IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASI VA URUSH YILLARIDA XALQARO MUNOSABATLAR Reja: 1. Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar. 2.Germaniyaning Polshaga hujumi. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi. SSSR va G'arbiy davlatlarning pozitsiyalari. 3. SSSRning Polshaga qarshi harbiy yurishi. 4. Sovet Ittifoqining Boltiqbo'yi davlatlari bilan o'zaro yordam shartnomasini tuzishi. Sovet-Fin urushi. 5. Uchlar paktning tuzilishi. Italiyaning Bolqondagi tajovuzkorligi. 6. Sovet-Yaponiya betaraflik shartnomasining tuzilishi. 7. Germaniyaning SSSRga hujumga tayyorgarlikning yakunlanishi. Stalinning tashqi siyosatdagi noto'g'ri hisob-kitoblari 8. Ikkinchi jahon urushi yillarida xalqaro munosabatlar. 9. Ikkinchi jahon urushining tugashi

Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar. Bir tomondan, Germaniya, Italiya, Yaponiya va, ikkinchi tomondan, AQSH, Angliya, Fransiya davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashib bordi. AQSH, Angliya, Fransiya o‘z mavqelarini saqlab qolish uchun zo‘r berib urinmoqda edilar. Ularga qarama-qarshi Germaniya va Yaponiyaning bosqinchilik siyosati davom eta bordi. Germaniya, Italiya va Yaponiya dunyoni SSSR, Xitoy, SHarqiy Yevropa mamlakatlari hisobiga qaytadan taqsimlashga urinmoqda edilar. 1935 yil oktyabr oyida Italiya urush e’lon qilmasdan turib, Habashiston (Abissiniya)ga bostirib kirdi. Italiya o‘zining bu hujumi bilan Angliya va Fransiya hukmron doiralari manfaatlariga zarar keltirdi, chunki Yevropadan Osiyoga boradigan dengiz yo‘llari uchun bu harakat katta xavf tug‘dirar edi. Ammo Angliya va Fransiya hukmron doiralari Habashistonni Italiya bilan birga “qayta taqsimlab olish” payida edilar. “Millatlar ligasi” Italiyani bosqinchi davlat sifatida qoraladi. AQSH hukumati bo‘lsa, 1936 yilda “betaraflik” niqobi ostida Italiya bosqinchilarini amalda qo‘llab-quvvatladi. Italiya bu vaziyatdan foydalanib, 1936 yilning may oyida deyarli butun Habashiston hududini bosib oldi va o‘z mustamlakasiga aylantirdi. 1936 yil mart oyida Germaniya Versal va Lokarno shartnomalarini buzib, Reyndagi demilitarizatsiya qilingan zonaga o‘z qo‘shinlarini kiritdi. Angliya, Fransiya, AQSH va boshqa davlatlar Germaniyaning bu siyosatiga nisbatan passiv ravishda norozilik bildirish bilangina cheklanib qoldilar. 1936 yil iyul oyida general Franko boshchiligidagi ispan fashistlari Germaniya va Italiya yordamida ispan inqilobchilari va respublikachilariga qarshi isyon ko‘tardilar. Tez orada Germaniya va Italiya Ispaniya respublikachilariga qarshi chiqib, harbiy intervensiya uyushtirdilar. 1936-1939 yillar davomida Ispaniyaga Italiya tomonidan 150ming, Germaniya tomonidan esa 50 ming askar va zobitlar yuborildi. SHu bilan birga, Italiya va Germaniya Ispaniya fashistlarini qurol-yarog‘, texnika va aviatsiya kuchlari bilan ta’minlab turdi. Germaniya natsistlari va Italiya fashistlari Angliya va Fransiyaning Afrika hamda Osiyoga boradigan dengiz yo‘llarini egallab ola boshladilar. SHunday qilib, urushning yana bir uchquni vujudga keldi. Bunday murakkab xalqaro vaziyatda Angliya va Fransiya “aralashmaslik”, AQSH esa

“betaraflik” siyosatini olib bordilar. Urush alangasi er yuzida tobora keng yoyilmoqda edi. Ammo Angliya, Fransiya hukmron doiralari natsistlar va fashistlarning zo‘ravonliklariga qarshilik ko‘rsatmay, aksincha, ular mavqelarining oshib borishiga moyillik ko‘rsatdilar va yordam berdilar. Lloyd-Jorj Frankoga yuqori baho berdi: “Biz general Frankoni burjua tartiblari, burjua mulki va dinining himoyachisi deb bilamiz”. Fransiya sotsialistik partiyasining lideri, o‘sha vaqtdagi Fransiyaning bosh vaziri Leon Blyum 1936 yil avgust oyida Angliyaning Bolduin boshchiligidagi konservativ hukumati bilan til biriktirib, davlatlarni Ispaniyadagi urushga “aralashmaslikka” chaqirdi. Bir qancha davlatlar, hatto Germaniya va Italiya ham bu siyosatni og‘izda go‘yo qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsalarda, amalda frankochilar siyosatini yoqlashda davom etdilar. 