupsiya nazorat tizimini samarali qilishdan manfaatdor emas, shuning uchun turli xil yo‘llar bilan uni samarali qilishga to‘siq bo‘ladi. Chunki korrupsiyaning sharoiti qonunni buzish imkoniyatiga ega bo‘lgan buzuq byurokratiyaning mavjudligi hisoblanadi. Bunday imkoniyat nazorat faoliyati zaif bo‘lgan holdagina kelib chiqadi va shuning uchun korrupsiya nazorat faoliyatini samarali qilishga qarshi bo‘ladi. Bugungi kunda jahon tajribasi korrupsiyani to‘xtatish demokratiyaning va fuqarolik jamiyatining kuchlilik darajasiga bog‘liq ekanligini ko‘rsatib turibdi. Hozircha bizlarda yuqorida ta’kidlaganimizdek demokratiya yetarli darajada kuchli emas va shuning uchun ham korrupsiyani to‘xtatish muammo bo‘lmoqda. Korrupsiya muhitida nazorat tizimining vositalari ishlashi va nazorat mexanizmini harakat keltirish to‘siqqa uchraydi. Shuning uchun bugungi kunda O‘zbekistonda nazorat tizimini samrali ishlashiga to‘siqlardan biri korrupsiya illati deb aytish mumkin. 54 Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablardan yana biri bu fuqarolik jamiyati institutlarining kuchsizligidir. Bugun O‘zbekistonda quyidan nazoratni amalga oshiradigan uchta asosiy nazorat vositasi ya’ni deputatlar korpusi, siyosiy partiyalar va mahalla nazorati shakllanib bormoqda. Lekin muammo shundaki bu nazorat vositalari o‘z nazorat funksiyalarini amalga oshirishlari uchun yetarli darajada kuchli emas. Umuman bugungi kunda bizlarda kuchli davlat va nisbatan kuchsiz jamiyat mavjud va shuning uchun ham nazorat vositalari nazorat funksiyalarini amalga oshirishga yetarli darajada qodir emas. Hatto daxlsizlik immunitetiga va katta vakolatga ega bo‘lgan deputatlar korpusi ham o‘z nazorat funksiyalarini talab darajasida amalga oshirishga qodir emas. Xuddi shunday siyosiy partiyalar nazorati, eng avvalo boshlang‘ich partiya tashkilatlarining nazorati ham demokratiya talablari darajasidan ancha orqada qolmoqda. Fuqarolik jamiyatining eng muhim instituti bo‘lgan mahalla institutining nazorati ham yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan va eng yomoni shundaki mahalla o‘ziga xos bo‘lmagan funksiyalarni bajarishga jalb qilingan. Oqibatda mahallla va xuddi shunday fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘zlarini nazorat funksiyalarini amalga oshirish yetarli darajada e’tibor qaratolmayapdilar. Shunday qilib nazorat tizimini samarali ishlashiga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri fuqarolik jamiyati institutlarining kuchsizligi ekan. Nazorat tizimini samarali ishlashiga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri bu ishtimoiy sheriklik amaliyotini yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligidir. Vaholanki O‘zbekistonda 2014 - yilda “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan. Bundan tashqari xuddi shu yili davlat hokimiyati faoliyatining ochiqligi to‘g‘risidagi qonun ham qabul qilingan edi. Eng muhimi 2018- yilda “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonun ham qabul qilingan bo‘lishiga qaramasdan nazorat borasidagi ijtimoiy sheriklik amaliyoti yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Yuqorida qayd qilingan qonunlar nazorat borasida ijtimoiy sheriklik amaliyotini joriy qilishda huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Lekin shunday huquqiy asos yaratilgan bo‘lishiga qaramasdan bugungi kunda O‘zbekistonda nazorat borasida ijtimoiy sheriklik tamoyiliga rioya etish to‘liq ta’minlanmagan. Bugungi kunda insoniyat jamiyatida ijtimoiy sheriklik mavjud muammolarni hal qilishning eng maqbul svilizatsiyalashgan shakli sifatida tan olingan. Jumladan, ijtimoiy tartibni o‘rnatishning ham eng maqbul svilizatsiyalashgan shakli nazorat faoliyatidagi ijtimoiy sheriklikdir. Ijtimoiy sheriklik keng ma’noda davlat va jamiyat o‘rtasidagi sheriklikni anglatsa, tor ma’noda davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasidagi sheriklik tushuniladi. Nazorat borasida ijtimoiy sheriklikni joriy etish nazorat tizimini samarali qilishda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun bugungi kunda nazorat tizimini samarali qilishga bo‘lgan to‘siqlardan yana biri ijtimoiy sheriklik amaliyotini yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligidir. 55 Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablar aniqlab olingandan so‘ng endi ularni bartaraf qilish yo‘llarini topishga harakat qilish kerak. Yuqorida qayd qilingan muammolarni yana bir bor umumlashtirgan holda aytib o‘tamiz. Bugungi kunda nazorat tizimini samarali qilishga asosiy to‘siq demokratiya va fuqarolik jamiyatining kuchsizligidir . Bundan tashqari fuqarolik madaniyatining darajasi demokratiya talablari darajasidan orqada qolayotganligi ham nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq hisoblanadi. Jamiyatning nazorat faoliyatiga doir bilimining pastligi ham nazorat tizimini samarali ishlashiga jiddiy to‘siqdir. Jamiyatda aholining ayrim qismida mavjud bo‘lgan befarqlik kayfiyati ham nazorat tizimini samarali qilishga kuchli to‘siq hisoblanadi. Nazorat tizimini samarali ishlashiga bo‘lgan to‘siqlardan biri nazorat borasida ijtimoiy sheriklik amaliyotini yo‘lga qo‘yilmaganligidir. Bugungi kunda mavjud bo‘lgan korrupsiya illati ham nazorat tizimini samarali qilishga to‘siq bo‘lmoqda. Nazorat tizimini samarali qiluvchi omillarni topish uchun yuqorida qayd qilingan to‘siqlarni sababini topish va ularni bartaraf qilish kerak bo‘ladi. Ularning bartaraf qilinishi nazorat tizimini samarali qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi, chunki sabab bartaraf qilinsa oqibat o‘z o‘zidan bartaraf bo‘ladi. Shuning uchun tabobat ilmining sultoni buyuk Ibn Sino kasallikni emas sababini davolash kerak deb aytgan. Shunday qilib yuqorida qayd qilingan to‘siqlarning sabablarini topish va ularni bartaraf qilish nazorat tizimini samarali qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘sh birinchi to‘siq sifatida ko‘rsatilgan demokratiya va fuqarolik jamiyatining kuchsizligini sababi nimada? O‘zbekiston mamlakatida demokratiya va fuqarolik jamiyatining kuchsizligini sabablaridan yana bir sho‘rolar zamoniga borib taqaladi. Chunki sho‘rolar zamonida totalitar siyosiy tartib asosida kuchli davlat va nisbatan