logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH SIYOSATI MUAMMO VA YECHIMLAR

MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH SIYOSATI MUAMMO VA YECHIMLAR

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

170.5849609375 KB
Ko'chirib olish
MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH SIYOSATI:MUAMMO VA YECHIMLAR M U N D A R I J A: KIRISh ..................................................................................................................... 3 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARI IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK MUNOSABATLARI HUQUQIY ASOSLARINING YARATILISHI 1.1 O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari.........9 1.2. O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari……………………………………………………………………….17 II BOB . XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONINING MAMLAKAT IQTISODIY HAYOTIDA TUTGAN O‘RNI 2.1. Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati…………………… 31 2.2 . Xususiylashtirishning huquqiy negizlari..........................................................44 2. 3 . Xususiylashtirishning yangi bosqichi III BOB. YANGI O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISHNING YANGI BOSQICHI 3.1. Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati 3.2. 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalari XULOSA .................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................................................................................................. ILOVALAR ......................................................................................................... 1 K IRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda o‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida mulkchilik munosabatlari takomillashtirilishi, chuqur tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilishi, davlat tomonidan iqtisodiyot sohasida investitsiya muhitining tobora yaxshilanishi, mamlakatimizda mulkni xususiylashtirish tizimining ishlab chiqilishi aholi daromadlari o‘sishini ta’minlash hamda boshqa ko‘plab sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga oshirilishi natijasida mustaqillik yillari mobaynida sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bugungi globallashuv sharoitida jahon mamlakatlari xo‘jalik tizimida milliy iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni kiritish va shu asosda rivojlanish istiqbollarini belgilash zamonaviy bozor munosabatlari shakllanishining ajralmas muhim jihatlaridan sanaladi. O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishining mazkur bosqichida iqtisodiyot tarmoqlarining barcha sektorlariga e’tibor bergan holda ishlab chiqarish sohasini modernizatsiya qilish jarayonlariga ko‘maklashadi. Davlat erkin bozor munosabatlarini tartib soluvchi sifatida xususiylashtirish jarayotining asosiy nazoratchisi bo‘lib islohotlar samaradorligini ko‘rsatuvchi va uning natijalarini tarixiy tahlillar asosida tarixiy nuqtai nazardan rivojlanishidagi muhim qism hisoblanadi. Zamonaviy globallashuv tizimlarida xorijiy investitsiyalar va ularning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni masalasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Mazkur tadqiqotlarda jahonning yetakchi hamda rivojlanayotgan davlatlarida iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan bog‘liq islohotlar va ularning natijalariga, shuningdek, xususiylashtirish masalalariga alohida e’tibor 2 qaratilmoqda. Mazkur masalaning dolzarbligi uning mamlakatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlardagi ishtiroki hamda istiqbolini belgilab berishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida davlat mulklarini xususiylashtirishning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga ta’siri, iqtisodiy rivojlanish bosqichida xususiylashtirishning o‘rnini aniqlash asosida nazariy hamda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish zarurati yuzaga keladi. Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar va tub burilishlarning iqtisodiy negizini tashkil etgan iqtisodiy sohadagi o‘zgarishlar davlat mulkini xususiylashtirish va uning natijalari tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida davlat mulkini xususiylashtirishning umum e’tirof etilgan hamda mahalliy xususiyatlaridan iborat alohida tizim sifatida iqtisodiy islohotlar tarkibiy tuzilishiga kirib keldi. Mamlakatimizda izchil davom yetayotgan islohotlarda xususiy mulk institutini huquqiy jihatdan mustahkamlash bilan birga davlat mulkini boshqarishning aniq yo‘naltirilgan huquqiy asosini yaratish ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga bag‘ishlangan ustuvor yo‘nalishi va uning maqsadlarida m amlakatimizda kapital harakatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik korxonalarni va ulardagi ulushlarni (aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali xususiylashtirish 1 jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlari va uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. Xususiylashtirish jarayonining iqtisodiyotdagi real holati va uning ahamiyatini ochib berish tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan ko‘zlangan asosiy maqsad maxsus adabiyotlar va ilmiy asarlar asosida mustaqillik yillarida 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” farmoni. 3 O‘zbekistonda davlat mulklarini xususiylashtirish sohasiga amalga oshirilgan islohotlarning tarixiy rolini ochib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarini ko‘rib chiqish: - O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish: - O‘zbekiston Respublikasida davlat tasarrufidagi mulkini xususiylashtirishning mahalliy xususiyatlari va zaruriyatini asoslash, - Amalga oshirilayotgan x ususiylashtirish jarayonining huquqiy asoslarini ko‘rsatib berish, - Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish, - davlat iqtisodiy siyosatining 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalarini tahlil qilish Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi quyidagilarda aks etadi: - mustaqillik yillarida mustaqil O‘zbekistonda sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning tarixiy shart-sharoitlaari va uning mahalliy xususiyatlari ilmiy adabiyotlar tahlili asosida ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirishning asosiy bosqichlari va uning natijalari mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi holati tahlil qilingan: - davlat mulkini xususiylashtirishning negizlari va tamoyillarining ishlab chiqilishi hamda uning amalga oshrilishidagi asosiy bosqich va mezonlar ko‘rib chiqilggan: - 2017-2022 yillarda amalga oshirilgan islohotlarning xususiylashtirish jarayonlariga ta’siri va uning natijadorligi qiyosiy tarixiy tahlil qilingan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mazkur mavzu yuzasidan mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan iqtisodchi olimlar, tarixchi va sotsiologlaar tomonidan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganligini e’tirof etish o‘rinliddir. Jahonning qator davlatlari bilan O‘zbekiston Respublikasining 4 tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy hamda sarmoyaviy sohalardagi hamkorligi, shuningdek, O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish masalalari sohasida faol ilmiy izlanish olib borayotgan tarixchi, siyosatshunos, iqtisodiyot va huquq fani olimlari tadqiqot obyekti sanaladi. Shu bilan birga jahon mamlakatlarining iqtisodiy va sarmoyaviy sohalardagi o‘zaro aloqadorligi masalasi ko‘plab xorijiy olimlar diqqat markazidan o‘rin olgan. Iqtisodiyot yo‘nalishida tadqiqot olib borgan olimlar qatoriga N.N.Sodiqov, N.Sirojiddinov, N.Yusupova, O.Mirzabekova, E.Maxmudov, U.Inoyatov, S.Chepel, O.Aripov kabi mualliflar asarlarini kiritish mumkin 2 . Huquqiy bilimlar borasida N.Xolbekov, B.Samarxo‘jaev, D.Qoraxo‘jaeva, Z.Qudratov va boshqalarning ilmiy izlanishlari alohida qiziqish uyg‘otadi 3 . Mazkur ilmiy izlanishlarda xususiylashtirishning shakllanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq etilgan. Mustaqillikka erishgandan keyingi davrdagi O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyati tahlil qilingan. O‘zbekiston sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning shakllanishi va rivojlanishining huquqiy asoslari yoritib berilgan. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga e’tibor kuchaytirilgan hozirgi paytda xalqimizning o‘tmishda bozorga bo‘lgan munosabatlari, jahonning ilg‘or tajribalari, milliy an’analar va udumlar asosida mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiyot hayotida xo‘jalik 2 Садыков Н.Н. Узбекистан и международные экономические организации // Мировая экономика и международные отношения, 1996, №7; Сиражиддинов Н. Иностранные инвестиции в экономике Узбекистана // Экономическое обозрение, 1998, №3; Юсупова Н., Мирзабекова О. Проблемы инвестиционной активности в независимом Узбекистане // Общество и экономика, 1998, №3; Чепель С. Рост за годы независимости: факторы, проблемы и перспективы // Материал опубликован на сайте: http://www . review.uz; Махмудов Э.А. Прямые иностранные инвестиции в экономику Узбекистана: достижения, проблемы и перспективы. – Ташкент: 2007; Иноятов У.У. Механизм развития предпринимательских структур в условиях модернизации экономических реформ Узбекистана // Бюллетень науки и практики - Bulletin of Science and Practice, 2017, №12. и др. 3 Холбеков Н. Иностранные инвестиции: правовое формирование // Рынок, деньги и кредит, 1999, №10; Самарходжаев Б. Инвестиции в Республике Узбекистан (международно-частноправовой аспект). Ташкент: Академия, 2003; Караходжаева Д. Совершенствуются правовые основы // Учитель Узбекистана, 18 февраля 2011 г., №7 (2142); Кудратов З.Г., Султанов З.Т. Особенности государственной поддержки и развития малого бизнеса в Узбекистане // Молодой ученый, 2013, №4; Курбанова Д.М. Состояние нормативно- правовой базы и ее влияние на развитие малого бизнеса в Республике Узбекистан // Вестник Томского государственного университета, Серия: Экономика, 2016, №2 (34). 5 yuritishning turli tashkiliy, huquqiy asoslari yaratilmoqda. Hozirgi paytda hayotimizga ko‘p tarmoqli xo‘jalik yuritish tizimlari, mulkka munosabatdagi o‘zgarishlar kirib kela boshladi. Bugungi kunda hunarmandchilik, tadbirkorlik va savdo-sotiq bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish, mulkiy o‘zgarishlarning ko‘rinishi tahlil qilingan asarlar yuzaga keldi. Tahlil etilgan ilmiy adabiyotlardan ma’lum bo‘ladiki, ushbu muammo ilmiy tahliliga doir bir qancha tarix va iqtisodiy hamda huquqiy tadqiqot sohalarida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan va ularning natijalari e’lon qilingan 4 . Yaqin o‘tmishda faoliyat ko‘rsatgan tadbirkorlar, hunarmandlar va savdo-sotiq tarmoqlarining tajribalarini o‘rganish muhim ahamiyatga egadir.Ish iqtisodiy islohotlar davrida ishlab chiqilgan xususiylashtirish bilan bog‘liq qonun-qoidalarni, mazkur soha bilan bog‘liq davlat huquqiy hujjatlarini tahlil qilgan holda xususiylashtirish sohasida to‘plangan tajribalar qator xorijiy adabiyotlarda ham tahlil qilingan. Tadqiq etilayotgan muammo A.Akimov, O.Reznikova, M.Laumulin, T.Kireev, T.Fink, L.Semina va boshqa iqtisodchilarning tadqiqotlarida ko‘rib chiqilgan. Bu kabi ilmiy tadqiqot ishlarida mualliflar iqtisodiy integratsiyalashuv sharoitida jahon hamjamiyatiga a’zo davlatlarda davlat mulkini xususiylashtirishning rivojlanishi masalalariga alohida e’tibor qaratadilar 5 . 4 Халлиев А.Г. Экономические, научно-технические и культурные связи независимого Узбекистана с Великобританией и США: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998; Зиямов Н.Ш. Роль Узбекистана в развитии межгосударственного, экономического и культурного сотрудничества стран Центральной Азии (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2002; Шарапова С.Ш. Многосторонняя дипломатия. Узбекистан: участие в универсальных, региональных и субрегиональных организациях, межгосударственных объединениях: Автореф. дисс. ... д-ра полит. наук. – Ташкент, 2006; Сайфуллаев Д.Б. Формирование и развитие дипломатии Узбекистана в период независимости: Автореф. дис ... д-ра филос. (PhD) по ист. наукам. – Ташкент, 2017.; Каримов Н.Г. Иностранные инвестиции в экономику Республики Узбекистан и их финансовое обеспечение. – Ташкент, 1998; Томас Марк. Инвестиционная политика и углубление международных экономических связей Республики Узбекистан (на примере узбекско-германских отношений). – Ташкент, 2000; Файзуллаев Дж.А. Современные тенденции привлечения и использования иностранных инвестиций в Республике Узбекистан. Дисс. канд. экон. наук. – М.: РГБ, 2003. 5 Акимов А. Россия и Центральная Азия: перспективы экономической интеграции // Восток, 1994, №4; Жуков С.В., Резникова О.Б. Центральная Азия в социально-экономических структурах современного мира. Научные доклады, №134. М: Московский общественный научный фонд, 2001; Морозов В.А. Зарубежный пыт поддержки малого предпринимательства // Российское предпринимательство, 2002, №8; Лаумулин М. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т. I. – Алматы: 2005; Киреев Т.Д. Внешняя политика Турецкой Республики на современном этапе. М.: 2009; Семина Л.А. Инвестиционная привлекательность: теоретический аспект // Вестник Челябинского государственного университета, 2010, №14 (195), Серия: Экономика, Вып. 27; Майоров А.А. Мировой опыт финансирования инновационного малого бизнеса // Известия Оренбургского аграрного университета. Серия: Экономика и экономические науки, 2011; Финк Т.А. Малый и средний бизнес: зарубежный опыт развития // Молодой ученый, 2012, №4 6 Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Tadqiqot davomida ijtimoiy voqelikni bilish va o‘rganishning qiyosiy tahlil, uning ilmiylik, xolislik, tarixiylik rivojlanish tamoyillariga tayanildi. Shu bilan birga asosiy e’tibor yuz bergan voqealarning o‘zaro dialektik aloqadorligiga qaratildi. Magistrlik dissertatsiyasi tadqiqoti jarayonida davlatimizning iqtisodiyot va unida xususiy mulkchilik sohasida olib borayotgan siyosati va uning natijalaridan kelib chiqqan holda yondashildi. Tarixiy voqelikka baho berishning uch meyoriy o‘lchovi: o‘tmish, bugun va istiqbol tamoyillari o‘rtasidagi bog‘liqlik prinsiplariga amal qilindi. Tadqiqotning natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyada O‘zbekistonning mustaqillik davri tarixini tadqiq etishda va o‘quv jarayonida foydalanish mumkin bo‘ladigan davlat mulkini xususiylashtirish sohasi va uning rivojida islohotlarning roli va ahamiyati tarixiy va nazariy jihatdan asoslab berilgan nazariy-metodologik yondashuvlar ishlab chiqilgan. O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiylashtirish tarixiga oid uslubiy yondashuvlar va nazariy xulosalarni mukammallashtiradi hamda globallashuv sharoitida aholi bandligining davlat ichki xavfsizligi va iqtisodiy barqarorligi uchun muhim jihat ekanligi asoslab berilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi: Magistrlik dissertasiya ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. ва б. 7 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARI IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK MUNOSABATLARI HUQUQIY ASOSLARINING YARATILISHI 1.1 O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari Tarixdan ma’lumki, iqtisodiyot sohasi davlatlar mavjudligining asosiy rivojlantiruvchi sohalaridan biri hisoblanib kelingan. Iqtisodiyotning muhim tarkibi qismi hisoblangan mulk va unga egalik qilish sohasi ham insoniyat rivojida u bilan yonma-yon rivojlanib bordi. Ya’ni jamiyat taraqqiy etishi bilan mulkiy munosabatlarga asoslanmagan iqtisodiyot yuzaga keldi. Ishlab chiqarish resurslari bironta mulk bo‘lib harakatga keladi. Mulk egasi, ya’ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo‘lib, mulkni egallash uchun huquq va imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Mulk obyekti tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar subyektiga to‘la yoki qisman tegishli bo‘lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni hisoblanadi. Davlat mulkini xususiylashtirish iqtisodiy taraqqiyot sektorida mulkiy munosabatlarning rivojlanishi, iqtisody tamoyillarda esa mahsulotlar, daromadlar, boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi 6 . Jamiyat rivojining yangi bosqichida mulkchilikning har xil turlari mavjud. Shuning uchun ham hozirda bozor iqtisodiyotini ko‘p ukladli iqtisodiyot deb atashadi. Bugungi kunda O‘zbekiston sharoitida mulkchilik munosabatlarining bir qancha shakl va ko‘rinishlari yuzaga kelgan bo‘lib, bunda davlat mulkidan tashqari mulklarning xilma-xil turlarini nazarda tutadi. Keng miqyosida nulkchilik, shuningdek, ijtimoiy tashkilotlar mulkini hamda shaxslarning xususiy mulk va boshqa shakllarni o‘z ichiga oladi 7 . O‘zbekiston sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos tizimi yaratildi. Tarixdan yaxshi ma’lumki, mustaqillikning dastlabki yillarida xususiy mulk va davlat mulkini xususiylashtirish kabi masalalar kun tartibida turgan emas. Vaqt o‘tishi bilan mamlakatda uning iqtisodiy tabiatiga xos islohotlarning amalga oshirilishi natijasida uzoq vaqtdan buyon ishlab chiqarishdan ajralib qolgan va 6 Зиядуллаев С. Экономичекие реформы в Узбекистане в действии. Т., 1994. С.10. 7 Хамдамов К.С. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш . – Тошкент, 1994. – В. 29. 8 daromad qiymati noldan past bo‘lgan obyektlarni xususiy sektorga sotish zarurati yuzaga keldi 8 . Fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) o‘zlarining xossalari bilan bog‘liq funksiyalarini mulkiy munosabatlarda to‘liq bajarishida va uni bir mulkiy huquq subyektidan boshqasiga qonuniy ravishda shaffof o‘tishida optimal proporsiyali tuzilmaga ega mulkchilik shakllariga asoslangan samarali mulkchilik tizimining modeli muhim ahamiyatga ega. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo‘lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim aha miyat kasb etadi 9 . Demak, mulkiy munosabatlar samarali bo‘lishi uchun davlat mulkiy huquq subyektlari (MHS) uchun samarali bo‘lgan mulkchilik tizimini, ayniqsa, xususiy mulkchilik tizimini, shakllantirishi zarur. Shundan kelib chiqqan holda, O‘zbekiston Respublikasida ham davlat mulkini xususiylashtirish davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi sifatida alohida tizim sifatida rivojlana boshladi 10 . 8 Ўзбекистонниинг энг янги тарихи // масъул муҳаррир т.ф.н., доц. З.А. Саидбобоев, т.ф.н., кат.и.х. Ш.М. Рахматуллаев. – Тошкент. – В 64. 9 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 12. 10 Зиямов Н.Ш. Роль Узбекистана в развитии межгосударственного, экономического и культурного сотрудничества стран Центральной Азии (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. Ташкент, 2002 9 1-rasm. Mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli 11 Mulkchilik tizimining namunaviy funksional tuzilmasini 1-rasmda ko‘rsatilganidek tasvirlash mumkin. Unga ko‘ra, o‘zaro uzviy bog‘langan M - mulk bozorlari (mulk turlari bo‘yicha tasniflanuvchi), V - mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar (qiymatini baholash, riyeltorlik, kadastr, ekspertiza, brokerlik, dilerlik va shular kabi boshqa ifratuzilmaviy xizmatlar) bozorlari, S - mulkiy huquq subyektlari, ulaming barchasi faoliyatini tartibga solib turuvchi, R - regulyator kabi ushbu tuzilma tarkibiy qismlari fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshiradi. Bu modelda M, V, S, R elementlar orasidagi o‘zaro bog‘lanish chiziqlari ulami mulkiy munosabatlarda bo‘lishini ko‘rsatadi. Bunda mulkch ili k tizimi undagi barcha M, V, S, R elementlaming FHO bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshirish faoliyati bilan harakatga keltiriladi. 11 http://www.genderi.org/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-to-v3.html?page=5. 10R V MS Mulkchilik tizimining samaradorligi mulkdorlaming huquq va majburiyatlari, mas’uliyat va manfaatlarini samarali amalga oshirilishi uchun mulkiy munosabatlar uchun davlat tomonidan yaratilgan qulay shart-sharoitlar va mulkdorlik institutlari faolligi bilan belgilanadi. Bunda yaratilgan shart-sharoitlar sifatini risklar hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa omillaming kompleks ta’siri belgilaydi. Umuman olganda, bu shart-sharoitlar mulkdoming huquqiy havfsizligi va mulkchilik tizimi modelining samaradorligi kabi xossalari birikmasidan iborat integral (kompleks) tushuncha bo‘lib, FHOlarga va ular bilan bog‘liq xizmatlarga bo‘lgan talab va taklifni obyektiv shakllantirilishiga xizmat qiladi.Mulkchilik tizimiga oid yuqorida aytilgan fikr-mulohazalaming ma’noga egaligi Ernando De Soto tomonidan ham tasdiqlangan 12 . O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni ham mulkchilik tizimining jamiyatda o‘rnatilgan mulkchilik shakllariga xos bo‘lgan ijtimoiy- iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar mexanizmini birlashtiruvchi yaxlit tizimli majmua. Uning faoliyati mamlakatni iqtisodiy taraqqiyoti bo‘yicha davlat siyosati kontekstida MHSlari tomonidan harakatga keltiriladi Bunda davlatning siyosati mulkchilik tizimining samaradorligiga qulay mulkchilik munosabatlari muhitini yaratish asosida erishilishiga qaratiladi. Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligi faqat samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi. Dunyoning har bir mamlakatida, jumladan, O‘zbekistonda ham, mulkchilik tizimining faoliyati qonunlar bilan belgilanib tartibga solinadi. Bunda ta’kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar modeli ulardagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllangan 13 . Iqtisodiy sohaga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarda berilgan ta’rifga ko‘ra mulk - bu ham o‘z sohibu uchun uning foydasi, ham mas’uliyatidir. Mulkchilik esa mas’uliyat bilan foydaning chambarchas birligi hosilasidir. Mulkchilik 12 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире. /Пер. с англ. М.: ЗАО Ол и мп-Бизнес, 2001.272 с. 11 munosabatlarining aniq va foydalishi bo‘lishi uchun manfaatdor kishining iqtisodiy foydasi natijador bo‘lishi shart. Ijtimoiy manfaat mulkning jamiyat subektlari uchun naflilik va qimmatlilik kategoriyalariga asoslangan subektiv sifatiy xulosa bilan ifodalanadi. Bunda shaxslarni mulk sohibi ekanligi yoki mulkdormasligiga qarab qarab, ularning jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy-yuridik mavqeyi, maqomi (statusi) vujudga keladi. Mulkiy munosabatlar - turli mulkchilik shakllariga asoslangan mulkchilik tizimida mulkiy huquq subektlari tomonidan amalga oshiriluvchi ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, informatsion aloqa(munosabat)lar majmuasi. Mulkiy tizim munosabatlar mulkdorlar va mulkdor bo‘lmagan shaxslarning o‘zaro manfaatli aloqalari xususiyati va turlarini ifodalaydi va foydalanish shart- sharoitlarini belgilaydi. Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor faoliyati mazmunga ega bo‘lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo‘shimcha sifatida aytilsa, mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va o‘zlashtirish bilan bog‘liq ijtimoiy- iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar bo‘lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas’uliyat va javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega 14 . Ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy tizimni (IIHT) tizimli tadqiq etish va uning tizimli masalalari kompleks yechimi maqsadiga yo‘naltirilgan ijtimoiy-iqtisodiy siste’mologiya (IIS) qoidalari mazkur IIHT tarkibiga kiruvchi, keltirilgan zamonaviy mulkchilik tizimini (uning atributlari - zamonaviy mulk, ne’mat, boylik va ularga bevosita aloqador huquqlar sifatidagi fuqarolik huquqlarining obyektlari, uning qiymati, qimmati, narxi, nafligi, foydaligi, mulkiy huquq subyektlari, mulk bozorlari, mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori, mulkiy munosabatlar va bularning barchasi bilan bog‘liq boshqa unsur va jihatlar - bilan birga) tizimli o‘rganishning ilmiy-metodologik asosi ekanligi haqidagi xulosaga kelish mumkin. 13 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 11. 14 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 91. 12 Zero, bunday xulosa tizimli yondashuvni qo‘llovchi IlSning keng imkoniyatlari uni obyekti bo‘lmish IIHT mulkchilik tizimini ham qamrab olishi bilan bog‘liq 15 . Shu bilan birga aytish mumkinki, bunday g‘oyaning ma’noga egaligi fikrini mulk, ne’mat, boylik, uning qiymati, narxi va qimmatliligi, naf, foydalilik kategoriyalari to‘g‘risidagi qadimgi dunyo va o‘tgan asrlar Yevropasi iqtisodiyot fani namoyondalari qarashlarining tahlili ham ko‘rsatadi. Zero, bu namoyondalaming atomistik (o‘sha davrlardagi sharoitlar bilan chegaralgan) qarashlari iqtosodiyot nazariyasi tarixiy rivojlanishining ilmiy bazisi va zamonaviy mulkni tizimli o‘rganish metodologiyasining boshlang‘ich manbayi vazifasini o‘taydi. Lekin bunday qarashlaming alohida qo‘llanilishga aoslangan yo‘l zamonaviy mulkni tizimli tadqiq etish va tizimli masalalarini kompleks yechish uchun universal ilmiy-nazariy bazasi bo‘la olmaydi 16 . Shunday qilib aytish mumkinki, zamonaviy mulkchilik tizimi kompleks o‘rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli fanlarning intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo‘llovchi IIS qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilishga asoslangan zamonaviy (turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko‘rsatkich, bozorlar va funksiyalariga hamda qo‘sh tabiatga ega ne’mat, boylik sifatidagi) mulk to‘g‘risidagi multifan g‘oyasi ma’noga ega. Yuqorida aytilganlar quyidagi argumentlar bilan ham izohlanishi mumkin. Birinchidan: tarixiy retrospektiv tahlil asosida aytish mumkinki, iqtisodiyot fani doirasida mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to‘g‘risidagi har qanday nazariyaning amal qilish davri iqtisodiy amaliyotning uzluksiz rivojlanishi ta’sirida bo‘lganligi sabab chegarlangan bo‘ladi. Ikkinchidan: XXI asr boshlarida zamonaviy mulk va uning atributlarini kompleks ravishda tizimli tadqiq etish hamda qiymatni baholash va boshqarish bilan bog‘liq muammolar borasida iqtisodiyot fanining navbatdagi inqirozi muqarrarligi to‘g‘risidagi hozirgi zamon nufuzli iqtisodchi olimlarining fikri o‘z 15 Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. – Тошкент: Иқтисод ва ҳуқуқ дунёси, 1996. – B . 154. 16 Хамдамов Қ. С. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш. – Тошкент, 1994. – В. 4 3 . 13 tasdig‘ini topdi. Zero, bu inqiroz 2008 yilda butun jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi (JMII) sabab va saboqlari sharoitlarida ayniqsa, alohida namoyon bo‘ldi 17 . Uchinchidan: jamiyat, huquq, siyosat va iqtisodiyot sohalari amaliyotlarining o‘zaro uyg £ unlikda tez sur’atlar bilan takomil lashib borishi mulk (mulk huquqlari), ne’mat (boylik) nazariyasini hamda u bilan bog‘liq qiymat, narx, qimmat, naf nazariyalarini ham mos ravishda o‘zaro bog‘liqlikda takomillashib borishini, umuman olgan, zamonaviy mulkiy munosabatlarda bu kategoriyalar mazmun- mohiyatini bir birga bog‘liqlikda kompleks ravishda ochib berish imkonini beruvchi yangicha qarashni, taqozo etadi. Bunda inson sivilizatsiyasining ushbu sohalar uyg‘unlashuvi doirasidagi mulkiy munosabatlar tajribasini yillar davomida boyishi, bunda mulkdorlaming qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari, ehtiyojlari ortib, manfaatlari tobora o‘sib, ularning xaq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta’minlanib borishi muhim omillar sifatida qaraladi 18 . To‘rtinchidan: zamonaviy mulkchilik tizimi turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko‘rsatkich, bozorlar va funksiyalarga hamda qo‘sh tabiatga ega zamonaviy mulkning mazmun mohiyatiga mos ravishda shakllangan. Zamonaviy mulk hozirda o‘z mulkdori (NM) uchun iqtisodiy ta’minlangan, yuridik konstruksiyaga ega nafli ne’mat (N) sifatida namoyon bo‘lgan va o‘zida turli axborotni mujassamlashtiruvchi murakkab substansiya mazmunida qabul qilingan 19 . Bunda mulkdor (NM) instinktiv nafs omili yetakchiligida sotsiumda ongli ravishda nafli (o‘zi uchun manfaatli, foydali) faoliyat hisobiga hayot ko‘radi va mulkiy munosabatlar subyekti hisoblanadi. Zero, falsafiy nuqtayi nazardan, yorug‘ dunyoda maqsadli orzu-havassiz, nafli ne’mat xohish-istagisiz mulkdor insonning o‘zi bo‘lmagan. Chunki, bu dunyoning jonli va jonsiz materiyasi benafs yaratilmagan, ularning nafsi bir-biriga bog‘liq yaratilgan! Demak, mulkdor o‘zining nafsiga va manfaatiga mos qiymatli va narxli ne’matga ega (mulkdor) 17 Ўзбекистон Республикасининг хусусийлаштириш , монополиядан чи қ ариш ва ра қ обатни ривожлантириш давлат қ ўмитасини ташкил этиш тў ғ рисида: 2012 йил, 13 ноябрь . 18 Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. – Тошкент: Иқтисод ва ҳуқуқ дунёси, 1996. – B. 163. 19 Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. – Тошкент: Иқтисод ва ҳуқуқ дунёси, 1996. – B. 164. 14 bo‘ladi degan prinsip (tamoyil) o‘rinli. Bu tamoyil negizida o‘z-o‘zidan mulkdorning manfaatli nafsi va unga mos manfaat beruvchi boylik sifatidagi ne’mat(mulkiy huquq)ni o‘zaro ekvivalent kategoriyalar deb qabul qilishimiz mumkin bo‘ladi 20 . Zero, bunda boylikning qimmati, qiymati va narxisiz manfaatni o‘lchab bo‘lmaydi. Ushbu hayotiy-falsaliy aksiomaga ko‘ra, ne’mat (qimmat, qiymat va narxga ega mulkiy huquqlar sifatidagi boylik), huquqiy va iqtisodiy ta’minoti vujudga kelishining umumiy manbayi NM bo‘lsada, lekin bulaming barchasini umumiy sababchisi nafs va unga mos manfaatlami hajmini ifodalovchi qiymat, narx va qimmat kategoriyalaridir. Shu munosabat bilan, zamonaviy mulk fuqarolik huquqlar obyektlari (FHO) sifatida mulkiy munosabatlarni ta’minlovchi mulkchilik tizimining mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori (MQBXB) va mulk bozori (MB) obyektlari bo‘ladi 21 . Beshinchidan: jahondagi zamonaviy mulkchilik tizimi modellari uning tarkibiy qismlarining o‘zaro o‘zviy bog‘liqlikda yaxlit murakkab dinamik tizim sifatida yuqori darajada tashkillashgan faoliyatini taqozo etmoqda. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo‘lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy (kompleks ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy) munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, davlatning iqtisodiy sohada yuritayotgan siyosatining unumdorligi xususiy mulkchilik munosabatlarining samaradorligiga bevosita bog‘liq. Mazkur iqtisodiy jarayonda xususiy mulkchilik tizimi biznes faolligi samarasini belgilaydi 22 . Mana shunday sharoitda barqaror iqtisodiy rivojlanish va aholi farovonligi faqat ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy 20 Хамдамов Қ. С. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш. – Тошкент, 1994. – В. 44. 21 Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. – Тошкент: Иқтисод ва ҳуқуқ дунёси, 1996. – B. 165. 22 Эрнандо Де Сото. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире./Пер. с англ.- М.: ЗАО Олимп-Бизнес 2001 - 272 с. 15 sohalari uyg‘unligi (integratsiyasi)ni samarali umumlashtirib turuvchi mulkchilik tizimi shart sharoitlarida erishiladi. Zamonaviy mulkchilik tizimining kompleks o‘rganilishi maqsadida turli xil va shakllardagi informatsion mulkiy munosabatlarni kompleks tarzda tizimli tadqiq etish imkonini beruvchi ko‘p o‘lchamli fanlararo fazoviy yangi shaklga o‘tishning zaruriy muhimligi to‘liq idrok etilishi tabiiydir. Bunday shaklning hozirgi zamondagi asoslari yetarlicha ishlab chiqilgan, kelajak uchun oqibatlari ijobiy va samarali deb baholanishi mumkin 23 . Bunday fazo ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli fanlaming intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo‘llovchi IIS qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish g‘oyasiga asoslanuvchi zamonaviy mulk to‘g‘risidagi multifan nazariyasini maqsadga muvofiqligini bildiradi 24 . Xulosa qilib aytganda, mustaqillik yillarida O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarining mahalliy va milliy xususiyatlari jahon standartlari va andozalari asosida shakllandi. Mazkur shakllangan tizim mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy munosabatlar bilan uyg’un ravishda rivojlandi. O‘zbekiston Respublikasida shakllanayotgan mulkchilik munosabatlari uzoq vaqtlardan buyon boshqarib kelingan yakka tartibdagi xususiy mulkchilik inkor qilingan jamiyatdan tarixiy nuqtai nazardan mustaqillikning ilk yillarida haqiqiy iqtisodiy o‘zgarishlardan biri sifatida mamlakat iqtisodiy hayotiga kirib keldi. 1.2. O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari 23 Хамдамов Қ. С. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш. – Тошкент, 1994. – В. 44. 24 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 1 4 . 16 Tarixdan ma’lumki, jamiyatda istalgan tizimni faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasi mavjuddir. Xuddi shunday mulkchilik tizimining ham faoliyat muxanizmini belgilovchi va tartibga solib turuvchi me’yoriy-huquqiy bazasi mavjud. O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik tizimi va undagi munosabatlar, bozor infratuzilmasi, baholash va rieltorlik faoliyatlari rivojiga ham katta ahamiyat berilgan. Masalan, “O‘zbekiston Respublikasi 2009-2015-yillar davrida baholash faoliyatini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari” nomli dastur choralari hamda 2008-yil 24 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini va ularning mas’uliyatini oshirish to‘g‘risida”gi 25 № 843-sonli Qarori talablariga mos ravishda ishlab chiqilib amalga oshiriliyotgani fikrimizning yaqqol isboti desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Iqtisodiy masalalar o‘rganilgan va tahlil qilingan tadqiqotlarda keltirilganidek davlat mulkini xususiylashtirish va buning natijasida mulkchilik munosabatlari jamiyatda iqtisodiy munosabatlar tarkibini o‘zida mujassam qilgan. Davlat mulkini xususiylashtirish mazmunan huquqiy va iqtisodiy o‘zaro bog‘liq. Davlat mulkini xususiylashtirish yo‘nalishida kata qadamlar tashlayotgan O‘zbekistonda mazkur sohaning ham iqtisodiy ham yuridik poydevorlari normativ-huquqiy hujjatlar bilan mustahkamlandi. Ya’ni, davlat xususiylashtirish jarayonida mulk egalarini ham iqtisodiy ham huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi 26 . Shuningdek, mamlakatda davlat mulkini xususiylashtirish va uning asosida shakllangan xususiy mulk barcha huquqiy normalarda mulkchilikning iqtisodiy tamoyillariga nisbatan faqat bo‘ysunuvchi fazifasini bajarmaydi. Ya’ni, davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlarining tashkil etilishidan boshlangan dastlabki 25 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini va ularning mas’uliyatini oshirish to‘g‘risida”gi Qarori . https :// lex . uz / ru / docs /- 1347811. 26 Shodmonov Sh . Sh ., G ‘ afurov U . V . Iqtisodiyot nazariyasi . – Toshkent : Fan va texnologiya , 2005. – B . 96. 17 qadamlardan tortib xususiy mulkning shakllanishi to‘liq davlatning himoyasi bilan belgilanadi 27 . Huquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog‘liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Bu rol shunda ko‘rinadiki, tovar xo‘jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo‘riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi 28 . Bozor munosabatlariga o‘tishning asosiy sharti ko‘p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o‘tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif berildi 29 : Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, aksiyali jamiyatlarga, mas’uliyati cheklangan 27 Мадиёров Б. Адолат ва шаффофликни таъминлаш - бош мезон // Фарғона ҳақиқати. 2020 йил, 31-октабрь 28 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 16. 29 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining qarori, 19.11.1991 yildagi 426-XII-son Qarori. https://lex.uz/docs/- 136602. 18 jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirildi 30 . Xususiylashtirish fuqarolarning va davlatga taalluqli bo‘lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob’yektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir. Bundan ko‘rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o‘tishidir 31 . Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashiirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko‘zda tutadi. U bir qator yo‘llar bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo‘yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini auksionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k 32 . Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo‘lib, ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo‘lib berish hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali xususiylashtirish 33 . Bu sanab o‘tilgan usullarni amalga oshirishning aniq shakllarini 3-rasm orqali ifodalash mumkin 34 . Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ko‘rsatib o‘tilgan yo‘llari hamda usullaridan qaysi birini tanlash undan kutilgan maqsadga bog‘liq. Masalan, Rossiyada davlat mulkini vaucher orqali bepul 30 Azimova T.A. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari // “PEDAGOGS” international research journal. Volume-19, Issue-1, October- 2022. – B. 31. 31 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 111. 32 Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. – Тошкент: Иқтисод ва ҳуқуқ дунёси, 1996. – B. 178. 33 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 96. 34 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 18. 19 taqsimlash usuli qo‘llanildi. Bundan ommaviy xususiylashtirishdan ko‘zlangan maqsad qisqa muddat ichida cheklar bozorini joriy etish hisobiga mulkdorlarning g‘oyat keng qatlamini vujudga keltirishdan iborat edi. Agar tadbirkorlikni rag‘batlantirish ko‘zda tutilsa, xususiylashtirish tanlab olingan ozchilik o‘rtasida o‘tkaziladi. Agar xususiylashtirish chetdan kapitalning kirib kelishiga, yo‘l ochishi zarur bo‘lsa, davlat mulkini xorijiy tadbirkorlarga berish shaklida amalga oshiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishda ayrim usullarga ustuvorlik berish boshqa usullarni qo‘llashni rad etmaydi, aksincha, ularni ham qo‘llash zarurligini bildirdi 35 . Masalan, korxona jamoasiga ustunlik berilib, davlat mulkini aksiyalashtirish, bu aksiyalarni sotib olishda shu jamoadan tashqari kishilar va chet el kapitalining ishtirok etishi ham bo‘lishi mumkin. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish sharoitga qarab pulli, pulsiz yoki imtiyozli tarzda o‘tkazildi. O‘z shakli va usulidan qat’i nazar bu tadbir xilma-xil mulkchilikni vujudga keltirishni ta’minlaydi, chunki davlat mulki hisobidan nodavlat mulkining barcha shakllari va turlari rivojlandi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusaga keng yo‘l va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning davlat zimmasidan soqit qilish yo‘llaridan biri bo‘lib, davlat mulkini ma’lum darajada haqiqiy egalari - fuqarolarga berish demakdir. Ko‘pincha xususiylashtirish - bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb talqin qilinadi. Aslida mamlakatning barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib bo‘lmaydi, bunda aholining hammasi mulkka ega bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil etish, uni boshqarish ishlab chiqarish hamda mahsulotni ayirboshlash kabi mashaqqatli ishlarni o‘z zimmasiga olavermaydi 36 . 35 Azimova T.A. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari // “PEDAGOGS” international research journal. Volume-19, Issue-1, October- 2022. – B. 31. 36 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 19. 20 Xususiylashtirish natijasida aholi orasida ijtimoiy jihatdan tabaqalanish yuz beradi va kishilarning bajargan ishiga qarab oladigan haqi turlicha bo‘lib, aholining daromadlarida ham tabaqalanish yuz beradi 37 . Kishilar turli sohalarda, masalan, biznesda turli shakllardagi mulkka ega bo‘lib, aksiua sotib olish va korxona mulkida o‘z hissalarini oshirib borishga harakat qiladilar. Xususiylashtirishni amalga oshirish uchun davlat mulkini xususiylashtirishning keng ko‘lami dasturini ishlab chiqarish zarur 38 . 37 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 112. 38 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 23. 21 2-rasm. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari 39 Davlat mulkini uning tasarrufidan chiqansh jarayonida, avvalombor, xususiylashtirish yo‘li bilan yaxshi iqtisodiy natijalarga erishgan mamlakatlar tajribasidan to‘laroq foydalanish va ular yo‘l qo‘ygan xatolar takrorlanmasligi kerakki, bu bilan bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi mumkin. 39 T.Jo‘rayev, D.Tojiboyeva “Iqtisodiyot nazariyasi” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2012yil 22 Huquqiy jihatdan xususiylashtirilgan barcha korxonalarga erkin iqtisodiy xo‘jalik yuritish huquqi berilishi va davlat sektori bilan teng imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak. Davlat sektoriga nisbatan bu korxonalarga soliqlarni birmuncha kamaytirish va ayrimlarini ma’lum muddatga soliqdan ozod qilish zarur 40 . Xususiylashtirish orqali korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, ma’lum jamoa va shaxslarga sotilgandan keyin faoliyatlarini bozorning shafqatsiz raqobat qonunlari asosida tashkil etdi. Bozor korxonalarining yashovchanligini va ularni doimo raqobat kurashida o‘z manfaatlarini himoya qilishga majbur etadi. Mabodo korxona raqobat kurashiga dosh berolmay sinsa, oldingi davrdagidek davlat byudjetidan mablag‘ hisobiga uni saqlab qolish hollariga xususiylashtirish orqali barham berildi 41 . Xususiylashtirish mulkning bir shaklidan ikkinchi shakliga o‘tishni aks ettirmasligi kerak, balki xususiylashtirish oldiga qo‘yilgan vazifa katta bo‘lib, ya’ni xususiylashtirish orqali avvalo barcha sohani o‘z qaramog‘ida turli uslublar orqali birlashtirib turgan davlat hukmronligini iqtisoddan ajralish uchun bir qanchatadbirlarni ishlab chiqish kerak bo‘ldi. Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga, uning yangi bosqichiga o‘tishiga bo‘lgan talabidan kelib chiqadigan bir jarayondir. Xususiylashtirishning rivojlanishini ta’minlaydigan muhim omillardan biri – bu ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning ishlab chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligidir 42 . Davlat mulkini xususiylaslitirish natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi ishbilamionlar, aholining faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan hamda mulk shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo‘lib qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. 40 Shodmonov Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T: Zamin nashr, 2021 . – B. 149. 41 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 27. 42 Хусусийлашириш жараёни очиқ - ошкора ўтишида парламент масьулиги ортади // Халқ сўзи, 2020 йил. №229. 23 Davlat mulkini xususiylaslitirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf-odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutdi 43 . Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari bu ijara munosabatlarini rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu jarayon ma’lum tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo, ixtiyoriylik asosida, oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga oshirilib, u mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur yetkazmasligi, shu bilan birga iste’molchilar manfaatlariga ham zid bo‘lmasligi zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyadan samarali foydalanish, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga bozorda narxlarning pasayishiga erishish yo‘li bilan aholining moddiy farovonligning oshishiga erishish talab etildi 44 . Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiyiashtirish jarayonining o‘ziga xos jihati – bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiyiashtirish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo‘yildi. Avvalo, mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi 45 . O‘zbekiston Respublikasida davlat mulkini xususiylashtirish davlat ustuvor siyosatining muhim vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan dasturlarga muvofiq 43 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 27. 44 Хусусийлашириш жараёни очиқ - ошкора ўтишида парламент масьулиги ортади // Халқ сўзи, 2020 йил. №229. 45 Shodmonov Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T: Zamin nashr, 2021. – B. 153. 24 olib boriladi. Tadqiqotchi R.R.Xusainovning 2022 yilda e’lon qilingan tadqiqotida O‘zbekistonda xususiylashtirishning quyidagi bosqichlari sanab o‘tiladi. Tayyorgarlik bosqichi (1990-1991) O‘zbekiston sharoitlari uchun maqbul bo‘lgan xususiylashtirishning yondashuvlari, shakllari va usullari o‘rganildi. Dastlabki normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinib keyinchalik ular mulkiy munosabatlarni o‘zgartirishning huquqiy asoslari bo‘lib xizmat qildi. Birinchi bosqich 1991-1993-yillarda mamlakatimizda davlat mulkini xususiylashtirishning “kichik” bosqichini amalga oshirishga kirishildi. “Kichik” bosqichda davlat mulkini xususiylashtirish tadbirlari umumiy uy-joy fondlari, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalarini hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini sotish orqali xususiylashtirishni nazarda tutdi 46 . Yengil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o‘rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko‘proq ijra korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Aksiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo‘jaligining iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydigan ayrim sektotlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag‘ bilan ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oldi 47 . Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo‘lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog‘i davlatga qarashli 46 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 16. 47 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 113. 