logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish

Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

258.5 KB
Ko'chirib olish
Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish M U N D A R I J A: KIRISh ..................................................................................................................... 3 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARI IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK MUNOSABATLARI HUQUQIY ASOSLARINING YARATILISHI 1.1 O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari 1.2. O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari II BOB . XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONINING MAMLAKAT IQTISODIY HAYOTIDA TUTGAN O’RNI 2.1. Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati 2.2 . Xususiylashtirishning huquqiy negizlari III BOB. YANGI O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISHNING YANGI BOSQICHI 3.1. Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati 3.2. 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalari XULOSA .................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................................................................................................. ILOVALAR ......................................................................................................... 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda o‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida mulkchilik munosabatlari takomillashtirilishi, chuqur tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilishi, qulay investitsiya muhitini shakllantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlantirilishi, ishlab chiqarishni yangi texnika va texnologiyalar asosida qayta jihozlash aholi daromadlari o‘sishini ta’minlash hamda boshqa ko‘plab sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga oshirilishi natijasida mustaqillik yillari mobaynida sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bugungi globallashuv sharoitida jahon mamlakatlari xo‘jalik tizimida milliy iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni kiritish va shu asosda rivojlanish istiqbollarini belgilash zamonaviy bozor munosabatlari shakllanishining ajralmas muhim jihatlaridan sanaladi. Bir tomondan, u mamlakat iqtisodiy taraqqiyotini takomillashtirishda innovatsion qarorlarni qabul qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish dasturlarini amalga oshirishga ko‘maklashadi. Boshqa jihati, mamlakat iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan davlatlarda kichik biznes va xususiy mulkchilik ning shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi Zamonaviy globallashuv tizimlarida xorijiy investitsiyalar va ularning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni masalasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Mazkur tadqiqotlarda jahonning yetakchi hamda rivojlanayotgan davlatlarida iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan bog‘liq islohotlar va ularning natijalariga, shuningdek, xususiylashtirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mazkur masalaning dolzarbligi uning mamlakatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlardagi ishtiroki hamda istiqbolini belgilab berishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan xorijiy investitsiyaga asoslangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tarixiy roli va o‘rnini aniqlash, 2 shuningdek mazkur sohaning keyingi rivojiga xizmat qiluvchi nazariy hamda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish zarurati yuzaga keladi. Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtirish tashkil etadi. Respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni dasturlar asosida bosqichmabosqich amalga oshirishdan iboratligi hisoblanadi . Mamlakatimizda izchil davom yetayotgan islohotlarda xususiy mulk institutini huquqiy jihatdan mustahkamlash bilan birga davlat mulkini boshqarishning aniq yo’naltirilgan huquqiy asosini yaratish ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga bag‘ishlangan ustuvor yo‘nalishi va uning maqsadlarida m amlakatimizda kapital harakatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik korxonalarni va ulardagi ulushlarni (aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali xususiylashtirish jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi 1 . Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlari va uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. Xususiylashtirish jarayonining iqtisodiyotdagi real holati va uning ahamiyatini ochib berish tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan ko‘zlangan asosiy maqsad maxsus adabiyotlar va ilmiy asarlar asosida mustaqillik yillarida O‘zbekistonda davlat mulklarini xususiylashtirish sohasiga amalga oshirilgan islohotlarning tarixiy rolini ochib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarini ko‘rib chiqish: 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” farmoni 3 - O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish: - Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyatini asoslash, - Xususiylashtirishning huquqiy negizlari ko‘rsatib berish, - Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish, - 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalarini tahlil qilish Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi quyidagilarda aks etadi: - mustaqillik yillarida mustaqil O‘zbekistonda sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning tarixiy shart-sharoitlaari va uning mahalliy xususiyatlari ilmiy adabiyotlar tahlili asosida ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirishning asosiy bosqichlari va uning natijalari mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi holati tahlil qilingan: - davlat mulkini xususiylashtirishning negizlari va tamoyillarining ishlab chiqilishi hamda uning amalga oshrilishidagi asosiy bosqich va mezonlar ko‘rib chiqilggan: - 2017-2022 yillarda amalga oshirilgan islohotlarning xususiylashtirish jarayonlariga ta’siri va uning natijadorligi qiyosiy tarixiy tahlil qilingan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mazkur mavzu yuzasidan mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan iqtisodchi olimlar, tarixchi va sotsiologlaar tomonidan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganligini e’tirof etish o‘rinliddir. Jahonning qator davlatlari bilan O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy hamda sarmoyaviy sohalardagi hamkorligi, shuningdek, mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi masalalari faol ilmiy izlanish olib borayotgan tarixchi, siyosatshunos, iqtisodiyot va huquq fani olimlari tadqiqot ob’ekti sanaladi. Shu bilan birga jahon mamlakatlarining iqtisodiy va sarmoyaviy sohalardagi o‘zaro aloqadorligi masalasi ko‘plab xorijiy olimlar diqqat markazidan o‘rin olgan. 4 Iqtisodiyot yo‘nalishida tadqiqot olib borgan olimlar qatoriga N.N.Sodiqov, N.Sirojiddinov, N.Yusupova, O.Mirzabekova, E.Maxmudov, U.Inoyatov, S.Chepel, O.Aripov kabi mualliflar asarlarini kiritish mumkin 1 . Huquqiy bilimlar borasida N.Xolbekov, B.Samarxo‘jaev, D.Qoraxo‘jaeva, Z.Qudratov va boshqalarning ilmiy izlanishlari alohida qiziqish uyg‘otadi 2 . Mazkur ilmiy izlanishlarda xususiylashtirishning shakllanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq etilgan. Mustaqillikka erishgandan keyingi davrdagi O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyati tahlil qilingan. O‘zbekiston sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik shakllanishi va rivojlanishining huquqiy asoslari yoritib berilgan. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga e’tibor kuchaytirilgan hozirgi paytda xalqimizning o‘tmishda bozorga bo‘lgan munosabatlari, jahonning ilg‘or tajribalari, milliy an’analar va udumlar asosida mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiyot hayotida xo‘jalik yuritishning turli tashkiliy, huquqiy asoslari yaratilmoqda. Hozirgi paytda hayotimizga ko‘p tarmoqli xo‘jalik yuritish tizimlari, mulkka munosabatdagi o‘zgarishlar kirib kela boshladi. Bugungi kunda hunarmandchilik, tadbirkorlik va savdo-sotiq bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonda tadbirkorlik, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, mulkiy o‘zgarishlarning ko‘rinishi tahlil qilingan asarlar yuzaga keldi. Bugungi kunda tadqiq etilayotgan mavzuga 1 Садыков Н.Н. Узбекистан и международные экономические организации // Мировая экономика и международные отношения, 1996, №7; Сиражиддинов Н. Иностранные инвестиции в экономике Узбекистана // Экономическое обозрение, 1998, №3; Юсупова Н., Мирзабекова О. Проблемы инвестиционной активности в независимом Узбекистане // Общество и экономика, 1998, №3; Чепель С. Рост за годы независимости: факторы, проблемы и перспективы // Материал опубликован на сайте: http://www . review.uz; Махмудов Э.А. Прямые иностранные инвестиции в экономику Узбекистана: достижения, проблемы и перспективы. – Ташкент: 2007; Иноятов У.У. Механизм развития предпринимательских структур в условиях модернизации экономических реформ Узбекистана // Бюллетень науки и практики - Bulletin of Science and Practice, 2017, №12. и др. 2 Холбеков Н. Иностранные инвестиции: правовое формирование // Рынок, деньги и кредит, 1999, №10; Самарходжаев Б. Инвестиции в Республике Узбекистан (международно-частноправовой аспект). Ташкент: Академия, 2003; Караходжаева Д. Совершенствуются правовые основы // Учитель Узбекистана, 18 февраля 2011 г., №7 (2142); Кудратов З.Г., Султанов З.Т. Особенности государственной поддержки и развития малого бизнеса в Узбекистане // Молодой ученый, 2013, №4; Курбанова Д.М. Состояние нормативно- правовой базы и ее влияние на развитие малого бизнеса в Республике Узбекистан // Вестник Томского государственного университета, Серия: Экономика, 2016, №2 (34). 5 doir keng ko‘lamdagi tarixiy,siyosiy, iqtisodiy hamda huquqiy sohalarga oid ko‘p sonli ilmiy tadqiqot ishlari to‘plandi 1 . Yaqin o‘tmishda faoliyat ko‘rsatgan tadbirkorlar, hunarmandlar va savdo-sotiq tarmoqlarining tajribalarini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir.Ish iqtisodiy islohotlar davrida ishlab chiqilgan xususiylashtirish bilan bog‘liq qonun-qoidalarni, mazkur soha bilan bog‘liq davlat huquqiy hujjatlarini tahlil qilgan holda xususiylashtirish sohasida to‘plangan tajribalar qator xorijiy adabiyotlarda ham tahlil qilingan. Tadqiq etilayotgan muammo doirasida A.Akimov, O.Reznikova, M.Laumulin, T.Kireev, T.Fink, L.Semina va boshqa iqtisodchilarning tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu kabi ilmiy tadqiqot ishlarida mualliflar iqtisodiy integratsiyalashuv sharoitida jahon hamjamiyatiga a’zo davlatlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi masalalariga alohida e’tibor qaratadilar 2 . Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Tadqiqot davomida ijtimoiy voqelikni bilish va o‘rganishning qiyosiy tahlil, uning ilmiylik, xolislik, tarixiylik rivojlanish tamoyillariga tayanildi. Shu bilan birga asosiy e’tibor yuz bergan voqealarning o‘zaro dialektik aloqadorligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida 1 Халлиев А.Г. Экономические, научно-технические и культурные связи независимого Узбекистана с Великобританией и США: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998; Зиямов Н.Ш. Роль Узбекистана в развитии межгосударственного, экономического и культурного сотрудничества стран Центральной Азии (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2002; Шарапова С.Ш. Многостороння дипломатия. Узбекистан: участие в универсальных, региональных и субрегиональных организациях, межгосударственных объединениях: Автореф. дисс. ... д-ра полит. наук. – Ташкент, 2006; Сайфуллаев Д.