kuchsiz jamiyat shakllangan edi. Sho‘rolar zamonida hamma narsani davlat o‘z qo‘lida ushlab turgan va bunda odamlar gigant davlat apparatining bir murvatchasiga aylanib qolgan. Murvatchaga aylanib qolgan odam mustaqil fikrlashi kerak emas balki yuqoridan bo‘lgan topshiriqni ijrochisi bo‘lishi kerak edi. Shuning uchun o‘sha vaqtda siyosatga aralashma degan fikr kelib chiqqan edi va bu fikr hozirgacha o‘z ta’sirini saqlab qolmoqda. Qariyib 70 yil davom etgan totalitar siyosiy tartibot asosratlaridan xalos bo‘lish uchun ma’lum bir vaqt kerak bo‘ladi. Bunda shoshma shosharlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi chunki demokratiya bo‘lishi uchun demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan avlod shakllanishi kerak. Bu esa faqat evolyusion tarzda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Bu jarayonda shoshma shosharlik qilish yoki demokratiyani eksport qilish milliy xavfsizlikka tahdid keltirib chiqaradi. Agar jamiyat demokratiyaga tayyor bo‘lmasa demokratiya 56 oxlokratiyaga aylanib qoladi va ijtimoiy tartibsizlik kelib chiqadi. Unday bo‘lsa demokratiyani kuuchli qilish uchun nima qilish kerak? Ushbu savolga javob berishdan oldin demokratiya va fuqarolik jamiyatining funksiyasidan kelib chiqib fikrlash kerak bo‘ladi. Demokratiya insoniyat jamiyatida mavjud bo‘lgan uchta siyosiy tartibotdan ya’ni totalitar, avtoritar va demokratik tartibotdan biri hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda demokratiya hokimiyatni xalq tomonidan shakllantirish va nazorat qilish orqali jamiyatda tartib o‘rnatishning siyosiy usuli hisoblanadi. Demokratiya namoyon bo‘lishi uchun eng muhim shart jamiyat demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lishi kerak. Buning uchun esa jamiyatning siyosiy madaniyati, huquqiy madaniyati va fuqarolik pozitsiyasi demokratiya talablari darajasida bo‘lishi lozim. Bu uchta tushunchani ya’ni siyosiy madaniyat, siyosiy madaniyat va fuqarolik pozitsiyasini bitta qilib fuqarolik madaniyati deb aytish mumkin. Demak demokratiyaning kuchlilik darajasi jamiyatni fuqarolik madaniyatining yuksaklik darajasiga bog‘liq ekan. Endi fuqarolik jamiyatining kuchsizligi to‘g‘risida gapirsak bunda ham sabab fuqarolik madaniyatini pastligi bilan bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Bu tushunarli bo‘lishi uchun fuqarolik jamiyatining mohiyati va funksiyasidan kelib chiqib fikrlash kerak. Fuqarolik jamiyati fuqarolarning birlashganlik holati bo‘lib uning asosiy funksiyasi ijroiya hokimiyat ustidan nazorat amalga oshirish hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati o‘zini nazorat funksiyasini amalga oshirishga qodir bo‘lishi uchun uning fuqarolik madaniyati yuqori bo‘lishi lozimligi oddiy haqiqatdir. Fuqarolik jamiyatini kuchli qilish ham, demokratiyani kuchli qilish ham fuqarolik madaniyatining kuchliligiga bog‘liqligining sababi ularning funksiyasining umumiyligi bilan belgilanadi. Bundan tashqari demokratiya va fuqarolik jamiyati bir biriga bog‘liq tushuncha bo‘lib hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda demokratiya bo‘lishi uchun fuqarolik jamiyati bo‘lishi kerak, xuddi shunday fuqarolik jamiyati bo‘lishi uchun demokratiya bo‘lishi kerak. Shuning uchun nazorat tizimini samarali qilishga to‘siq bo‘lgan demokratiya va fuqarolik jamiyatini kuchsizligini bartaraf qilish uchun fuqarolik madaniyatini yuksaltirish kerak bo‘ladi. Demak nazorat tizimini samarali qiluvchi omillardan biri fuqarolik madaniyatining yuksakligi deb aytishga barcha asos bor. Nazorat tizimini samarali qiluvchi omil bo‘lgan fuqarolik madaniyatini kuchli qilish uchun nima qilish kerak? Buning uchun eng avvalo fuqarolik madaniyati nima ekanligini anglab olish va u nimadan tashkil topishini aniqlash kerak bo‘ladi. Fuqarolik madaniyati deganda fuqarolarni o‘zaro munosabat jarayonida o‘zlarini tiyib yashashga qodir ekanliklari tushuniladi. Umuman insoniyat jamiyatida 57 madaniy hayotni shakllanishi odamlarni o‘zlarini tiyib yashash shakligi o‘tishlari bilan bog‘liq. Fuqarolik madaniyati shakllanishi uchun faqat siyosiy bilim, huquqiy bilim yetarli emas buning fuqarolik pozitsiyasi ham shakllangan bo‘lishi kerak. Fuqarolik pozitsiyasi deganda bir fuqaro ikkinchi bir fuqaroning taqdiriga befarq emasligi tushuniladi. Buning uchun esa fuqarolar o‘zlaridagi befarqlik kayfiyatini jilovlab daxldorlik hissi bilan yashashlari kerak. Inson o‘zida befarqlikni jilovlab daxldorlik hissini shakllantirishi uchun unda ma’naviyat yuksak bo‘lishi lozim. Demak fuqarolik madaniyatini yuksaltirish uchun jamiyatning nafaqat siyosiy-huquqiy bilimi balki ma’naviyati ham yuksalishi lozim. Ana shunda nazorat tizimini samarali qiluvchi omil bo‘lgan fuqarolik madaniyati shakllanadi. Demak, fuqarolik madaniyati bilim va ma’naviyat negizida ya’ni siyosiy-huquqiy bilim va ma’naviyat negizida shakllanar ekan. Bunda asosiy e’tibor ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilishi to‘g‘ri chunki bilim bo‘lsayu lekin ma’naviyat bo‘lmasa madaniyat shakllanmaydi. Shunday qilib fuqarolik madaniyatini shakllanishida axloqiy tarbiya negizida ma’naviyatni yuksaltirish muhim ahamiyat kasb etadi deb aytish mumkin. Nazorat tizimini samarali ishlashiga to‘siq bo‘lgan sabablardan biri nazorat faoliyatiga doir bilimning yetarli emasligi. Har qanday faoliyatni samarali amalga oshirish o‘sha faoliyatga doir bilimga bog‘liq bo‘lganligi kabi nazorat faoliyatining ham samaradorligi ushbu faoliyatga doir bilimga bog‘liqdir. Bu to‘siqni bartaraf qilib nazorat faoliyatini samarali qilish uchun jamiyatni nazorat faoliyatiga doir bilimini oshirish kerak bo‘ladi. Buning uchun, eng avvalo, ta’lim tizimida nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan fanni joriy qilish talab qilinadi, chunki har qanday bilim ta’lim tizimida shakllanadi. Muammo shundaki bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim tizimida biror bir fan yoshlarga nazoratga doir bilimni bermaydi. Bu borada faqat Samarqand Davlat universitetida nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan Ijtimoiy nazorat fani ishlab chiqilgan va ayrim yo‘nalishlarda talabalarga o‘qitilinib kelmoqda. Buning uchun ilmiy tadqiqotlar olib borilib 2016- yilda Ijtimoiy