25 bo‘lmagan sektorga to‘g‘ri keldi. Uy-joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo‘lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog‘i fuqarolarning xususiy mulki bo‘lib qoldi 48 . Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1998 yillarga to‘g‘ri keldi. Bu bosqichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aksiyalari respublika qimmatbaho qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg‘in tashkil qilindi 49 . Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo‘sh turgan mablag‘larini o‘ziga jalb qilib, ularning bozorga taziqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag‘larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo‘lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo‘li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko‘rinishidagi kichik va o‘rta korxonalarni tashkil qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi 50 . Respublika iqtisodiyoti 1998 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1998-2000 yillar) xususiylashtirilmaydigan obyektlar ro‘yxatiga kirmagan barcha ob’yekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi 51 . 48 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 34. 49 Azimova T.A. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari // “PEDAGOGS” international research journal. Volume-19, Issue-1, October- 2022. – B. 33. 50 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 114. 51 Azimova T.A. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari // “PEDAGOGS” international research journal. Volume-19, Issue-1, October- 2022. – B. 35. 26 Xususiyiashtirish jarayonlarining to‘rtinchi bosqichi (2001-2004 yillar) ning asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni yo‘naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investisiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilikning yangi munosabatlarini to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi 52 . O‘zbekiston Respublikasida davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlarida 2003-yil 24 yanvardagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni 53 alohida ahaniyatga ega bo‘lgan edi. O‘zbekiston Respublikasi hukumati davlat mulkini xususiylashtirish jarayonida asosiy e’tiborini iqtisodiy jihatdan nochor davlat korxonalarini xususiyiashtirish jarayonini tezlatish, shuningdek, ularda zamonaviy modernizasiyalash va tizimli rivojlanish uchun investisiyalar jalb etishga qaratgan edi. Shuning uchun ham xususiylashtirilgan davlat obyektlariga narx belgilashning samarali mexanizmi ishlab chiqildi. Ushbu chora-tadbirlar natijasida xususiylashtirilgan korxonalarga tegishli bo‘lgan davlat aktivlari boshlang‘ich narxlari sekin-asta pasaytirib borish hamda iqtisodiy kambag‘al korxonalarni va past qiymatli obyektlarni nol qiymati bo‘yicha tanlov asosida investisiya majburiyatlarini qabul qilish sharti asosida sotish tartiblari belgilan. Davlat mulkini xususiylashtirish islohotlari yillarida ushbu tadbirlarga xorijlik mulkdorlar qatlamini jalb etishga alohida e’tibor berildi. Shu bilan birgan mazkur tadbirlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati tomonidan qabul qilingan normative-huquqiy hujjatlar asosida mustahkamlab qo‘yildi. Bu esa mulkdorlar qatlami va xususiylashtirish jarayoni ishtirokchilarining bevosita davlat himoyasida ekanliklarini ko‘rsatdi. Unga muvofiq xususiylashtirish jarayonida 52 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 41. 53 «O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni. https://lex.uz/docs/-170083?ONDATE=24.01.2003. 27 to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalarni jalb etgan korxonalar davlat tomonidan belgilangan bir qator soliq va majburiyatlarni to‘lashdan ozod etildi. Oltinchi bosqichi 2006-2009-yillarda amalga oshrildi. Xususiylashtirish jarayonining muhim xususiyatlaridan biri bu xususiylashtirish islohotlariga keng miqyosida xorijiy investisiyalarning jalb qilinishi bilan belgilandi. Xususiylashtirishning mazkur bosqichida xorijiy mulkdorlarlarning ishtirok etishi O‘zbekiston tomonining xorij sarmoyadorlari uchun o‘z hududida erkin faoliyat olib boorish imkonini taqdim etdi 54 . 2010-yildan -2016-yilga qadar xususiylashtirish jarayonining yettinchini bosqichi amalga oshirildi. Davlat mulkini xususiylashtirishning O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan amalga oshirib kelingan bir qator xususiyatlari keng dunyo jamoatchiligini ham diqqatini o‘ziga tortgan edi. Ya’ni, xususiylashtirish jarayonining manzilli tarzda amalga oshirilishi va uning natijalari pirovardida davlat tomonidan olib borilgan adolatli ijtimoiy siyosatning davlat mulkini xususiylashtirish jarayonidagi ko‘rinishi bo‘lib qoldi. Xususiylashtirishning mazkur O‘zbekistonga xos xususiyati aholining turli ijtimoiy qatlamlarida ularning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga sabab bo‘ldi 55 . O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan davlat mulklarini xususiylashtirishning asosiy xususiyatlaridan biri xususiylashtirishning to‘lov tizimidir. Ya’ni mazkur holat dunyo talab standartlari asosida joriylantirilgan bo‘lib O‘zbekiston Respublikasida davlat mulkini bepul yoki hadya ko‘rinishida xususiylashtirishga yo‘l qo‘yilmasligini anglatadi. Davlat mulkini xususiylashtirishning pulni to‘lov orqali amalga oshirish tartibi bir qator salbiy iqtisodiy jihatlarni bartaraf etish bilan bir qatorda erkin va raqobatbardosh tadbirkorlik muhitining yaratilishi uchun xizmat qiladi 56 . 54 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 18. 55 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 114. 56 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 19. 28 Davlat mulkini xususiylashtirishning O‘zbekistonga xos xususiyatlaridan yana biri bu davlat vositachiligi va davlat nazorati ostida xususiylashtirilgan obyektlarda davlat ijtimoiy muhofazasining amalga oshirilishi bo‘ldi. Ya.ni davlat ijtimoiy muhozafasining xususiylashtirish jarayonidagi ko’rinishi xususiylashtirilgan obyektlarning yoki texnika vositalarining, jumladan, yer hududlari, xususiylashtirilgan ferma boshqalarning yuridik jihatdan davlat tomonidan himoya qili ni sh i da o‘z aksini topdi. 29 II BOB . XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONINING MAMLAKAT IQTISODIY HAYOTIDA TUTGAN O‘RNI 2.1. Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Dаvlаt mulk vа tаdbirkоrlikni qo‘llаb- quvvаtlаsh qo‘mitаsi mаmlаkаtimiz хukumаti bilаn birgаlikdа хususiylаshtirishning strаtеgiyasi vа tаktikаsini bеlgilb chiqdi. Хususiylаshtirishning iqtisоdiy mоhiyati mulkkа еgаlik хuquqiy dаvlаtdаn yangitdаn tiklаnаyotgаn turli mulkchilik shаkllаridаn kоrхоnаlаr, muаssаsаlаr vа аyrim shахslаrgа еgаlik qilish huquqini bеlgilаnishini, hаmdа dаvlаt tоmоnidаn хususiy sеktоrlаrgа dаvlаtning хizmаt ko‘rsаtishini chеklаnishi yoki хususiy tаshаbbuskоrliklаri uchun kеng–kеng imkоniyatlаr bеrilishi, ijtimоiy хimоyalаshni kаfоlаtlаshni kuchаytirish vа bоshqаlаr, umumаn, dаvlаtgа tеgishli bo‘lmаgаn nоdаvlаt sеktоrlаrning mеhnаt fаоliyatlаridа qаtnshuvini qisqаrtirish, ilgаri dаvlаtgа qаrаshli bo‘lmаgаn, хususiy sеktоrlаrni, tаdbirkоrlik fаоliyatlаrini rivоjlаntirishdа suniy rаvishdа chеklаb kеlgаn yuridik vа tаshkiliy to‘siqlаrning qаtьiy qisqаrtirilishi vа bоshqаlаr bilаn izоhlаsh mumkin. H оzirgi dаvrgаchа dаvlаtgа tеgishli bo‘lmаgаn nоdаvlаt sеktоrlаrini bаrpо еtish ko‘prоq dаvlаt mulkini uning tаsаrrufidаn chiqаrish vа хususiylаshtirish хisоbigа аmаlgа оshirilib kеlinmоqdа. «Dаvlаt – Хususiylаshtiruvchi - Dаvlаt tаshkilоtlаri» uchligigа birlаshuvchi sеktоrlаr I blоkni tаshkil еtаdi. Ushbu blоk хususiylаshtirish jаrаyonimuhitining bоzоr ishlаb chiqаrish аspеktini ifоdа еtаdi 57 . Оdаmlаrning аsrlаr mоbаynidа misqоllаb tеrib to‘plаgаn mоddiy vа mа’nаviy bоyliklаrini bir to‘pоlоn bilаn dаvlаt mulkigа, оdаmlаrni еsа mеhnаt vоsitаsigа, ishlаb chiqаruvchi kuchlаrgа аylаntirib qo‘ydi. Hаr bir kishining o‘z yarаtuvchilik qоbiliyatini ko‘rsаtа оlish, tаdbirkоrlik vа хususiy mulkni rivоjlаntirish аsоsidа mеhnаtgа munоsаbаtini tubdаn o‘zgаrtirish, kishilаr оngidа o‘rnаshib qоlgаn bоqimаndаlik illаtlаrigа bаrhаm bеrish аnchа vаqt tаlаb еtmоqdа 58 . 57 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 115. 58 . Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3-китоб. Миллий истиқлол даври. Т.Шарқ., 2000. 329-б. 30 Mаnа еndi insоn hаq-huquqlаri to‘lа tiklаngаn vа hаr tоmоnlаmа kаfоlаtlаngаn jаmiyat qurаyotgаn bir pаytimizdа yaqin o‘tmishimiz аsоrаtlаridаn qutilish bаrоbаridа mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotidа yangichа аmаliyotlаr hаyotgа tаdbiq еtib bоrilmоqdа. Dаvlаtimiz o‘z mustаqilligigа еrishgаch bоzоr iqtisоdiyotigа аsоslаngаn huquqiy dаvlаt, dеmоkrаtik, аdоlаtli jаmiyat qurishgа kirishdi. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Birinchi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv o‘zining “O‘zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo‘lidа” nоmli kitоbidа kеltirib o‘tgаnidеk, “Mulkchilik mаsаlаsini hаl qilish bоzоrni vujudgа kеltirishgа qаrаtilgаn butun tаdbirlаr tizimining tаmаl tоshi bo‘lib хizmаt qilаdi. Хuddi shu mаsаlаni hаl qilish bilаn yangi jаmiyat, yangi iqtisоdiy munоsаbаtlаr pоydеvоrigа birinchi g‘isht qo‘yildi” 59 . Dаrhаqiqаt, kеyingi yillаr dаvоmidа аmаlgа оshirilgаn ishlаrni tаhlil qilib, shuni аytish mumkinki, O‘zbеkistоndа mulkchilik huquqi iqtisоdiy o‘zgаrishlаrning аsоsini tаshkil qilаdi. Shuning uchun hаm O‘zbеkistоndа mulkdоr huquqi qоnun bilаn tаn оlindi vа himоya qilinmоqdа. O‘zbеkistоndа bоzоr munоsаbаtlаrini rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn iqtisоdiyotning аsоsini turli shаkllаrdаgi mulkchilik tаshkil еtishi O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstituцiyasidа аniq bеlgilаb bеrilgаn 60 . Yuqоridа kеltirilgаn misоllаrdаn mа’lumki, хususiylаshtirish jаrаyoni tаbiiy rаvishdа jаmiyatdа mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirigа оlib kеldi. Bu bоrаdа kichik vа хususiy tаdbirkоrlikni rivоjlаntirish mulkdоrlаrni vujudgа kеltirishdа muhim аhаmiyat kаsb еtаdi. Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr tаjribаsi shuni ko‘rsаtаdiki, mulkkа еgаlik vа хususiy mulkning chеgаrаsi bo‘lmаsligi kеrаk. Ya’ni shахsiy bоylikni ko‘pаytirish qаndаydir qоlip yoki miqdоrdа bo‘lishini dаvlаt bеlgilаb qo‘ymаsligi, аksinchа, u mаmlаkаtdа hаmmаning hаr qаndаy vаziyatdа bоy bo‘lishini tа’minlаsh аsоsidа аlоhidа ijtimоiy muhоfаzаgа muhtоj оdаmlаr turmush dаrаjаsini оshirish yo‘lidаn bоrmоg‘i lоzim. Bungа аyrim siyosаtshunоslаr dunyoning turli mаmlаkаtlаridа o‘z kоrхоnаsi filliаllаrini qurib, jаhоn bоzоrini 59 . Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон,1995. 58-б. 60 . O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.:“O‘zbekiston”. 2014. 31 еgаllаb оlgаn yirik kоrpоrаtsiya vа firmаlаr rаhbаrlаri fаоliyatini vа kаttа miqdоrdаgi jаmg‘аrmаlаrini misоl qilib ko‘rsаtishаdi 61 . Birоq, O‘zbеkistоn hukumаti butunlаy yangi tipdаgi jаmiyatni shаkllаntirishdа hаr qаndаy tаyyor аndоzаlаrgа sig‘inmаydi. Jаhоn tаjribаlаri vа milliy еhtiyojlаrni uyg‘unlаshtirgаn hоldа mаvjud hоdisаlаrgа o‘zigа хоs yondоshаdi. Jumlаdаn, mulkchilikkа munоsаbаtdа hаm uning o‘zigа хоs usuli bоr. Mаsаlаn, O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Birinchi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv: “Dаvlаt jаmiyatning kеskin tаbаqаlаnishigа–оshib-tоshib kеtgаn bоylаri-u kаmbаg‘аl- qаshshоqlаrgа bo‘linib kеtishigа yo‘l qo‘ymаsligi kеrаk”.-dеgаn vа mаzkur yondоshuvning mаzmun mоhiyatini tushuntirib bеrgаn еdi 62 . Аlbаttа, O‘zbеkistоn strаtеgiya jihаtdаn jаhоn tаjribаlаri еng ilg‘оr nаmunаlаrdаn kеng fоydаlаndi. Birоq uni o‘z milliy хususiyatlаri vа turmush tаrzigа mоs tаrzdа аmаlgа оshirdi. Bu, аyniqsа mаmlаkаtdа tub iqtisоdiy islоhоtlаrni, jumlаdаn, еrkin bоzоr siyosаtini аmаlgа оshirishdа ko‘zgа yaqqоl tаshlаndi. Nаtijаdа dаvlаt mulkini хususiylаshtirish vа yangi iqtisоdiy tizimni jоriy еtish bоrаsidаgi O‘zbеkistоn yo‘li jаhоn jаmоаtchiligi tоmоnidаn kеng qo‘llаb- quvvаtlаndi. Buni quyidаgilаrdа ko‘rishimiz mumkin: Birinchidаn, uzоq yillаrgа mo‘ljаllаngаn, dаsturiy аhаmiyatgа mоlik mаqsаdlаr dаvlаt strаtеgiyasi dаrаjаsigа ko‘tаrilgаni bilаn, kundаlik tаlаblаr, hаyot еhtiyojlаri yoki vаqtinchаlik hоlаtlаrdа tаktikаning o‘zgаrib turishi tаbiiy hоl. Mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn iqtisоdiy islоhоtlаr, mаvjud siyosiy, huquqiy, mа’nаviy-ахlоqiy nuqtаi nаzаridаn hаyotiydir. Chunki, o‘tish dаvridа qоnunchiligimizning hаli to‘lа shаkllаnmаgаnligi, аyrim hоllаrdа еsа mаvjud qоnunlаrgа hаm hаli bo‘ysunib yashаshgа оdаtlаnmаgаnimiz, bа’zаn хudbinlik vа mаnfааtpаrаstlikning аvj оlib kеtishi nаtijаsidа turli хildаgi suiistе’mоlliklаr yuz bеrdi. Nаtijаdа fоydаni yashirish, sоliqdаn qоchish vа bоshqа ko‘zbo‘yamаchiliklаr, nаyrаnglаr tufаyli kimlаrdir оrtiqchа bоyib kеtib, kimlаrdir qаshshоqlаshib qоlishi mumkin bo‘ldi. 61 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 16 . 62 Каримов И.А. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон,1995. 61-б. 32 Аnа shundаy pаytdа Dаvlаt qоnun ustuvоrligini tа’minlаshdа, аhоli turli tаbаqаsining turmush tаrzidа muvоzаnаtni sаqlаb turishdа muhim rоl o‘ynаydi 63 . Ikkinchidаn, dаvlаt аdоlаt g‘оyasigа qаttiq suyanаdi vа insоn hаq huquqlаrin butun chоrаlаr bilаn himоya qilish yo‘lidаn sоbitqаdаmlik bilаn bоrmоqdа. Аhоlini turli bo‘hrоnlаrdаn аsrаb qоlish, uni ijtimоiy muhоfаzаlаsh, tаbаqаlаrgа bo‘linmаsligi, yashаsh huquqi kаbi Оliy qоidаni muqаddаs tutish-uning insоnpаrvаrlik siyosаtining bоsh mаzmuni. Uchinchidаn, O‘zbеkistоn yo‘li оldin dunyo minbаrlаridаn turib е’lоn qilingаn, jаhоn jаmоаtchiligi tоmоnidаn tаn оlingаn mаmlаkаtimiz uchun хоs tub islоhоtlаrning mаshhur bеsh tаmоyilidаn biri-o‘tish dаvridа dаvlаtning bоsh islоhоtchi bo‘lib turishi kеrаkligi kаbi qоidа hаyot tаlаbigа аynаn mоs kеlgаnligidir 64 . Bir qаrаshdа bizgа хususiylаshtirish jаrаyoni sоf iqtisоdiy hоdisа bo‘lib ko‘rinаdi. Хususiylаshtirish dеgаndа ko‘nglimizdа mоddiy nе’mаt, mоddiy mаnfааtdоrlik, mulkkа еgаlik qilish хоhish-istаgi pаydо bo‘lаdi. Ko‘z o‘ngimizdа u yoki bu tаrzdаgi, ko‘p yo оz miqdоrdаgi mulk gаvdаlаnаdi. O‘zbеkistоndа хususiylаshtirish hukumаt rаhnаmоligidа nаfаqаt iqtisоdiy, bаlki huquqiy vа mа’nаviy hоdisаgа аylаntirildi. Аyni pаytdа u оngimiz vа tаfаkkurimizdа yuz bеrаyotgаn jiddiy o‘zgаrish sifаtidа tаn оlindi. Chunki u bizning fikrlаrimiz vа оngimizdа o‘zgаrish yasаdi. Insоn hаq-huquqlаrini tоbоrа chuqurlаshtirdi, uning turmush tаrzigа yangi mаzmun оlib kirdi. Nаtijаdа jаmiyat hаm, оdаmlаr hаm sifаt jihаtdаn tubdаn o‘zgаrdi, uning mа’nаviy qiyofаsi аnchа tiniqlаshdi 65 . Tub islоhоtlаr O‘zbеkistоndа tаbiаtigа ko‘rа sоf siyosiy, huquqiy yoki iqtisоdiy mоhiyatini yo‘qоtmаgаn hоldа mа’nаviy, ruhiy-ахlоqiy qаdriyat dаrаjаsigа ko‘tаrilgаnligi sаbаbli mаmlаkаtning hаm, bаrchа fuqаrоlаrning hаm hаyotidа mukаmmаl, еtuk hоdisа sifаtidа iz qоldirmоqdа. Iqtisоdiy islоhоtlаrning mа’nаviy mаzmuni tоbоrа chuqurlаshmоqdа. 63 Shodmonov Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T: Zamin nashr, 2021 . – B. 158. 64 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3-китоб. Миллий истиқлол даври. Т.Шарқ., 2000. 330-б. 65 Хусусийлаштириш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш бўйича 1999 йилнинг учинчи чорагида чоп этилган қонунчилик ҳамда меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент, 1999. – B. 23. 33 Mustаqillik yillаridа iqtisоdiy islоhоtlаr hаqidа gаpirаr еkаnmiz, yuz bеrgаn instituцiоnаl o‘zgаrishlаr hаqidа hаm qisqvchv to‘хtаsh o‘rinlidir. 1991-1996 yillаr mоbаynidа iqtisоdiy islоhоtlаrning bаrchа yo‘nаlishlаridа sаlmоqli instituцiоnаl o‘zgаrishlаr sоdir bo‘ldi. Хususаn turаrjоylаr, sаvdо, хizmаt ko‘rsаtish sоhаsi, mаtlubоt jаmiyati оb’еktlаri vа turli tаrmоqlаrning mаydа kоrхоnаlаrini хususiylаshtirish аmаldа tugаllаndi. O‘rtа vа yirik kоrхоnаlаrni dаvlаt tаsаrrufidаn chiqаrish vа хususiylаshtirish jаrаyoni fаоl bоshlаb yubоrildi 66 . 1996-yil 12-mаrtdа tаdbirkоrlikni rivоjlаntirish, qo‘llаb-quvvаtlаsh mаqsаdidа, shu jumlаdаn, individuаl mеhnаt fаоliyati bilаn bаnd bo‘lgаn jismоniy shахslаrni hаm hisоbgа оlib bоrish, ulаrning mаnfааtlаrini himоya qilish, ishlаrini tаshkil еtishdа yordаm ko‘rsаtish vаzifаsini o‘z zimmаsigа оlgаn tоvаr ishlаb chiqаruvchilаr vа tаdbirkоrlаrning Rеspublikа Pаlаtаsi tаshkil qilindi. Jismоniy shахslаrning o‘z sаrmоyasi nеgizidа 85 mingdаn ko‘prоq хususiy vа kichik kоrхоnаlаr tаshkil еtildi. Ulаrgа umumiy sаhni 793,5 ming kvаdrаt-mеtr bo‘lgаn 3768 tа fоydаlаnilmаyotgаn vа kаm fоydаlаnilаyotgаn хоnаlаr ijаrаgа bеrildi; umumiy sаhni 104,5 kvаdrаt-mеtr bo‘lgаn 282 хоnаni ulаr kimоshdi sаvdоlаridа sоtib оldilаr. Ulаrni mоddiy-tехnikа rеsurslаri bilаn tа’minlаsh uchun 1469 tа mаydа ulgurji bоzоri vа tuzilmаlаr, shu jumlаdаn 1256 tа tijоrаt mаrkаzlаri vа sаvdо uylаri tаshkil еtildi. Хоmаshyo vа tаyyor mоllаrni sоtish bo‘yichа 1128 yarmаrkа vа sаvdоlаr o‘tkаzildi. Tаdbirkоrlаr tоmоnidаn 512 tа qurilishi tugаllаnmаgаn оbyеkt sоtib оlindi 67 . Xususiylashtirish, xususiy mulkni mustahkamlash, kichik korxonalar, mikrofirmalar, fermer xo‘jaliklari tashkil etish va tadbirkorlikni rag‘batlantirish hisobidan mamlakatimizda demokratik jamiyatning asosi va tayanchi sifatida o‘rta sinf amalda shakllan di . Mamlakatning ijtimoiy taraqqiyotini, yuksak bosqichga ko‘tarish uchun 2011 yilni “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e’lon qilingan edi. Hozirgi 66 Хусусийлаштириш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш бўйича 1997 йилнинг учинчи кварталида чоп этилган қонунчилик ҳамда меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент, 1997. – B. 41. 67 Жўраев Н. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т., 388-б. 34 kunda mamlakatimizdagi ish bilan band aholining 74 foizidan ko‘pi shu sohada mehnat qilmoqda. 2010 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisobidan 480 mingta yangi ish o‘rni ochildi 1 . “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturida quyidagi ustuvor yo‘nalishlarga e’tibor qaratildi: 1. Mamlakatimizda va uning hududlarida yanada qulay biznes – muhit yaratish, xususiy mulkchilikning ustuvorligini mustahkamlashga tso‘naltirilgan qonun hujjatlarini takomillashtirish, ishonchli kafolatlarni ta’minlash, tadbirkorlikka ko‘proq e’tibor berish, davlatning boshqaruv funktsiyalari va ruxsat beruvchi normalarni qisqartirish, byurokratik to‘siq va g‘oyalarni olib tashlash, kichik biznes sub’ektlarining moliya-kredit va xom ashyo resurslaridan, ular ishlab chiqaradigan mahsulotlarga davlat buyurtmalari berilishidan keng foydalanishni ta’minlaydigan bozor vositalari va mexanizmlarini tadqiq etish 2 . 2. Davlat va nodavlat organlarning tadbirkorlik sub’ektlari moliya-xo‘jalik faoliyatiga aralashuvini keskin qisqartirish. 3. Kichik korxonalar tashkil qilish hamda kichik korxonalar va tadbirkorlarni ro‘yxatdan o‘tkazish tartib-qoidalarini yanada soddalashtirish, kichik biznes sub’ektlarini qurish va ularni muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarga ulash, noturar joy xonalari va zarur yer uchastkalarini ajratib berish masalalarini hal qilish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni qabul qilish. 4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi uchun soliq va boshqa to‘lovlar bo‘yicha yanada qulay shart-sharoitlar yaratish, imtiyoz proferentsiyalar berish, hisobotlar tizimi hamda moliya, soliq va statistika organlariga hisoblar topshirish mexanizmini takomillashtirish va unifikatsiyalash 68 . 5. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga kreditlar berish mexanizmini yanada takomillashtirish va ularning hajmini oshirish, birinchi 1 1 Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo‘lini izchil davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir// Xalq so‘zi, 2010 yil 8 dekabrь, № 236 (5151). 2 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturi to‘g‘risida”gi Qarori// Xalq so‘zi, 2011 yil, 10 fevral, № 29 (5196). 68 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 3 8 . 35 navbatda, investitsiya maqsadlariga, boshlang‘ich sarmoyani shakllantirishga kreditlar ajratish, ishlab chiqarishni mexanizatsiya qilish hamda texnologik yangilash uchun o‘rta va uzoq muddatli kreditlar berish. 6. Kichik biznesni rivojlantirishga xorijiy investitsiyalarni, xalqaro moliya institutlarining kreditlarini keng jalb qilish va yo‘naltirish. 7. Sanoat tarmoqlarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, yuqori texnologiyaga asoslangan zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun keng imkoniyatlar yaratish, ana shu ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalar joriy etilishini rag‘batlantirish. 8. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish, eksport salohiyatini oshirish, eksportga mo‘ljallangan mahsulotni jahon va mintaqaviy bozorlarga olib chiqishga ko‘maklashish. 9. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini axborot bilan ta’minlash, shuningdek, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalalarida ularga konsulьtativ ko‘mak berish tizimini yanada rag‘batlantirish 69 . Aynan ana shu odamlar jamiyatimizning tayanchi bo‘lib, uning ijtimoiy asosini tashkil etadi. Chunki ular demokratik va bozor islohotlarini davom ettirish va chuqurlashtirishdan, mamlakatni barqaror va izchil rivojlantirishdan ko‘proq manfaatdordir. Shu boisdan ham ana shu muammolarning oldini olish maqsadida “keng ko‘lamli ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturi doirasida o‘tgan yili (2009) 840 dan ortiq loyiha amalga oshirildi va bu mahalliylashtirilgan mahsulot ishlab chiqarish hajmini 2008 yilga nisbatan 2,3 barobar oshirishni ta’minladi 70 . Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar milliy-ma’naviy tiklanish jarayoniga ta’sir etmasligining 69 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili» davlat dasturi to‘g‘risida Qarori. 2011-yil. http://dd.gov.uz/uz/pages/2011. 70 Жўраев Н. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т., – B. 389. 36 iloji yo‘q, bunday islohotlar milliy-ma’naviy tiklanishning mezoni bo‘lib xizmat etadi. Insoniyat tarixida shu narsalar isbotlab berildiki, o‘z umrini yashab bo‘lgan eski tuzum qonun-qoidalarini yangicha asoslarda o‘zgartirish tarixiy zaruriyatga aylandi va bunday o‘zgarishlar barcha sohalarda keng ko‘lamli islohotlar orqali amalga oshirildi. Amalga oshiriladigan islohotlar jamiyatning ma’naviy hayotini ham o‘z ichiga qamrab olib, u jamiyat, millat hayot-mamotini hal etib beradigan kuch sifatida maydonga chiqdi 71 . Davlat mulkini xususiylashtirishni a m alga oshirishni normativ-huquqiy poydevorini ta’ m inlash m aqsadida «O‘zbekiston Respublikasida m ulkchilik to‘g‘risida» (1990), «Tovar bozorlarida m onopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida» 72 (1996), «Iste’ m olchilar huquqlarini hi m oya qilish to‘g‘risida» (1996), «Tabiiy m onopoliyalar to‘g‘risida»gi (1997) qarori va boshqa qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy asoslarini yaratish va takomillashtirish maqsadida 1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi 73 . 