Б. Формирование и развитие дипломатии Узбекистана в период независимости: Автореф. дис ... д-ра филос. (PhD) по ист. наукам. – Ташкент, 2017.; Каримов Н.Г. Иностранные инвестиции в экономику Республики Узбе-кистан и их финансовое обеспечение. Автореф. дисс. ... канд. экон. наук. – Ташкент, 1998; Томас Марк. Инвестиционная политика и углубление международных экономических связей Республики Узбекистан (на примере узбекско-германских отношений). Автореф. дисс. ... канд. экон. наук. – Ташкент, 2000; Файзуллаев Дж.А. Современные тенденции привлечения и использования иностранных инвестиций в Республике Узбекистан. Дисс. канд. экон. наук. – М.: РГБ, 2003. 2 Акимов А. Россия и Центральная Азия: перспективы экономической интеграции // Восток, 1994, №4; Жуков С.В., Резникова О.Б. Центральная Азия в социально-экономических структурах современного мира. Научные доклады, №134. М: Московский общественный научный фонд, 2001; Морозов В.А. Зарубежный пыт поддержки малого предпринимательства // Российское предпринимательство, 2002, №8; Лаумулин М. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т. I. – Алматы: 2005; Киреев Т.Д. Внешня политика Турецкой Республики на современном этапе. М.: 2009; Семина Л.А. Инвестиционная привлекательность: теоретический аспект // Вестник Челябинского государственного университета, 2010, №14 (195), Серия: Экономика, Вып. 27; Майоров А.А. Мировой опыт финансирования инновационного малого бизнеса // Известия Оренбургского аграрного университета. Серия: Экономика и экономические науки, 2011; Финк Т.А. Малый и средний бизнес: зарубежный опыт развития // Молодой ученый, 2012, №4 ва б. 6 mavzuga milliy va umuminsoniy qadriyatlar, davlatimizning ta’lim sohasida amalga oshrayotgan siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda yondashildi. Tarixiy voqelikka baho berishning uch meyoriy o‘lchovi: o‘tmish, bugun va istiqbol tamoyillari o‘rtasidagi bog‘liqlik prinsiplariga amal qilindi. Tadqiqotning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyada O‘zbekistonning mustaqillik davri tarixini tadqiq etishda va o‘quv jarayonida foydalanish mumkin bo‘ladigan kichik va xususiy tadbirkorlik sohasiga jalb etilgan xorijiy sarmoyalarning roli va ahamiyati tarixiy va nazariy jihatdan asoslab berilgan nazariy-metodologik yondashuvlar ishlab chiqilgan. O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiylashtirish tarixiga oid uslubiy yondashuvlar va nazariy xulosalarni mukammallashtiradi hamda globallashuv sharoitida aholi bandligining davlat ichki xavfsizligi va iqtisodiy barqarorligi uchun muhim jihat ekanligi asoslab berilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi: Magistrlik dissertasiya ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. 7 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARI IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK MUNOSABATLARI HUQUQIY ASOSLARINING YARATILISHI 1.1 O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Hamisha avlodlar mehnati yaratgan va tabiat in’om etgan boyliklar mulk bo’lib kelgan. Mulk egasi bo’lish yoki bo’lmaslikka qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei, aniqrog’i ularning sotsial maqomi yuzaga keladi. Mulkiy munosabatlarga asoslanmagan iqtisodiyot bo’lishi mumkin emas. Ishlab chiqarish resurslari bironta mulk bo’lib harakatga keladi. Mulk egasi, ya’ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo’lib, mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo’ladi. Mulk ob’ekti tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar subyektiga to’la yoki qisman tegishli bo’lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi. Mulkiy munosabat, mulkning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatini qamrab oladi, ya’ni mulkiy ob’ektning sub’ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar iqtisodiy mazmunga ega bo’lib, mulkdorlar o’rtasida mahsulotlar, daromadlar, boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi 1 . Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilikning xar xil turlari mavjud. Shuning uchun ham hozirda bozor iqtisodiyotini ko’p ukladli iqtisodiyot deb atashadi. Bugungi kunda mulkchilik davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matbuot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, mehnatkashlarning uy xo’jaligi hamda shaxslarning yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy mulkni, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk, xususiy mulk va boshqa shakllarni o’z ichiga oladi. Davlat mulkini xususiylashtirish davlatning o‘z ixtiyoridagi ishlab chiqarish. vositalari, mol- mulk obyektlarini, korxonalar, uy-joy, transport vositalari, tabiat resurslari va boshqalarni davlat tasarrufidan chiqarishi va fuqarolar, jamoalar, 1 Зиядуллаев С. Экономичекие реформы в Узбекистане в действии. Т., 1994. С.10. 8 shuningdek, davlatga tegishli bo‘lmagan yuridik shaxslarga berishi yoki sotishi; davlat mulki asosida turli (aksiyali, xususiy, oilaviy, qo‘shma, aralash, korporativ) mulk shakllarini vujudga keltirish. Davlat mulkini xususiylashtirish davlat mulkini kelgusida shu mulk negizida xo‘jali k faoliyati yurituvchi va uning natijalari bo‘yicha to‘liq mulkiy mas’uliyatni zimmasiga oluvchi iqtisodiy subyektlarga turli shartlarda berish yoki sotish orqali amalga oshiriladi va mulk egasini o‘zgartirishni nazarda tutadi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkni bepul berish, korxonani imtiyozli shartlarda sotish, aksiyalarni sotish, korxonalarni ijaraga berish, mayda korxonalarni kim-oshdi savdosida sotish va b oshqa usullarda amalga oshiriladi. Tarixan Davlat mulkini xususiylashtirishning o‘z tabiatiga ko‘ra tamomila farq qiladigan bir qator ko ‘ rinishlari shakllandi 1 . Mulchilik o’zlashtirish borasidagi munosabat bo’lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat mulchilikning ajralmas unsurlaridir. Egalik qilish — mulkdorlik huduqini mulk egasi qo’lida saqlanib turishidir. Egalik sharoitida mulk bo’lgan boylik qisman o’zlashtirilada. Mulkka egalik saqlangan holda, uni amalda ishlatish o’zga qo’lida bo’ladi. Buning oqibatida mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni amalda ishlatuvchi o’zlashtiradi. Masalan, bino ijaraga berilganda egalik qilish mulkdor qo’lida qoladi va u mulkdan kelgan nafning faqat bir qismini ijara haki shaklida o’zlashtiradi, Boshqa qismni esa ijarachi o’zlashtiradi. Xullas, egalik qilish qisman, cheklangan o’zlashtirishni bildiradi. Foydalanish, ishlatish — mulk bo’lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo’llab, xo’jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Foydalanish yuz berganda boylik daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni so’ndirish uchun ishlatiladi. Mulkdor o’z mulkini o’zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish bir qo’lda bo’ladi, olingan natijani mulkdor tanho o’zi, boshqa bilan baham ko’rmagan holda o’zlashtiradi. 1 Ўзбекистонниинг энг янги тарихи // масъул муҳаррир т . ф . н ., доц . З . А . Саидбобоев , т . ф . н ., кат . и . х . Ш . М . Рахматуллаев . – Тошкент. – В 64. 9 Eglalik qilish va fovdalanish ajralganda mulk keltirgan naf ham taqsimlangan holda o’zlashtiriladi. Tasarruf etish - mulk bo’lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish, ya’ni mulkni sotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko’paytirish yoki uni yo’qotib yuborishdan iborat xatti-harakatlarni amalga oshira bilishdir. Mulkchilik munosabatga ega albatta, uning ob’ekti va sub’ekti bo’lishi shart. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) o’zlarining xossalari bilan bog’liq funksiyalarini mulkiy munosabatlarda to’liq bajarishida va uni bir mulkiy huquq subyektidan boshqasiga qonuniy ra vishda shaffof o’tishida optimal proporsiyali tuzilmaga ega mulk chilik shakllariga asoslangan samarali mulkchilik tizimining modeli muhim ahamiyatga ega. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo’lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog’liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim aha- miyat kasb etadi. Demak, mulkiy munosabatlar samarali bo’lishi uchun davlat mulkiy huquq subyektlari (MHS) uchun samarali bo’lgan mulkchilik tizimini, ayniqsa, hususiy mulkchilik tizimini, shakllantirishi zarur. Zero, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati- ning samaradorUgi mulkchilik tizimining samaradorligiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq, bunda hususiy mulkchilik tizimi esa xalq farovonligini va biznes samaras ini belgilaydi 1 . 1 Зиямов Н.Ш. Роль Узбекистана в развитии межгосударственного, экономического и культурного сотрудничества стран Центральной Азии (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. Ташкент, 2002 10 1-rasm. Mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli 1 Mulkchilik tizimining namunaviy funksional tuzilmasini 1- rasmda ko’rsatilganidek tasvirlash mumkin. Unga ko’ra, o’zaro uzviy bog’langan M - mulk bozorlari (mulk turlari bo’yicha tasniflanuvchi), V - mulk turlari bilan bog’liq professional xizmatlar (qiymatini baholash, riyeltorlik, kadastr, ekspertiza, brokerlik, dilerlik va shular kabi boshqa ifratuzilmaviy xizmatlar) bozorlari, S - mulkiy huquq subyektlari, ulaming barchasi faoliyatini tartibga solib turuvchi, R - regulyator kabi ushbu tuzilma tarkibiy qismlari fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshiradi. Bu modelda M, V, S, R elementlar orasidagi o’zaro bog’lanish chiziqlari ulami mulkiy munosabatlarda bo’lishini ko’rsatadi. Bunda mulkch ili k tizimi undagi barcha M, V, S, R elementlaming FHO bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion- huquqiy munosabatlami amalga oshirish faoliyati bilan harakatga keltiriladi. Mulkchilik tizimining samaradorligi mulkdorlaming huquq va majburiyatlari, mas’uliyat va manfaatlarini samarali amalga oshirilishi uchun mulkiy munosabatlar uchun davlat tomonidan yaratilgan qulay shart-sharoitlar va 1 Shoha’zamiy SH.SH. Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari.-T.:Iqtisod-moliya, 2015. – 460b 11R V MS mulkdorlik institutlari faolligi bilan belgilanadi. Bunda yaratilgan shart-sharoitlar sifatini risklar hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa omillaming kompleks ta’siri belgilaydi. Umuman olganda, bu shart-sharoitlar mulkdoming huquqiy havfsizligi va mulkchilik tizimi modelining samaradorligi kabi xossalari birikmasidan iborat integral (kompleks) tushuncha bo ’ lib, FHOlarga va ular bilan bog’liq xizmatlarga bo’lgan talab va taklifni obyektiv shakllantirilishiga xizmat qiladi. Mulkchilik tizimiga oid yuqorida aytilgan fikr-mulohazalaming ma’noga egaligi Ernando De Soto 1 tomonidan ham tasdiqlangan. Mulkdoming ijtimoiy va iqtisodiy manfaati uning mulk egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo’lib, uni risklar sharoitida qondirish bilan bog’liq xatti-harakati va fe’l-atvorining ijtimoiy-iqtisodiy motivatsiyasini yuzaga chiqaradi. Bunda risk — mulkiy munosa batlar jarayonida real mavjud bo’lgan noaniq va tasodifiy hollarning vujudga kelishi ehtimolini sifatiy-miqdoriy usullar yordamida ifodalab baholash shaklidir. Yuqorida aytilganlar asosida quyidagi ta’rif o’rinli: mulkchilik tizimi — jamiyatda o’rnatilgan mulkchilik shakllariga mos instru mental (FHO ma’nosida), institutsional va funksional tuzilmalarni va ular bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy- informatsion-huquqiy mu nosabatlar mexanizmini birlashtiruvchi yaxlit tizimli majmua. Uning faoliyati mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha davlat siyosati kontekstida MHSlari tomonidan harakatga keltiriladi Bunda davlatning siyosati mulkchilik tizimining sama radorligiga qulay mulkchilik munosabatlari muhitini yaratish asosida erishilishiga qaratiladi. Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o’sish va xalq farovonligi faqat samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi. Dunyoning har bir mamlakatida, jumladan, O’zbekistonda ham, mulkchilik tizimining faoliyati qonunlar bilan belgilanib tartibga solinadi. Bunda ta’kidlash 1 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире. /Пер. с англ. М.: ЗАО Ол и мп-Бизнес, 2001.272 с. 12 C zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli ulardagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllangan. Ko’rilgan mavzu doirasida umumiy xulosa tariqasida aytish mumkinki, zamonaviy mulk ko’p atributli (ko’p turli, ko’p qirrali, ko’p xossali, ko’p bozorli, ko’p tabiatli) va turli omillarga ta’sir- chan bo’lganligi sababli, uni fuqarolik huquqkrining obyektlari sifatida qabul qilish mumkin. Shu munosabat bilan, bunday mulkni va uning tushunchasini tizimli tadqiqot obyekti sifatida murakkab fenomen deb qarash mumkin. 1 Mulk - bu ham manfaat, ham mas’uliyatdir. Mulkchilik - bu mas’uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo’lishi uchun mulkdorning iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati-uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo’lib, xatti-harakat, fe’l-atvorni, iqtisodiy faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi. Ijtimoiy manfaat mulkning jamiyat subektlari uchun naflilik va qimmatlilik kategoriyalariga asoslangan subektiv sifatiy xulosa bilan ifodalanadi. Bunda shaxslarni mulk egasi bo’lish yoki bo’lmasligiga qarab, ularning jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy-yuridik mavqeyi, maqomi (statusi) vujudga keladi. Mulkiy munosabatlar - turli mulkchilik shakllariga asoslangan mulkchilik tizimida mulkiy huquq subektlari tomonidan amalga oshiriluvchi ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, informatsion aloqa(munosabat)lar majmuasi. Mulkiy tizim munosabatlar mulkdorlar va mulkdor bo’lmagan shaxslarning o’zaro manfaatli aloqalari mazmun-mohiyati va shakllarini ifodalaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishning turini va shaklini, mulkchilik tizimidagi faoliyat xarakterini, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modelini hamda bu shaxslaming ishlab chiqarish vositalari bilan bog’lanish, ishlab chiqarish omillari va mahsul(natija)laridan foydalanish shart-sharoitlarini belgilaydi. Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor faoliyati mazmunga ega bo’lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo’shimcha sifatida aytilsa, 1 Shoha ’ zamiy SH . SH . Mulk , qiymat va narxning nazariy asoslari .- T .: Iqtisod - moliya ,2015. 460 b , (38-40 b ) 13 mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va o’zlashtirish bilan bog’liq ijtimoiy- iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar bo’lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas’uliyat va javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy tizimni (IIHT) tizimli tadqiq etish va uning tizimli masalalari kompleks yechimi maqsadiga yo’naltirilgan ijtimoiy-iqtisodiy siste’mologiya (IIS) qoidalari mazkur IIHT tarkibiga kiruvchi, keltirilgan zamonaviy mulkchilik tizimini (uning atributlari - zamonaviy mulk, ne’mat, boylik va ular bilan bog’liq huquqlar sifatidagi fuqarolik huquqlarining obyektlari, uning qiymati, qimmati, narxi, nafligi, foydaligi, mulkiy huquq subyektlari, mulk bozorlari, mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori, mulkiy munosabatlar va bularning barchasi bilan bog’liq boshqa unsur va jihatlar - bilan birga) tizimli o’rganishning ilmiy-metodologik bazisi bo’lib xizmat qilishi mumkin degan xulosa o’rinli. Zero, bunday xulosa tizimli yondashuvni qo’llovchi IlSning keng imkoniyatlari uni obyekti bo’lmish IIHT mulkchilik tizimini ham qamrab olishi bilan bog’liq. Bunda IIS qoidalariga ko’ra, zamonaviy mulkchilik tizimi o’rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmum-mohiyatiga mos ravishda turli fanlaming intellektual ishlanmalarini samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish bilan bog’liq IIS hosilasi sifatidagi g’oya nazarda tutiladi. Mazkur kontekstga mos ravishda aytish mumkinki, ushbu g’oya IIS mazmuniga mos ravishda zamonaviy mulk va u bilan bog’liq mulkchilik tizimi (qisqacha aytilsa — mulk) to’g’risidagi multifan nazariyasini ma’noga ega ekanligi fikrini keltirib chiqaradi Shu bilan birga aytish mumkinki, bunday g’oyaning ma’noga egaligi fikrini mulk, ne’mat, boylik, uning qiymati, narxi va qimmatliligi, naf, foydalilik kategoriyalari to’g’risidagi qadimgi dunyo va o’tgan asrlar Yevropasi iqtisodiyot fani namoyondalari qarashlarining tahlili ham ko’rsatadi. Zero, bu namoyondalaming atomistik (o’sha davrlardagi sharoitlar bilan chegaralgan) qarashlari iqtosodiyot nazariyasi tarixiy rivojlanishining ilmiy bazisi va zamonaviy 14 mulkni tizimli o’rganish metodologiyasining boshlang’ich manbayi bo’lib xizmat qiladi. Lekin bunday qarashlaming alohida qo’llanilishga aoslangan yo’l zamonaviy mulkni tizimli tadqiq etish va tizimli masalalarini kompleks yechish uchun universal ilmiy-nazariy bazis bo’la olmaydi. Shunday qilib aytish mumkinki, zamonaviy mulkchilik tizimi kompleks o’rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli fanlarning intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo’llovchi IIS qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilishga asoslangan zamonaviy (turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko’rsatkich, bozorlar va funksiyalariga hamda qo’sh tabiatga ega ne’mat, boylik sifatidagi) mulk to £ g £ risidagi multifan g’oyasi ma’noga ega. Yuqorida aytilganlar quyidagi argumentlar bilan ham izohlanishi mumkin. Birinchidan: tarixiy retrospektiv tahlil asosida aytish mumkinki, iqtisodiyot fani doirasida mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to’g’risidagi har qanday nazariyaning amal qilish davri iqtisodiy amaliyotning uzluksiz rivojlanishi ta’sirida bo’lganligi sabab chegarlangan bo’ladi. Masalan, mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to’g’risidagi XIX asrdagi qarashlar hozirgi davrdagi mulkchilik tizimi va munosabatlari mazmun mohiyatiga to’liq mos kelavermaydi. Huddi shunday, hozirdagi nazariy xulosalar uzoq kelajakda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hodisa va jarayonlar uchun o’ta cheklangan yoki tarixiy-retrospektiv ahamiyatga ega bo’ladi Vaholanki, zamonaviy nazariyalar ham vaqt o’tishi bilan turli rivojlanish omillari ta’sirida takomillashib boradi. Demak, ertami yoki kechmi mavjud qarash va nazariyalar o’rnini takomillashganroq g’oya va nazariyalar egallashi ehtimoldan holi emas. Ikkinchidan: XXI asr boshlarida zamonaviy mulk va uning atributlarini kompleks ravishda tizimli tadqiq etish hamda qiymatni baholash va boshqarish bilan bog’liq muammolar borasida iqtisodiyot fanining navbatdagi inqirozi muqarrarligi to’g’risidagi hozirgi zamon nufuzli iqtisodchi olimlarining fikri o’z tasdig’ini topdi. Zero, bu inqiroz 2008 yilda kuchaygan va asorati hozirgacha 15 davom etayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi (JMII) sabab va saboqlari sharoitlarida ayniqsa, alohida namoyon bo’ldi. Aynan shu sharoitlarda zamonaviy iqtisodiyot nazariyasining liberalizm va uzluksiz ravishda mulk bozor qiymati (narxi) o’sishini nima bo’lsa ham ta’minlash postulatlari zaif ekanligi yaqqol ko’rindi. Chunki, aynan shu postulatlar asosida jahon moliya bozorining barcha segmentlarida “domino” effektiga o’hshab vujudga kelgan turli real mulk(aktiv)lar bo’yicha “puffaklar” fenomeni JMIIning bosh sababchilaridan biriga aylandi. Afsuski, hozirda ham bu fenomen muammosini bartaraf etish o’z yechimini topmagani ertami yoki kechmi navbatdagi global inqirozning davriy sodir bo’lishi havfi mavjudligini bildiradi. Uchinchidan: jamiyat, huquq, siyosat va iqtisodiyot sohalari amaliyotlarining o’zaro uyg £ unlikda tez sur’atlar bilan takomil lashib borishi mulk (mulk huquqlari), ne’mat (boylik) nazariyasini hamda u bilan bog’liq qiymat, narx, qimmat, naf nazariyalarini ham mos ravishda o’zaro bog’liqlikda takomillashib borishini, umuman olgan, zamonaviy mulkiy munosabatlarda bu kategoriyalar mazmun- mohiyatini bir birga bog’liqlikda kompleks ravishda ochib berish imkonini beruvchi yangicha qarashni, taqozo etadi. Bunda inson sivilizatsiyasining ushbu sohalar uyg’unlashuvi doirasidagi mulkiy munosabatlar tajribasini yillar davomida boyishi, bunda mulkdorlaming qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari, ehtiyojlari ortib, manfaatlari tobora o’sib, ularning xaq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta’minlanib borishi muhim omillar sifatida qaraladi. To’rtinchidan: zamonaviy mulkchilik tizimi turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko’rsatkich, bozorlar va funksiyalarga hamda qo’sh tabiatga ega zamonaviy mulkning mazmun mohiyatiga mos ravishda shakllangan. Zamonaviy mulk hozirda o’z mulkdori (NM) uchun iqtisodiy ta’minlangan, yuridik konstruksiyaga ega nafli ne’mat (N) sifatida namoyon bo’lgan va o’zida turli axborotni mujassamlashtiruvchi murakkab substansiya mazmunida qabul qilingan. Bunda mulkdor (NM) instinktiv nafs omili yetakchiligida sotsiumda ongli ravishda nafli (o’zi uchun manfaatli, foydali) faoliyat hisobiga hayot ko’radi va mulkiy 16 munosabatlar subyekti hisoblanadi. Zero, falsafiy nuqtayi nazardan, yorug’ dunyoda maqsadli orzu-havassiz, nafli ne’mat xohish-istagisiz mulkdor insonning o’zi bo’lmagan! Chunki, bu dunyoning jonli va jonsiz materiyasi benafs yaratilmagan, ularning nafsi bir-biriga bog’liq yaratilgan! Inson nafsi nazariga vaqtinchalik tushmagan yoki undan yiroq ne’mat mulkdor nafi uchun mazmunga ega bo’lmagan hech qanday qimmatga ega bo’lmagan materiyaligicha qoladi. Bunday materiya faqat inson nafsiga asoslangan nafli (qiymat, narx, qimmat kategoriyalariga asoslangandgina) mulkiy munosabatlar mavjud bo’lganidagina ma’noga ega bo’ladi. Demak, mulkdor o’zining nafsiga va manfaatiga mos qiymatli va narxli ne’matga ega (mulkdor) bo’ladi degan prinsip (tamoyil) o’rinli. Bu tamoyil negizida o’z-o’zidan mulkdorning manfaatli nafsi va unga mos manfaat beruvchi boylik sifatidagi ne’mat(mulkiy huquq)ni o’zaro ekvivalent kategoriyalar deb qabul qilishimiz mumkin bo’ladi. Zero, bunda boylikning qimmati, qiymati va narxisiz manfaatni o’lchab bo’lmaydi. Ushbu hayotiy-falsaliy aksiomaga ko’ra, ne’mat (qimmat, qiymat va narxga ega mulkiy huquqlar sifatidagi boylik), huquqiy va iqtisodiy ta’minoti vujudga kelishining umumiy manbayi NM bo’lsada, lekin bulaming barchasini umumiy sababchisi nafs va unga mos manfaatlami hajmini ifodalovchi qiymat, narx va qimmat kategoriyalaridir. Shu munosabat bilan, zamonaviy mulk fuqarolik huquqlar obyektlari (FHO) sifatida mulkiy munosabatlarni ta’minlovchi mulkchilik tizimining mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori (MQBXB) va mulk bozori (MB) obyektlari bo’ladi. Boshqacha qilib aytilsa, zamonaviy mulk kapital, tovar va ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion- huquqiy munosabatlar vositasi sifatida namoyon bo’luvchi turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa s ko’rsatkich, bozorlar va funksiyalarga hamda qo’sh tabiatga ega murakkab dinamik substansiya. Beshinchidan: jahondagi zamonaviy mulkchilik tizimi modellari uning tarkibiy qismlarining o’zaro o’zviy bog’liqlikda yaxlit murakkab dinamik tizim sifatida yuqori darajada tashkillashgan faoliyatini taqozo etmoqda. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo’lgan mulkdorlik institutlari, ularning 17 mulkiy (kompleks ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy) munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog’liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining samaradorligi mulkchilik tizimining samaradorligiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq, bunda xususiy mulkchilik tizimi esa biznes faolligi samarasini belgilaydi. Bulaming barchasi Ernando De Soto 1 xulosalarida o’z aksini topgan. Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o’sish va xalq farovonligi faqat ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy sohalari uyg’unligi (integratsiyasi)ni samarali mujassamlashtiruvchi mulkchilik tizimi shart sharoitlarida erishiladi. Zamonaviy mulkchilik tizimining kompleks o’rganilishi maqsadida turli xil va shakllardagi xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko’rsatkich, bozorlar va funksiyalaiga hamda qo’sh tabiatga ega zamonaviy mulkni va u bilan bog’liq ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, informatsion mulkiy munosabatlarni kompleks tarzda tizimli tadqiq etish imkonini beruvchi ko’p o’lchamli fanlararo fazoviy yangi shaklga o’tishning zaruriy muhimligi to’liq idrok etilishi tabiiydir. Bunday shaklning hozirgi zamondagi asoslari yetarlicha ishlab chiqilgan, kelajak uchun oqibatlari ijobiy va samarali deb baholanishi mumkin. Zero, bunday yangi shakl, IIS qoidalariga ko’ra, zamonaviy mulk (mulkchilik tizimi) mazmun-mohiyatiga mos fanlaming yaxlit ijtimoiy-iqtisodiy- informatsion-huquqiy fazosi bo’lib, bundagi fanlar ularga mos sohalarga xos bo’lgan omillar, munosabatlar, hodisalar, jarayonlami va ularning o’zaro bog’liqliklarini tizimli o’rganadi. Bunday fazo ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli fanlaming intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo’llovchi IIS qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish g’oyasiga asoslanuvchi zamonaviy mulk to’g’risidagi multifan nazariyasini maqsadga muvofiqligini bildiradi. Ushbu nazariya IIS qoidalariga asoslangan holda zamonaviy mulkning tabiatiga mos ravishda keng ma’noda 1 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире./Пер. с англ.- М .: ЗАО Олимп - Бизнес 2001 - 272 с . 18 garmonizatsiyalashtirilgan ijtimoiy yo’nalgan jamiyat, iqtisodiyot va huquq) fanlarga, tabiiy va texnik fanlarning tegishli bo’limlariga ayniqsa, matematik apparatni va statistikaga asoslanadi. 1.2. O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari Bizga ma’lumki, jamiyatda istalgan tizimni faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi mavjuddir. Huddi shunday mulkchilik tizimining ham faoliyat muxanizmini belgilovchi va tartibga solib turuvchi me’yoriy-huquqiy bazasi mavjud. O’zbekiston Respublikasida mulkchilik tizimi va undagi munosabatlar, bozor infratuzilmasi, baholash va rieltorlik faoliyatlari rivojiga ham katta ahamiyat berilgan. Masalan “O’zbekiston Respublikasi 2009-2015-yillar davrida baholash faoliyatini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari” nomli dastur choralari hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 24 apreldagi “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini va ularning mas’uliyatini oshirish to’g’risida”gi № 843-sonli Qarori talablariga mos ravishda ishlab chiqilib amalga oshiriliyotgani fikrimizning yaqqol isboti desak mubolag’a bo’lmaydi. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi ro’lni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u “huquqiy” kategoriya sifatida qoladi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysunuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab 19 chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari egalik qilish, tasarruf etish, foydalanish huquqi iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Huquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi. Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi» deb alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar mobaynida respublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki deb atalgan, aslida esa, davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik qilib keldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub’yekti sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida bu mulkka «hech kimniki», «davlatniki», «birovning mulki», deb qarashlarining shakllanishiga olib keldi. 20 Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog’i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko’ra, O’zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif berildi: Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, aksiyali jamiyatlarga, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirildi. Xususiylashtirish fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob’yektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir. Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashiirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko’zda tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo’yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini auksionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k. Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish; 21 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish. Bu sanab o’tilgan usullarni amalga oshirishning aniq shakllarini 3-rasm orqali ifodalash mumkin. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ko’rsatib o’tilgan yo’llari hamda usullaridan qaysi birini tanlash undan kutilgan maqsadga bog’liq. Masalan, Rossiyada davlat mulkini vaucher orqali bepul taqsimlash usuli qo’llanildi. Bundan ommaviy xususiylashtirishdan ko’zlangan maqsad qisqa muddat ichida cheklar bozorini joriy etish hisobiga mulkdorlarning g’oyat keng qatlamini vujudga keltirishdan iborat edi. Agar tadbirkorlikni rag’batlantirish ko’zda tutilsa, xususiylashtirish tanlab olingan ozchilik o’rtasida o’tkaziladi. Agar xususiylashtirish chetdan kapitalning kirib kelishiga, yo’l ochishi zarur bo’lsa, davlat mulkini xorijiy tadbirkorlarga berish shaklida amalga oshiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishda ayrim usullarga ustuvorlik berish boshqa usullarni qo’llashni rad etmaydi, aksincha, ularni ham qo’llash zarurligini bildirdi. Masalan, korxona jamoasiga ustunlik berilib, davlat mulkini aksiyalashtirish, bu aksiyalarni sotib olishda shu jamoadan tashqari kishilar va chet el kapitalining ishtirok etishi ham bo’lishi mumkin. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish sharoitga qarab pulli, pulsiz yoki imtiyozli tarzda o’tkazildi. O’z shakli va usulidan qat’i nazar bu tadbir xilma-xil mulkchilikni vujudga keltirishni ta’minlaydi, chunki davlat mulki hisobidan nodavlat mulkining barcha shakllari va turlari rivojlandi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek qo’yib, jamiyatda faollik ko’rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusaga keng yo’l va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning davlat zimmasidan soqit qilish yo’llaridan biri bo’lib, davlat mulkini ma’lum darajada haqiqiy egalari - fuqarolarga berish demakdir. Ko’pincha xususiylashtirish - bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb talqin qilinadi. 22 Aslida mamlakatning barcha aholisiga davlat mulkini bo’lib berib bo’lmaydi, bunda aholining hammasi mulkka ega bo’lib, ishlab chiqarishni tashkil etish, uni boshqarish ishlab chiqarish hamda mahsulotni ayirboshlash kabi mashaqqatli ishlarni o’z zimmasiga olavermaydi. Xususiylashtirish natijasida aholi orasida ijtimoiy jihatdan tabaqalanish yuz beradi va kishilarning bajargan ishiga qarab oladigan haqi turlicha bo’lib, aholining daromadlarida ham tabaqalanish yuz beradi. Kishilar turli sohalarda, masalan, biznesda turli shakllardagi mulkka ega bo’lib, aksiua sotib olish va korxona mulkida o’z hissalarini oshirib borishga harakat qiladilar. Xususiylashtirishni amalga oshirish uchun davlat mulkini xususiylashtirishning keng ko’lami dasturini ishlab chiqarish zarur. 23 3-rasm. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari 1 Davlat mulkini uning tasarrufidan chiqansh jarayonida, avvalombor, xususiylashtirish yo’li bilan yaxshi iqtisodiy natijalarga erishgan mamlakatlar tajribasidan to’laroq foydalanish va ular yo’l qo’ygan xatolar takrorlanmasligi kerakki, bu bilan bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi mumkin. 1 T.Jo’rayev, D.Tojiboyeva “Iqtisodiyot nazariyasi” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2012yil 24 Huquqiy jihatdan xususiylashtirilgan barcha korxonalarga erkin iqtisodiy xo’jalik yuritish huquqi berilishi va davlat sektori bilan teng imkoniyatlarga ega bo’lishi kerak. Davlat sektoriga nisbatan bu korxonalarga soliqlarni birmuncha kamaytirish va ayrimlarini ma’lum muddatga soliqdan ozod qilish zarur. Xususiylashtirish orqali korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, ma’lum jamoa va shaxslarga sotilgandan keyin faoliyatlarini bozorning shafqatsiz raqobat qonunlari asosida tashkil etdi. Bozor korxonalarining yashovchanligini va ularni doimo raqobat kurashida o’z manfaatlarini himoya qilishga majbur etadi. Mabodo korxona raqobat kurashiga dosh berolmay sinsa, oldingi davrdagidek davlat byudjetidan mablag’ hisobiga uni saqlab qolish hollariga xususiylashtirish orqali barham berildi. Xususiylashtirish mulkning bir shaklidan ikkinchi shakliga o’tishni aks ettirmasligi kerak, balki xususiylashtirish oldiga qo’yilgan vazifa katta bo’lib, ya’ni xususiylashtirish orqali avvalo barcha sohani o’z qaramog’ida turli uslublar orqali birlashtirib turgan davlat hukmronligini iqtisoddan ajralish uchun bir qanchatadbirlarni ishlab chiqish kerak bo’ldi. Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga, uning yangi bosqichiga o’tishiga bo’lgan talabidan kelib chiqadigan bir jarayondir. Xususiylashtirishning rivojlanishini ta’minlaydigan muhim omillardan biri – bu ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning ishlab chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligidir. Davlat mulkini xususiylaslitirish natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi ishbilamionlar, aholining faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan hamda mulk shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo’lib qolmay, balki o’rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. Davlat mulkini xususiylaslitirish siyosati mamlakatning o’ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf- odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko’zda tutdi. 25 Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo’nalishlari bu ijara munosabatlarini rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu jarayon ma’lum tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik asosida, oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga oshirilib, u mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur yetkazmasligi, shu bilan birga iste’molchilar manfaatlariga ham zid bo’lmasligi zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyadan samarali foydalanish, tovar ishlab chiqarishni ko’paytirish hisobiga bozorda narxlarning pasayishiga erishish yo’li bilan aholining moddiy farovonligning oshishiga erishish talab etildi. Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiyiashtirish jarayonining o’ziga xos jihati – bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiyiashtirish hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo, mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o’z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Yengil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko’proq ijra korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aksionerlik 26 jamiyatlariga aylantirildi. Aksiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo’jaligining iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o’ynaydigan ayrim sektotlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag’ bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog’i davlatga qarashli bo’lmagan sektorga to’g’ri keldi. Uy-joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi. Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga to’g’ri keldi. Bu bosqichda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aksiyalari respublika qimmatbaho qog’ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg’in tashkil qilindi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko’chmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag’larini o’ziga jalb qilib, ularning bozorga taziqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag’larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab 27 chiqaruvchilar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi. Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’yektlar ro’yxatiga kirmagan barcha ob’yekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi. Xususiyiashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investisiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilikning yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi. O’zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiyiashtirish jarayonlarining so’nggi- beshinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni bilan bog’liq. Iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiyiashtirish jarayonini jadallashtirish, shuningdek, mazkur korxonalarni modernizasiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to’g’ridan-to’g’ri investisiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob’yektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining boshlang’ich narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat, iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli ob’yektlarni nol darajadagi xarid qiymati bo’yicha tanlov asosida investisiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi. 28 Keyingi yillarda mamlakatimizdagi xususiylashtirish jarayonlarida xorijiy investorlarning ishtirokiga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, 2005 yilning 11 aprelida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «To’g’ridan- to’g’ri xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni buning yaqqol dalilidir. Mazkur Farmonga binoan, 2005 yilning 1 iyulidan boshlab to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etadigan korxonalar quyidagi soliq va majburiy ajratmalarni to’lashdan ozod etildi: -asosiy faoliyati bo’yicha daromad (foyda) solig’i; -mulk solig’i; -obodonlashtirish solig’i; - ekologiya solig’i; - mikrofirma va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq; - Respublika yo’l jamg’armasiga ajratma. Xorijiy investisiyalar uchun bunday imtiyozlarning belgilanishi, shubhasiz, yaqin yillar davomida mamlakatimizdagi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish hamda xususiyiashtirish jarayonlarida ular ishtirokining yanada kengayishi va buning natijasida, mazkur jarayonlar samaradorligining sezilarli darajada oshishiga olib keldi. Respublikada xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini berdi. Xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uy-joylarning o’z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida, aholining ko’proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlashning turli xil dasturlari byudjet mablag’lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o’z yordamchi xo’jaligi uchun chek yerlar olishi kabilarda ifodalandi. O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi uning navbatdagi muhim xususiyatidir. Pulni to’lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob’yektlarni xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog’liq salbiy holatlar bartaraf 29 etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan asosiysi, avvalo, tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning moliyaviy manbalari paydo bo’ladi, bozor infrastrukturasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash dasturini ro’yobga chiqarish uchun mablag’lar jamlandi. Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo’li orqali ularning mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan olinadigan mablag’lar shu korxonaning o’zini qo’llab-quvvatlashga, yangi raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflandi. Navbatdagi muhim xususiyat - respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog’ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta’minlandi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infrastruktura ob’yektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki, fermalar, bog’lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiyiashtirish, hamda soliq to’lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir. Ijtimoiy kafolatlar iste’mol savatining eng kam miqdorini kuzatib borish, eng kam ish haqini, daromad solig’ini tartibga solish kabilarni ham o’z ichiga oladi. Ijtimoiy muhofazalash davlatning barcha mulkdorlar hissadorlar, xususiylashtirilgan uy-joylaming, sotib olingan texnika, avtotransport vositalarining, yer maydonlari, xususiylashtirilgan fermalar va boshqa vositalarning egalarining huquqlarini himoya qilishda o’z ifodasini topdi. 30 II BOB . XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONINING MAMLAKAT IQTISODIY HAYOTIDA TUTGAN O’RNI 2.1. Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati O’zbеkistоn Rеspublikаsining Dаvlаt mulk vа tаdbirkоrlikni qo’llаb- quvvаtlаsh qo’mitаsi mаmlаkаtimiz хukumаti bilаn birgаlikdа хususiylаshtirishning strаtеgiyasi vа tаktikаsini bеlgilb chiqdi. Хususiylаshtirishning iqtisоdiy mоhiyati mulkkа еgаlik хuquqiy dаvlаtdаn yangitdаn tiklаnаyotgаn turli mulkchilik shаkllаridаn kоrхоnаlаr, muаssаsаlаr vа аyrim shахslаrgа еgаlik qilish huquqini bеlgilаnishini, hаmdа dаvlаt tоmоnidаn хususiy sеktоrlаrgа dаvlаtning хizmаt ko’rsаtishini chеklаnishi yoki хususiy tаshаbbuskоrliklаri uchun kеng–kеng imkоniyatlаr bеrilishi, ijtimоiy хimоyalаshni kаfоlаtlаshni kuchаytirish vа bоshqаlаr, umumаn, dаvlаtgа tеgishli bo’lmаgаn nоdаvlаt sеktоrlаrning mеhnаt fаоliyatlаridа qаtnshuvini qisqаrtirish, ilgаri dаvlаtgа qаrаshli bo’lmаgаn, хususiy sеktоrlаrni, tаdbirkоrlik fаоliyatlаrini rivоjlаntirishdа suniy rаvishdа chеklаb kеlgаn yuridik vа tаshkiliy to’siqlаrning qаtьiy qisqаrtirilishi vа bоshqаlаr bilаn izоhlаsh mumkin. H оzirgi dаvrgаchа dаvlаtgа tеgishli bo’lmаgаn nоdаvlаt sеktоrlаrini bаrpо еtish ko’prоq dаvlаt mulkini uning tаsаrrufidаn chiqаrish vа хususiylаshtirish хisоbigа аmаlgа оshirilib kеlinmоqdа. «Dаvlаt – Хususiylаshtiruvchi - Dаvlаt tаshkilоtlаri» uchligigа birlаshuvchi sеktоrlаr I blоkni tаshkil еtаdi. Ushbu blоk хususiylаshtirish jаrаyonimuhitining bоzоr ishlаb chiqаrish аspеktini ifоdа еtаdi. Оdаmlаrning аsrlаr mоbаynidа misqоllаb tеrib to’plаgаn mоddiy vа mа’nаviy bоyliklаrini bir to’pоlоn bilаn dаvlаt mulkigа, оdаmlаrni еsа mеhnаt vоsitаsigа, ishlаb chiqаruvchi kuchlаrgа аylаntirib qo’ydi. Hаr bir kishining o’z yarаtuvchilik qоbiliyatini ko’rsаtа оlish, tаdbirkоrlik vа хususiy mulkni rivоjlаntirish аsоsidа mеhnаtgа munоsаbаtini tubdаn o’zgаrtirish, kishilаr оngidа o’rnаshib qоlgаn bоqimаndаlik illаtlаrigа bаrhаm bеrish аnchа vаqt tаlаb еtmоqdа 1 . 1 . Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3-китоб. Миллий истиқлол даври. Т.Шарқ., 2000. 329-б. 31 Mаnа еndi insоn hаq-huquqlаri to’lа tiklаngаn vа hаr tоmоnlаmа kаfоlаtlаngаn jаmiyat qurаyotgаn bir pаytimizdа yaqin o’tmishimiz аsоrаtlаridаn qutilish bаrоbаridа mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotidа yangichа аmаliyotlаr hаyotgа tаdbiq еtib bоrilmоqdа. Dаvlаtimiz o’z mustаqilligigа еrishgаch bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn huquqiy dаvlаt, dеmоkrаtik, аdоlаtli jаmiyat qurishgа kirishdi. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Birinchi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv o’zining “O’zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа” nоmli kitоbidа kеltirib o’tgаnidеk, “Mulkchilik mаsаlаsini hаl qilish bоzоrni vujudgа kеltirishgа qаrаtilgаn butun tаdbirlаr tizimining tаmаl tоshi bo’lib хizmаt qilаdi. Хuddi shu mаsаlаni hаl qilish bilаn yangi jаmiyat, yangi iqtisоdiy munоsаbаtlаr pоydеvоrigа birinchi g’isht qo’yildi.” 1 Dаrhаqiqаt, kеyingi yillаr dаvоmidа аmаlgа оshirilgаn ishlаrni tаhlil qilib, shuni аytish mumkinki, O’zbеkistоndа mulkchilik huquqi iqtisоdiy o’zgаrishlаrning аsоsini tаshkil qilаdi. Shuning uchun hаm O’zbеkistоndа mulkdоr huquqi qоnun bilаn tаn оlindi vа himоya qilinmоqdа. O’zbеkistоndа bоzоr munоsаbаtlаrini rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn iqtisоdiyotning аsоsini turli shаkllаrdаgi mulkchilik tаshkil еtishi O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstituцiyasidа аniq bеlgilаb bеrilgаn. 2 Yuqоridа kеltirilgаn misоllаrdаn mа’lumki, хususiylаshtirish jаrаyoni tаbiiy rаvishdа jаmiyatdа mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirigа оlib kеldi. Bu bоrаdа kichik vа хususiy tаdbirkоrlikni rivоjlаntirish mulkdоrlаrni vujudgа kеltirishdа muhim аhаmiyat kаsb еtаdi. Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr tаjribаsi shuni ko’rsаtаdiki, mulkkа еgаlik vа хususiy mulkning chеgаrаsi bo’lmаsligi kеrаk. Ya’ni shахsiy bоylikni ko’pаytirish qаndаydir qоlip yoki miqdоrdа bo’lishini dаvlаt bеlgilаb qo’ymаsligi, аksinchа, u mаmlаkаtdа hаmmаning hаr qаndаy vаziyatdа bоy bo’lishini tа’minlаsh аsоsidа аlоhidа ijtimоiy muhоfаzаgа muhtоj оdаmlаr turmush dаrаjаsini оshirish yo’lidаn bоrmоg’i lоzim. Bungа аyrim siyosаtshunоslаr dunyoning turli mаmlаkаtlаridа o’z kоrхоnаsi filliаllаrini qurib, jаhоn bоzоrini 1 . Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон,1995. 58-б. 2 . O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.:“O’zbekiston”. 2014. 32 еgаllаb оlgаn yirik kоrpоrаtsiya vа firmаlаr rаhbаrlаri fаоliyatini vа kаttа miqdоrdаgi jаmg’аrmаlаrini misоl qilib ko’rsаtishаdi. Birоq, O’zbеkistоn hukumаti butunlаy yangi tipdаgi jаmiyatni shаkllаntirishdа hаr qаndаy tаyyor аndоzаlаrgа sig’inmаydi. Jаhоn tаjribаlаri vа milliy еhtiyojlаrni uyg’unlаshtirgаn hоldа mаvjud hоdisаlаrgа o’zigа хоs yondоshаdi. Jumlаdаn, mulkchilikkа munоsаbаtdа hаm uning o’zigа хоs usuli bоr. Mаsаlаn, O’zbеkistоn Rеspublikаsining Birinchi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv: “Dаvlаt jаmiyatning kеskin tаbаqаlаnishigа –оshib-tоshib kеtgаn bоylаri-u kаmbаg’аl- qаshshоqlаrgа bo’linib kеtishigа yo’l qo’ymаsligi kеrаk”.-dеgаn 1 vа mаzkur yondоshuvning mаzmun mоhiyatini tushuntirib bеrgаn еdi. Аlbаttа, O’zbеkistоn strаtеgiya jihаtdаn jаhоn tаjribаlаri еng ilg’оr nаmunаlаrdаn kеng fоydаlаndi. Birоq uni o’z milliy хususiyatlаri vа turmush tаrzigа mоs tаrzdа аmаlgа оshirdi. Bu, аyniqsа mаmlаkаtdа tub iqtisоdiy islоhоtlаrni, jumlаdаn, еrkin bоzоr siyosаtini аmаlgа оshirishdа ko’zgа yaqqоl tаshlаndi. Nаtijаdа dаvlаt mulkini хususiylаshtirish vа yangi iqtisоdiy tizimni jоriy еtish bоrаsidаgi O’zbеkistоn yo’li jаhоn jаmоаtchiligi tоmоnidаn kеng qo’llаb- quvvаtlаndi. Buni quyidаgilаrdа ko’rishimiz mumkin: Birinchidаn, uzоq yillаrgа mo’ljаllаngаn, dаsturiy аhаmiyatgа mоlik mаqsаdlаr dаvlаt strаtеgiyasi dаrаjаsigа ko’tаrilgаni bilаn, kundаlik tаlаblаr, hаyot еhtiyojlаri yoki vаqtinchаlik hоlаtlаrdа tаktikаning o’zgаrib turishi tаbiiy hоl. Mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn iqtisоdiy islоhоtlаr, mаvjud siyosiy, huquqiy, mа’nаviy-ахlоqiy nuqtаi nаzаridаn hаyotiydir. Chunki, o’tish dаvridа qоnunchiligimizning hаli to’lа shаkllаnmаgаnligi, аyrim hоllаrdа еsа mаvjud qоnunlаrgа hаm hаli bo’ysunib yashаshgа оdаtlаnmаgаnimiz, bа’zаn хudbinlik vа mаnfааtpаrаstlikning аvj оlib kеtishi nаtijаsidа turli хildаgi suiistе’mоlliklаr yuz bеrdi. Nаtijаdа fоydаni yashirish, sоliqdаn qоchish vа bоshqа ko’zbo’yamаchiliklаr, nаyrаnglаr tufаyli kimlаrdir оrtiqchа bоyib kеtib, kimlаrdir qаshshоqlаshib qоlishi mumkin bo’ldi. 1 Каримов И.А. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон,1995. 