nazorat monografiyasi va 2020- yilda darsligi ishlab chiqilgan. Endigi muammo ushbu fanni oliy ta’lim tizimining barcha yo‘nalishlariga joriy qilish bilan bog‘liq bo‘lmoqda. Chunki O‘zbekistonda ilmiy g‘oyalarni amaliyotga joriy etish mexanizmi yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Agar bugun jamiyatga nazorat faoliyatiga doir bilimni beradigan fan ta’lim tizimiga joriy etilsa ma’lum bir vaqt o‘tib O‘zbekistonda nazorat faoliyatiga doir bilim bilan qurollangan avlod shakllanadi. Ana shu avlod nazorat faoliyatini samarali ishlashini ta’minlashga va adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘ladi. Xulosa 58 Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini shakllantirishda va amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirishda biz tanlagan “Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi“ mavzuida ilmiy tardqiqot olib borish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki mazkur mavzudagi ilmiy tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarni amaliyotga tadbiq etish fuqarolik jamiyati nazoratini, jumladan, uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning “O‘zbekistonni 2017-2021- yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi”da mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada rivojlantirish borasidagi g‘oya va qarashlari talablaridan kelib chiqib quyidagi taklif va tavsiyalarni berish mumkin. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllanishi va tanlagan evolyusion taraqqiyot yo‘li naqadar puxta o‘ylangan yo‘l ekanligini bugungi kunda dunyoda ro‘y berib turgan baxmal inqiloblar yaqqol ko‘rsatib turibdi. Fuqarolik jamiyati va demokratiyani sun’iy ravishda tezlashtirish yoki uni eksport qilish milliy xavfsizlikka to‘siq bo‘lib hisoblanadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi masalasiga qaratilgan tadqiqot olib borishda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlar mohiyatini anglash, demokratiyaga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirishda, saylov tizimini liberallashtirishda va nazorat tizimini takomillashtirishda siyosiy-huquqiy madaniyatni yuksaltirish masalalarini o‘rganish lozim. Chunki fuqarolik jamiyati va demokratiya bilim va ma’naviyat negizida shakllanadigan jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatining yuksakligini taqozo etadi. Agar ma’naviyatga e’tiborsizlik oqibatida siyosiy-huquqiy madaniyat demokratiya talablari darajasidan orqada qolsa demokratiya oxlokratiyaga aylanib ketadi. Shuning uchun Aristotel o‘zining “Siyosat” nomli asarida demokratiyaga salbiy baho berib demokratiya boshqaruvning yomon shakli deb uni oxlokratiyadan farqini ko‘rmagan. Bugungi kunda ham agar siyosiy-huquqiy madaniyat past bo‘lsa demokratiya oxlokratiyaga aylanib ketishi mumkin. Buning oqibatida esa bugungi kunda dunyoning turli mamlakatlarida ro‘y bergan baxmal inqiloblar kelib chiqib ijtimoiy tartibga putur yetishi mumkin. Bu esa, har qanday jamiyat uchun halokatli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun bugungi kunda fuqarolik jamiyatini asosida yotgan jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirish va fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishda ma’naviyatni yuksaltirish masalasi eng muhim va eng dolzarb muammo deb aytishga barcha asos bor. O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi masalasini tahlil qilish jarayonida demokratik islohotlarni samarali amalga oshirish jamiyatning siyosiy- 59 huquqiy madaniyatiga bog‘liqligi asoslab berildi. Siyosiy-huquqiy madaniyatni yuksaltirish siyosiy-huquqiy ong va ma’naviyat negizida shakllanadigan jarayon bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatini shakllanishining muhim sharti bo‘lgan siyosiy-huquqiy madaniyat va fuqarolik pozitsiyasini umumlashtirib fuqarolik madaniyati deb aytish mumkin. Fuqarolik madaniyatini shakllantirishda axloqiy tarbiya negizida shakllanadigan ma’naviy yuksalish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki fuqarolik madaniyatining muhim xususiyati bo‘lgan daxldorlik xissining kuchlilik darajasi aynan ana shu ma’naviy yuksaklikga bog‘liqdir. Shuning uchun jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish fuqarolik jamiyatini shakllantirish va kuchli qilish hamda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirishga harakat qilayotgan mamlakatimiz uchun eng dolzarb muammo bo‘lib hisoblanadi. Jamiyatda fuqarolik jamiyati nazoratini va uning muhim vositasi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga xizmat qiladigan demokratiyani yanada chuqurlashtirishda ma’naviyatni rolini oshirish uchun kuyidagi tavsiyalarni berish mumkin: -Jamiyatni bilim va ma’naviyat boshkargandagina tartib, tarakkiyot va farovonlikni ta’minlash mumkin. Ma’naviyat jamiyat tarakkiyotini asosiy sharti bulgan tartibni o‘rnatishda qodir bo‘lgan demokratik siyosiy tartibotni o‘rnatishda muxim axamiyatga ega. -Jamiyatda ma’naviyatni kadr topishi xokimiyat tizimida ma’naviyatni yuksalishiga bog‘lik. Xokimiyatni ma’naviy yuksalishi esa saylov jarayonida ma’naviy saloxiyat asosiy mezonlardan biri bulishiga boglik. Chunki ma’naviyatni kadrlash uchun usha odamning uzida ma’naviyat yuksak bulishi lozim. -Jamiyatda ma’naviy yuksalish Uzbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarlaridagi g‘oyalarni odamlar ongi va kalbiga singdirilishiga bog‘lik. Bu borada davlat va fukarolik jamiyati urtasida ijtimoiy xamkorlik aloxida axamiyatga ega. Inson kim bo‘lishi va qaerda ishlashidan qat’i y nazar nazorat tizimi faoliyatida ishtirok etishi lozim, chunki bu demokratiya talabi hisoblanadi. Mustaqillik g acha bo‘lgan uzoq yillar davomida demokratiyaning tarkibiy qismi bo‘lgan nazorat faoliyatiga doir ilmiy tadqiqotlar asosan yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati masalalariga bag‘ishlangan. Quyidan amalga oshiriladigan fuqarolik jamiyat i nazorati va uning muhim vositasi bo‘lgan jamoatchilik nazorati mavzusidagi ilmiy tadqiqotlar deyarli olib borilmagan. Faqat totalitar tuzum inqiroz davriga kira boshlagandan so‘ng umuman jamiyat nazorati 60 jumladan jamoatchilik nazorati to‘g‘risida fikrlay boshlashgan. Jamiyat nazoratining huquqiy asosini tashkil qilish