1997-1999 yillarda esa «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni davlat tomonidan nazorat qilish to‘g‘risida», «Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to‘g‘risida», «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonunlar qabul qilindi. 2000 yilda «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi ham tadbirkorlik faoliyatining yanada kengayishi va mustahkamlanishida muhim ahamiyat kasb etdi 74 . Qonun ustuvor bo‘l m agan joyda korrupsiya va boqi m andalik, o‘g‘irlik yulg‘ichlik g‘aznani talash, tayyorga 71 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3-китоб. Миллий истиқлол даври. Т.Шарқ., 2000. 333-b. 72 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 2-сон, 55-модда) Мазкур Қарор Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 6 январдаги ЎРҚ-319-сонли «Рақобат тўғрисида»ги   Қонунига   асосан ўз кучини йўқотган. 73 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 й., 12-сон, 252-модда 1998 й., 9-сон, 181-модда; 1999 й., 5-сон, 124-модда) Мазкур Қонун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2000 йил 25 майдаги 70-II-сонли «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга киритиш ҳақида»ги қарори. . 74 “ Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.05.2012 yildagi O‘RQ-328-son qonuni. https://lex.uz/docs/-2006789 . 37 ayyorlik kabi ja m iyat m e’yoriy holatiga zid illatlar to m ir otadi. S h ular orasida bir qarashda oddiy, beozor tuyuladigan boqi m andalikning ha m xavfi juda katta. Davlat mulkini xususiylashtirish va uning bir qismini davlat tasarrufidan chiqarib boshqa shakllarga o‘tkazish, ular teng mavqega ega bo‘lishi va ko‘paytirilishi zarur ekanligini ko‘rsatadi. Bu holatlarning hammasi mulkka nisbatan bo‘lgan munosabatlarni boshqa shakli uchun o‘zgartirishni taqozo etadi. Shu maqsadda davlat o‘z mulkining bir qismini o‘z tasarrufidan chiqarib, xususiy - lashtirishga e’tibor qaratdi. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari uchun keng imkoniyatlar yaratilib, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini har tomonlama himoya qilishga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Shu ma’noda O‘zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va bunda xususiy mulkni huquqiy jihatdan muhofazalash, tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslarini yaratish va takomillashtirish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish ko‘pgina bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida o‘tkazilayotgan jarayonlardan biridir. Mustaqillik yillarida keng ko‘lamda xususiylashtirish jarayoni amalga oshirildi, ya’ni davlat mulki jismoniy va yuridik shaxslarning xususiy mulkiga o‘ta boshladi. Buning natijasida ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchilar bilan uyg‘unlashib mulk bozor munosabatlarida o‘zining haqiqiy mazmunini kasb eta boshladi 75 . Har qanday islohotning kafolatli amalga oshirishning asosiy shartlaridan biri ularning huquqiy negizini yaratishdan boshlanadi. Iqtisodiy islohotlar qonun hujjatlari asosida amalga oshirilgandagina ular muayyan natija beradi va orqaga chekinish ham yuz bermaydi. Shuning uchun ham islohotlarning huquqiy negizini yaratish bir qancha muhim yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirildi. Mazkur yo‘nalishlardan biri mulkdorlikka asos soladigan qonunlar majmuini yaratishga 75 Джуманиязов У. И. Давлат-хусусий шерикчилиги асосида корпоратив бошқарувни ривожлантиришнинг айрим назарийуслубий масалалари // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. 2017 йил № 3, май-июнь, – B. 9-. 38 qaratilgan edi. Shu bilan birga, insonlarni mulkka bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartirmasdan turib ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmasligi ham ayon edi 76 . Sobiq sotsialistik tuzum uchun xususiy mulk tushunchasi yot edi. Faqatgina mulkning shaxsiy, davlat hamda kolxoz-kooperativ shakllari mavjud edi. Shaxsiy mulkdan foydalanib, daromad olish qonunga zid faoliyat hisoblanardi. Davlat mulki umumxalq mulki deb atalgani bilan obyektiv reallikda xalq mazkur mulkdan yiroqda edi. Natijada ushbu mulk xalq tomonidan emas, balki mavhum bo‘lgan sub’ekt – davlat tomonidan, yanada aniqrog‘i, uning byuroktik apparati tomonidan boshqarilar edi. Shuning uchun ham xalqda ham davlatda ham mazkur mulkka nisbatan mulkdorlik hissi mavjud emas edi. Bu uning talon-taroj bo‘lishiga sabab bo‘lardi. Kolxoz-kooperativ mulki ham rasmiy jihatdan jamoaniki deb e’tirof etilgani bilan amalda butunlay davlat ixtiyorida edi 77 . Mulkka nisbatan bunday tartibning o‘rnatilganligi odamlarning mulkdan begonalashuviga sababchi bo‘lib qoldi. Chunki, barcha ishlab chiqarish vositalari tanho davlatning mulki edi. Ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan odamlarning ishlab chiqarish hamda vositalaridan mahrum bo‘lishi hamda iqtisodiy manfaatdorligi mavjud emasligi ularda mulka nisbatan egalik hissining yo‘qolishiga olib kelgan edi. Istiqlolimizning dastlabki yillaridayoq, mazkur munosabatlarga barham berish maqsadida iqtisodiy islohotlarning ko‘lami kengaya bordi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bozor munosabatlariga o‘tishning zaruriy sharti hisoblandi 78 . Jahon amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, xususiylashtirish-bu iqtisodiy islohotlarning tamal toshidir. Boshqa yosh mustaqil davlatlardan farqli o‘laroq O‘zbekistonda o‘tish davrida xususiylashtirishni vauchersiz amalga oshirishga qaror qilindi. Xususiylashtirish jarayonini tashkil etish va unga rahbarlik qilish uchun 1992 yil fevralida Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish Davlat 76 Тохиров Ж.Р. Давлат-хусусий шерикликни ташкил қилиш ва ривожлантиришнинг принциплари ва уларнинг таълим тизимидаги ўзига хос хусусиятлари // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 202 1. – В. 212. 77 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 17 . 78 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 41 . 39 qo‘mitasi ta’sis etildi. 1994 yilda uning vazifalari o‘zgartirilib, u Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash Davlat Qo‘mitasi deb atala boshlandi. Ushbu Davlat Qo‘mitasi maqomining o‘zgarishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi, zero u xususiylashtirishning O‘zbekiston uchun xos bo‘lgan ikkita g‘oyat muhim vazifasini bajarar edi 79 . O‘zbekistonning vaucher tizimidan voz kechgani uchungina emas, balki xususiylashtirishdan tushgan barcha mablag‘lar tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun berilishi jihatdan ham o‘ziga xos, o‘z yo‘liga ega bo‘lgan davlat sifatida ko‘zga tashlandi. Yana shuni aytish lozimki, tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy asosini vujudga keltirish qonunlar majmuini yaratishni tashkil qilishni uyushtirish uchun Oliy Majlis tarkibida yangi iqtisodiy islohotlar va tadbirkorlikni rivojlantirish qo‘mitasi tuzildi. Davlat mulkini xususiylashtirishning davlat tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillari eng avvalo o‘zining mahalliy xususiylashtirish va talablarini hisobga olganligi, tag-zaminli va asosliligi, ayni paytda hozirgi zamon ilg‘or tajribalariga mos kelishi bilan alohida ajralib turadi 80 . Birinchidan, xususiylashtirish qandaydir kishilar yoki ma’lum mafkura manfaati uchun xizmat qilmasligi lozim. Chunki, xususiylashtirish eng avvalo, mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlar mantig‘iga mos bo‘lmog‘i lozim edi. “O‘zbekistonda davlat bosh islohotchi” vazifasini amalga oshirar ekan, uning xususiylashtirishni o‘zi boshqarib borishi ko‘zda tutildi 81 . Shuning uchun O‘zbekistonda chek vositasi bilan xususiylashtirish g‘oyasidan voz kechildi. Bu boradagi muhim xulosa shundan iborat bo‘ldiki, davlat mol-mulki faqat yangi mulkdorga sotish yo‘li bilangina mulkchilikning boshqa shakliga aylantirila boshlandi. Ikkinchidan, xususiylashtirishga dasturiy yondoshuvni ta’minlash va uni boqichma-bosqich amalga oshirish lozim edi. Shuning uchun 1991 yil 18 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida mulkni “Davlat tasarrufidan chiqarish va 79 Каримов Н.Г. Иностранные инвестиции в экономику Республики Узбекистан и их финансовое обеспечение. Автореф. дисс. ... канд. экон. наук. – Ташкент, 1998. – B . 17. 80 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 43 . 81 Malikov T . S ., Olimjonov O . O . Moliya: Darslik. – T: Iqtisod-Moliya, 2019. – B . 274. 40 xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi 82 . Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan maxsus dasturlar asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yildi. 1994 yil 21 yanvarda qabul qilingan “Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida” gi va 1994 yil 16 martda qabul qilingan “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida” 83 gi Prezident Farmonlari xususiylashtirish jarayonini yana ham yangi pog‘onaga ko‘tarish, uni sifat jihatidan yaxshilash imkonini berdi. Qabul qilingan qarorlarga muvofiq xususiylashtirish jarayonida korxonalarni ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirish, ushbu jarayonga aholini va chet ellik investorlarni kengroq jalb qilish jarayonini avj oldirish vazifasi qo‘yildi. Qimmatli qog‘ozlar va ko‘chmas mulk bozorini tashkil etish uchun imkon yaratildi. Davlat mulkini sotish bo‘yicha kimoshdi savdolari va tanlovlari o‘tkaziladigan bo‘ldi. Xususiylashtirish borasidagi barcha ishlar izchil va muntazam olib borila boshlandi 84 . 2016 yilga qadar bo‘lgan vaqt mobaynida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga doir 20 dan ortiq davlat Dasturi qabul qilindi. Iqtisodiyotning davlat sektori negizida mingdan ortiq ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, 2011 yilga kelib, 6000 xususiy va oilaviy korxonalar vujudga keldi. Xususiylashtirish borasida O‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlarning yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog‘ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolat choralari ko‘rildi. Mazkur jarayonning o‘ziga xos tomoni shundan iborat bo‘ldiki, aholining ijtimoiy himoyasi avvalo shunda ko‘rinadiki, xususiylashtirish chog‘ida bir butun imtiyozli tizim yaratildi. Masalan, 82 Qosimova G. G‘aznachilik faoliyatini tashkil etish. O‘quv qo‘llanma. – T: Iqtisod-moliya. 2005. – B. 76. 83 "Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва Хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида» 1994 йил 15 мартдаги фармонини бажариш чора-тадбирлари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори " №171, 29.03.1994 - ҳужжатига нисбатан корреспондент ҳужжатлар рўйхати 09.05.2017 сана ҳолатига . 84 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 47. 41 xususiylashtirilayotgan korxona xodimlariga imtiyozli aksiyalar berildi. Shuningdek, davlat xo‘jaliklarining mol-mulki, fermalar, bog‘lar va uzumzorlar imtiyozli shartlarda xususiylashtirildi 85 . O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 25 iyul kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida xususiylashtirish jarayonlarini yanada takomillashtirishga e’tibor berilar ekan “Xususiylashtirish jarayoni chuqurlashdi va kengaydi. U sifat jihatdan yangicha ahamiyat kasb etganini ham qayd etish lozim -deb ta’kidlandi” 86 . Darhaqiqat, mustaqillikning dastlabki yillarida asosiy e’tibor masalaning miqdor ko‘rsatkichlariga, ya’ni qancha korxona mulk shaklini o‘zgartirganiga qaratilgan bo‘lsa, bugungi kunda xususiylashtirishning sifat ko‘rsatkichlari asosiy mezon bo‘lib qoldi. Xususiylashtirishning yurtimizga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqish jarayonida e’tibor qaratishimiz mumkinki, xususiy sektor, kichik biznes iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning faol harakatlantiruvchi kuchiga aylanib bordi 87 . Shu bois yaqin yillar ichida mulkchilik munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, mulkdor huquqlarini amalga oshirish va himoyalash uchun yanada kuchliroq kafolatlarni yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli dasturni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda-kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugunki kunda aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo‘lgan muhim bo‘g‘inga aylandi. Ayni paytda u iqtisodiyotni izchil rivojlantirishning eng muhim omili, jamiyatimiz ijtimoiy-siyosiy barqarorligining kafolati, mamlakatimizni taraqqiyot yo‘lidan olg‘a etaklaydigan faol harakatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘ldi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o‘zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish muhim ahamiyat kasb etishi shubhasiz haqiqatdir. Rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar qatori 85 Худойқулов Т. Хусусийлаштириш дастурининг амалга оширилиши. https://www.natlib.uz/search/detail/CATTOT000000776657?. 86 . Жўраев Н. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т., 382-б. 87 Каримов Н.Г. Иностранные инвестиции в экономику Республики Узбекистан и их финансовое обеспечение. Автореф. дисс. ... канд. экон. наук. – Ташкент, 1998. – B . 18. 42 O‘zbekistonda ham xorijiy investisiyalarni iqtisodiyotga jalb etish zaruriyatining mavjudligi, iqtisodiy islohotlarning samarali amalga oshirilishida muhim unsurlardan hisoblanadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida investitsion va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 88 2014-yil 7- aprelda qabul qilingan Farmonida nazarda tutilgan qo‘shimcha dasturiy chora- tadbirlarni amalda bajarish, shu jumladan, yangi imtiyozlar va preferensiyalarning keng doirasi, har xil litsenziya va ruxsat beruvchi tartib-taomillarning muddatlarini tubdan qisqartirish, soddalashtirish va arzonlashtirish xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznesni yuritish, iqtisodiyotga mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun shart-sharoitlarni yanada yaxshilash borasida keng ishlar amalga oshirilishi, mamlakatimizda iqtisodiy-islohotlarning to‘g‘ri yo‘nalishda olib borilayotganligidan dalolatdir. 2.2. Xususiylashtirishning huquqiy negizlari Ko‘p ukladli ho‘jalik yuritish iqtisodiyoti negizida mulkchilikning turli shakllari paydo bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilingan va bu qonunning 4-moddasida ko‘rsatilishicha, O‘zbekiston Respublikasida mulk quyidagi shakllarga bo‘linadi 89 : - fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki; - jamoa mulki, shu jumladan, oilaviy, mahalla, kooperativ mulk, ijaraga olingan biznes faoliyati mulki, aksiyadorlar jamiyati, davlat biznes faoliyati jamoasining jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki, turli xo‘jalik birlashmalari va uyushmalari mulki, yuridik shaxs hisoblangan boshqa jamoalar mulki; - davlat mulki; 88 Ўзбекистон Республикасида инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 15-сон, 163-модда, 50-сон, 589-модда; 2017 й., 2-сон, 25-модда) 89 Тохиров Ж.Р. Давлат-хусусий шерикликни ташкил қилиш ва ривожлантиришнинг принциплари ва уларнинг таълим тизимидаги ўзига хос хусусиятлари // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 202 1. – В. 21 4 . 43 - aralash mulk; - q o‘shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek ajnabiy yuridik shaxslar mulki shaklida yuzaga chiqadi. O‘zbekiston Respublikasida mulkning barcha shakllari teng huquqlidir. Shaxsiy mulk – individual o‘zlashtirishni bildiradi, ammo xususiy mulkdan farqlirok daromad topishga xizmat qilmaydi, balki shaxsiy ehtiyojni qondirishga qaratiladi. Xususiy va shaxsiy mulk birgalikda fuqarolar mulki deyiladi 90 . Jamoa mulki – boylikning muayyan maqsad yo‘lida, ayrim jamoalarga birlashgan kishilar tomonidan birgalikda o‘zlashtirilishidir. Jamoa mulkining afzalligi shuki, bu mulk ishlab chiqaruvchining o‘zini mulkdor qiladi. Bu erda mulk egalari va ishlovchilar aynan bir kishilardir, shu sababli ishlab chiqarish omillari to‘g‘ridan-to‘g‘ri birlashadi. Davlat mulkining paydo bo‘lishi va rivojlanishi quyidagilar hisobidan bo‘ladi: 1) mulkni ng davlat mulkiga aylantirilishi; 2) davlat mablag‘i hisobidan biznes faoliyati yuritilishi; 3) jamiyatda yaratilgan, ammo boshqa mulklarga taalluqli daromadlar bir qismining soliq undirishi orqali davlat byudjetiga olinishi. Aralash mulk muayyan bir obyektning turli mulkdorlar ishtirokida o‘zlashtirilishini bildiradi 91 . Mulkchilik shakllarining yana bir ahamiyatlisi bu – qo‘shma mulkdir. Qo‘shma mulk tufayli jalb etiladigan chet el kapitali mamlakatimizga yangi texnologiyani olib kirmoqda. Xorijiy kapital asosidagi qo‘shma biznes faoliyatilarining ahamiyati investitsiyani kuchaytirish, milliy iqtisodiyotni bozor munosabatlari asosida shakllantirishda ortib boradi. Katta mablag‘lar zaruriyati sharoitida qo‘shma mulk orqali chet el kapitalini jalb etish imkoniyatidir 92 . 90 Malikov T.S., Haydarov N.H. Moliya: umumdavlat moliyasi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2009. – B. 361 b. 91 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 22 . 92 Avezbayev S. va boshqalar. Yer tuzishning ilmiy asoslari. Darslik. – Т : IQTISOD -MOLIYA, 2006. – B. 152. 44 Mamlakatda mulkdorlik huquqini, xususiy tadbirkorlar manfaatlarini kafolatlovchi qonunlar, huquqiy me’yorlar, davlat va nodavlat tashkilotlar hamda muassasalar tizimlari vujudga keltirilganligi, ularning samarali faoliyat ko‘rsatayotganligi natijasida, 2015 yili nodavlat sektorning ulushi sanoatda 81 foizga, qishloq xo‘jaligida 98,5 foizga yetdi. Ishlovchilarning 75 foizi xususiylashtirilgan iqtisodiyot hissasiga to‘g‘ri keldi. Ishlab chiqarish, savdo- tijorat, vositachilik, hunarmandchilik, moliya-bank, turizmda, erkin ijodiy faoliyatda mashg‘ul xususiy sohibkorlar va tadbirkorlar mustaqil O‘zbekistonda shakllanayotgan mulkdorlar sinfining ildam o‘sayotganini ko‘rsatib turibdi 93 . Mulkdorlar sinfi tushunchasi eng keng va ko‘p qirrali tushunchalardan biridir. Bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlari rivojlanishi jarayonida bu sinfning ichidan tabaqalanib, farqlanib, tafovutlanib borishi muqarrardir. Hozirgi vazifa mulkdorlar sinfining shakllanishiga keng yo‘l ochib berishdir. Bu vazifani bajarish O‘zbekistonni ilg‘or davlatlar qatoriga olib chiqishda hal qiluvchi omil bo‘ladi. Mulkdor boshqalarning emas, balki o‘zining istagi, roziligi, moyilligi, xohishiga ko‘ra, o‘z mol-mulkiga egalik qiladi. Mulkiy huquqning asosiy yuridik mazmuni unga egalik qilishdan, foydalanishdan, uni tasarruf qilish bilan bog‘liq huquqiy vakolatlardan iborat 94 . O‘z huquqiy vakolati doirasida mulkdor boshqa mulkdor shaxslarning talabi yoki topshirig‘iga binoan emas, balki o‘zining xohishiga ko‘ra o‘z mulkiga egalik qiladi, xohlasa o‘zining mazkur huquqiy vakolatini boshqarishga o‘tkazishi mumkin. Mulkdor o‘z xohishi bilan mulkidan foydalanadi, shuningdek, o‘ziga zarur bo‘lgan foydali daromadlarni undirish uchun ishlatadi. Bozor munosabatlariga o‘tish va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maqsadida, fuqarolar o‘ziga tegishli mulkni ko‘paytirish uchun boshqa fuqarolarni yollanma 93 Yuldashev N.Q., Umarxodjaeva M.G`, Abdiev B.Q. Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi. Darslik. – T: Iqtisodiyot, 2013. – B. 107. 94 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 22 . 45 mehnatga jalb qilishi mumkin. Fuqaro o‘z mulkiy huquqini amalga oshirish uchun tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi, mulkni ijaraga berishi mumkin 95 . Respublika bozor iqtisodiyotining birinchi bosqichida mulkni xususiylashtirish natijasida turli mulkchilikka asoslangan ko‘p ukladli iqtisodiyot yaratildiki, shu asosda iqtisodiyotning ichki tuzilishi o‘zgarib, raqobatchilik muhiti zaminida xo‘jalik yuritish usuli barpo etildi. Mamlakat iqtisodiyotida davlat mulki bilan bir qatorda jamoa, xususiy, aksionerlik, hamkorlikdagi va boshqa turdagi biznes faoliyatlar tashkil topdi. Davlatning o‘z navbatida turli mulkchilik biznes faoliyatlari uchun teng iqtisodiy sharoit yaratishi orqali ishlab chiqarishni jonlantirishga erishildi 96 . Turli mulkchilik iqtisodiyoti mulk egalarini o‘quvli, ishbilarmon, tadbirkor bo‘lishlarini talab qilish bilan kifoyalanib qolmay, balki iste’molchilar va bozor talabini o‘rganib, yangi texnika va texnologiya asosida arzon, sifatli tovarlar ishlab chiqarib, bozorni turli mahsulotlar bilan to‘ldirishni ham talab etadi. Jahondagi sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy yuksalishining muhim omillaridan biri turli mulkchilik, iqtisodiy xo‘jalik tizimini barpo etilgani bo‘lsa, uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omili turli mulk shaklidagi biznes faoliyatlari o‘rtasidagi raqobat kurashi hisoblanadi. O‘zbekistonda ko‘p ukladli aralash iqtisodiyotni barpo etish m a m lakat xo‘jaligining m avjud holati va i m koniyatlari, aholining Mentaliteti, psixologiyasi va qadriyatlaridan kelib chiqqan holda a m al g a oshirildi . Bu O‘zbekistonga ham mansub bo‘lgan, bozor iqtisodiyotining qaror topish jarayoni evalyusion yo‘l bilan kechgan mamlakatlardan tamomila farqlanib tuzadigan sotsialistik tuzumdan keyingi mamlakatlarda ko‘p ukladli iqtsodiyotni shakllantirishning g‘oyat muhim xususiyatidir. Respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iboratligi hisoblanadi. Bozor 95 Yuldashev N.Q., Umarxodjaeva M.G`, Abdiev B.Q. Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi. Darslik. – T: Iqtisodiyot, 2013. – B. 107. 96 Malikov T.S., Haydarov N.H. Moliya: umumdavlat moliyasi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2009. – B. 367. 46 munosabatlariga o‘tishning asosiy sharti ko‘p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashish muhitini shakllantirishning huquqiy, tashkiliy shart-sharoitlarini vujudga keltirdi 97 . O‘zbekistonda ko‘p ukladli mulk tizimi rivojlan di , bunda xususiylashtirish mulkdor sinfini shakllantiruvchi omil sifatida muxim rol o‘ynadi. Mulkchilik masalasini hal qilish bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo‘lib xizmat qiladi. Bu masala sotsialistik tuzumdan keyin bozor munosabatlari yo‘lini tanlagan mamlakatlarda katta ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb masaladir. Xuddi shu masalani hal qilish bilan yangi jamiyat, yangi iqtisodiy munosabatlar poydevoriga birinchi g‘ isht qo‘yildi 98 . Rejalashtirishga asoslangan markazlashtirilgan iqtisodiyotni bozor iqtisodiyotiga aylantirishning yangi mustaqil davlatlar tanlab olgan turlicha yondashuvlari va modellari ko‘p jihatdan aynan mulkchilik masalasini hal etish xususiyatlari bilan farqlanadi. Ushbu masalaning davr talablariga muvofiq muvaffaqiyatli hal etilishi respublikamiz iqtisodiyotini jahondagi rivojlangan mamlakatlar bilan bir qatorga qo‘yadigan asosiy omildir. O‘zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichida mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi. Bu shakllar qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi. Bundan tashqari, yangi tashkil etilayotgan yoki xususiylashtirilayotgan, xususiy mulkchilikka yoki chet el kapitalining ishtirok etishiga asoslangan korxonalar uchun soliq sohasida ularning faol rivojlanishini ra g‘ batlantiradigan imtiyozlar va preferensiyalarning butun boshli tizimi mavjud. Shunday qilib, ilgari davlatga qarashli bo‘lmagan, xususiy sektorni, tadbirkorlikning rivojlanishini sun’iy ravishda cheklab kelgan yuridik va tashkiliy to‘siqlarning hammasi hozirgi vaqtda amalda olib tashlandi 99 . 