1936 yil 9 sentyabrda Londonda Angliya diplomati Lord Plimut boshchiligida 27 davlat vakillaridan iborat “Aralashmaslik qo‘mitasi” tuzildi. Bu qo‘mita har bir davlatga uni o‘z hududidan Ispaniyaga qurol-yarog‘ o‘tkazmaslik majburiyatini yukladi. Biroq bu siyosat ko‘p o‘tmay barbod bo‘ldi. G‘arb davlatlarinig “aralashmaslik” va “betaraflik” siyosatidan foydalangan Germaniya va Italiya Ispaniya fashistlariga ko‘plab qurol-yarog‘ va ozuqa zaxiralarini etkazib berdi. AQSH bo‘lsa, Portugaliya orqali Ispaniyaga qurol-aslaha etkazib berdi. 1936–1939 yillar davomida Ispaniyada yuz bergan fuqarolar urushida AQSH, Angliya, Fransiya va boshqa davlatlar Ispaniya respublikachilariga xiyonat qildilar va Frankoning bu urushda g‘alaba qozonishiga imkon yaratdilar. Ular Franko hukumatini 1937 yildayoq tan oldilar. Rasmiy ravishda Franko hukumati Angliya, AQSH, Fransiya va boshqa davlatlar tomonidan 1939 yil fevral-aprel oylarida tan olindi. 1936 yil oktyabr oyiga kelib, Germaniya–Italiya harbiy siyosiy bloki vujudga keldi va u “Berlin–Rim o‘qi” nomi bilan xalqaro munosabatlar tarixiga kirdi. Bu ittifoqqa binoan, Germaniya Italiyaning Habashistonni bosib olganligini tan oldi hamda uning Dalmatsiya, Albaniya va Gretsiyani bosib olish yo‘lidagi sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatladi. Italiya, o‘z navbatida, Germaniyaning Avstriyani qo‘shib olish maqsadini yoqlab chiqdi. Italiya va Germaniya Ispaniya masalasida ham bir xil pozitsiyada ekanliklarini bayon qildilar. 1936 yil noyabrda Germaniya bilan Yaponiya o‘rtasida “Kominternga qarshi ahdnoma” tuzildi, 1937 yil noyabrda Italiya ham bu ahdnomaga qo‘shildi. Ana shu niqob ostida uch tajovuzkor davlat – Germaniya, Yaponiya va Italiya dunyoni qaytadan bo‘lib olish rejasini ishlab chiqdilar. Sobiq AQSH prezidenti Guver 1937–1938 yillar davomida Yevropa

bo‘ylab safarga chiqdi. O‘z safari davomida u Angliya rahbari Galifaks hamda Gitler bilan uchrashdi. SHuningdek, u 1937 yil noyabr oyida Gitler bilan bo‘lgan suhbatda Angliyaning Germaniya bilan bitim tuzishga tayyor ekanligini bildirdi. Hatto, Guver 1937 yilda Angliya hukumati nomidan Germaniya, Italiya, Angliya va Fransiyadan iborat SSSRga qarshi blok tuzishni ham taklif etdi. Biroq G‘arb hukmron doiralari orasida sog‘lom fikrlovchi, keyinchalik siyosat bobida shuhrat qozongan F.D. Ruzvelt, U.CHerchill, SHarl de Goll singari atoqli davlat va jamoat arboblari ham bor edi. 1937 yil iyul oyida Yaponiya Xitoyga urush e’lon qildi. Yaponiya qo‘shinlari SHimoliy, Markaziy va so‘ngra Janubiy Xitoyga bostiribkirdilar. YApon bosqinchilari bu urushni “yashin tezligida” amalgaoshirmoqchi edilar. Yaponiyaning bosqinchilik urushi Xitoyda gomindanchilarni kommunistlar bilan 1937 yil sentyabr oyida ittifoq tuzishga undadi. Xitoyda fuqarolar urushi to‘xtatildi. Yaponiyaga qarshi urushda Xitoyda birlashgan Milliy front tashkil etildi. Sobiq SSSR Xitoyga katta yordam berdi. G‘arbiy Yevropa davlatlaridan gitlerchilar Germaniyasi va fashistik Italiya bilan Myunxenda tuzgan bitimlaridan ruhlangan militaristik Yaponiya 1938 yil noyabr oyidayoq SHarqiy Osiyoda “yangi tartib” e’lon qildi, bu “yangi tartib” SHarqiy Osiyoda faqat Yaponiyaning mustamlakaviy hukmronligini o‘rnatishdan iborat edi. Angliya, AQSH va Fransiya Yaponiya siyosatidan norozi edilar. 