61-б. 33 Аnа shundаy pаytdа Dаvlаt qоnun ustuvоrligini tа’minlаshdа, аhоli turli tаbаqаsining turmush tаrzidа muvоzаnаtni sаqlаb turishdа muhim rоl o’ynаydi. Ikkinchidаn, dаvlаt аdоlаt g’оyasigа qаttiq suyanаdi vа insоn hаq huquqlаrin butun chоrаlаr bilаn himоya qilish yo’lidаn sоbitqаdаmlik bilаn bоrmоqdа. Аhоlini turli bo’hrоnlаrdаn аsrаb qоlish, uni ijtimоiy muhоfаzаlаsh, tаbаqаlаrgа bo’linmаsligi, yashаsh huquqi kаbi Оliy qоidаni muqаddаs tutish-uning insоnpаrvаrlik siyosаtining bоsh mаzmuni. Uchinchidаn, O’zbеkistоn yo’li оldin dunyo minbаrlаridаn turib е’lоn qilingаn, jаhоn jаmоаtchiligi tоmоnidаn tаn оlingаn mаmlаkаtimiz uchun хоs tub islоhоtlаrning mаshhur bеsh tаmоyilidаn biri-o’tish dаvridа dаvlаtning bоsh islоhоtchi bo’lib turishi kеrаkligi kаbi qоidа hаyot tаlаbigа аynаn mоs kеlgаnligidir 1 . Bir qаrаshdа bizgа хususiylаshtirish jаrаyoni sоf iqtisоdiy hоdisа bo’lib ko’rinаdi. Хususiylаshtirish dеgаndа ko’nglimizdа mоddiy nе’mаt, mоddiy mаnfааtdоrlik, mulkkа еgаlik qilish хоhish-istаgi pаydо bo’lаdi. Ko’z o’ngimizdа u yoki bu tаrzdаgi, ko’p yo оz miqdоrdаgi mulk gаvdаlаnаdi. O’zbеkistоndа хususiylаshtirish hukumаt rаhnаmоligidа nаfаqаt iqtisоdiy, bаlki huquqiy vа mа’nаviy hоdisаgа аylаntirildi. Аyni pаytdа u оngimiz vа tаfаkkurimizdа yuz bеrаyotgаn jiddiy o’zgаrish sifаtidа tаn оlindi. Chunki u bizning fikrlаrimiz vа оngimizdа o’zgаrish yasаdi. Insоn hаq-huquqlаrini tоbоrа chuqurlаshtirdi, uning turmush tаrzigа yangi mаzmun оlib kirdi. Nаtijаdа jаmiyat hаm, оdаmlаr hаm sifаt jihаtdаn tubdаn o’zgаrdi, uning mа’nаviy qiyofаsi аnchа tiniqlаshdi. Tub islоhоtlаr O’zbеkistоndа tаbiаtigа ko’rа sоf siyosiy, huquqiy yoki iqtisоdiy mоhiyatini yo’qоtmаgаn hоldа mа’nаviy, ruhiy-ахlоqiy qаdriyat dаrаjаsigа ko’tаrilgаnligi sаbаbli mаmlаkаtning hаm, bаrchа fuqаrоlаrning hаm hаyotidа mukаmmаl, еtuk hоdisа sifаtidа iz qоldirmоqdа. Iqtisоdiy islоhоtlаrning mа’nаviy mаzmuni tоbоrа chuqurlаshmоqdа. 1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3-китоб. Миллий истиқлол даври. Т.Шарқ., 2000. 330-б. 34 Mustаqillik yillаridа iqtisоdiy islоhоtlаr hаqidа gаpirаr еkаnmiz, yuz bеrgаn instituцiоnаl o’zgаrishlаr hаqidа hаm qisqvchv to’хtаsh o’rinlidir. 1991-1996 yillаr mоbаynidа iqtisоdiy islоhоtlаrning bаrchа yo’nаlishlаridа sаlmоqli instituцiоnаl o’zgаrishlаr sоdir bo’ldi. Хususаn turаrjоylаr, sаvdо, хizmаt ko’rsаtish sоhаsi, mаtlubоt jаmiyati оb’еktlаri vа turli tаrmоqlаrning mаydа kоrхоnаlаrini хususiylаshtirish аmаldа tugаllаndi. O’rtа vа yirik kоrхоnаlаrni dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish vа хususiylаshtirish jаrаyoni fаоl bоshlаb yubоrildi. 1996 yil 12 mаrtdа tаdbirkоrlikni rivоjlаntirish, qo’llаb-quvvаtlаsh mаqsаdidа, shu jumlаdаn, individuаl mеhnаt fаоliyati bilаn bаnd bo’lgаn jismоniy shахslаrni hаm hisоbgа оlib bоrish, ulаrning mаnfааtlаrini himоya qilish, ishlаrini tаshkil еtishdа yordаm ko’rsаtish vаzifаsini o’z zimmаsigа оlgаn tоvаr ishlаb chiqаruvchilаr vа tаdbirkоrlаrning Rеspublikа Pаlаtаsi tаshkil qilindi. Jismоniy shахslаrning o’z sаrmоyasi nеgizidа 85 mingdаn ko’prоq хususiy vа kichik kоrхоnаlаr tаshkil еtildi. Ulаrgа umumiy sаhni 793,5 ming kvаdrаt-mеtr bo’lgаn 3768 tа fоydаlаnilmаyotgаn vа kаm fоydаlаnilаyotgаn хоnаlаr ijаrаgа bеrildi; umumiy sаhni 104,5 kvаdrаt-mеtr bo’lgаn 282 хоnаni ulаr kimоshdi sаvdоlаridа sоtib оldilаr. Ulаrni mоddiy-tехnikа rеsurslаri bilаn tа’minlаsh uchun 1469 tа mаydа ulgurji bоzоri vа tuzilmаlаr, shu jumlаdаn 1256 tа tijоrаt mаrkаzlаri vа sаvdо uylаri tаshkil еtildi. Хоmаshyo vа tаyyor mоllаrni sоtish bo’yichа 1128 yarmаrkа vа sаvdоlаr o’tkаzildi. Tаdbirkоrlаr tоmоnidаn 512 tа qurilishi tugаllаnmаgаn оb’еkt sоtib оlindi. 1 Xususiylashtirish, xususiy mulkni mustahkamlash, kichik korxonalar, mikrofirmalar, fermer xo’jaliklari tashkil etish va tadbirkorlikni rag’batlantirish hisobidan mamlakatimizda demokratik jamiyatning asosi va tayanchi sifatida o’rta sinf amalda shakllan di . Mamlakatning ijtimoiy taraqqiyotini, yuksak bosqichga ko’tarish uchun 2011 yilni “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qilingan edi. Hozirgi kunda mamlakatimizdagi ish bilan band aholining 74 foizidan ko’pi shu sohada 1 Жўраев Н. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т., 388-б. 35 mehnat qilmoqda. 2010 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisobidan 480 mingta yangi ish o’rni ochildi 1 . “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturida quyidagi ustuvor yo’nalishlarga e’tibor qaratildi: 1. Mamlakatimizda va uning hududlarida yanada qulay biznes – muhit yaratish, xususiy mulkchilikning ustuvorligini mustahkamlashga tso’naltirilgan qonun hujjatlarini takomillashtirish, ishonchli kafolatlarni ta’minlash, tadbirkorlikka ko’proq e’tibor berish, davlatning boshqaruv funktsiyalari va ruxsat beruvchi normalarni qisqartirish, byurokratik to’siq va g’oyalarni olib tashlash, kichik biznes sub’ektlarining moliya-kredit va xom ashyo resurslaridan, ular ishlab chiqaradigan mahsulotlarga davlat buyurtmalari berilishidan keng foydalanishni ta’minlaydigan bozor vositalari va mexanizmlarini tadqiq etish 2 . 2. Davlat va nodavlat organlarning tadbirkorlik sub’ektlari moliya-xo’jalik faoliyatiga aralashuvini keskin qisqartirish. 3. Kichik korxonalar tashkil qilish hamda kichik korxonalar va tadbirkorlarni ro’yxatdan o’tkazish tartib-qoidalarini yanada soddalashtirish, kichik biznes sub’ektlarini qurish va ularni muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarga ulash, noturar joy xonalari va zarur yer uchastkalarini ajratib berish masalalarini hal qilish bo’yicha aniq chora-tadbirlarni qabul qilish. 4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi uchun soliq va boshqa to’lovlar bo’yicha yanada qulay shart-sharoitlar yaratish, imtiyoz proferentsiyalar berish, hisobotlar tizimi hamda moliya, soliq va statistika organlariga hisoblar topshirish mexanizmini takomillashtirish va unifikatsiyalash. 5. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga kreditlar berish mexanizmini yanada takomillashtirish va ularning hajmini oshirish, birinchi navbatda, investitsiya maqsadlariga, boshlang’ich sarmoyani shakllantirishga 1 Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir// Xalq so’zi, 2010 yil 8 dekabrь, № 236 (5151). 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturi to’g’risida”gi Qarori// Xalq so’zi, 2011 yil, 10 fevralь, № 29 (5196). 36 kreditlar ajratish, ishlab chiqarishni mexanizatsiya qilish hamda texnologik yangilash uchun o’rta va uzoq muddatli kreditlar berish. 6. Kichik biznesni rivojlantirishga xorijiy investitsiyalarni, xalqaro moliya institutlarining kreditlarini keng jalb qilish va yo’naltirish. 7. Sanoat tarmoqlarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, yuqori texnologiyaga asoslangan zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun keng imkoniyatlar yaratish, ana shu ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalar joriy etilishini rag’batlantirish. 8. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish, eksport salohiyatini oshirish, eksportga mo’ljallangan mahsulotni jahon va mintaqaviy bozorlarga olib chiqishga ko’maklashish. 9. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini axborot bilan ta’minlash, shuningdek, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalalarida ularga konsulьtativ ko’mak berish tizimini yanada rag’batlantirish. “...Dunyoning barcha rivojlangan davlatlarida bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham shakllanib kelayotgan o’rta sinf bo’lmish mulkdorlar sinfining muhim tarkibiy qismi, mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy tayanchi va suyanchi hisoblanadi” 1 Aynan ana shu odamlar jamiyatimizning tayanchi bo’lib, uning ijtimoiy asosini tashkil etadi. Chunki ular demokratik va bozor islohotlarini davom ettirish va chuqurlashtirishdan, mamlakatni barqaror va izchil rivojlantirishdan ko’proq manfaatdordir. Shu boisdan ham ana shu muammolarning oldini olish maqsadida “keng ko’lamli ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturi doirasida o’tgan yili (2009) 840 dan ortiq loyiha amalga oshirildi va bu mahalliylashtirilgan mahsulot ishlab chiqarish hajmini 2008 yilga nisbatan 2,3 barobar oshirishni ta’minladi... 1 Karimov I.A. O’zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. – T.: O’zbekiston, 2009. – 27-b. 37 Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar milliy-ma’naviy tiklanish jarayoniga ta’sir etmasligining iloji yo’q, bunday islohotlar milliy-ma’naviy tiklanishning mezoni bo’lib xizmat etadi. Insoniyat tarixida shu narsalar isbotlab berildiki, o’z umrini yashab bo’lgan eski tuzum qonun-qoidalarini yangicha asoslarda o’zgartirish tarixiy zaruriyatga aylandi va bunday o’zgarishlar barcha sohalarda keng ko’lamli islohotlar orqali amalga oshirildi. Amalga oshiriladigan islohotlar jamiyatning ma’naviy hayotini ham o’z ichiga qamrab olib, u jamiyat, millat hayot-mamotini hal etib beradigan kuch sifatida maydonga chiqdi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni a m alga oshirishni huquqiy- m e’yoriy ji hatdan ta’ m inlash m aqsadida «O‘zbekiston Respublikasida m ulkchilik to‘g‘risida» (1990), «Davlat ta sarrufidan chiqarish va xususiylashtrish to‘g‘risida»gi(1991) O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Vazirlar Ma h ka m asining «Mahalliy sanoat, aholiga m aishiy xiz m at ko‘rsatish, davlat savdo va u m u m iy ovqatlanish korxona va tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni tashkil etishning chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori va boshqa qonunosti hujjatlari qabul qilindi. «Tovar bozorlarida m onopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida» 1 (1996), «Iste’ m olchilar huquqlarini hi m oya qilish to‘g‘risida» (1996), «Tabiiy m onopoliyalar to‘g‘risida»gi (1997) qonunlar m a m lakati m izda raqobat m uhitini ri vojlantirish, bozorlarda m onopolistik holatlarning oldini olishda huquqiy asos bo‘lib xiz m at qilayotir. Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy asoslarini yaratish va takomillashtirish maqsadida 1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi 2 . 1997-1999 yillarda esa «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni davlat tomoni dan nazorat qilish to‘g‘risida», 1 Ў збекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 2-сон, 55-модда) Мазкур Қарор Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 6 январдаги ЎРҚ-319-сонли «Рақобат тўғрисида»ги Қонунига асосан ўз кучини йўқотган. 2 Ў збекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 й., 12-сон, 252-модда 1998 й., 9-сон, 181-модда; 1999 й., 5-сон, 124-модда) М азкур Қонун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2000 йил 25 майдаги 70-II-сонли «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга киритиш ҳақида»ги қарорининг 3-банди биринчи хатбошисига мувофиқ ўз кучини йўқотган. 38 «Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to‘g‘risi da», «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonunlar qabul qilindi. 2000 yilda «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi ham tadbirkorlik faoliyatining yanada kengayishi va mustahkamlanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Qonun ustuvor bo‘l m agan joyda korrupsiya va boqi m andalik, o‘g‘irlik yulg‘ichlik g‘aznani talash, tayyorga ayyorlik kabi ja m iyat m e’yoriy holatiga zid illatlar to m ir otadi. S h ular orasida bir qarashda oddiy, beozor tuyuladigan boqi m andalikning ha m xavfi juda katta. Shu ma’noda olganda, mamlakatimizda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy lashtirish albatta tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarga asoslangan holda amalga oshirildi. Har bir kishining mulkdor bo‘lish his-tuyg‘usi shakllanib bordi, sababi bozor iqtisodiyotiga o‘tish har bir kishining tadbirkor, ijodkor hamda mulkdor bo‘lish manfaati, shunga o‘xshash turli ehtiyojlari endilikda mulkni butun davlat qo‘lida markazlashtirmay, bir qismini davlat tasar rufidan chiqarib boshqa shakllarga o‘tkazish, ular teng mavqega ega bo‘lishi va ko‘paytirilishi zarur ekanligini ko‘rsatadi. Bu holatlarning hammasi mulkka nisbatan bo‘lgan munosabatlarni boshqa shakli uchun o‘zgartirishni taqozo etadi. Shu maqsadda davlat o‘z mulkining bir qismini o‘z tasarrufidan chiqarib, xususiy lashtirishga e’tibor qaratdi. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari uchun keng imkoniyatlar yaratilib, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini har tomonlama himoya qilishga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Shu ma’noda O‘zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va bunda xususiy mulkni huquqiy jihatdan muhofazalash, tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslarini yaratish va takomillashtirish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish ko‘pgina bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida o‘tkazilayotgan jarayonlardan biridir. Mustaqillik yillarida keng ko‘lamda xususiylashtirish jarayoni amalga oshirildi, ya’ni davlat mulki jismoniy va yuridik shaxslarning xususiy mulkiga o‘ta boshladi. Buning natijasida ishlab chiqarish 39 vositalari ishlab chiqaruvchilar bilan uyg‘unlashib mulk bozor munosabatlarida o‘zining haqiqiy mazmunini kasb eta boshladi. Har qanday islohotning kafolatli amalga oshirishning asosiy shartlaridan biri ularning huquqiy negizini yaratishdan boshlanadi. Iqtisodiy islohotlar qonun hujjatlari asosida amalga oshirilgandagina ular muayyan natija beradi va orqaga chekinish ham yuz bermaydi. SHuning uchun ham islohotlarning huquqiy negizini yaratish bir qancha muhim yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirildi. Mazkur yo‘nalishlardan biri mulkdorlikka asos soladigan qonunlar majmuini yaratishga qaratilgan edi. SHu bilan birga, insonlarni mulkka bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartirmasdan turib ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmasligi ham ayon edi. Sobiq sotsialistik tuzum uchun xususiy mulk tushunchasi yot edi. Faqatgina mulkning shaxsiy, davlat hamda kolxoz-kooperativ shakllari mavjud edi. Shaxsiy mulkdan foydalanib, daromad olish qonunga zid faoliyat hisoblanardi. Davlat mulki umumxalq mulki deb atalgani bilan ob’ektiv reallikda xalq mazkur mulkdan yiroqda edi. Natijada ushbu mulk xalq tomonidan emas, balki mavhum bo‘lgan sub’ekt – davlat tomonidan, yanada aniqrog‘i, uning byuroktik apparati tomonidan boshqarilar edi. SHuning uchun ham xalqda ham davlatda ham mazkur mulkka nisbatan mulkdorlik hissi mavjud emas edi. Bu uning talon-taroj bo‘lishiga sabab bo‘lardi. Kolxoz-kooperativ mulki ham rasmiy jihatdan jamoaniki deb e’tirof etilgani bilan amalda butunlay davlat ixtiyorida edi. Mulkka nisbatan bunday tartibning o‘rnatilganligi odamlarning mulkdan begonalashuviga sababchi bo‘lib qoldi. Chunki, barcha ishlab chiqarish vositalari tanho davlatning mulki edi. Ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan odamlarning ishlab chiqarish hamda vositalaridan mahrum bo‘lishi hamda iqtisodiy manfaatdorligi mavjud emasligi ularda mulka nisbatan egalik hissining yo‘qolishiga olib kelgan edi. Istiqlolimizning dastlabki yillaridayoq, mazkur munosabat larga barham berish maqsadida iqtisodiy islohotlarning ko‘lami kengaya bordi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bozor munosabatlariga o‘tishning zaruriy sharti hisoblandi. 1991 yil 19 noyabrda qabul qilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish 40 to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga quyidagicha ta’rif berildi: Davlat tasarrufidan chiqarish deganda, davlat korxona larini va tashkilotlarini xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlariga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa korxonalar va tashki - lotlarga aylantirish tushuniladi. Xususiylashtirish jismoniy shaxslarning va dav latga taalluqli bo‘lmagan yuridik shaxslarning ommaviy mulk ob’ektlarini yoki davlat aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olish demakdir. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kid laganidek, 2016 yilga kelib yalpi ichki mahsulotning 80 foizdan ortig‘ini nodavlat sektor ta’minladi. Tan olishi miz kerakki, 1991 yilda qabul qilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonun 1 , o‘tgan davr mo baynida 80 tadan ortiq qonunosti hujjati unga uyg‘unlashtiril ganiga qaramasdan, bugun qayta ko‘rib chiqishni va yangi tahrirda qabul qilishni talab etmoqda. Mamlakatimizning strategik muhim tarmoqlari va korxonalarida aksiyalarning nazorat paketi, ta’bir joiz bo‘lsa, “oltin”aksiyalarni davlat ixtiyorida saqlab qolgan holda, iqtisodiyotning eng muhim etakchi tarmoqlariga xususiy investorlarni jalb qilish va ularda nodavlat sektor ulushini yanada kengaytirish zarur. Bunda bo‘lajak investorlarning barcha toifalariga xususiylashtirish jarayonlarida teng sharoit yara - tishni ta’minlash, ularda xususiy sektor ishtirokini kengayti rish, xususiylashtirish bitimlarining ochiqligi va oshkoraligini ko‘zda tutish lozim 2 . Jahon amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, xususiylashtirish-bu iqtisodiy islohotlarning tamal toshidir. Boshqa yosh mustaqil davlatlardan farqli o‘laroq O‘zbekistonda o‘tish davrida xususiylashtirishni vauchersiz amalga oshirishga qaror qilindi. Xususiylashtirish jarayonini tashkil etish va unga rahbarlik qilish 1 Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 й., 1-сон, 43-модда; 1993 й., 5-сон, 236- модда; 1994 й., 11-12-сон, 285-модда; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 й., 9-сон, 193-модда; 1998 й., 3-сон, 38-модда; 2003 й., 1-сон, 8-модда; Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 14-сон, 109-модда; 2010 й., 37-сон, 315-модда; 2011 й., 15-сон, 147-модда; 2013 й., 1-сон, 1-модда; 2014 й., 4-сон, 45-модда; 2016 й., 52-сон, 597-модда) 2 . Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш Концепцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2010. -52-53 б. 41 uchun 1992 yil fevralida Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish Davlat qo‘mitasi ta’sis etildi. 1994 yilda uning vazifalari o‘zgartirilib, u Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash Davlat Qo‘mitasi deb atala boshlandi. Ushbu Davlat Qo‘mitasi maqomining o‘zgarishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi, zero u xususiylashtirishning O‘zbekiston uchun xos bo‘lgan ikkita g‘oyat muhim vazifasini bajarar edi. O‘zbekistonning vaucher tizimidan voz kechgani uchungina emas, balki xususiylashtirishdan tushgan barcha mablag‘lar tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun berilishi jihatdan ham o‘ziga xos, o‘z yo‘liga ega bo‘lgan davlat sifatida ko‘zga tashlandi. Yana shuni aytish lozimki, tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy asosini vujudga keltirish qonunlar majmuini yaratishni tashkil qilishni uyushtirish uchun Oliy Majlis tarkibida yangi iqtisodiy islohotlar va tadbirkorlikni rivojlantirish qo‘mitasi tuzildi. Davlat mulkini xususiylashtirishning O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillari eng avvalo o‘zining mahalliy xususiylashtirish va talablarini hisobga olganligi, tag-zaminli va asosliligi, ayni paytda hozirgi zamon ilg‘or tajribalariga mos kelishi bilan alohida ajralib turadi. Birinchidan, xususiylashtirish qandaydir kishilar yoki ma’lum mafkura manfaati uchun xizmat qilmasligi lozim. Chunki, xususiylashtirish eng avvalo, mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlar mantig‘iga mos bo‘lmog‘i lozim edi. “O‘zbekistonda davlat bosh islohotchi” vazifasini amalga oshirar ekan, uning xususiylashtirishni o‘zi boshqarib borishi ko‘zda tutildi. Shuning uchun O‘zbekistonda chek vositasi bilan xususiylashtirish g‘oyasidan voz kechildi. Bu boradagi muhim xulosa shundan iborat bo‘ldiki, davlat mol-mulki faqat yangi mulkdorga sotish yo‘li bilangina mulkchilikning boshqa shakliga aylantirila boshlandi. Ikkinchidan, xususiylashtirishga dasturiy yondoshuvni ta’minlash va uni boqichma-bosqich amalga oshirish lozim edi. Shuning uchun 1991 yil 18 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida mulkni “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida” gi Qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika 42 hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan maxsus dasturlar asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yildi. 1994 yil 21 yanvarda qabul qilingan “Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida” gi va 1994 yil 16 martda qabul qilingan “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida” 1 gi Prezident Farmonlari xususiylashtirish jarayonini yana ham yangi pog‘onaga ko‘tarish, uni sifat jihatidan yaxshilash imkonini berdi. Qabul qilingan qarorlarga muvofiq xususiylashtirish jarayonida korxonalarni ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirish, ushbu jarayonga aholini va chet ellik investorlarni kengroq jalb qilish jarayonini avj oldirish vazifasi qo‘yildi. Qimmatli qog‘ozlar va ko‘chmas mulk bozorini tashkil etish uchun imkon yaratildi. Davlat mulkini sotish bo‘yicha kimoshdi savdolari va tanlovlari o‘tkaziladigan bo‘ldi. Xususiylashtirish borasidagi barcha ishlar izchil va muntazam olib borila boshlandi. 2016 yilga qadar bo‘lgan vaqt mobaynida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga doir 20 dan ortiq davlat Dasturi qabul qilindi. Iqtisodiyotning davlat sektori negizida mingdan ortiq ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, 2011 yilga kelib, 6000 xususiy va oilaviy korxonalar vujudga keldi. Xususiylashtirish borasida O‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlarning yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog‘ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolat choralari ko‘rildi. Mazkur jarayonning o‘ziga xos tomoni shundan iborat bo‘ldiki, aholining ijtimoiy himoyasi avvalo shunda ko‘rinadiki, xususiylashtirish chog‘ida bir butun imtiyozli tizim yaratildi. Masalan, xususiylashtirilayotgan korxona xodimlariga imtiyozli aksiyalar berildi. Shuningdek, davlat xo‘jaliklarining mol-mulki, fermalar, bog‘lar va uzumzorlar imtiyozli shartlarda xususiylashtirila boshlandi. 1 "Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва Хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида» 1994 йил 15 мартдаги фармонини бажариш чора-тадбирлари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори " №171, 29.03.1994 - ҳужжатига нисбатан корреспондент ҳужжатлар рўйхати 09.05.2017 сана ҳолатига . 43 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 25 iyul kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida xususiylashtirish jarayonlarini yanada takomillashtirishga e’tibor berilar ekan “Xususiylashtirish jarayoni chuqurlashdi va kengaydi. U sifat jihatdan yangicha ahamiyat kasb etganini ham qayd etish lozim” 1 , -deb ta’kidlandi. Darhaqiqat, mustaqillikning dastlabki yillarida asosiy e’tibor masalaning miqdor ko‘rsatkichlariga, ya’ni qancha korxona mulk shaklini o‘zgartirganiga qaratilgan bo‘lsa, bugungi kunda xususiylashtirishning sifat ko‘rsatkichlari asosiy mezon bo‘lib qoldi. Xususiylashtirishning yurtimizga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqish jarayonida e’tibor qaratishimiz mumkinki, xususiy sektor, kichik biznes iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning faol harakatlantiruvchi kuchiga aylanganicha yo‘q. Shu bois yaqin yillar ichida mulkchilik munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, mulkdor huquqlarini amalga oshirish va himoyalash uchun yanada kuchliroq kafolatlarni yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli dasturni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda-kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugunki kunda aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo‘lgan muhim bo‘g‘inga aylandi. Ayni paytda u iqtisodiyotni izchil rivojlantirishning eng muhim omili, jamiyatimiz ijtimoiy-siyosiy barqarorligining kafolati, mamlakatimizni taraqqiyot yo‘lidan olg‘a etaklaydigan faol harakatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘ldi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o`zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish muhim ahamiyat kasb etishi shubhasiz haqiqatdir. Rivojlanayotgan va o`tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar qatori O`zbekistonda ham xorijiy investisiyalarni iqtisodiyotga jalb etish zaruriyatining mavjudligi, iqtisodiy islohotlarning samarali amalga oshirilishida muhim unsurlardan hisoblanadi. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasida investitsion va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo`shimcha 1 . Жўраев Н. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т., 382-б. 44 chora-tadbirlar to`g‘risida” 1 2014-yil 7-aprelda qabul qilingan Farmonida nazarda tutilgan qo`shimcha dasturiy chora-tadbirlarni amalda bajarish, shu jumladan, yangi imtiyozlar va preferensiyalarning keng doirasi, har xil litsenziya va ruxsat beruvchi tartib-taomillarning muddatlarini tubdan qisqartirish, soddalashtirish va arzonlashtirish xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznesni yuritish, iqtisodiyotga mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun shart-sharoitlarni yanada yaxshilash borasida keng ishlar amalga oshirilishi, mamlakatimizda iqtisodiy- islohotlarning to`g’ri yo`nalishda olib borilayotganligidan dalolatdir. 1 Ў збекистон Республикасида инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 15-сон, 163-модда, 50-сон, 589-модда; 2017 й., 2-сон, 25-модда) 45

Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish M U N D A R I J A: KIRISh ..................................................................................................................... 3 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARI IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK MUNOSABATLARI HUQUQIY ASOSLARINING YARATILISHI 1.1 O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari 1.2. O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari II BOB . XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONINING MAMLAKAT IQTISODIY HAYOTIDA TUTGAN O’RNI 2.1. Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati 2.2 . Xususiylashtirishning huquqiy negizlari III BOB. YANGI O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISHNING YANGI BOSQICHI 3.1. Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati 3.2. 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalari XULOSA .................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................................................................................................. ILOVALAR ......................................................................................................... 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda o‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida mulkchilik munosabatlari takomillashtirilishi, chuqur tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilishi, qulay investitsiya muhitini shakllantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlantirilishi, ishlab chiqarishni yangi texnika va texnologiyalar asosida qayta jihozlash aholi daromadlari o‘sishini ta’minlash hamda boshqa ko‘plab sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga oshirilishi natijasida mustaqillik yillari mobaynida sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bugungi globallashuv sharoitida jahon mamlakatlari xo‘jalik tizimida milliy iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni kiritish va shu asosda rivojlanish istiqbollarini belgilash zamonaviy bozor munosabatlari shakllanishining ajralmas muhim jihatlaridan sanaladi. Bir tomondan, u mamlakat iqtisodiy taraqqiyotini takomillashtirishda innovatsion qarorlarni qabul qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish dasturlarini amalga oshirishga ko‘maklashadi. Boshqa jihati, mamlakat iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan davlatlarda kichik biznes va xususiy mulkchilik ning shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi Zamonaviy globallashuv tizimlarida xorijiy investitsiyalar va ularning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni masalasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Mazkur tadqiqotlarda jahonning yetakchi hamda rivojlanayotgan davlatlarida iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan bog‘liq islohotlar va ularning natijalariga, shuningdek, xususiylashtirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mazkur masalaning dolzarbligi uning mamlakatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlardagi ishtiroki hamda istiqbolini belgilab berishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan xorijiy investitsiyaga asoslangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tarixiy roli va o‘rnini aniqlash, 2

shuningdek mazkur sohaning keyingi rivojiga xizmat qiluvchi nazariy hamda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish zarurati yuzaga keladi. Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtirish tashkil etadi. Respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni dasturlar asosida bosqichmabosqich amalga oshirishdan iboratligi hisoblanadi . Mamlakatimizda izchil davom yetayotgan islohotlarda xususiy mulk institutini huquqiy jihatdan mustahkamlash bilan birga davlat mulkini boshqarishning aniq yo’naltirilgan huquqiy asosini yaratish ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga bag‘ishlangan ustuvor yo‘nalishi va uning maqsadlarida m amlakatimizda kapital harakatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik korxonalarni va ulardagi ulushlarni (aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali xususiylashtirish jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi 1 . Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlari va uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. Xususiylashtirish jarayonining iqtisodiyotdagi real holati va uning ahamiyatini ochib berish tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan ko‘zlangan asosiy maqsad maxsus adabiyotlar va ilmiy asarlar asosida mustaqillik yillarida O‘zbekistonda davlat mulklarini xususiylashtirish sohasiga amalga oshirilgan islohotlarning tarixiy rolini ochib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarini ko‘rib chiqish: 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” farmoni 3

- O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish: - Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyatini asoslash, - Xususiylashtirishning huquqiy negizlari ko‘rsatib berish, - Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish, - 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalarini tahlil qilish Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi quyidagilarda aks etadi: - mustaqillik yillarida mustaqil O‘zbekistonda sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning tarixiy shart-sharoitlaari va uning mahalliy xususiyatlari ilmiy adabiyotlar tahlili asosida ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirishning asosiy bosqichlari va uning natijalari mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi holati tahlil qilingan: - davlat mulkini xususiylashtirishning negizlari va tamoyillarining ishlab chiqilishi hamda uning amalga oshrilishidagi asosiy bosqich va mezonlar ko‘rib chiqilggan: - 2017-2022 yillarda amalga oshirilgan islohotlarning xususiylashtirish jarayonlariga ta’siri va uning natijadorligi qiyosiy tarixiy tahlil qilingan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mazkur mavzu yuzasidan mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan iqtisodchi olimlar, tarixchi va sotsiologlaar tomonidan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganligini e’tirof etish o‘rinliddir. Jahonning qator davlatlari bilan O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy hamda sarmoyaviy sohalardagi hamkorligi, shuningdek, mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi masalalari faol ilmiy izlanish olib borayotgan tarixchi, siyosatshunos, iqtisodiyot va huquq fani olimlari tadqiqot ob’ekti sanaladi. Shu bilan birga jahon mamlakatlarining iqtisodiy va sarmoyaviy sohalardagi o‘zaro aloqadorligi masalasi ko‘plab xorijiy olimlar diqqat markazidan o‘rin olgan. 4

Iqtisodiyot yo‘nalishida tadqiqot olib borgan olimlar qatoriga N.N.Sodiqov, N.Sirojiddinov, N.Yusupova, O.Mirzabekova, E.Maxmudov, U.Inoyatov, S.Chepel, O.Aripov kabi mualliflar asarlarini kiritish mumkin 1 . Huquqiy bilimlar borasida N.Xolbekov, B.Samarxo‘jaev, D.Qoraxo‘jaeva, Z.Qudratov va boshqalarning ilmiy izlanishlari alohida qiziqish uyg‘otadi 2 . Mazkur ilmiy izlanishlarda xususiylashtirishning shakllanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq etilgan. Mustaqillikka erishgandan keyingi davrdagi O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyati tahlil qilingan. O‘zbekiston sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik shakllanishi va rivojlanishining huquqiy asoslari yoritib berilgan. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga e’tibor kuchaytirilgan hozirgi paytda xalqimizning o‘tmishda bozorga bo‘lgan munosabatlari, jahonning ilg‘or tajribalari, milliy an’analar va udumlar asosida mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiyot hayotida xo‘jalik yuritishning turli tashkiliy, huquqiy asoslari yaratilmoqda. Hozirgi paytda hayotimizga ko‘p tarmoqli xo‘jalik yuritish tizimlari, mulkka munosabatdagi o‘zgarishlar kirib kela boshladi. Bugungi kunda hunarmandchilik, tadbirkorlik va savdo-sotiq bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonda tadbirkorlik, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, mulkiy o‘zgarishlarning ko‘rinishi tahlil qilingan asarlar yuzaga keldi. Bugungi kunda tadqiq etilayotgan mavzuga 1 Садыков Н.Н. Узбекистан и международные экономические организации // Мировая экономика и международные отношения, 1996, №7; Сиражиддинов Н. Иностранные инвестиции в экономике Узбекистана // Экономическое обозрение, 1998, №3; Юсупова Н., Мирзабекова О. Проблемы инвестиционной активности в независимом Узбекистане // Общество и экономика, 1998, №3; Чепель С. Рост за годы независимости: факторы, проблемы и перспективы // Материал опубликован на сайте: http://www . review.uz; Махмудов Э.А. Прямые иностранные инвестиции в экономику Узбекистана: достижения, проблемы и перспективы. – Ташкент: 2007; Иноятов У.У. Механизм развития предпринимательских структур в условиях модернизации экономических реформ Узбекистана // Бюллетень науки и практики - Bulletin of Science and Practice, 2017, №12. и др. 2 Холбеков Н. Иностранные инвестиции: правовое формирование // Рынок, деньги и кредит, 1999, №10; Самарходжаев Б. Инвестиции в Республике Узбекистан (международно-частноправовой аспект). Ташкент: Академия, 2003; Караходжаева Д. Совершенствуются правовые основы // Учитель Узбекистана, 18 февраля 2011 г., №7 (2142); Кудратов З.Г., Султанов З.Т. Особенности государственной поддержки и развития малого бизнеса в Узбекистане // Молодой ученый, 2013, №4; Курбанова Д.М. Состояние нормативно- правовой базы и ее влияние на развитие малого бизнеса в Республике Узбекистан // Вестник Томского государственного университета, Серия: Экономика, 2016, №2 (34). 5

O'xshashlar

MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH SIYOSATI MUAMMO VA YECHIMLAR
MUSTAQILLIK YILLARIDA DAVLAT BOSHQARUVI TIZIMIDA
Samarqand Davlat Universiteti mustaqillik yillarida faoliyati
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Braziliya munosabatlari