97 Yuldashev N.Q., Umarxodjaeva M.G`, Abdiev B.Q. Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi. Darslik. – T: Iqtisodiyot, 2013. – B. 109. 98 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон, 1995. 44-6. 99 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 18 . 47 Davlatga qarashli bo‘lmagan sektorni vujudga keltirish ko‘proq davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish hisobiga amalga oshiril di . Bu O‘zbekiston ham mansub bo‘lgan, bozor iqtisodiyotining qaror topish jarayoni evolyusion yo‘l bilan kechgan mamlakatlardan tamomila farqlanib turadigan sotsialistik tuzumdan keyingi mamlakatlarda ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantirishning g‘ oyat muhim xususiyatidir. Davlat mulkini xususiylashtirish iqtisodiy jihatdan rivojlangan va rivojlanayotgan Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya, Filippin singari mamlakatlarda ham amalga oshiril gan edi. Bu hol, ayniqsa, iqtisodiyotda davlat sektorining salmoQi ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bozor munosabatlarini rivojlantirishga xos tabiiy jarayondir. Davlat iqtisodiyotning ko‘pincha iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni qo‘llab-quvvatlashi hamda ularni saqlab turish va mabla g‘ bilan ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga olishi kerak. Ular iqtisodiy jihatdan mustahkamlanib, barqaror ishlay boshlagach, xususiy mulk qilib sotiladi 100 . Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirayotgan sobiq sotsialistik mamlakatlarda ahvol boshqacha. Ular mustaqillikni qo‘lga kiritgunga qadar ishlab chiqarish vositalarining xususiy mulkligi umuman inkor etilar edi. Xususiy mulkchilik kapitalistik ishlab chiqarish usulini sotsialistik usuldan farqlovchi birinchi belgisi edi. S h u sababli xususiy mulkchilik ham yuridik jihatdan, ham ayniqsa amaliyotda batamom istisno etilar edi. Xususiy mulkchilikning shakli o‘zgartirilgan, ishlab chiqarish vositasi bo‘lmagan va daromad keltirmaydigan fuqarolarning shaxsiy mulki sifatidagi ko‘rinishigina mavjud bo‘lishi mumkin edi. Aholining o‘z mulkidan foydalanish tufayli oladigan daromadlarining hamma turlari qonunga zid hisoblanardi. 100 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 11 9 . 48 Iqtisodiy jihatdan erkin bo‘lgan fuqaro, haqiqiy mulkdorgina o‘z mol-mulkini samarali tasarruf etishdan, o‘z boyligini ko‘paytirishdan manfaatdor bo‘libgina qolmay, balki butun mamlakatni boyitishga ham qodir bo‘ladi. Shu sababli iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining g‘ oyat muhim vazifasi davlat mulki monopolizmini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat edi 101 . Xususiylashtirish jarayonlarini amalga oshirayotgan ko‘pgina mamlakatlar mulkchilik shakllarini o‘zgartirish bo‘yicha tajriba orttirdilar, o‘ziga xos yondashuvlarni ishlab chiqdilar. Bu yondashuvlar xususiylashtirishdan ko‘zlanayotgan maqsadga, bu jarayonni amalga oshirish dinamikasi va mexanizmiga, xususiylashtirish jarayonlariga aholi qanchalik keng qatnashishiga ko‘ra bir-biridan tubdan farq qiladi 102 . Masalan, Rossiyadagi ommaviy xususiylashtirishdan ko‘zlangan maqsad juda qisqa muddatlarda barcha davlat korxonalarini batamom aksiyadorlik korxonalariga aylantirish hamda cheklar bozorini joriy etish hisobiga mulkdorlarning g‘ oyat keng qatlamini vujudga keltirishdan iborat edi. Bunda xususiylashtirishga iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni ta’minlovchi omil sifatida qaralmadi. Natijada bozor sari jadal ilgarilab borish jarayoni bo‘lib ko‘ringan keng ko‘lamdagi xususiylashtirish tufayli real, iqtisodiy jihatdan kuchli mulkdorlar tarkib topmadi. Aksincha, bu jarayon tufayli ishlab chiqarish pasayib ketdi, moliyaviy nomutanosiblik kuchaydi, mulkchilik shaklini o‘zgartirgan ko‘plab korxonalar sinish xavfi ostida qoldi va arzon-garov sotib yuborildi. Mulkdorlar keng qatlami hisoblanmish vaucherlarning egalari o‘rniga moliyaviy va xolding kompaniyalari, chek fondlarining katta tarmoQi vujudga kelib, ular ko‘pchilik odamlarning savodsizligidan foydalanib, kapital jam g‘ arib oldilar. Bu hol jamiyatda ijtimoiy tabaqalanishni yanada kuchaytirib yubordi 103 . 101 http://21asr.uz/islo-ot/khususii-mulk-dakhlsiz-mulkdor-u-u-i-kafolatlangan. 102 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 20 . 103 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 43 . 49 Biz bozor munosabatlariga o‘tishning o‘zimiz ishlab chiqqan modeli xususiyatlarini hisobga olib, xususiylashtirishni amalga oshirish va O‘zbekistonning ko‘p ukladli iqtisodiyotini shakllantirishga prinsipial yondashuvlarni ishlab chiqdik va ular amaliyotda o‘z tasdiQini topdi. Bu yondashuvlar nimalardan iborat . Birinchidan, bir necha avlodlar mehnati bilan yaratilgan ishlab chiqarish salohiyatiga respublikada yashaydigan har bir kishining qo‘shgan haqiqiy ulushini xolisona baholab bo‘lmaydi. Mol-mulkning qiymatini baholab, uning miqdorida cheklar, vaucherlar va boshqa shunga o‘xshash qimmatli qo g‘ ozlar chiqarish hamda bu qo g‘ ozlarni butun aholi o‘rtasida teng taqsimlash - ijtimoiy adolat tamoyiliga rioya qilish emas, balki sotsialistik sun’iy ravishda tenglashtirishning buzilgan bir shakli, xolos. Ikkinchidan, cheklarni bepul taqsimlash va shundan keyin ularga korxonalarning aksiyalarini sotib olish mulkdorlar guruhini vujudga keltirmaydi, balki, aksincha, boyligimizni qadrsizlantiradi. Aslida bepul qo‘lga kirgan mol- mulk yoki uning bir qismi chinakamiga asrab-avaylanmaydi, undan samarali foydalanishda xuddi ishlab topilgan pulga sotib olingan mulkdan bo‘lgani kabi haqiqiy manfaatdorlik bo‘lmaydi. Tekin narsaning qadri ham bo‘lmaydi. Bu achchiq haqiqatni o‘tgan yillar mobaynida biz yaxshi o‘zlashtirib olganmiz. SHu sababli ko‘pchilik "yangi ruslar" o‘zlari chek olib aksiyadorlari bo‘lgan korxonalarning barbod bo‘layotganini, har turli chek va investitsiya fondlari sovun ko‘pigi misol shovqin-suron va janjal bilan "yorilayotganini" loqaydlik bilan kuzatib turibdilar 104 . O‘zbekistonda - davlat mol-mulki faqat yangi mulkdorga sotish yo‘li bilangina mulkchilikning boshqa shakliga aylantirilishi mumkin bo‘ldi . Bundan faqat ijtimoiy infrastruktura va ekologik himoya vositalarigina istisnodir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga bunday yondashishning mazmuni juda oddiy - "vaucherlashgan" qiyofasiz mulkdordan qochish va o‘ziga 104 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 59 . 50 topshirilgan mol-mulkni to‘g‘ri tasarruf eta oladigan, faoliyatining dastlabki bosqichidayoq undan katta samara bilan foydalanishni ta’minlaydigan shaxslarga mulk berishdan iborat. Tajriba shuni ko‘rsat diki , masalaga bunday yondashish o‘zini tamomila oqla n di. Bizdagi xususiylashtirilgan korxonalarning ko‘pchiligi, bir qator mamlakatlarda ro‘y bergan ishlab chiqarishning pasayishi va sinishidan farqli o‘laroq, yanada serunum ishlay boshladi va o‘tish davrining barcha qiyinchiliklariga chidam bilan bardosh ber di 105 . Xususiylashtirishdan olinadigan mabla g‘ lar, birinchi navbatda, xususiylashtirish davridan keyin korxonalarning o‘zini qo‘llab-quvvatlashga, yangi, raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga sarflanganligi ham muhimdir. Bu hol byudjetning yukini ancha kamaytirdi va erkin investitsiya resurslarini islohotning ustuvor yo‘nalishlariga jamlash imkonini berdi 106 . Uchinchidan, chek bozori samarali ishlab turishi uchun qimmatli qo g‘ ozlar bilan muomala qilishda yuksak madaniyatga ega bo‘lish, tegishlicha tuzilmalar, kafolat tizimlari mavjud bo‘lishi lozim. Aholining ko‘pchilik qismi qimmatli qo g‘ ozlar bilan muomala qilish ko‘nikmasiga ega emas edi. Ularni qaysi sohalarga, qanday korxonalarga qo‘yish foyda keltirishini aniq tasavvur qila olma s edi . SHuningdek, aholining katta qismi qishloq xo‘jaligi bilan bo g‘ liq edi . SHu tufayli chek vositasida xususiylashtirishni joriy etish ijtimoiy vaziyatning keskinlashuviga muqarrar suratda olib kelgan bo‘lur edi. Bu esa biz tanlab olgan isloh qilish tamoyillariga batamom zid edi . Ikkinchi muhim xususiyat - xususiylashtirishga dasturiy yondashuvni ta’minlash va uni bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat edi . Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risidagi Qonunda mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy miqyosda 105 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 21 . 106 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 57 . 51 bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan maxsus dasturlar asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yilgan 107 . Xususiylashtirish borasidagi barcha ishlar izchil, muntazam olib boril di . Iqtisodiyotning turli sohalarida va respublika hududlarida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo‘yicha 20 dan ortiq davlat dasturi qabul qilinib, amalga oshiril di . Ijtimoiy kafolatlar, eng avvalo shundan iboratki, xususiylashtirish cho g‘ ida bir butun imtiyozlar tizimi yaratil di. Masalan, xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasining xodimlari aksiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotib olishlari mumkin. Yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infrastruktura obyektlari bepul topshirildi. Davlat xo‘jaliklarining mol-mulki, fermalar, bo g‘ lar va uzumzorlar imtiyozli shartlar asosida xususiylashtiril di . Agar xususiylashtirilayotgan korxona asosiy fondlarni ishlab chiqarishni rivojlantirish fondidagi o‘z mabla g‘ lari hisobiga sotib olgan bo‘lsa, mol-mulkni sotib olish qiymatidan chegirmalar ham nazarda tutildi. Ko‘pchilik savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi obyektlari yangi egalariga er uchastkalari bilan birgalikda sotildi. Korxonalar xususiylashtirilgach, ularni qo‘llab-quvvatlash maqsadida soliq to‘lashda ham ayrim imtiyozlar belgilan di 108 . Shunday qilib, ijtimoiy kafolatlar tizimi xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish uchun ham, ular xususiylashtirilganidan keyin faoliyatini muvaffaqiyatli boshlashi uchun ham mumkin qadar qulay shart-sharoit tu g‘ dirib ber di . Bizda xususiylashtirish borasida ishlab chiqilgan mexanizmning muhim jihati mulkchilik shaklini o‘zgartirish bilan bir qatorda tarkib topgan ishlab chiqarish va boshqaruv tizimlarini ixchamlashtirish va yakkahokimlikni bartaraf qilishdan ham iboratdir. Bu engil va mahalliy sanoat korxonalarida, agrosanoat kompleksida 107 Azimova T.A. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari // “PEDAGOGS” international research journal. Volume-19, Issue-1, October- 2022. – B. 37. 108 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 21 . 52 ayniqsa sezilarli namoyon bo‘ldi. Faqat yangi mulkdorlar paydo bo‘lib qolmasdan, balki raqobatchilik muhiti ham aniq shakllanib bor di 109 . Qishloqda islohotlarni jadallashtirish maqsadida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida davlat tasarrufidan chiqarish va ko‘p ukladli iqtisodiyotni rivojlantirish dasturi ishlab chiqilib, amalga oshiril a boshlandi . Toshkent tumani negizida tumanni iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bu konsepsiya iqtisodiy islohotlarni tumanlar darajasida chuqurlashtirish yo‘nalishlarini tayyorlash cho g‘ ida asos qilib olindi. Xususiylashtirish chora-tadbirlari tizimida davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdolarida sotish orqali mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning yangi shakllaridan yanada kengroq foydalaniladigan bo‘lib qoldi. Dastlabki kim oshdi savdosining tajribasi shuni ko‘rsatdiki, bu shakl juda istiqbolli bo‘lib, unda yangi mulkdorlarning tobora ko‘proq qismi qatnash di . K im oshdi savdosi orqali savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi obyektlari - do‘konlar, restoranlar, mehmonxonalar va boshqalar sotil di . Shuni aytish kerakki, amaldagi sotish narxlari ularning boshlan g‘ ich qiymatidan ancha yuqori bo‘l di . Bu hol xususiylashtirilayotgan mol-mulkning qiymatini ancha real baholashgagina imkon berib qolmay, milliy valyutamizning qadrini oshirishga ham yordam ber di 110 . Keyingi vaqtlarda kim oshdi savdolari o‘tkazishning yangi shakli ham rivoj topdi - kim oshdi savdosiga mol-mulkkina emas, balki xususiylashtirilayotgan savdo va maishiy xizmat ko‘rsatish obyektlari joylashgan er uchastkalari, yangi qurilish qilish uchun er uchastkalaridan foydalanish huquqi, shu jumladan chet ellik investorlar uchun ham qo‘yiladigan bo‘ldi. Qishloq xo‘jalik erlarini meros qilib olish huquqi bilan muddatsiz foydalanishga berish bo‘yicha kim oshdi savdolari va tanlovlar tashkil etil di . Ko‘chmas mulk va qimmatli qo g‘ ozlar bozorlarining yangi muassasalarini barpo etishga asos solindi. Respublika fond birjasi va ko‘chmas mulk birjasi, 109 . Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т., «Ўзбекистон», 1995. 237-б. 110 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 63 . 53 Milliy depozitariy, investitsiya fondlari tashkil etildi, axborot, telekommunikatsiya tizimlarini barpo etish dasturi ishlab chiqildi. Aholini xususiylashtirish jarayoniga ommaviy jalb etish hamda qimmatli qoQozlar bozorini jadal shakllantirish maqsadida viloyatlarda brokerlik idoralariga ega bo‘lgan respublika fond birjasida ham kim oshdi savdolari muntazam o‘tkaziladigan bo‘ldi 111 . Ko‘chmas mulk bozori ham shakllanib bor di . Sotilgan obyektlar orasida uy- joy kvartiralari, savdo, maishiy xizmat ko‘rsatish, tugallanmagan qurilish obyektlari ko‘pchilikni tashkil etdi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni tezlashib bordi. 1994 yil oxirigacha 54 mingga yaqin korxona va obyekt davlat tasarrufidan chiqarildi. SHularning 18,4 mingtasi xususiy mulkka o‘tdi, 26,1 mingtasi aksiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara korxonalariga aylandi. Xususiylashtirilgan korxonalar negizida chet el kapitalini jalb qilish yo‘li bilan qo‘shma korxonalar tuzil di . 1994 yilda yalpi ijtimoiy mahsulotning deyarli yarmi iqtisodiyotning davlatga qarashli bo‘lmagan sektorida ishlab chiqarildi 112 . Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan olingan mabla g‘ lar hisobiga, ishlab chiqarishni texnika bilan qayta qurollantirish hamda ishlab chiqarish tarkibini o‘zgartirish bo‘yicha konkret loyihalarni ro‘yobga chiqarish maqsadida, xususiylashtirish boshlanganidan keyingi davrda korxonalarga kreditlar berilayotir. Bu esa xususiy tadbirkorlarni, asosan fermerlarni kreditlar bilan qo‘llab-quvvatlash imkonini ber di 113 . Kichik biznes ham rivoj topdi. 2000 yillarga kelib kichik korxonalar soni deyarli ikki baravar ko‘paydi. Davlatga qarashli bo‘lmagan sektorni qo‘llab- 111 Shodmonov Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T: Zamin nashr, 2021 . – B. 169. 112 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 57 . 113 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 61 . 54 quvvatlash uchun respublikada Tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga ko‘maklashish fondi tashkil etildi. Xususiy sektorni rivojlantirishga yordam berish yuzasidan ko‘rilayotgan choralar xususiy korxonalar sonini 1995 yil boshlarida deyarli 20 mingtaga etkazish imkonini berdi. 250 mingdan ortiq odam yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan shu g‘ ullan di . Ham masi bo‘lib esa davlatga qarashli bo‘lmagan sektorda 4 millionga yaqin odam ishlamoqda. Bu ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilgan barcha xodimlarning deyarli yarmidir. Bu hol bozor iqtisodiyoti sari amalda ilgarilab borilayotganining yaqqol dalilidir 114 . Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarida ko‘plab xalqaro tashkilotlar, chunonchi YUNIDO faol qatnashmoqda. Uning yordamida uchta biznes-inkubator tashkil etildi. Evropa H am jamiyati Komissiyasi Amaliy aloqalar markazini tashkil etdi. Nemis texnikaviy ko‘maklashuv jamiyati (GTS) tomonidan Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash markazi ochildi. Markaziy Osiyodagi Amerika tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyo investitsiya fondi (Buyuk Britaniya) faol ish olib bor di . Ular keng ko‘lamda maslahat xizmatini ko‘rsat di va kadrlar tayyorlashni tashkil et di 115 . Xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama xarakterga ega - bir tomondan, u aholining bo‘sh turgan mabla g‘ larini o‘ziga jalb qilib, ularning bozorga tazyiqini pasaytir sa , ikkinchi tomondan ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yarat di . Ayni cho g‘ da bu jarayon aholining daromadlarini xususiylashtirilgan korxonalarning samarali faoliyati hisobiga ko‘paytir di . H ozirgi zamon ko‘p ukladli iqtisodiyotini shakllantirish sohasida sezilarli yutuqlarga erishilgan bo‘lsa-da, qat’iy xulosa sifatida aytish mumkinki, xususiylashtirish jarayoni haligacha oxiriga etkazilmagan . Uning yanada 114 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 23 . 115 . Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., «Ўзбекистон», 1992. 326-б. 55 chuqurlashuvi iqtisodiy isloh qilishning navbatdagi bosqichlarida g‘ oyat muhim yo‘nalish bo‘lib xizmat qilishi kerak 116 . O‘zbekistonda ko‘p ukladli mulk tizimi rivojlanayapti, bunda xususiylashtirish mulkdor sinfini shakllantiruvchi omil sifatida muxim rol o‘ynaydi. Mamlakatda xususiy mulk tizimlari uchun qulay bozor institutsional sharoitlar bosqichma-bosqich ta’minlanyapti. Bu tizimda aholini (xususiy sektorni) barcha aktivlari aniq belgilandi va xuquqiy himoyalandi. 2. 3 . Xususiylashtirishning yangi bosqichi Bozor islohotlariga o‘tishning O‘zbekiston modeliga ko‘ra mamlakat va xalqning iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish va xususiylashtirish dasturi ishlab chiqilgan hamda hayotga tadbiq etilmoqda. Shunga ko‘ra O‘zbekistonda, birinchidan, davlat mulki mulkning yangi egasiga faqat sotish yo‘li bilan berilishi mumkin. Bu mulk obektlarining to‘g‘ri taqsimlanishi va ulardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. Ikkinchidan, yurtimizda davlat mulkini xususiylashtirishning maxsus dasturi ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich amalga oshirila boshlandi. Xususiylashtirish bo‘yicha barcha ishlar izchil, bir tizimda olib borildi. O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni bir necha bosqichda amalga oshirildi. Xususiylashtirish jarayonining birinchi bosqichi 1992-1994 yillar davomida amalga oshirilgan bo‘lib, asosiy diqqat-e’tibor mahalliy sanoat, savdo, transport, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, umumiy ovqatlanish, matlubot kooperatsiyasi, agrosanoat majmuasi, qayta ishlash tarmoqlari korxonalarini mulkchilikning turli shakllariga aylantirishga qaratildi. Mazkur bosqichda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayoni “kichik xususiylashtirish” nomi bilan tarixga 116 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 67 . 56 kirdi 117 . 1994 yil boshiga kelib tayyorlov va qayta ishlash tarmoqlari korxonalarining 96 foizdan ko‘prog‘i, shuningdek, davlat va idoraviy uy-joy fondlari xususiylashtirib bo‘lindi. Shunda savdo va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 82 foiz dan ko‘prog‘i davlatga qarashli bo‘lmagan sektor hissasiga to‘g‘ri keldi. Bu jarayon jadal davom etgan 1993 yildagi xususiylashtirish ko‘lamlarini quyidagi raqamlar bilan ifodalash mumkin:sanoatda 1374 ta korxona, shu jumladan xalq iste’moli mollari ishlab chiqaradigan 1260 ta korxona, qurilishda–72,savdoda–20419, umumiy ovqatlanishda –1953, tayyorlov tizimida–389, uy-joy kommunal xo‘jaligida–8630 inshoot xususiylashtirildi. Umuman, birinchi bosqich davomida 54 mingga yaqin korxona va inshoot mulkchilik shakllarini o‘zgartirdi. Ulardan 18 ming 400 tasi xususiy mulkka aylandi. 26,1 mingta korxona va inshoot aksionerlik jamiyati, shundan 8700 tasi–jamoa, 661 tasi ijara korxonasi bo‘ldi 118 . Bu mavjud har uchta korxonadan ikkitasi davlatga qarashli bo‘lmagan mulk shakliga o‘tishiga olib keldi. 1994 yilda yalpi ijtimoiy mahsulotning deyarli yarmi iqtisodiyotning davlatga qarashli bo‘lmagan sektorida yaratildi. Respublikamiz Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi “Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi hamda “1994 yil 16 martdagi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”gi Farmonlari xususiylashtirish jarayoniga sifat jihatidan yangi turtki berdi 119 . Bu davrda asosan uy-joy, savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiylashtirildi. Mazkur bosqichning o‘ziga xos xarakterli xususiyati shundan iborat bo‘ldiki, xususiylashtirish asosan xususiy, oilaviy, jamoa va aksiyali tarzda amalga oshirildi. 117 Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик йўлида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 276-б. 118 . Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон, 1995. 56-6. 119 "Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва Хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида» 1994 йил 15 мартдаги фармонини бажариш чора-тадбирлари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори " №171, 29.03.1994 - ҳужжатига нисбатан корреспондент ҳужжатлар рўйхати 09.05.2017 сана ҳолатига 57 Qishloq xo‘jaligidagi islohotlar natijasida dastlab 715 davlat xo‘jaligi davlat tasarrufidan chiqarildi, ularning negizida 325 jamoa, 296 kooperativ, 90 ijara xo‘jaliklari vujudga keldi. Mavjud chorvachilik obyektlari, ayniqsa past rentabelli va zarar ko‘rib ishlayotgan firmalar asosida 735 yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. SHaxsiy tomorqa va dehqon xo‘jaliklarini rivojlantirish ishlari olib borildi. Buning samarasi o‘laroq 680 ming gektardan ko‘proq maydon yoki sug‘oriladigan erlarning 15 foizi shaxsiy tomorqa va dehqon xo‘jaliklari ixtiyoriga berildi. Shunday qilib, respublika iqtisodiyotida nodavlat sektori salmoqli o‘ringa ega bo‘la bordi va 1993 yilda milliy daromadning 35 foizi nodavlat sektori hissasiga to‘g‘ri keldi. 1994 yilning 1 yanvarigacha respublikada 1069414 kvartira xususiylashtirildi. Bu xususiylashtirilishi lozim bo‘lgan kvartiralarning 98,98 foizini tashkil qildi. O‘zbekiston shaharlarida har bir oilada o‘rtacha 4,7 kishi bo‘lsa, qariyb 5 millionga yaqin kishi birgina kvartiralar xususiylashtirilishi evaziga mulkdorga aylandi. Kichik xususiylashtirish natijasida 21800 aksiyadorlik, 63 jamoa, 18184 xususiy, 661 ijara korxonalari va boshqalardan iborat 53902 turli mulk obyektlari vujudga keldi 120 . SHuningdek, tayyorlov va qayta ishlash tarmoqlarida 25 ming obyekt yoki ular jami miqdorining 96,7 foizi xususiylashtirildi. 