bo‘yicha 1979- yilda «Xalq nazorati to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi fuqarolik jamiyati nazorat i mavzusida ilmiy tadqiqotlar olib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Lekin mustabid tuzum davlat raxbarlari bunday zaruriyatni ko‘ra bilmadilar va o‘sha zamonga xos bo‘lgan ma’muriy buyruqbozlik asosida ya’ni demokratik siyosiy tartibotga asoslanmagan holda fuqarolik jamiyat i nazoratini tashkil qilmoqchi bo‘lishdi. Oqibatda yuqorida qayd etilgan qonun asosida tashkil qilingan xalq nazorati komitetlari ularga yuklatilgan jamiyat nazoratini tashkil qilish vazifasini bajara olmay, bir yilga borib – bormasdan yuqoridan bo‘lgan nazoratning yana bir vositasiga aylanib qolishdi. Mustabid tuzumning barbod bo‘lishiga olib kelgan sabablar ichida jamiyat nazoratini tashkil qila olmaganliklari bo‘ldi. O‘sha zamonda boshqacha bo‘lishi mumkin ham emas edi, chunki jamiyat nazoratini tashkil qilish uchun jamiyat kuchli bo‘lishi kerak, vaholanki mustabid tuzum davrida davlat kuchli, jamiyat esa mutlaqo kuchsiz edi. Chunki, jamiyatni kuchli qilishda totalitar siyosiy tartibotga emas, balki demokratik siyosiy tartibotga asoslanish kerak edi. Bugungi kunda mustaqillik yaratgan sharoit va tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘li ijtimoiy hayotning barcha sohalarini, jumladan fuqarolik jamiyati nazorat i faoliyatini ilmiy asosda tashkil qilishga keng imkoniyatlar bermoqda. O‘tgan shu qisqa tarixiy davrda respublikamiz jamiyatshunos olimlari tomonidan demokratik siyosiy trtibotga asoslangan fuqarolik jamiyati faoliyatiga doir, eng avvalo, jamiyat nazoratiga doir bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Natijada ko‘plab ilmiy maqolalar, risolalar va monografiyalar yaratildi. Ushbu ilmiy tadqiqotlarga asoslangan holda zamon talablaridan kelib chiqib, mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzuida ilmiy tadqiqot ishi olib borildi. Mazkur tadqiqot mamlakatimizda shakllanayotgan fuqarolik jamiyatini kuchli qilish va demokratik tamoyillarni mustahkamlash asosida jamoatchilik nazoratini shakllantirishda ilmiy asos yaratishga xizmat qiladi deb o‘ylaymiz . 61 Fukarolik jamiyatini shakllanish jarayonida odamlarning xukuklari ortishi okibatida xulkni erkinligi kengayishi va u esa uz navbatida tugri yuldan ogish xolatlarini keltirib chikarishi ushbu jarayonda ijtimoiy axlok negizida ma’naviyatni yuksalishini takozo etadi. Bizning mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida ma’naviyatni yuksaltirishga qodir, yetuk ma’naviy salohiyatga ega bo‘lgan xalq va lider mavjuddir. Utmishga sadokat, xozirgi kunga kadr va kelajakka umid bilan karash xalkimiz ma’naviyatini yengilmas kuchga aylanishini muxim omilidir. Jamoatchilik nazorati fuqarolik jamiyatini shakllantirish va kuchli qilishga bog‘liqligi, fuqarolik jamiyatini esa demokratiyaga bog‘liqligi, demokratiya esa, eng avvalo siyosiy – huquqiy madaniyatga, siyosiy-huquqiy madaniyat esa ma’naviyat negizida shakllanadigan demokratiyaga bo‘lgan ehtiyoj bilan bog‘liqligidan kelib chiqib siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini shakllantirishga xizmat qiladigan quyidagi takliflarni berish mumkin: 1.Siyosiy-huquqiy madaniyatni oshirishga xizmat qiladigan nazoratga doir bilimni beradigan Ijtimoiy nazorat fanini oliy ta’lim tizimi o‘quv dasturiga kiritish. 2.Siyosiy-huquqiy madaniyatni muhim elementi bo‘lgan ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan Ma’naviyat mohiyati nomli teleko‘rsatuvni tashkil qilish. 3.Siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojini shakllantirishni muhim sharti bo‘lgan befarqlikni jilovlab daxldorlik xissini kuchaytirish mexanizmini topish. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki fuqarolik jamiyati nazoratini va uning muhim vositasi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini shakllanishi va kuchli qilishning eng maqbul yo‘li bo‘lgan demokratik siyosiy tartibot jamiyatning ma’naviy yuksakligi va siyosiy-huquqiy madaniyatining yuksaklik darajasiga bog‘liq. Ma’naviy yuksalish va siyosiy–huquqiy madaniyatni shakllantirishda ijtimoiy gumanitar fanlar beradigan bilimlar, jumladan “Ijtimoiy nazorat” fani beradigan bilimlar muhim ahamiyatga ega. Chunki, “Ijtimoiy nazorat” fani beradigan bilim jamiyatning ham siyosiy, ham huquqiy madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyani kuchli qilish masalasi ham, demokratik siyosiy tartibotni mustahkamlash masalasi ham ijtimoiy nazorat fani beradigan bilimlarga bog‘liq. Chunki fuqarolik jamiyatining asosiy funksiyasi huquq va axloq normalariga rioya etishni nazorat qilish, demokratiya ham faqat hokimiyatni xalq tomonidan shakllantirilishigina emas balki hokimiyatni xalq tomonidan nazorat qilinishi hamdir. Shuning uchun ijtimoiy nazoratga doir bilim fuqarolik jamiyatini kuchli qilishda va demokratik siyosiy tartibotni yanada mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega deb aytishga barcha asoslar bor. Chunki nazorat faoliyati nafaqat bilimga balki ma’naviyat negizida shakllanadigan daxldorlik hissiga ham bog‘liqdir. 62 Mazkur tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar mamlakatimizda shakllanayotgan jamoatchilik nazoratini yanada kuchli qilishga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasi.- Toshkent. 2008. 2. Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent “O‘zbekiston ” nashriyoti, 2021- yil. – 464 b. 3. Mirziyoev Sh.M.O‘zbekistonni 2017-2021 yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi. Toshkent 2017-yil 4. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi.Toshkent 2017- yil 5. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –Toshkent: “O‘zbekiston”, 1997. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. Toshkent: “Ma’naviyat”, 2008. 7. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. 2005- yil 8 -fevralda Vazirlar Mahkamasidagi yig‘ilishdagi ma’ruza. Xalq so‘zi. 2005- yil, 9 -fevral. 8. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatinibarpo etish – ustuvor maqsadimiz. 2010- yil 27- yanvar. Parlamentning qo‘shma majlisidagi ma’ruza. Xalq so‘zi. 2010- yil 28- yanvar. 9. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Xalq so‘zi. 2010- yil 13- noyabr. 10. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir // Toshkent: “O‘zbekiston”, 2010. 11. Karimov I.A. Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlariga. 2010- yil 25 -iyun // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmatining tveb- sayti – WWW.press-servic . Uz. 12. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarito‘g‘risida»gi Qonuni (yangi tahriri) // www.lex.uz 13. ”Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiyalashda siyosiy partiyalarning rolini oshirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun. 2008 -yil 1- yanvar. 14. Nabiev F.X. O‘zbekiston siyosiy partiyalarning dasturiy hujjatlarda jamoatchilik nazoratini ta’minlash va takomillashtirish. // Fuqarolik jamiyati. 2010-- yil, 3-son. 15. Nabiev F.X. Siyosiy faollik.// «Zarafshon». 2008 -yil, 18 -mart. 16. Nabiev F.X. Yuksak axloqiylik.// «Zarafshon». 2008 -yil, 8- avgust. 17. Nabiev F.X. Siyosiy madaniyat.// «Zarafshon». 2008- yil, 25- dekabr. 63 18. Nabiev F.X.Fuqarolik jamiyatini qurishda ma’naviyatning o‘rni.// «Zarafshon». 2009 yil, 26 fevral. 19. Nabiev F.X.Demokratiya va barqarorlik saylov tizimi xarakteri bilan belgilanadi. //«Zarafshon». 2009- yil, 20 -iyun. 20. Nabiev F.X. Siyosiy saboq. //«Zarafshon». 2009- yil, 8-sentyabr. 21. Nabiev F.X. Demokratiya va oshkoralik sharti. //«Zarafshon». 2009 yil, 24 sentyabr. 22. Nabiev F.X. Jamoatchilik va parlament nazorati hamda deputatlik korpusi ishini takomillashtirish.// «Zarafshon». 2009 -yil, 12-dekabr. 23. Nabiev F.X.Deputatlik mavsumiy ish emas. //«Adolat». 2010- yil, 5 - fevral. 24. Nabiev F.X. Yuksak ma’naviyat va yetuk siyosiy madaniyat. //«Mahalla», 2010- yil, 29-- aprel. 25. Nabiev F.X. Demokratiya va tartib intizom qat’iy nazoratni talab qiladi. //«Zarafshon». 2010- yil, 27 may. 26. Nabiev F.X. Demokratik tamoyillar mezoni yoxud siyosiy partiyalar dasturiy hujjatlarida jamoatchilik nazorati masalalari. //«Zarafshon». 2010- yil, 31 iyul. 27. Nabiev F.X. Siyosiy partiyalar o‘rtasidagi kurash nazorat borasida bo‘lish lozim. //«Adolat». 2010 -yil, 20- avgust. 28. Nabiev F.X. Obespechenie i sovershenstvovanie obщestvennogo kontrolya v programmnыx dokumentax politicheskix partiy Uzbekistana. //Fuqarolik jamiyati. Toshkent. 2010 -y. 66-70 betlar. 29. Nabiev F.X. Farzandlarimizning zamonaviy turmush tarzi, uni shakllantirishning asosiy yunalishlari.// Inson manfaatlari, huquq va erkinliklari – fuqarolik jamiyatining oliy qadriyati hamda demokratik islohotlarning asosiy maqsadi. Umumnazariy, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy maqolalar to‘plami.- Toshkent. 2014- yil . 30. Nabiev F.X. Taraqqiyotga otilgan tosh. Samarqand gazetasi. 13 -may 2015 -yil. 31. Nabiev F.X. Ijtimoiy nazorat. Samarqand. 2016-yil. 32. Nabiev F.X. Ijtimoiy nazorat. Darslik. Samarqan. 2020 -yil. Sharof Rashidov nomidagi SamDU Tarix fakulteti bitiruvchisi Norqulov Azizbekning “Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi” nomli malakaviy bitiruv ishiga ilmiy rahbar professor F.X.Nabiev tomonidan berilgan Mulohaza 64 O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllanish jarayoni va tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati nazorati va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini shakllantirish jarayonini rivojlantirish masalasi ushbu muammoga ilmiy yondashish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Mazkur “Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi” nomli tadqiqot yuqorida qayd qilingan zaruriyat talablaridan kelib chiqadigan muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb izlanish hisoblanadi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga qaratilgan “O‘zbekistonni 2017-2021 -yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi” va uning birinchi bosqichi bo‘lgan 2017- yilni “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”, ikkinchi bosqichi bo‘lgan “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash” yili deb e’lon qilinishi ham mazkur tadqiqotning dolzarbligini belgilab beradi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat bo‘lib siyosiy madaniyat, huquqiy madaniyat va axloqiy tarbiya negizida ma’naviyatni yuksaltirish orqali fuqarolik jamiyati nazoratini va jumladan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga qaratilgan. Buning uchun tadqiqotchi siyosiy-huquqiy madaniyat va ma’naviyatni fuqarolik jamiyati nazoratini kuchli qilishdagi ahamiyatini tahlil qilishga harakat qilgan. Fuqarolik madaniyatini yuksaltirish asosida fuqarolik jamiyati nazoratini kuchli qilish masalasini tahlili muammoni aniqlash, tushunish va anglab olishdan boshlangan. Fuqarolik jamiyati nazorati va jamoatchilik nazorati demokratiyaga, demokratik siyosiy tartibot odamlardagi siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojiga, bunday ehtiyojning shakllanishi esa fuqarolik madaniyatiga bog‘liqligi asoslab berilgan. Tadqiqotchi odamlarda siyosiy hayotda ishtirok etish ehtiyojining shakllanishi ularning ma’naviyatiga va uning natijasida shakllanadigan siyosiy-huquqiy madaniyatiga bog‘liqligini ochib bergan. Ishda mustaqillik yillarida fuqarolik jamiyati nazorati va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini shakllanishi jarayonida fuqarolik madaniyatini yuksalishiga ehtiyoj ortib borishi batafsil yoritilgan. Buning uchun tadqiqotchi mavzuga doir nashr qilingan ko‘plab ilmiy ishlarni o‘rganib ularni yutuq va kamchiliklarini ochib berib fuqarolik madaniyatini yuksaltirish va demokratiyani kuchaytirish orqali fuqarolik jamiyati nazoratini va jamoatchilik nazoratini takomillashtirish borasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqgan. Buning uchun bitiruvchi tadqiqotning kirish qismida mavzuning dolzarbligini belgilab bergan va unga bo‘lgan ehtiyojni keltirib chiqaradigan sabablarni aniqlagan. Tadqiqotchi izlanish ob’ekti va predmeti bo‘lgan jamoatchilik nazoratini 65 shakllanishi masalasini tahlil qilish maqsad va vazifalari belgilab bergan. Shu bilan birgalikda tadqiqot natijalarini amaliyotga tadbiq etishni ilmiy-amaliy ahamiyatini ochib bergan. Diplomant tadqiqotning birinchi bobida ya’ni “Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili fuqarolik jamiyati