1937 yil noyabr oyida Bryusselda xalqaro konferensiya chaqirildi. Bu konferensiya Yaponiya va Xitoy hukumatlariga qarata murojaatnoma qabul qilish bilan cheklanib qoldi. Yaponiya hukumati bu murojaatnomaga quloq solmay, o‘zining bosqinchilik siyosatini davom ettirdi. 1937–1938 yillar davomida sobiq SSSRda olib borilgan qatag‘on siyosati tariximizning qonli sahifalarini tashkil etadi. Millionlab ziyolilar, harbiylar, davlat va jamoat arboblari qatag‘on qurboniga aylandilar. Ular “xalq dushmanlari” tamg‘asi ostida otib tashlandilar yoxud Sibirdagi lagerlarga surgun qilindilar. Sobiq SSSRning tajribali marshal va generallarining otib tashlanganligi, olim, yozuvchi va tadbirkorlarning qatag‘on qilinishi natijasida SSSRning harbiy va mudofaa salohiyati zaiflashib ketdi. Bu holat Ikkinchi jahon urushi davrida uning urushga tayyor emasligini ko‘rsatdi. Oqibatda, urush yillarida sobiq SSSR eng ko‘p talafot ko‘rgan davlat bo‘ldi. 1939 yil 24 iyulda Tokioda Angliya bilan Yaponiya o‘rtasida bitim imzolandi. Bu bitimni Yaponiya tashqi ishlar vaziri Arita bilan Angliyaning Yaponiyadagi elchisi Kreygi imzoladilar. Kreygi-Arita bitimi Yaponiyaning tashabbusi va uning bosqinchilik

manfaatlariga to‘g‘ri kelganligi uchun xalq orasida “Uzoq SHarq Myunxeni” nomini oldi. Angliya va Yaponiya Xitoyda bir-birlarining manfaatlariga qarshi harakat qilmaslik to‘g‘risida kelishib oldilar. Har ikki davlat Xitoydagi milliy-ozodlik harakatlarini ham birgalikda bostirishlari kerak edi. AQSH va Angliyaning Uzoq SHarqdagi asosiy maqsadi Xitoy xalqini talash, uni qaram qilishdan iborat edi. SHu bilan birga, ularning diplomatiyasi Yaponiya bilan sobiq SSSRni urishtirib qo‘yish va, shu orqali, har ikkala davlatni zaiflashtirish yo‘li bilan Uzoq SHarqda o‘z mavqeini mustahkamlash maqsadida edi. Yaponiya–SSSR munosabatlari keskinlashdi va 1939 yil may-avgust oylarida yaponlar Mo‘g‘ulistonga hujum qilishdi. Sobiq SSSRning yordami tufayli Xalxingol mavzesidagi jangda yaponlar mag‘lubiyatga uchradi. Bu jangda sovet zobiti, bo‘lg‘usi sarkarda G.K.Jukov o‘z harbiy mahoratini namoyish etdi. “Myunxen fitnasi” va Chexoslovakiyaning qurbon qilinishi. Agressiyaga nisbatan loqaydlik va beparvolik siyosati . Yevropada Gitler o‘zining bosqinchilik siyosatini davom ettirdi. 1938 yil 11 martda Avstriya Germaniya tomonidan bosib olindi. Angliya va Fransiyaning “aralashmaslik”, AQSHning “betaraflik” siyosati ham Gitlerga Avstriyani imi- jimida bosib olishda juda qo‘l keldi. Avstriya bosib olingach, Chexoslovakiyaga qarashli bo‘lgan Sudet viloyati ustida Germaniya–Chexoslovakiya tortishuvlari “Sudet inqirozi”ni keltirib chiqardi. Sudet viloyatida nemis millatiga mansub aholi istiqomat qilar, ular millatchilik kayfiyatida bo‘lib, Germaniyaga “birlashishni” talab qildilar. 1938 yil 28-29 aprel kunlari Londonda Angliya va Fransiyaning bosh vazirlari hamda tashqi ishlar vazirlari yig‘ilib, kengashda Sudet viloyati muammosini “tinch yo‘l bilan hal qilish”ga kelishib oldilar. 1938 yil may oyidagi “Sudet inqirozi” natijasida Germaniya va Chexoslovakiya o‘rtasida urush boshlanishiga bir bahya qoldi. Bu qarama-qarshilikda AQSH, Angliya va Fransiya amalda Chexoslovakiyani emas, balki Germaniyani qo‘llab-quvvatladilar. Ular qanday qilib bo‘lmasin, Germaniyaning SHarqqa, ya’ni SSSRga tomon yurishini rag‘batlantirish niyatida edilar. 1938 yil yozida Angliya vakili Rensimen Yevropa davlatlariga tashrif buyurib, Chexoslovakiyadan Sudetni Germaniyaga topshirishni va SSSR–Chexoslovakiya o‘rtasida imzolangan o‘zaro yordam bitimini bekor qilishni talab qildi. Fransiya hukmron doiralari 1938 yil fevral oyidayoq Chexoslovakiya bilan 1935 yilda tuzilgan shartnoma o‘z kuchini yo‘qotdi va Fransiya Angliyasiz Chexoslovakiyaga yordam berolmaydi, deb bayonot berdilar. Gitlerning Sudet to‘g‘risidagi talabi jiddiy tus oldi. 1938