1993 yilda jami korxonalarning 39,4 foizidan ortig‘i davlatga tegishli bo‘lmagan korxona bo‘lsa, 1994 yilda bu ko‘rsatkich 57,7 foizga 2015 yilga kelib esa 82,7 foizga yetdi 121 . Agar 1993 yilda xalq xo‘jaligida band bo‘lgan aholining 48 foizi nodavlat sektorida ishlagan bo‘lsa, 2013 yilga kelib ularning 70 foizi mazkur sektorda faoliyat ko‘rsatmoqda. Xususiylashtirishning dastlabki bosqichida sanoat mahsuloti hajmining yarmidan ko‘pi, qishloq xo‘jalik mahsulotining 97 foizi, chakana tovar aylanmasining 94 foizi, pudrat ishlarining 61 foizi nodavlat sektori hissasiga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, mazkur davr oralig‘ida “kichik xususiylashtirish” bosqichi tugallandi 122 . 120 . Давлат статистика қўмитасининг 1991-2013 йиллардаги маълумотлари. 121 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2005. – B. 1 24 . 122 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. – Т: Ўзбекистон, 1995. 48-6 58 1994 yilning o‘rtalaridan boshlab xususiylashtirishning ikkinchi bosqichi boshlandi. Mazkur bosqich 1994-1998 yillar davomida amalga oshirildi. Bu bosqichda ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarini yaratish, ularning aksiyalarini muomalaga chiqarish, shuningdek, keng ko‘lamli ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorlarini barpo etish vazifalari belgilab olindi va ular izchil amalga oshirildi. 1994 yil oxiriga kelib respublikada asosan yopiq turda 2900 ta aksionerlik korxonasi mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 2015 yilgi ma’lumotlarga qaraganda, 4500 ta ochiq turdagi aksionerlik jamiyati faoliyat ko‘rsatmoqda. Rasman qayd etilgan dehqon (fermer) xo‘jaliklari soni 7500 tadan 19300 taga etdi. Bu bosqichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aksiyalari respublika qimmatbaho qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulkining aksiyadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg‘in barpo etildi. Mulkni davlat tarassufidan chiqarish va xususiylashtirishning bu bosqichida ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda «kim oshdi» savdosida sotish amaliyotga joriy etildi. Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi 123 . 1994 yilda qabul qilingan farmon va qarorlar natijasida mazkur bosqichda xalq xo‘jaligidagi barcha soha ta’minotlarini ommaviy xususiylashtirish uchun imkon yaratildi, bu sohadagi cheklovlar olib tashlandi. Masalan, birgana 1994 yilda qabul qilingan Dasturlar ijrosi samarasi o‘laroq, 5 ming 127 obyekt xususiylashtirildi. Bundan tashqari qo‘shimcha tarzda dasturga kirmagan 4 ming 617 obyekt ham haqiqiy egasini topdi. Xususiy tadbirkorlar 57 ta konserva sexini, 120 ta g‘isht zavodini, 92 ta to‘quvchilik sexini sotib olishdi. Qishloq xo‘jaligida esa butun bog‘larning yarmidan ortig‘i, uzumzorlarning 40 foizi xususiy foydalanish uchun berildi. Dehqon xo‘jaliklari uchun 193 ming gektar er ajratib 123 Shodmonov Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T: Zamin nashr, 2021 . – B. 176. 59 berilib, 7 ming dehqon xo‘jaligi paydo bo‘ldi. 1994 yil oxiriga kelib ularning soni 14,2 mingtaga yetdi 124 . 1995 yil xalq xo‘jaligida ommaviy xususiylashtirishlar davri bo‘ldi 125 . Endi yirik korxonalar ham davlat ixtiyoridan chiqarila boshlandi. O‘sha yili mashinasozlik kompleksiga qarashli 89 ta korxona, 81 ta yoqilg‘i-energetika, 55 ta qurilish industriyasiga qarashli, 114 ta transport, 68 ta uy-joy-kommunal xo‘jaligi, 229 ta qayta ishlash korxonasi va 291 ta qurilish bilan bog‘liq obyektlar xususiylashtirildi. Bu davrda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi qonun yo‘li bilan cheklashlar qo‘yilmagan korxonalar, xalq xo‘jaligining bazaviy tarmoqlari bo‘lgan mashinasozlik, yoqilg‘i-energetika korxonalari, sanoat, qurilish, transport, kommunal uy-joy xo‘jaligi, agrosanoat majmuining tayyorlov va qayta ishlash korxonalari va boshqalar xususiylashtirildi. Xususan, “O‘zbekneftgaz” korporatsiyasi, energetika vazirligi, “O‘zmashsanoat” assotsiatsiyalarining ko‘plab obyektlari, shuningdek, transport korxonalari davlat tasarrufidan chiqarildi. Bu bosqichda besh ming korxona, jumladan xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida 900 dan ko‘proq o‘rta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi. 1999 yildan yildan boshlab xususiylashtirish jarayonining yangi-uchinchi bosqichi boshlandi. Uchinchi bosqich–1999-2000 yillarni qamrab oldi. Ushbu bosqichda asosan o‘rta va yoqilg‘i-energetika kompaniyasiga qarashli yirik korxonalar xususiylashtirildi. Bu bosqich eng yirik korxonalarni xususiylashtirish, tarmoqlar ichida institutsional o‘zgarishlar, yangicha xo‘jalik yuritish tuzilmalarini yaratish va boshqalarni nazarda tutdi. 2000 yilga qadar bo‘lgan davrda xususiy korxonalar soni 7,5 mingtadan 19 ming 300 taga yetdi 126 . Xususiylashtirish jarayonining uchinchi bosqichida, 1999 yilning 1 yanvariga kelib aksariyat korxonalar xususiylashtirildi. Bir so‘z bilan aytganda, mustaqillik yillarida xususiylashtirish jarayoni O‘zbekistonda izchillik bilan boqichma-bosqich amalga oshirila bordi. 124 Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. – В. 74 . 125 . Эргашев Қ., Ҳамидов Х. Ўзбекистон тарихи. Т. Ғофур Ғулом., 497-б. 126 Каримов И.А. Асосий мақсадимиз-Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Т.: Ўзбекистон., 2010. 58-б. 60 O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar o‘ziga xos tarzda amalga oshirilar ekan, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga katta e’tibor berildi. O‘zbekiston Respublikasida xususiylashtirish jarayonining To‘rtinchi bosqichi–2001-2005 yillar oralig‘ida amalga oshirildi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “xususiy mulk va xususiy tadbirkorlik sektorini kengaytirish, jadallashtirish sari tub burilishlar davri hisoblanadi” 127 . Ushbu bosqichga xos muhim xususiyat–davlat obyektlarining to‘liqligicha xususiy mulk sifatida sotilishi ulushining ortib borishi hisoblanadi. Xususiylashtirish jarayoning beshinchi bosqich–2006-2009 yillar davomida amlga oshirilib, mazkur bosqich O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2006 yil 10 iyuldagi 2006-2008 yillarda mulkni davlat tassarufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bilan boshlandi. Iqtisodiyotda xususiy mulkchilik rolining ortishi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav fondida davlat ulushining qisqarishi, yuridik va jismoniy shaxslarning binolari, inshootlari bilan band bo‘lgan er uchastkalari xususiy mulk huquqida xususiylashtirilishi ushbu bosqichning muhim xususiyati hisoblanadi 128 . Respublikamizda amalga oshirilib kelinayotgan xususiylashtirish jarayonining oltinchi bosqichi–2010 yildan boshlanib hozirda ham davom etmoqda. Bu yangi 6-bosqich O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 20 iyuldagi 672-sonli “2007-2010 yillarda xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish va xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi . Bunda xususiy mulkni huquq va himoyasini mustahkamlash, har qaysi xususiy mulkdor qonuniy yo‘l bilan qo‘lga kiritilgan yoki yaratgan o‘z mulkining daxlsizligiga aslo shubha qilmasligini ta’minlaydigan 127 . Каримов И.А. Демократик ҳуқуқий давлат, эркин иқтисодиёт талабларини тўлиқ жорий этиш, фуқаролик жамияти асосларини қуриш фаровон ҳаёт гаровидир. –Т., 2007. –Б. 25. 128 Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. – B. 71 . 61 ishonchli kafolatlar tizimini yaratish, davlat har bir xususiy mulkdor huquqlarining himoyachisi bo‘lishi, shuning uchun ham tadbirkorlar o‘z biznesiga investitsiya kiritishi, ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishi, mahsulot hajmi va olayotgan daromadini ko‘paytirishi, o‘z mulkiga o‘zi egalik qilishi, foydalanishi va tasarruf etishi uchun xususiy mulkka nisbatan davlat tomonidan berilayotgan asosiy kafolatlarni mustahkamlashga qaratilgan “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdor huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini ishlab chiqish va qabul qilish zarurligi alohida ta’kidlangan edi. Natijada, parlament palatalarida qabul qilinib hamda Prezidentimiz tomonidan 2012 yil 24 sentyabrda imzolanib “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarini kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni 129 e’lon qilindi va bu qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kirdi. Ushbu qabul qilingan qonun mulkiy munosabatlar borasida ko‘plab masalalar echimini ta’minlashga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Bozor munosabatlarining asosi bo‘lmish davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy mulkchilik ko‘lamini kengaytirish, monopoliyaga qarshi samarali tartibotlarni amalga oshirish hamda real raqobatchilik muhitini shakllantirish, fond bozorini jadal rivojlantirish, korporativ boshqaruv tizimini tubdan takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlat qo‘mitasi hamda O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkil etish to‘g‘risida”gi 2012 yil 13 noyabrdagi Farmoni e’lon qilingan 130 . Bu tashkil qilingan qo‘mita oldiga xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish hamda xususiy 129 . Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 46-47-сон, 523-модда; 2015 й., 43-сон, 549-модда; 2016 й., 17-сон, 176-модда 130 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkil etish to‘g‘risida”gi 2012 yil 13 noyabrdagi Farmoni. https://lex.uz/acts/-2082740 . 62 mulkchilikning roli va ahamiyatini oshirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish, ikkilamchi fond bozori ishlarini yanada yaxshilash bo‘yicha ko‘plab vazifalar belgilab berilgan. 2016 yilga qadar bo‘lgan davr ichida ko‘plab ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, hududlardagi kamquvvatli korxonalarni, qurilishi tugullanmagan va bo‘sh turgan obyektlarni aniqlash bo‘yicha ham muayyan ishlar olib borildi. Buning samarasi o‘laroq, ushbu qo‘mita ma’lumotlariga ko‘ra, respublikamiz bo‘yicha 10 mingga yaqin shunday korxona va obyektlar negizida ishlab chiqarishni tiklash bo‘yicha takliflar tayyorlandi. Shundan 8 mingdan ortiq korxona va obyektlarni moliyaviy sog‘lomlashtirish ko‘zda tutilgan. Bundan tashqarish, bo‘sh turgan 290 ta davlat obyektini xususiylashtirish, 263 tasini investitsiya kiritish va ish o‘rinlari yaratish sharti bilan tadbirkorlarga “nol” qiymatida sotish, 160 dan ko‘prog‘ini samarali foydalanish maqsadida davlat va nodavlat tashkilotlariga berish, 138 tasida markazlashtirilgan mablag‘lar hisobiga qurilish ishlarini yakunlash hamda 232 ta obyektni tadbirkorlarga ijaraga ajratish takliflari ishlab chiqilgan 131 . Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston sharoitida davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati mamlakat rahbariyati va hukumati tomonidan ishlab chiqilgan taraqqiyotning iqtisodiy asoslariga binoan amalga oshirildi. Shu bilan birga x ususiylashtirishning mamlakat tomonidan ishlab chiqilgan huquqiy negizlari yillar davomida takomillashtirilib zamon talablari asosida rivojlantirilib bordi. 131 . Изчил ривожланиш кафолати. // Халқ сўзи, 2013 йил 6 июнь. 63 III BOB. YANGI O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISHNING YANGI BOSQICHI 3.1. Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati 2016-yildan keyingi davrda ham xususiylashtirish tadbirlari izchil davom ettirildi. Soha tizimlarini mustahkamlash va uni yangi bosqichga olib chiqish maqsadida 2017-yil 18-aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “ Xususiylashtirilgan korxonalar bilan ishlash samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ” 132 qarori e’lon qilindi. Mazkur qaror mamlakatimizda xususiylashtirish jarayonlarini yangi bosqichga olib chiqishga qaratilgan bo‘lib sohadagi natijalar sarhisobini ham o‘z ichiga olgan edi. Ya’ni, O‘zbekiston Respublikasida davrida mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish bo‘yicha davlat ustuvor tadbirlari doirasida amalga oshirilgan natijalar quyidagicha qayd etiladi. 30 mingdan ortiq davlat obyekti, shu jumladan, ularning 6,5 mingtasi yirik va o‘rta korxona xususiy mulk qilib sotilgan bo‘lib, hozirgi kunda nodavlat sektoriga yalpi ichki mahsulotning 81 foizidan ko‘prog‘i, sanoat ishlab chiqarishining 94 foizi va barcha band aholining 82 foizidan ortig‘i to‘g‘ri keldi 133 . Respublika ishchi guruhining tahliliy nazorat hisobotlariga ko‘ra, xususiylashtirish bir qator korxonalarni xususiylashtirish o‘zidan kutilgan natijani olib kelmagan. Xususan, respublika bo‘ylab uning hududlaridagi iqtisodiy rivojlanish tadbirlarining amalga oshirilishi bilan tanishish natijalariga qaraganda xususiylashtirishga jalb qilingan korxonalarning mulkdor egalari ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq va samarali foydalanmayotganligi, korxonalarni uzoq muddatli rivojlantirish strategiyasi va yo‘l xaritalarning mavjud, mo‘ljallangan ishlab chiqarishlarni tiklamayotganligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatdoshligini ta’minlashga qaratilgan zamonaviy texnologiyalarni joriy 132 Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “Хусусийлаштирилган корхоналар билан ишлаш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарор (Электрон ресурс. ). https://lex.uz/docs/3168115. 133 https://deponet.uz/uz/article/hususiylashtirilgan-korhonalar-bilan-ishlash-samaradorligini-oshirish-chora- tadbirlari-tugrisida. 64 etmaganligi ko‘zga tashlandi. Mazkur salbiy ko‘rinishlar Toshkent shahrida birinchilardan bo‘lib xususiylashtirilgan "Rele va avtomatika", "Algoritm" zavodlari, Samarqand shahridagi "Qizil dvigatel" va Liftsozlik zavodlari, G‘ijduvon ip yigiruv fabrikasi, Xorazm viloyatining Urganch tumanidagi parranda fabrikasi, Termiz shahridagi "16-sonli g‘isht zavodi" va boshqa bir qator obyektlar misolida namoyon bo‘ldi 134 . Olib borilgan tahlil xatlov hisobotlariga ko‘ra, dastlab xususiylashtirish tadbirlariga jalb etilgan korxonalar qoshida 2 mingdan ortiq iqtisodiy jihatdan past ko‘rsatkichli va foyda olmayotgan kam quvvatli xo‘jalik subyekti, shu jumladan, mingdan ortiq ishlash qobiliyatini yo‘qotgan hamda deyarli bo‘sh yotgan obyekt, samarasiz foydalanilayotgan yer uchastkalari va ishlab chiqarishga mo‘ljallangan xonalari mavjud ekanligi aniqlandi. Keng miqyosida chuqur taftish hisobotiga ko‘ra xususiylashtirish va undan keyingi munosabatlarda davlat organlari xususiylashtirilgan korxonalarning holatini o‘rganish va tahlil qilishda yetarlicha ish olib bormagan. Bu yerdagi ishlab chiqarish faoliyati va moliyaviy-iqtisodiy ahvolini monitoring qilish, ularda yuzaga kelgan va to‘planib qolgan muammolarni sabablarini aniqlash va uni bartaraf etish choralari ko‘rilmagan. Korxonalarning kredit va moddiy resurslar bilan ta’minlashi, muhandislik-ishlab chiqarish infratuzilmasini tiklashda, ular uchun ichki va tashqi savdo bozorlarini topishda amaliy ko‘mak berish bilan juda sust tarzda olib borilgan. 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan “2017 - 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha H arakatlar strategiyasi”da iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishdagi muhim vazifa sifatida xususiy mulkning ustuvor rolini kuchaytirish va xususiylashtirilgan obyektlar negizida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish belgilangan edi 135 . 134 https://deponet.uz/uz/article/hususiylashtirilgan-korhonalar-bilan-ishlash-samaradorligini-oshirish-chora- tadbirlari-tugrisida. 135 “2017 - 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha H arakatlar strategiyasi” . https://president.uz/oz/lists/view/4132. 65 Xususiylashtirilgan korxonalarning mavjud ulkan iqtisodiy va ishlab chiqarish salohiyatini hisobga olgan holda, ishlab chiqarishni kengaytirish, eksportni jadallashtirish, aholi bandligi va daromadlarini oshirish hisobiga ular iqtisodiy o‘sishning lokomotivi bo‘lib xizmat qildi. Xususiylashtirilgan korxonalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash strategiya xronologik yillarida respublika mintaqalari va butun mamlakatni rivojlantirishda kuchli omil bo‘lib xizmat qildi. Bularning barchasi xususiylashtirilgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq masalalarni hal etishni respublika Hukumati va tashkil etilayotgan O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasining g‘oyat muhim vazifalarni ijro etdi. 13.06.2017 yilda O‘RQ–436-son Qaror bilan «Davlat tasarrufi d an chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» 136 gi Qonunga tuzatishlar kiritildi . Mazkur Qonun bo‘yicha 18 ta kategoriyadagi davlat mulki obyektlari davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi belgilab qo‘yildi. 2022 yilning 18-martida esa “Iqtisodiyotda davlat ishtirokini yanada qisqartirish va xususiylashtirishni jadallashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Q arori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan samarasiz foydalanilayotgan va asosiy faoliyat sohasiga taalluqli bo‘lmagan aktivlarni aniqlash uchun xatlov ishlari amalga oshiriladi va ulardan samarali foydalanish choralari ko‘riladi 137 . Shuningdek, 2022 yil 1 apreldan boshlab, bo‘sh turgan davlat ko‘chmas mulk obyekti yoki yer uchastkalari aniqlangan hollarda, ular: - hududi 2 000 kv. metrgacha bo‘lgan ko‘chmas mulk obyekti bo‘lganda – hokim yordamchilarining onlayn-buyurtmanomasiga asosan Agentlik tomonidan tasdiqlanadigan tartibga muvofiq to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektron onlayn-auksion savdolariga chiqarilishi belgilab qo‘yildi; 136 https://lex.uz/ru/docs/-127010 . 137 Х усусийлаштиришни жадаллаштиришга оид чора-тадбирлар белгиланди // HTTPS:// www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/hususiylashtirishni_jadallashtirishga_oid_chora-tadbirlar_belgilandi. 66 - qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalari bo‘lganda – “Yerelektron” AAT orqali yuborilgan onlayn-buyurtmanoma uch kun muddatda tegishli idoralar tomonidan ko‘rib chiqiladi hamda ijobiy xulosa berilgan taqdirda, ikki hafta muddatda ushbu uchastkalar elektron onlayn-auksion savdolariga chiqarilishi ko‘zda tutildi. Bunda davlat aktivlarini xususiylashtirish ularning boshlang‘ich narxini e’lon qilmagan holda talabgorlarni muzokaralarga ommaviy taklif qilish yo‘li bilan, shu jumladan, professional tashkilotlarni jalb qilgan holda amalga oshiriladi. Bunda, professional tashkilotlarni jalb qilish orqali xususiylashtiriladigan davlat aktivlari ro‘yxati Davlat tender komissiyasi tomonidan tasdiqlanadi. Professional tashkilotlarni jalb etgan holda qiymati 10 mln AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan aktivlar bo‘yicha investorlarning takliflari Agentlik va boshqa davlat organlari ishtirokisiz, jalb qilinadigan professional tashkilotlar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilindi. Davlat tender komissiyasi qarori asosida talabgorlarni muzokaralarga ommaviy taklif qilish yo‘li bilan sotiladigan davlat ko‘chmas mulk obyektlari yoki davlat ulushi bo‘yicha investorlar takliflari “E-auksion” elektron savdo platformasi orqali qabul qilinadi, bundan qiymati 10 mln AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan aktivlarni professional tashkilotlarni jalb etgan holda sotish holatlari mustasno ekanligi belgilab qo‘yildi 138 . 2023-yilning 24-martida esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Mazkur qaror asosida tizimga bir qator o‘zgarishlar olib kirilishi belgilab qo‘yildi. Xususan, qaror asosida quyidagilar tasdiqlandi:  Ommaviy savdolar orqali to‘liqligicha sotiladigan 1 001 ta korxonaning aksiya paketlari (ulushlari) ro‘yxati;  Aksiya paketlari “Bitta aksiya – bitta lot” tamoyili asosida xalq IPOsini o‘tkazish tartibida ommaviy savdolar orqali sotiladigan 40 ta korxonalar ro‘yxati; 138 Х усусийлаштиришни жадаллаштиришга оид чора-тадбирлар белгиланди // HTTPS:// www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/hususiylashtirishni_jadallashtirishga_oid_chora-tadbirlar_belgilandi. 67  Ommaviy savdolar orqali sotiladigan 1 046 ta davlat va davlat ishtirokidagi korxonalarning ko‘chmas mulk obyektlari ro‘yxati;  Munitsipal mulk obyektlarini belgilash mezonlari. Belgilanishicha, ommaviy savdolar orqali to‘liqligicha sotiladigan korxonalarning davlat aksiya paketlarini sotish doirasida:  professional tashkilotlar savdo jarayonlarini tashkil etish eng yaxshi takliflarni tanlab olish asosida jalb etilishi mumkin;  xususiylashtirish jarayonidagi munosabatlar elektronlashtirilib uning ishtirokchilariga “E-auksion” elektron savdo platformasi, shu jumladan, mobil ilovasi orqali real vaqt rejimida ularni identifikatsiya qilish, investitsiya vositachilari bilan shartnoma tuzish va depo hisobraqamini ochish imkoniyati yaratiladi;  aksiyalarni sotib olishda “E-auksion” elektron savdo platformasida barcha investitsiya vositachilari va ularning mijozlari ishtirok etishi uchun teng sharoitlar yaratiladi;  aksiyalarni sotib olish uchun elektron arizalar mahalliy investorning o‘zi tomonidan yoki investorlar nomidan harakat qiluvchi investitsiya vositachisi orqali berilishi mumkin;  onlayn auksionlar yakunlariga ko‘ra oldi-sotdi shartnomalari qimmatli qog‘ozlar savdolari tashkilotchilarining savdo maydonchalaridan tashqarida ro‘yxatdan o‘tkaziladi va uning natijasi to‘g‘risidagi ma’lumot investorning shaxsiy kabinetiga yuboriladi. Qarorda xususiylashtirish jarayonida vakolatli davlat organi hisoblangan Davlat mulkini sotishda tender savdolarini o‘tkazish bo‘yicha davlat komissiyasining nomi qayta o‘zgartirilib Davlat aktivlarini xususiylashtirish va xususiylashtirish jarayonlarini muvofiqlashtirish davlat komissiyasi deb nomlandi 139 . Shuningdek, Davaktiv agentligining “Elektron onlayn-auksionlarni tashkil etish” AJ va “Qimmatli qog‘ozlarning markaziy depozitariysi” AJning 139 Абдуазимов Л. Д авлат корхоналарини хусусийлаштириш янги босқичга чиқмоқда // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/davlat_korhonalarini_hususiylashtirish_yangi_bosqichga_chiqmoqda. 68 kamida 10 foiz aksiyalarini mahalliy fond bozorida xalq IPOsini o‘tkazish orqali ommaviy joylashtirish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullandi. 2023-yil 1-iyuldan boshlab, jismoniy shaxslarga “Davlat mulki” axborot tizimi orqali maydoni 2 000 metr kvadratgacha bo‘lgan davlat ko‘chmas mulk obyektlarini xususiylashtirish yoki ijaraga berish uchun onlayn auksion savdolariga chiqarish bo‘yicha ariza berish huquqi beriladi. 2023 yil 1 sentyabrdan boshlab:  ko‘chmas mulk obyektlari va davlat ulushlari xususiylashtirilganligi to‘g‘risidagi davlat namunasidagi order va sertifikat Davlat xizmatlari markazlari va (yoki) YaIDXP orqali QR-kod qo‘yilgan holda beriladi;  onlayn auksion savdolarida davlat mulki obyektlarini sotib olgan xaridorlar bilan shartnomalar savdo natijasi bo‘yicha bayonnoma asosida “E-auksion” elektron savdo platformasida elektron shaklda (shu jumladan, ERIsi orqali) rasmiylashtiriladi;  har chorakda tegishli vazirlik va idoralar xodimlarining joyiga chiqqan holda investitsiya majburiyatlarining bajarilishini oraliq monitoring qilish tartibi bekor qilinadi;  investitsiya majburiyatlarining bajarilishi to‘g‘risidagi hisobotlarni qog‘oz shaklida taqdim etish tartibi bekor qilinib, tegishli davlat organlari va tashkilotlarning elektron bazasini“Davlat mulki” axborot tizimiga integratsiya qilish tadbirkorlar elektron tizimga kiritadigan ma’lumotlar orqali hisobotlarni olish yo‘lga qo‘yiladi 140 . Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan xususiylashtirish tadbirlarining muhim tarkibiy qismlaridan biri bu qishloq xo‘jaligi sohasi hisoblanadi. B ugungi kunga kelib mazkur yo‘nalish bo‘yicha bir qator amaliy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ya’ni, 2021-yil 15-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi O‘RQ-728-sonli Qonun imzolandi 141 . 140 Абдуазимов Л. Д авлат корхоналарини хусусийлаштириш янги босқичга чиқмоқда // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/davlat_korhonalarini_hususiylashtirish_yangi_bosqichga_chiqmoqda. 141 Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “Қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида” (Электрон ресурс. ). https://lex.uz/docs/5729966. 69 Mazkur hujjat mamlakatda olib borilayotgan xususiylashtirish tadbirlari uchun qabul qilingan bo‘lib xususiylashtirish obyektlari, subyektlari, yerni xususiylashtirishning shakllari va uning tartibi, xususiylashtirilgan yerlarning huquqiy maqomi masalasi qonun bilan mustahkamlangan. Shuningdek, xususiylashtirish sohasida davlat boshqaruvi organlarining vakolatlari belgilab berilgan. Mazkur qonunda xususiylashtirish obyektlari sifatida yuridik shaxslarga tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan yer uchastkalari; respublika fuqarolariga yakka tartibda uy-joy qurish va uy-joyni obodonlashtirish, shuningdek tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan yer uchastkalari; xususiylashtirilishi lozim bo‘lgan davlat ko‘chmas mulk obyektlari joylashgan yer uchastkalari; bo‘sh turgan yer uchastkalari belgilab qo‘yilgan 142 . Xususiylashtirilmaydigan yer uchastkalari jumlasiga, boshqalar qatorida, quyidagilar kiritildi. Ko‘p kvartirali uylar joylashgan, shuningdek ularga tutash yer uchastkalari. DXSh loyihalarini 143 , ijtimoiy sheriklik to‘g‘risidagi kelishuvlar va shartnomalarni amalga oshirish uchun berilgan, shuningdek yuridik shaxslarga davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun berilgan yer uchastkalari. Respublika fuqarolari va yuridik shaxslari xususiylashtirish sub’ektlaridir. Chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, chet el yuridik shaxslari, chet el investitsiyalari ishtirokidagi 142 “Халқ сўзи” газетасида 15.11.2021 йил. 143 Давлат шериги ва хусусий шерикнинг муайян муддатга юридик жиҳатдан расмийлаштирилган, давлат- хусусий шериклик лойиҳасини амалга ошириш учун ўз ресурсларини бирлаштиришига асосланган ҳамкорлиги, Иқтисодий, ижтимоий ва инфратузилмавий вазифаларни ҳал этишга қаратилган, хусусий инвестицияларни жалб этиш ва (ёки) илғор бошқарув тажрибасини жорий этиш асосида амалга ошириладиган тадбирлар мажмуидан иборат. Соҳа доир Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 10 майда “Давлатхусусий шериклик тўғрисида”ги ЎРҚ-537-сонли Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 20 октябрда “Давлат-хусусий шерикликни ривожлантиришнинг ҳуқуқий ва институционал базасини яратиш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-3980-сон қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 13 декабрда “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги 1009-сон қарори, 2020 йил 26 апрелда “Давлат-хусусий шериклик лойиҳаларини амалга ошириш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги 259-сон қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 7 июндаги “Давлат-хусусий шериклик асосида ҳудудларда замонавий иссиқхона хўжаликларини ташкил қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари қабул қилинди. 2019 йил 8 октябрда ПФ-5847-сонли «Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги фармони ҳамда мазкур соҳаларга тегишли бошқа меъёрийҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. 70 korxonalar, shuningdek davlat organlari, muassasalari va korxonalari xususiylashtirish sub’ektlari bo‘lmaydi 144 . Yer uchastkalarini xususiylashtirish quyidagi shakllarda amalga oshirilishi belgilab qo‘yildi. Xususiylashtirish sub’ektlari tomonidan o‘ziga doimiy foydalanish (egalik qilish), ijara yoxud meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida tegishli bo‘lgan yer uchastkalarini sotib olish. Yer uchastkalarini elektron onlayn-auksion orqali sotib olish. Yer uchastkalarini xususiylashtirishga doir ariza davlat xizmatlari markazlari yoki YaIDXP orqali beriladi. Uni ko‘rib chiqish Yer uchastkalarini xususiylashtirish bo‘yicha davlat xizmatlari ko‘rsatishga doir ma’muriy reglamentga muvofiq avtomatlashtirilgan axborot tizimidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Arizani ko‘rib chiqish natijasi ijobiy yoki salbiy qarorni o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan xabarnomadan iborat bo‘ladi. Xususiylashtiriladigan yer uchastkasining sotib olish qiymatini to‘lash ijobiy qarorga ega bo‘lgan xabarnoma olinganidan keyin 10 ish kuni ichida arizachi tomonidan amalga oshiriladi. Bo‘sh turgan yer uchastkalari elektron onlayn-auksion orqali xususiylashtiriladi. Xususiylashtirilishi lozim bo‘lgan davlat ko‘chmas mulk obyektlari joylashgan yer uchastkalari tasdiqlangan xususiylashtirish dasturlariga muvofiq Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan aniqlanadi va yagona mulkiy majmua sifatida elektron onlayn- auksionga qo‘yiladi. Yer uchastkasiga bo‘lgan mulk huquqi uchun davlat orderi huquqni belgilovchi hujjat bo‘lib, u xususiylashtiriladigan yer uchastkasining qiymatini to‘lash to‘liq va o‘z vaqtida amalga oshirilganidan keyin 1 ish kuni ichida Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan beriladi. Davlat orderlari berilganligi uchun davlat boji undirilmaydi 145 . 144 Сиразиева Э. Қ ишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тартиби ўзгартирилди // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/qishloq_hujaligiga_muljallanmagan_er_uchastkalarini_hususiylashtiris h_tartibi_uzgartirildi. 145 Сиразиева Э. Қ ишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тартиби ўзгартирилди // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/qishloq_hujaligiga_muljallanmagan_er_uchastkalarini_hususiylashtiris h_tartibi_uzgartirildi. 71 Shuningdek belgilanishicha, agar xususiylashtirish sub’ekti bo‘lmagan shaxslarda yer uchastkalariga mulk huquqi vujudga kelsa, ushbu yer uchastkalari bunday holat yuz bergan paytdan e’tiboran 6 oy ichida begonalashtirilishi lozim. Yer uchastkalari belgilangan muddatda begonalashtirilmasa, mazkur shaxslarda ularni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ijaraga olishda ustun huquq saqlab qolingan holda yer uchastkalari davlat mulkiga o‘tkazilishi belgilangan. 2022 yilning 14-fevralida “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi 146 71-son qarori qabul qilingan edi. Ushbu h ujjat yuqorida ko‘rsatilgan Qonun hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentning 2021-yil 8-iyundagi “Yer munosabatlarida tenglik va shaffoflikni ta’minlash, yerga bo‘lgan huquqlarni ishonchli himoya qilish va ularni bozor aktiviga aylantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PF-6243-son Farmoni 147 ijrosini ta’minlash maqsadida qabul qilingan bo‘lib, unda quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilandi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslari tomonidan ularga doimiy foydalanish (egalik qilish), ijara yoxud meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida tegishli bo‘lgan yerlarni xususiylashtirish “Yerxususiylashtirish” avtomatlashtirilgan axborot tizimi (“Yerxususiylashtirish” AAT) orqali amalga oshirish. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan bo‘sh turgan yer uchastkalarini tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini amalga oshirish uchun mulk yoki ijara huquqlari asosida, yakka tartibda uy-joy qurish uchun mulk huquqi asosida realizatsiya qilish “E-auksion” elektron savdo platformasi orqali amalga oshirish. “Yerxususiylashtirish” AATni texnik qo‘llab-quvvatlash, xususiylashtirilgan yer uchastkasiga mulk huquqini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, shuningdek, yagona billing hisob-kitob tizimi xizmatlari 146 Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. https://lex.uz/docs/-5858015. 147 Мазкур Фармон 2021-йил 8-июнда қабул қилинган бўлиб, республикада ер участкаларидан оқилона ва мақсадли фойдаланилишини таъминлаш, уларни муҳофаза қилиш, янги ерларни ўзлаштириш ҳамда қайта муомалага киритиш борасида тизимли ишлар амалга ошириш, Ер участкаларидан самарали фойдаланиш тизимини йўлга қўйиш, ерлар, айниқса, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар талон-торож қилинишининг олдини олиш, мазкур жараёнларга ахборот технологияларини кенг жорий қилиш орқали соҳада рақамлаштириш жараёнларини жадаллаштиришни назарда тутади. 72 uchun to‘lovlar yerlarni xususiy mulkdorlarga sotish hisobidan tushgan mablag‘lardan qoplanishi ko‘rsatib o‘tildi 148 . Ushbu qarorga muvofiq sohaga doir quyidagi Nizomlar ham tasdiqlandi. Tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini amalga oshirish uchun yer uchastkalarini mulk huquqi va ijara huquqi asosida elektron onlayn-auksion orqali realizatsiya qilish tartibi to‘g‘risidagi, Yakka tartibda uy-joy qurish va uy-joyni obodonlashtirish uchun yer uchastkalarini mulk huquqi asosida elektron onlayn- auksion orqali realizatsiya qilish tartibi to‘g‘risidagi nizom hamda “Yerxususiylashtirish” AAT va “Yerelektron” AATga ulanadigan vazirliklar, idoralar va tashkilotlar ro‘yxati tasdiqlandi 149 . 2021-yil 8-iyulda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim hujjatlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek ba’zilarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblash to‘g‘risida»gi PF-6258-son Farmoni qabul qilindi. Farmon mamlakatda olib borilayotgan xususiylashtirish tadbirlarida davlat obyektlarini «nol» xarid qiymatida sotish va investitsiya hamda ijtimoiy majburiyatlar asosida «1 so‘m» boshlang‘ich qiymatda ochiq savdolarga chiqarish amaliyoti bekor qilinishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Bozor va savdo komplekslarini boshqarish va bosqichma-bosqich xususiylashtirish tizimini takomillashtirish to‘g‘risidagi qaror loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritish va xususiylashtirish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini inventarizatsiyadan o‘tkazish hamda xususiylashtirish to‘g‘risidagi yangilangan nizomlarni ularni unifikatsiya qilgan holda tasdiqlashning vaqti 2021-yil 1- dekabrga qadar uzaytirildi. Davlat aktivlarini realizatsiya qilishdan olingan mablag‘larni taqsimlash tartibi o‘zgartirildi. Byudjetdan tashqari Davlat aktivlarini 148 У сманова С. Қ ишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкалари қандай хусусийлаштирилади // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/qishloq_hujaligiga_muljallanmagan_er_uchastkalari_qanday_hususiyla shtiriladi. 149 У сманова С. Қ ишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкалари қандай хусусийлаштирилади // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/qishloq_hujaligiga_muljallanmagan_er_uchastkalari_qanday_hususiyla shtiriladi. 73 boshqarish, transformatsiya va xususiylashtirish jamg‘armasi mablag‘lari quyidagi nisbatda taqsimlanadi: 87%i (ilgari – 73%) –respublika byudjetiga; 10%i (ilgari – 24%) – Jamg‘armaga; 3%i – mablag‘larni maqsadli ravishda tadbirkorlik rivojlantirishni qo‘llab- quvvatlash, shu jumladan tadbirkorlar uchun tashkil etiladigan o‘quv kurslarini moliyalashtirishga yo‘naltirgan holda Savdo-sanoat palatasiga taqsimlandi 150 . Xususiylashtirish jarayonida sotiladigan davlat mulki obyektlarini sotishdan tushadigan mablag‘larning 87%i tegishli ravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahrining mahalliy byudjetlariga hamda obyekt joylashgan tuman (shahar) mahalliy byudjetlariga teng ulushlarda yo‘naltiriladi gan bo‘ldi . Mazkur normativ-huquqiy hujjat asosida Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro‘yxatga muvofiq turizm sohasidagi davlat aktivlarini sotishdan tushgan mablag‘larning 50%i Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi huzuridagi byudjetdan tashqari Turizm sohasini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasiga yo‘naltirildi. Turistik zonalar hududida joylashgan va davlatga tegishli bo‘lgan mulkiy komplekslar hamda yer uchastkalarini sotishdan tushadigan mablag‘lar quyidagi tartibda taqsimlanishi belgilandi. 75%i – tegishli turistik zonalar direksiyalari hisobiga; 25%i – Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi huzuridagi byudjetdan tashqari Turizm sohasini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi hisobiga mablag‘lar yo‘naltirildi 151 . So‘nggi yillarda mamlakatimizda qulay investitsiyaviy muhitni yaratish, xususiy mulk egalarini huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash yuzasidan tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, davlat ulushi saqlanib qolayotgan ayrim tarmoqlar va yirik korxonalarda bozor mexanizmlariga o‘tishning kechikayotganligi yangi turdagi mahsulotlarning raqobatbardoshligini 150 Сиразиева Э. Д авлат объектлари «ноль» қийматда сотилмайди // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/davlat_obektlari_nol_qiymatda_sotilmaydi. 151 Сиразиева Э. Д авлат объектлари «ноль» қийматда сотилмайди // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/davlat_obektlari_nol_qiymatda_sotilmaydi. 74 oshirish, ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish, xususiy kapitalni faol jalb qilgan holda yangi ish o‘rinlari yaratishga to‘sqinliklar uchrab turar edi. Davlat ishtirokidagi korxonalarda iste’molchiga yo‘naltirilgan zamonaviy boshqaruv usullari, ochiqlik, shaffoflik va bozor tamoyillarini jadal joriy etish, tannarxni pasaytirish orqali daromadlarni oshirish, islohotlar jarayonida xususiy kapital ishtiroki uchun kengroq imkoniyatlar yaratish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirish va raqobat muhitini yanada yaxshilash maqsadida 2020-yil 27-oktabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Davlat ishtirokidagi korxonalarni isloh qilishni jadallashtirish hamda davlat aktivlarini xususiylashtirishga oid ” Farmoni e’lon qilindi 152 . Farmonda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri boshchiligida tuzilgan ishchi guruhlari tomonidan 3 mingga yaqin davlat ishtirokidagi korxonalar faoliyati to‘liq o‘rganilganligi va iqtisodiyotda davlat ishtirokidagi korxonalarning ulushini keskin qisqartirish va ularning samarali faoliyat olib borishini ko‘zda tutuvchi takliflar ishlab chiqildi. 3.2. 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalari Shuning bilan birga Yangi O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirish jarayonlarining borishi va uning natijalari haqidagi tahliliy qiyosiy raqamlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyo y evning Oliy Majlisga Murojaatnomalaridan ham o‘rin oldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida xususiylashtirish bilan bog‘liq quyidagi fikrlar yangragan edi. 2021 yilda iqtisodiy ahamiyati yuqori bo‘lgan 32 ta yirik korxona va tarmoqni transformatsiya qilish ishlari amalga oshiriladi. Banklar faoliyatiga raqamli texnologiyalarni keng joriy etish ustuvor vazifa etib belgilandi 2021 yilda 152 Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “ Давлат иштирокидаги корхоналарни ислоҳ қилишни жадаллаштириш ҳамда давлат активларини хусусийлаштиришга оид чора-тадбирлар тўғрисида ”ги Фармон ” (Электрон ресурс. ). https://nrm.uz/contentf?doc=637528_o %E2%80%98zbekiston_respublikasi_prezidentining_27_10_2020_y_pf-6096- on_davlat_ishtirokidagi_korhonalarni_isloh_qilishni_jadallashtirish_hamda_davlat_aktivlarini_hususiylashtirishga_ oid_chora-tadbirlar_to%E2%80%98g%E2%80%98risidagi_farmoni&products=1_ 75 “Sanoatqurilishbank”, “Asaka bank”, “Ipoteka bank”, “Aloqa bank”, “Turon bank” hamda “Qishloq qurilish bank”ni xususiylashtirishga tayyorlandi. Kamida bitta yirik bankdagi davlat ulushi strategik investorlarga to‘liq sotildi. Bu borada yetakchi yevropa banklari bilan muzokaralar olib borildi. 2022-yilda esa “Farg‘ona azot” va “Dehqonobod kaliy” zavodlari, “Koka- kola ichimligi” korxonasi, “Bildirsoy” va “Chorvoq” oromgohlari, “Ichan qal’a” va “Hayat Rejensi” mehmonxonalari, “Poytaxt” biznes majmuasi, Alkogol, Yog‘-moy kabi tarmoqlardagi 83 ta yirik korxonadagi davlat ulushi sotuvga qo‘yilishi qayd etildi. Umuman olganda mazkur chora-tadbirlar natijasida davlat ulushi bo‘lgan korxonalar soni, kelgusi ikki yilda kamida 3 barobar qisqartirilishi belgilandi 153 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvarida “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli farmoni e’lon qilindi. Mazkur farmonning 27- maqsadida : mamlakat iqtisodiyotida mavjud moliyaviy imkoniyatlarni mustahkamlash maqsadida, keyingi yillarda fond bozoridagi mablag‘ aylanmasini 200 million AQSh dollaridan 7 milliard AQSh dollariga yetkazish asosiy vazifalardan beri deb qaralgan. Bu m amlakat moliya hayotida kapital aylanmasini bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik korxonalarni va ulardagi ulushlarni (aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali xususiylashtirishni nazarda tutgan. Keyingi yillarda xususiylashtirishni jadal amalga oshirish orqali kimyo sohasidagi korxonalarni xususiylashtirish, jumladan Xalqaro moliya korporatsiyasi bilan hamkorlikda 2022-2023 yillar da “Farg‘onaazot” AJ va “Dehqonobod kaliy zavodi” AJ ni xususiylashtirish belgilandi 154 . Mamlakatimizda kapital harakatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish maqsadida davlat ulushi mavjud korxonalarda xususiylashtirish jarayonlariga xorijiy investorlar va xalqaro moliya institutlarini jalb qilish ko‘zda tutilgan. Yirik 153 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020-йилги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/4057 154 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январида “2022 - 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги ПФ-60-сонли фармони. https://lex.uz/ru/docs/5841063. 76 korxonalarni fond birjasi orqali xususiylashtirish maqsadida 2022 - 2023-yil lar davomida hukumat tomonidan 23 ta yirik korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish uchun ularning qimmatli qog‘ozlarini fond birjasida birlamchi va ikkilamchi ommaviy joylashtirish asosida xususiylashtirishga qaratilgan alohida “yo‘l xarita” larini ishlab chiqildi 155 . Xususiylashtirish jarayonlariga xalqaro ekspertlarni jalb qilish; korxonalar aksiyalarini mahalliy va xorijiy fond birjalarida ommaviy joylashtirishni nazarda tutildi. Shuning bilan birga 2022 yilgi Murojaatnomada davlat rahbari tomonidan Konstitutsiya himoyasi asosida mamlakatda erkin bozor mexanizmlarini joriy qilish, sog‘lom raqobat va xususiy mulk daxlsizligini ta’minlash, tadbirkorlik sohasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. O‘z nutqlarida davlat rahbari “Bunday vaziyatda, qanchalik og‘ir bo‘lmasin, iqtisodiy islohotlarni qat’iy davom ettiramiz, ichki imkoniyatlarni to‘liq safarbar qilib, xususiy sektorni yanada qo‘llab-quvvatlaymiz. Buning uchun, eng avvalo, tadbirkorlik muhitini tobora yaxshilash bo‘yicha islohotlarni jadallashtiramiz”– deya ta’kidlab o‘tgan edi” 156 . Shuni ham alohida ta’kidlash o‘rinliki, davlat mulkini xususiylashtirish borasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar samaratorligini yanada oshirish va uning natijadorligini ta’minlash bo‘yicha bir qator manzilli loyihalar amalga oshirilmoqda. Mazkur tadbirlar o‘z navbatida xususiylashtirilgan korxonalarning qoshida olib borilayotgan loyihalarni mas’ul davlat idoralari tomonidan doimiy qo‘llab-quvvatlanmoqda. Shuningdek, vazifalarni amalga oshirishda vakolatli davlat organlar faoliyatini yanada rivojlantirish va muvofiqlashtirishni ta’minlash maqsadida: 2. O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini takomillashtirish va 155 O ‘ sha joyda . 156 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022-йилги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/5774. 77 samaradorligini oshirishga qaratilgan maxsus Komissiyaning tuzilishi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning quyidagi asosiy vazifalari mavjud hisoblanadi 157 : O‘zbekiston Respublikasida davlat mulkini xususiylashtirish tadbirlari natijasida xususiylashtirilgan korxonalarni doimiy qo‘llab-quvvatlash va ularning raqobat bardoshligini oshirish, bunda davlat iqtisodiy qo‘mitalarining faoliyatini samarali tashkil etish; O‘zbekiston Respublikasida xususiylashtirilgan korxonalarning reestrini joriy etish chora-tadbirlarni o‘z vaqtida olib borish, ularning to‘liq hajmda amalga oshirilishini nazorat qilish, olib borilayotgan monitoring faoliyatini smarali tahlil qilish. xususiylashtirilgan korxonalar ish faoliyatini samarali tashkil etishga qaratilgan uzoq muddatli "yo‘l xaritalari"ni tuzush va uni amalga oshirish bo‘yicha tizimli mexanizmlarni yaratish, shuningdek, "yo‘l xaritalari"da belgilangan ustuvor chora tadbirlarni amalga oshirish uchun yuqori davlat idoralari o‘rtasida samarali faoliyatni muvofiqlashtirish nazarda tutulgan edi. rejali tarzda ish olib borish, tadbirkorlik faoliyati sohasidagi qonunchilik, moliyaviy boshqaruv masalalarini ijobiy hal etish. Butun respublika bo‘ylab tadbirkorlik faoliyati masalalarini o‘qitish, bu orqali xususiylashtirilgan korxonalar rahbarlari va ishlab chiqarish-texnik xodimlari uchun doimiy faoliyat yuritadigan o‘quv kurslarini tashkil etgan holda sohaga zamonaviy innovatsion tizimlarni olib kirishdan iborat. Davlat aktivlarini xususiylashtirish va xususiylashtirish jarayonlarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlat komissiyasiga davlat aktivlarining boshlang‘ich narxini e’lon qilmagan holda sotish to‘g‘risida e’lonlar berish hamda 2 tadan kam bo‘lmagan takliflar orasida eng yaxshisi asosida sotish, xalqaro konsalting, auditorlik va investitsiya maslahatchilari, investitsiya banklari va boshqa ixtisoslashgan kompaniyalarni jalb etgan holda davlat aktivlarini 157 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 23.06.2017 yildagi 419-son. https://lex.uz/docs/- 3247247. 78 xususiylashtirishning zamonaviy usullarini joriy etish maqsadida 2021-yil 11- fevralda “Davlat aktivlarini xususiylashtirish jarayonlarini yanada jadallashtirish to‘g‘risida”gi PF-6167-sonli farmoni e’lon qilindi 158 . Mazkur farmon asosida professional tashkilotlarni xususiylashtirishga jalb etish Davlat aktivlarini boshqarish agentligi yoki «UzAssets» investitsiya kompaniyasi tomonidan eng yaxshi takliflarni tanlab olish asosida amalga oshiriladi. Bunda, ular bilan tuziladigan shartnomalarni ekspertizadan o‘tkazish talab etilmasligi belgila ndi . Davlat aktivlarini xususiylashtirish va xususiylashtirish jarayonlarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlat komissiyasiga davlat aktivlarining boshlang‘ich narxini e’lon qilmagan holda sotish to‘g‘risida e’lonlar berish hamda 2 tadan kam bo‘lmagan takliflar orasida eng yaxshisi asosida sotish vakolati beriladi 159 . 158 Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “Давлат активларини хусусийлаштириш жараёнларини янада жадаллаштириш тўғрисида”. (Электрон ресурс. ). https://lex.uz/ru/docs/5283486. 159 https://lex.uz/ru/docs/5283486. 79 XULOSA Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning milliy va umum e’tirof etilgan iqtisodiy tamoyillar asosidagi tizimi vujudga keldi. Davlat mulkini xususiylashtirishning amalga oshirilishi mamlakat iqtisodiyotining eng muhim takribiy qismi ekanligi ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, mazkur jihat xususiylashtirish natijalarining samarasini quyidagilar bilan izohlash mumkin: Mustaqillikka erishgunga qadar respublika iqtisodiyotida xorij sarmoyasining ulushi deyarli mavjud bo‘lmaganligi, shu bilan birga xususiylashtirish sohasiga yetarlicha e’tibor berilmaganligi milliy mustaqillik qo‘lga kiritilgan dastlabki yillarda iqtisodiyot mazkur sektorida ma’lum muddat turg‘unlik holatining saqlanib turishi bilan izohlanadi. Garchi respublika hukumati tomonidan 1991-yildayoq mamlakatda davlat mulkini xususiylashtirishni qo‘llab- quvvatlash yuzasidan bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, mazkur masala muntazam ravishda yangiliklarni yaratish va odamlar ongida xususiylasshtirish muhitini shakllantirishni talab etardi. O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish tadbirlarining amalga oshirilishi iqtisodiyotning tarmoqlar sohasida xususiy mulkchilik shaklining rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Shu tufayli iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida xususiy korxonalar vujudga keldi. Ularda samarali mehnatni rag‘batlantiruvchi yangi imkoniyatlar va qulayliklar paydo bo‘ldi. Aholi orasida mulkdorlar qatlami shakllandi va ular mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojida muhim kuch sifatida rol o‘ynadi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqqtisodiy islohotlar xususiylashtirish jarayonlarining shakllanishi va yuritilishi hamda ishlab chiqarish sohasini modernizatsiyalash, texnikaviy o‘zgartirish, maxsulotning yangi turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashtirish va doimiy ravishda yangilab borish hamda raqobatbardoshliligini ta’minlash imkonini berdi. 80 Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida iqtisodiyotda muhim tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Sanoat, qurilish, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoq va sohalarda amalda ko‘p ukladlilik shakllandi va keng ko‘lamda faoliyat ko‘rsatmoqda. Qishloq xo‘jaligida oila mehnatiga asoslangan fermerlik va shaxsiy tomorqa erlarida dehqon xo‘jaligi ukladlari shakllandi va rivojlanib bormoqda. Bugun mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida deyarli barcha mahsulotlar xususiy mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarda ishlab chiqarildi. Jahon iqtisodiy tizimlariga tobora erkin munosabatlar bilan kirib borayotgan O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni bugungi kunda xalqaro standartlar asosida amalga oshrib kelinmoqda. Ayniqsa, sohada erkin va korrupsiyasiz tizimni yaratish maqsadida asosiy jihatlarning elektronlashtirilishi xususiylashtirish jarayonlaridagi shaffoflikni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Respublikamizda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishdan ko‘zlangan maqsadlar quyidagilardan iborat: import o‘rnini bosuvchi va eksportga raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish asosida iqtisodiy mustaqillikka erishish; mahsulot turlarini o‘zgartirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulot birligiga nisbatan ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish; milliy iqtisodiyotning xom ashyo yetishtirishga qaratilgan bir tomonlama yo‘nalishini bartaraf etish; iqtisodiyotni mutanosib va barqaror rivojlantirish asosida aholining turmush farovonligini muttasil ravishda oshirib borish; iqtisodiyotning tarmoq tuzilishini, hududiy nisbatlarini yanada taraqqiy ettirish hamda takomillashtirish. Mamlakatimiz va uning hududlarida xususiylashtirish faoliyatini tarmoqlar bo‘yicha samarali tashkil etishda hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni inobatga olish lozim. Bunda Respublika viloyatlari xususiylashtirish faoliyati o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning ko‘p bosqichli ekonometrik modellaridan foydalanish mazkur jarayonlar samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini va ularning mas’uliyatini oshirish to‘g‘risida”gi Qarori. https :// lex . uz / ru / docs /-1347811 . 3. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “ Давлат иштирокидаги корхоналарни ислоҳ қилишни жадаллаштириш ҳамда давлат активларини хусусийлаштиришга оид чора-тадбирлар тўғрисида ”ги Фармон ” (Электрон ресурс. ). 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январида “2022 — 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги ПФ-60-сонли фармони. https://lex.uz/ru/docs/5841063 . 5. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “Давлат активларини хусусийлаштириш жараёнларини янада жадаллаштириш тўғрисида”. (Электрон ресурс. ). https://lex.uz/ru/docs/5283486 . 6. Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 10 майда “Давлат хусусий шериклик тўғрисида”ги ЎРҚ-537-сонли Қонуни. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 20 октябрда “Давлат- хусусий шерикликни ривожлантиришнинг ҳуқуқий ва институционал базасини яратиш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-3980-сон қарори. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 13 декабрда “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги 1009-сон қарори. 82 9. “Давлат-хусусий шериклик лойиҳаларини амалга ошириш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги 259-сон қарори. 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 7 июндаги “Давлат- хусусий шериклик асосида ҳудудларда замонавий иссиқхона хўжаликларини ташкил қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. 11. «Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги фармони. 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020-йилги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/4057 . 13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022-йилги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/5774 . 14. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “Қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида” (Электрон ресурс. ). https://lex.uz/docs/5729966 . 15. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида. -Т.: Ўзбекистон, 1995. 16. Каримов И.А. Асосий мақсадимиз-Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Т.: Ўзбекистон., 2010. 58-б. 17. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 46-47-сон, 523-модда; 2015 й., 43-сон, 549-модда; 2016 й., 17-сон, 176-модда. 18. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. “Хусусийлаштирилган корхоналар билан ишлаш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарор (Электрон ресурс. ). https://lex.uz/docs/3168115. Monografiya, risola, ilmiy maqola va ilmiy to‘plamlar 1. Jo‘rayev T, D.Tojiboyeva “Iqtisodiyot nazariyasi” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2012 yil. 83 2. Shoha’zamiy Sh.Sh. Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari.-T.:Iqtisod- moliya, 2015. – 460 b. 3. Xusainov R.R. Xususiylashtiriash, milliylashtirish va davlat-xususiy sherikchiligi. – Toshkent: Fan ziyosi, 2022. 4. Абдуазимов Л. Д авлат корхоналарини хусусийлаштириш янги босқичга чиқмоқда.https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/davlat_korhonalarini_husus iylashtirish_yangi_bosqichga_chiqmoqda. 5. Аҳмедов О. Хусусийлаштириш жараёни: муаммо ва ечимлар. – Тошкент: Akademiya, 2005. 6. Джуманиязов У. И. Давлат-хусусий шерикчилиги асосида корпоратив бошқарувни ривожлантиришнинг айрим назарийуслубий масалалари // “Иқтисодиёт ва инновatsiон технологиялар” илмий электрон журнали. 2017 йил № 3, май-июнь. 7. Зиядуллаев С. Экономичекие реформы в Узбекистане в действии. Т., 1994. 8. Зиямов Н.Ш. Роль Узбекистана в развитии межгосударственного, экономического и культурного сотрудничества стран Центральной Азии (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 2002. 9. Иноятов У.У. Механизм развития предпринимательских структур в условиях модернизatsiи экономических реформ Узбекистана // Бюллетень науки и практики -Bulletin of Science and Practice, 2017, №12. 10. Караходжаева Д. Совершенствуются правовые основы // Учитель Узбекистана, 18 февраля 2011 г., №7 (2142). 11. Каримов Н.Г. Иностранные инвестиции в экономику Республики Узбекистан и их финансовое обеспечение. Автореф. дисс. ... канд. экон. наук. – Ташкент, 1998. 12. Кудратов З.Г., Султанов З.Т. Особенности государственной поддержки и развития малого бизнеса в Узбекистане // Молодой ученый, 2013, №4. 13. Мадиёров Б. Адолат ва шаффофликни таъминлаш - бош мезон // Фарғона ҳақиқати. 2020 йил, 31-октабрь 84 14. Махмудов Э.А. Прямые иностранные инвестиции в экономику Узбекистана: достижения, проблемы и перспективы. – Ташкент: 2007. 15. Садыков Н.Н. Узбекистан и международные экономические организatsiи // Мировая экономика и международные отношения, 1996, №7. 16. Сайфуллаев Д.Б. Формирование и развитие дипломатии Узбекистана в период независимости: Автореф. дис ... д-ра филос. (PhD) по ист. наукам. – Ташкент, 2017. 17. Самарходжаев Б. Инвестиции в Республике Узбекистан (международно- частноправовой аспект). Ташкент: Академия, 2003. 18. Сиражиддинов Н. Иностранные инвестиции в экономике Узбекистана // Экономическое обозрение, 1998, №3. 19. Сиразиева Э. Д авлат объектлари «ноль» қийматда сотилмайди // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/davlat_obektlari_nol_qiymatda_sotil maydi. 20. Сиразиева Э. Қ ишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тартиби ўзгартирилди // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/qishloq_hujaligiga_muljallanmagan_e r_uchastkalarini_hususiylashtirish_tartibi_uzgartirildi . 21. Тохиров Ж.Р. Давлат-хусусий шерикликни ташкил қилиш ва ривожлантиришнинг принциплари ва уларнинг таълим тизимидаги ўзига хос хусусиятлари // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 202 1. 22. Ўзбекистон Республикасининг хусусийлаштириш, монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида: 2012 йил, 13 ноябрь . 23. Ўзбекистонниинг энг янги тарихи // масъул муҳаррир т.ф.н., доц. З.А. Саидбобоев, т.ф.н., кат.и.х. Ш.М. Рахматуллаев. – Тошкент. 2016. 24. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 3-китоб. Миллий истиқлол даври. Т.Шарқ., 2000. 85 25. У сманова С. Қ ишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкалари қандай хусусийлаштирилади // https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/qihususiylashtiriladi . 26. Файзуллаев Дж.А. Современные тенденции привлечения и использования иностранных инвестиций в Республике Узбекистан. Дисс. канд. экон. наук. – М.: РГБ, 2003. 27. Халлиев А.Г. Экономические, научно-технические и культурные связи независимого Узбекистана с Великобританией и США: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1998. 28. Хамдамов К.С. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш . – Тошкент, 1994. 29. Холбеков Н. Иностранные инвестиции: правовое формирование // Рынок, деньги и кредит, 1999, №10. 30. Худойқулов Т. Хусусийлаштириш дастурининг амалга оширилиши. https://www.natlib.uz/search/detail/CATTOT000000776657 ?. 31. Чепель С. Рост за годы независимости: факторы, проблемы и перспективы // Материал опубликован на сайте: http://www . review.uz. 32. Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. – Тошкент: Иқтисод ва ҳуқуқ дунёси, 1996. – B . 154. 33. Шарапова С.Ш. Многосторонняя дипломатия. Узбекистан: участие в универсальных, региональных и субрегиональных организatsiях, межгосударственных объединениях: Автореф. дисс. ... д-ра полит. наук. – Ташкент, 2006. 34. Эргашев Қ., Ҳамидов Х. Ўзбекистон тарихи. Т. Ғофур Ғулом., 497-б. 35. Эрнандо Де Сото. З агадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире. /Пер. с англ. М.: ЗАО Ол и мп-Бизнес, 2001. 36. Юсупова Н., Мирзабекова О. Проблемы инвестиционной активности в независимом Узбекистане // Общество и экономика, 1998, №3. 86 Davriy matbuot 1. Изчил ривожланиш кафолати. // Халқ сўзи, 2013 йил 6 июнь. 2. Хусусийлашириш жараёни очиқ - ошкора ўтишида парламент масьулиги ортади // Халқ сўзи, 2020 йил. №229. 3. “Халқ сўзи” газетасида 15.11.2021 йил. Internet nashrlar 1. https://lex.uz/ru/docs/5283486. 2. www.norma.uz . 3. https://deponet.uz. 4. http://21asr.uz/islo-ot/khususii-mulk-dakhlsiz-mulkdor-u-u-i-kafolatlangan. 87 1-rasm. Mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli 88R V MS 2-rasm. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari 89

MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH SIYOSATI:MUAMMO VA YECHIMLAR M U N D A R I J A: KIRISh ..................................................................................................................... 3 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARI IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK MUNOSABATLARI HUQUQIY ASOSLARINING YARATILISHI 1.1 O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari.........9 1.2. O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlari……………………………………………………………………….17 II BOB . XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONINING MAMLAKAT IQTISODIY HAYOTIDA TUTGAN O‘RNI 2.1. Davlat mulkini xususiylashtirish tamoyillari va zaruriyati…………………… 31 2.2 . Xususiylashtirishning huquqiy negizlari..........................................................44 2. 3 . Xususiylashtirishning yangi bosqichi III BOB. YANGI O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISHNING YANGI BOSQICHI 3.1. Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati 3.2. 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalari XULOSA .................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................................................................................................. ILOVALAR ......................................................................................................... 1

K IRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda o‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida mulkchilik munosabatlari takomillashtirilishi, chuqur tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilishi, davlat tomonidan iqtisodiyot sohasida investitsiya muhitining tobora yaxshilanishi, mamlakatimizda mulkni xususiylashtirish tizimining ishlab chiqilishi aholi daromadlari o‘sishini ta’minlash hamda boshqa ko‘plab sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga oshirilishi natijasida mustaqillik yillari mobaynida sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bugungi globallashuv sharoitida jahon mamlakatlari xo‘jalik tizimida milliy iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni kiritish va shu asosda rivojlanish istiqbollarini belgilash zamonaviy bozor munosabatlari shakllanishining ajralmas muhim jihatlaridan sanaladi. O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishining mazkur bosqichida iqtisodiyot tarmoqlarining barcha sektorlariga e’tibor bergan holda ishlab chiqarish sohasini modernizatsiya qilish jarayonlariga ko‘maklashadi. Davlat erkin bozor munosabatlarini tartib soluvchi sifatida xususiylashtirish jarayotining asosiy nazoratchisi bo‘lib islohotlar samaradorligini ko‘rsatuvchi va uning natijalarini tarixiy tahlillar asosida tarixiy nuqtai nazardan rivojlanishidagi muhim qism hisoblanadi. Zamonaviy globallashuv tizimlarida xorijiy investitsiyalar va ularning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni masalasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Mazkur tadqiqotlarda jahonning yetakchi hamda rivojlanayotgan davlatlarida iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan bog‘liq islohotlar va ularning natijalariga, shuningdek, xususiylashtirish masalalariga alohida e’tibor 2

qaratilmoqda. Mazkur masalaning dolzarbligi uning mamlakatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlardagi ishtiroki hamda istiqbolini belgilab berishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida davlat mulklarini xususiylashtirishning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga ta’siri, iqtisodiy rivojlanish bosqichida xususiylashtirishning o‘rnini aniqlash asosida nazariy hamda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish zarurati yuzaga keladi. Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar va tub burilishlarning iqtisodiy negizini tashkil etgan iqtisodiy sohadagi o‘zgarishlar davlat mulkini xususiylashtirish va uning natijalari tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida davlat mulkini xususiylashtirishning umum e’tirof etilgan hamda mahalliy xususiyatlaridan iborat alohida tizim sifatida iqtisodiy islohotlar tarkibiy tuzilishiga kirib keldi. Mamlakatimizda izchil davom yetayotgan islohotlarda xususiy mulk institutini huquqiy jihatdan mustahkamlash bilan birga davlat mulkini boshqarishning aniq yo‘naltirilgan huquqiy asosini yaratish ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga bag‘ishlangan ustuvor yo‘nalishi va uning maqsadlarida m amlakatimizda kapital harakatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik korxonalarni va ulardagi ulushlarni (aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali xususiylashtirish 1 jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlari va uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. Xususiylashtirish jarayonining iqtisodiyotdagi real holati va uning ahamiyatini ochib berish tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan ko‘zlangan asosiy maqsad maxsus adabiyotlar va ilmiy asarlar asosida mustaqillik yillarida 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” farmoni. 3

O‘zbekistonda davlat mulklarini xususiylashtirish sohasiga amalga oshirilgan islohotlarning tarixiy rolini ochib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarini ko‘rib chiqish: - O‘zbekistonda mulkchilik tizimi shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish: - O‘zbekiston Respublikasida davlat tasarrufidagi mulkini xususiylashtirishning mahalliy xususiyatlari va zaruriyatini asoslash, - Amalga oshirilayotgan x ususiylashtirish jarayonining huquqiy asoslarini ko‘rsatib berish, - Xususiylashtirishning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish, - davlat iqtisodiy siyosatining 2017-2023 yillarda davlat iqtisodiy rivojlanish dasturlari va unda xususiylashtirish natijalarini tahlil qilish Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi quyidagilarda aks etadi: - mustaqillik yillarida mustaqil O‘zbekistonda sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning tarixiy shart-sharoitlaari va uning mahalliy xususiyatlari ilmiy adabiyotlar tahlili asosida ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirishning asosiy bosqichlari va uning natijalari mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi holati tahlil qilingan: - davlat mulkini xususiylashtirishning negizlari va tamoyillarining ishlab chiqilishi hamda uning amalga oshrilishidagi asosiy bosqich va mezonlar ko‘rib chiqilggan: - 2017-2022 yillarda amalga oshirilgan islohotlarning xususiylashtirish jarayonlariga ta’siri va uning natijadorligi qiyosiy tarixiy tahlil qilingan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mazkur mavzu yuzasidan mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan iqtisodchi olimlar, tarixchi va sotsiologlaar tomonidan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganligini e’tirof etish o‘rinliddir. Jahonning qator davlatlari bilan O‘zbekiston Respublikasining 4

tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy hamda sarmoyaviy sohalardagi hamkorligi, shuningdek, O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish masalalari sohasida faol ilmiy izlanish olib borayotgan tarixchi, siyosatshunos, iqtisodiyot va huquq fani olimlari tadqiqot obyekti sanaladi. Shu bilan birga jahon mamlakatlarining iqtisodiy va sarmoyaviy sohalardagi o‘zaro aloqadorligi masalasi ko‘plab xorijiy olimlar diqqat markazidan o‘rin olgan. Iqtisodiyot yo‘nalishida tadqiqot olib borgan olimlar qatoriga N.N.Sodiqov, N.Sirojiddinov, N.Yusupova, O.Mirzabekova, E.Maxmudov, U.Inoyatov, S.Chepel, O.Aripov kabi mualliflar asarlarini kiritish mumkin 2 . Huquqiy bilimlar borasida N.Xolbekov, B.Samarxo‘jaev, D.Qoraxo‘jaeva, Z.Qudratov va boshqalarning ilmiy izlanishlari alohida qiziqish uyg‘otadi 3 . Mazkur ilmiy izlanishlarda xususiylashtirishning shakllanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq etilgan. Mustaqillikka erishgandan keyingi davrdagi O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyati tahlil qilingan. O‘zbekiston sharoitida davlat mulkini xususiylashtirishning shakllanishi va rivojlanishining huquqiy asoslari yoritib berilgan. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga e’tibor kuchaytirilgan hozirgi paytda xalqimizning o‘tmishda bozorga bo‘lgan munosabatlari, jahonning ilg‘or tajribalari, milliy an’analar va udumlar asosida mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiyot hayotida xo‘jalik 2 Садыков Н.Н. Узбекистан и международные экономические организации // Мировая экономика и международные отношения, 1996, №7; Сиражиддинов Н. Иностранные инвестиции в экономике Узбекистана // Экономическое обозрение, 1998, №3; Юсупова Н., Мирзабекова О. Проблемы инвестиционной активности в независимом Узбекистане // Общество и экономика, 1998, №3; Чепель С. Рост за годы независимости: факторы, проблемы и перспективы // Материал опубликован на сайте: http://www . review.uz; Махмудов Э.А. Прямые иностранные инвестиции в экономику Узбекистана: достижения, проблемы и перспективы. – Ташкент: 2007; Иноятов У.У. Механизм развития предпринимательских структур в условиях модернизации экономических реформ Узбекистана // Бюллетень науки и практики - Bulletin of Science and Practice, 2017, №12. и др. 3 Холбеков Н. Иностранные инвестиции: правовое формирование // Рынок, деньги и кредит, 1999, №10; Самарходжаев Б. Инвестиции в Республике Узбекистан (международно-частноправовой аспект). Ташкент: Академия, 2003; Караходжаева Д. Совершенствуются правовые основы // Учитель Узбекистана, 18 февраля 2011 г., №7 (2142); Кудратов З.Г., Султанов З.Т. Особенности государственной поддержки и развития малого бизнеса в Узбекистане // Молодой ученый, 2013, №4; Курбанова Д.М. Состояние нормативно- правовой базы и ее влияние на развитие малого бизнеса в Республике Узбекистан // Вестник Томского государственного университета, Серия: Экономика, 2016, №2 (34). 5

O'xshashlar

Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish
MUSTAQILLIK YILLARIDA DAVLAT BOSHQARUVI TIZIMIDA
Samarqand Davlat Universiteti mustaqillik yillarida faoliyati
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi
MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING GENDER TENGLIK SIYOSATI MUAMMOLAR, ISLOHOTLARNING TARIXIY TAHLILI