shakllanishining muhim sharti nomli bobda Fuqarolik jamiyati va uni shakllanishi jarayonida ma’naviyatga ehtiyojni ortib borishi, Fuqarolik jamiyati va uni nazoratini shakllantirishga qaratilgan siyosiy islohotlar mazmun mohiyati va Davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratining o‘rni masalalarini tizimli ravishda tahlil qilgan. Malakaviy bitiruv ishining Fuqarolik jamiyatini shakllanishida siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni nomli ikkinchi bobda Fuqarolik jamiyatini va demokratik siyosiy tartibotning o‘zaro bog‘liqligi, Fuqarolik jamiyatining nazorat funksiyasi va uni amalga oshirishda siyosiy – huquqiy madaniyatning o‘rni va Korrupsiyaga qarshi kurashda nazorat tizimining va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratining o‘rni masalalari tahlil qilingan. Tadqiqotning xulosa qismida jamoatchilik nazoratini kuchli fuqarolik madaniyatini rolini oshirish borasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan bo‘lib ular fuqarolik jamiyati nazoratini mustahkamlashga qaratilgan. O‘ylaymizki ushbu taklif va tavsiyalarni amaliyotga tadbiq etish fuqarolik madaniyatini yuksaltirish asosida jamoatchilik nazoratini va umuman fuqarolik jamiyati nazoratini kuchli qilishga xizmat qiladi. Albatta bir tadqiqot jarayonida jamoatchilik nazoratini shakllanishi va unda fukqarolik madaniyatini rolini to‘liq ko‘rsatib berish imkoni yo‘q. Shuning uchun tadqiqotni bakalavr darajasida yakunlangan ilmiy tadqiqot deb aytish va uni keyingi magistratura bosqichida davom ettirishni tavsiya etish mumkin. Ilmiy rahbar Sharof rashidov nomidagi SamDU Tarix fakulteti “O‘zbekiston tarixi” kafedrasi professori, tarix fanlari doktori F.X.Nabiev Sharof Rashidov nomidagi SamDU Tarix fakulteti bitiruvchisi Norqulov Azizbekning “Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi” nomli malakaviy bitiruv ishiga 66 Taqriz O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati nazoratini va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini shaklllantirish va kuchli qilish jarayonini takomillashtirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun mamlakatimizda kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari tamoyili asosida fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanib bormoqda va demokratik taraqqiyot tizim takomillashib bomoqda. Ayniqsa, jamoatchilik nazoratini shakllanishida fuqarolik madaniyatining o‘rni masalasiga ilmiy yondashish ehtiyoji kelib chiqadi. Ushbu “Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi” nomli tadqiqot yuqorida qayd qilingan ehtiyoj talablaridan kelib chiqadigan muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb izlanish hisoblanadi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati va demokratiyaga bo‘lgan e’tibor, va 2017 yilni “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” deb e’lon qilinishi ham mazkur tadqiqotning dolzarbligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Chunki xalq bilan muloqot qilish demokratiyaning muhim talabi bo‘lib hisoblanadi va ma’naviy yuksaklikka bog‘liq bo‘ladi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat bo‘lib mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy va ma’rifiy islohotlarni yanada takomillashtirish asosida jamoatchilik nazorati va umuman fuqarolik jamiyati nazoratini kuchli qilish masalalarini tahlil qilishga qaratilgan. Buning uchun tadqiqotchi fuqarolik jamiyatini demokratik siyosiy tartibotga, demokratik siyosiy tartibotni esa jamiyatning siyosiy –huquqiy madaniyatiga, siyosiy-huquqiy madaniyat esa ma’naviyatga bog‘liq ekanligini ko‘rsatishga harakat qilgan. Fuqarolik jamiyatining kuchlilik darajasi ma’naviy yuksaklik darajasiga bog‘liqligi ochib berilgan. Tadqiqotchi mavzuga doir nashr qilingan ko‘plab ilmiy ishlarni o‘rganib fuqarolik madaniyatini yuksaltirish orqali fuqarolik jamiyati institutlarini jumladan jamoatchilik naazoratini kuchli qilish borasida takliflar ishlab chiqgan. Barcha ilmiy tadqiqotlarda bo‘lgani kabi ushbu ish ham ayrim kamchiliklardan xoli emas. Agar tadqiqotchi jamoatchilik nazoratini shakllantirishda fuqarolik madaniyatini ahamiyatini kengroq va batafsilroq yoritib berganda ishning ilmiy – amaliy ahamiyati yanada oshgan bo‘lar edi. Lekin ushbu kamchilik ishning umumiy ahamiyatini pasaytirmaydi shuning uchun mlakaviy bitiruv ishi Oliy ta’lim tizimi talablariga javob beradi va ishni ijobiy baholash mumkin deb hisoblayman. Sharof rashidov nomidagi SamDU “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi dotsenti, tarix fanlari nomzodi R.K.Yusupov 67 Sharof Rashidov nomidagi SamDU Tarix fakulteti bitiruvchisi Norqulov Azizbekning “Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi” nomli malakaviy bitiruv ishiga Taqriz Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tib borayotgan mamlakatimizda fuqarolik jamiyati va demokratiya masalalariga, jumladan, jamoatchilik nazorati masalariga bag‘ishlangan tadqiqot o‘zining dolzarbligi bilan ajralib turadi. Fuqarolik jamiyati nazoratini va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini shakllantirish va uni kuchli qilish mavzui uzoq yillar davomida jamiyatshunos olimlarning e’tiboridan chetda qolib kelgan va faqat mustaqillik sharofati bilan ilmiy tadqiqot ob’ekti bo‘lib qolgan mavzulardan hisoblanadi. Sh o‘rolar zamonida fuqarolik jamiyati o‘zning iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy asoslaridlan mahrum qilingan edi va faqat o‘sha totalitar tuzum inqirozga kira boshlagan vaqtlarda fuqarolik jamiyat i va demokratiya to‘g‘risida jumladan jamoatchilik nazorati to‘g‘risida gapira boshlashdi. Faqat mustaqillik yillarida tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘li va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni ushbu jamoatchilik nazorati masalalarni keng ilmiy tadqiq qilishga sharoit yaratdi. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida jamoatchilik nazoratini shakllanishi va unda fuqarolik madaniyati muhim rol o‘ynashini ochib berish tadqiqotning maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartib barqarorligi faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati bilan ta’minlab bo‘lmasligini va buning uchun quyidan amalga oshiriladigan fuqarolik jamiyat i nazorati ya’ni jamoatchilik nazorati ham kerakligini asoslab berilgan. Fuqarolik jamiyati nazor a tini va uning tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda fuqarolik madaniyati muhim ahamiyatga ega ekanligi batafsil ochib berilgan. Umuman demokratiya bo‘lishi uchun jamiyat demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lishi kerak buning uchun u eng avvalo siyosiy-huquqiy madaniyatga ega bo‘lishi lozim. Shuning uchun fuqarolik madaniyati tushunchasi bilan ifodalanadigan siyosiy, huquqiy madaniyat va ma’naviy yuksaklik asosida jamoatchilik nazoratini shakllantirish masalasini o‘rganish muhim ahamiyatga ega bo‘lib tadqiqotni ahamiyatini yanada oshiradi. Agar tadqiqotchi f u qarolik jamiyati nazoratini, jumladan jamoatchilik nazoratini kuchli qilishga xizmat qiladigan demokratlashtirish jarayonini yanada takomillashtirishda ma’naviyatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirish masalasini kengroq tahlil qilganda edi ishning ahamiyati yanada oshgan bo‘lar edi. Lekin ushbu kamchilik bitiruv ishini ilmiy amaliy ahamiyatini hech ham pasaytirmaydi. Shuning 68 uchun ushbu ilmiy tadqiqotni bqori baholab uni bakalavr darajasidagi malakaviy bitiruv ishi sifatida himoyaga tavsiya etaman. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali Ijtimoiy fanlar kafedrasi mudiri t.f.n. dotsent O‘ktam Xudoyqulov 69

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllan t i ri sh Kirish 1-bob. “Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili fuqarolik jamiyati shakllanishining muhim sharti 1.Fuqarolik jamiyati va uni shakllanishi jarayonida ma’naviyatga ehtiyojni ortib borishi. 2.Fuqarolik jamiyati va uni nazoratini shakllantirishga qaratilgan siyosiy islohotlar mazmun mohiyati. 3.Davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratining o‘rni 2 –bob.Fuqarolik jamiyatini shakllanishida siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni. 1.Fuqarolik jamiyatini va demokratik siyosiy tartibotning o‘zaro bog‘liqligi. 2.Fuqarolik jamiyatining nazorat funksiyasi va uni amalga oshirishda siyosiy – huquqiy madaniyatning o‘rni. 3.Korrupsiyaga qarshi kurashda nazorat tizimining va jamoatchilik nazoratining o‘rni Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mazkur tadqiqotning ob’ekti bo‘lgan mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzusi zamonamiz mohiyati bo‘lgan “Kuchli 1

davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilidan kelib chiqadi va bu o‘z navbatida mavzuni dolzarbligini belgilab beradi. Jahon hamjamiyati ijtimoiy tartibni barqarorligini o‘rnatishning eng maqbul yo‘li sifatida demokratik siyosiy tartibotni e’tirof etishmoqda. Xuddi shunday suveren O‘zbekiston mamlakati ham dunyoning rivojlangan mamlakatlari bilan hamnafas bo‘lgan holda demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi va bu yo‘ldan og‘ishmay rivojlanib bormoqda. Mamlakatimiz yuqorida qayd qilingan “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili asosida dunyoda o‘zini munosib o‘rniga ega bo‘lmoqda. O‘zbekiston erishgan yutuqlar asosida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyildan tashkil topgan “o‘zbek modeli” deb nom olgan taraqqiyot strategiyasi va bugungi kunda O‘Zbekiston taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘targan muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan “2017-2021-yillarda O‘zbekistonni besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirishning Harakatlar strategyasi” yotibdi. O‘zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan “O‘zbekistonni 2017-2021-yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi” tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘lidan og‘ishmay dadil qadamlar bilan rivojlanib borishga undaydigan strategiya bo‘lib hisoblanadi. Chunki uning birinchi ustuvor yo‘nalishida “Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, ularning ijtimoiy va siyosiy faolligini oshirish” 1 masalalari alohida ustuvor yo‘nalish sifatida belgilab berilgan. Umuman Harakatlar strategiyasi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarni davom ettirib fuqarolik jamiyatini kuchli qilishga asosida xalqimiz hayotini baxtli qilishga qaratilganligi bilan ajralib turadi va bu baxtli hayot inson zotining azaliy orzusi bo‘lib hisoblanadi Shuning uchun biz ushbu Harakatlar strategiyasi talablaridan kelib chiqib Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzuida ilmiy izlanish olib birishni maqsad qilib qo‘ydik. Chunki bugungi kunda fuqarolik jamiyati nazoratini kuchli qilishda muammolar mavjud bo‘lib ular ma’naviyatning sayyozligi oqibatida kelib chiqayotgan siyosiy-huquqiy madaniyatning demokratiya talablari darajasidan ozroq orqada qolayotganligi bilan bog‘liq bo‘lmoqda. O‘zbekistonning mustaqillik davrida siyosiy sohada erishgan yutuqlari asosan demokratiyani siyosiy va huquqiy asoslarni shakllantirish bilan xarakterlanadi. 1 Mirziyoev Sh.M. O‘zbekistonni 2017-2021 yillarda besh ustuvor yo‘nalish bo‘yicha rivojlantirish Harakatlar strategiyasi. Toshkent 2017 -yil 2-bet 2

Endigi asosiy vazifa ana shu asoslarga tayangan holda demokratiya sharoitida yashashga qodir bo‘lgan avlodni tarbiyalashdan iborat. Bu esa faqat evolyusion tarzda amalga oshiriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarida bilim va ma’naviyatning uyg‘unligini ta’minlash bilan bog‘liq, chunki insonning dunyoqarshini o‘zgartirish ma’lum bir vaqtni talab qiladigan jarayondir. Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzusiga doir tadqiqotning dolzarbligi jamiyat taraqqiyotining muxim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi fuqarolik jamiyati nazorat i faoliyatiga bog‘liqligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy tartib nafaqat jamiyat taraqqiyotining, balkim jamiyat mavjud bo‘lishining ham muhim sharti ekanligi nazorat faoliyati masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotning dolzarbligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li ham mavzuning dolzarbligini ko‘rsatib turibdi, chunki demokratiya faqat hokimiyat xalq tomonidan shakllantirilishigina emas, balki nazorat qilinishini ham bildiradi. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan “ Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili mavzuning dolzarbligini ko‘rsatib turibdi. Chunki ushbu tamoyildan maqsad fuqarolik jamiyatini kuchli qilish va uning nazoratini ya’ni jamoatchilik nazoratini takomillashtirishdan iboratdir. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibning o‘rnatilishini faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati bilan to‘liq ta’minlab bo‘lmaydi, buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati h am kerak bo‘ladi. Davlat va jamiyat nazoratidan iborat b o‘ lgan nazorat tizimini ijtimoiy nazorat degan tushuncha bilan ifodalash mumkin va bunda fuqarolik jamiyati nazorati ushbu nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi . Shuning uchun Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzus i bugunning eng dolzarb m uammo si deb aytishimiz mumkin. Tadqiqot ob’ekti . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi muammosi mazkur tadqiqotning ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatish jamoatchilik nazoratiga, jamoatchilik nazorati esa fuqarolik jamiyati ga, fuqarolik jamiyati esa demokratiyaga, demokratiya esa ma’naviyatga bog‘liq. Demokratiya va fuqarolik jamiyati tushunchalari bir biriga bog‘liq bo‘lgan nazorat tizimini tashkil 3

qiladi. Shuning uchun nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lgan jamoatchilik nazorati tadqiqotning ob’ekti deb aytish mumkin. Tadqiqot predmeti. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi muammosini tarixiylik tamoyili asosida o‘rganish va tahlil qilish tadqiqotning predmeti bo‘lib hisoblanadi. Insoniyat jamiyatida nazorat faoliyatining o‘rnini o‘rganish va nazoratning maqsadi bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatilishi fuqarolik jamiyati nazoratiga bog‘liqligini , fuqarolik jamiyatini demokratiyaga bog‘liqligi hamda ma’naviyatni o‘rnini ochib berish masalalarini tahlil qilishni taqozo etadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi mavzusi uzoq yillar davomida jamiyatshunos olimlarning e’tiboridan chetda qolib kelgan va faqat mustaqillik sharofati bilan ilmiy tadqiqot ob’ekti bo‘lib qolgan mavzulardan hisoblanadi. Chunki sho‘rolar zamonida fuqarolik jamiyati o‘zining iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy asoslaridan mahrum qilingan edi va faqat o‘sha totalitar tuzum inqirozga kira boshlagan vaqtlarda fuqarolik jamiyat i va demokratiya hamda jamoatchilik nazorati to‘g‘risida gapira boshlashdi. Lekin , o‘sha tuzumga xos bo‘lgan ma’muriy buyruqbozlik tizimi fuqarolik jamiyati nazorati va demokratiya muammosini chuqur ilmiy tadqiq qilishga yo‘l qo‘ymaydi va umuman ularda ilmiy tadqiqotlarni natijasini amaliyotga tadbiq qilish tajribasi ham yetarli emas edi. Sh o‘rolar mamlakatini barbod bo‘lishiga olib kelgan sabablar ichida ilm fan yutuqlarini, jumladan , fuqarolik jamiyati nazorat faoliyatiga doir ilmiy tavsiyalarni amaliyotga tadbiq qilish to‘liq ta’minlanmaganligi ham bor. Faqat mustaqillik yillarida tanlangan demokratik taraqqiyot yo‘li va fuqarolik jamiyatini shakllantirish masalalarini keng ilmiy tadqiq qilishga sharoit yaratdi. Zamonamiz mohiyati bo‘lgan «Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari» tamoyili fuqarolik jamiyati shakllanishi va kuchli qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni ilmiy tadqiq qilishni boshlab berdi. Shuning uchun mazkur mavzu faqat mutaqillik yillarida boshlangan tadqiqot mavzusi deb aytish mumkin. Yanada aniqroq aytganda fuqarolik jamiyatini kuchli qilish muammosini o‘rganish asosan 4

2010-yil 12-noyabrda O‘ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov tomonidan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish» konsepsiyasi bayon qilinishidan keyin yanada kuchaydi. Hozircha ushbu mavzu doirasida sanoqli ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib ularni ichida SamDU professori F.X.Nabiev tomonidan 201 6 -yilda nashr qilingan «Ijtimoiy nazorat» nomli monografiya demokratik siyosiy tartibot asosida fuqarolik jamiyatini shakllantirish va nazorat faoliyatini tadqiq qilish jarayonida salmoqli xissa bo‘lib hisoblanadi. Maqsad va vazifasi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi va uni ahamiyatini ochib berish tadqiqotning maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Jamoatchilik nazoratidan tashkil topgan fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun faq a t siyosiy-huquqiy bilim yetarli emas buning uchun ma’naviyat negizida shakllanadigan befarqlikni jilovlab yashash kerakligini asoslab berish tadqiqotning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bundan tashqari jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan i jtimoiy tartib barqarorligi faqat yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati bilan ta’minlab bo‘lmasligini va buning uchun quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ham kerakligini asoslab berish ham tadqiqiotning vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi . Jamiyat nazoratini amalga oshirilishi fuqarolik jamiyatini kuchliligiga, uning kuchliligi esa, demokratik siyosiy tartibotga, demokratik siyosiy tartibot esa fuqarolik madaniyatiga, fuqarolik madaniyati siyosiy-huquqiy madaniyatga, fuqarolik pozitsiyasiga, bularning barchasi esa ma’naviyatga bog‘liq ekanligini ochib berish tadqiqotning maqsadidan kelib chiqadigan muhim vazifalar sirasiga kiradi. Mavzuning yangiligi. F uqarolik jamiyati , demokratiya, jamoatchilik nazorati va ijtimoiy nazorat tushunchalari zamonamiz mohiyati bo‘lgan «Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari» tamoyili talablaridan kelib chiqayotgan yangi tushuncha bo‘lib hisoblanadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jamoatchilik nazoratini shakllanishi masalasini o‘rganish bugungi kunga qadar jamiyatshunos olimlar tomonidan ye tarlicha o‘rganilmagan yangi mavzu bo‘lib 5

O'xshashlar

O‘ZBEKISTONDA MUSTAQILLIK YILLARIDA FUQAROLIK JAMIYATI NAZORATINING SHAKLLANISHI
JAMOATCHILIK NAZORATINI TA’MINLASHNING IJTIMOIY-HUQUQIY MEXANIZMLARI
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda diniy-ma’rifiy siyosat huquqiy asoslari,xususiyatlari va muammolari
Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish