logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Oʻzbekistonda Ikkinchi Jahon urushi sharoitida iqtisodiy hayotni qayta qurish.

Oʻzbekistonda Ikkinchi Jahon urushi sharoitida iqtisodiy hayotni qayta qurish.

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.7822265625 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: O zbekistonda Ikkinchi Jahon urushi sharoitida iqtisodiy hayotni qaytaʻ qurish. Reja: Kirish 1.Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistondagi sanoat ahvoli. ʻ 2. Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistonda mehnat safarbarligi, ʻ transport,aloqa vositalari va boshqa sohalar. 3.Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistonda qishloq xo jaligi. ʻ ʻ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Urush, respublika qishloq xo‘jalik xodimlarini qattiq sinovdan o‘tkazdi. Ular oldida sanoatni xomashyo bilan, aholini oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan uzluksiz ta’minlashdek ulkan, murakkab vazifa turar edi. Vaziyatning murakkabligi shundan iborat ediki, birinchidan, respublika qishloq xo‘jaligi asosan paxta yetishtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, oziq-ovqat mahsulotlari Ittifoq fondidan keltirilar edi. Urush boshlangach, oziq-ovqat keltirish to‘xtadi, aholini boqish uchun ichki imkoniyatlarni topish zarur bo‘lib qoldi. zavodlari qurilib ishga tushirildi. Sanoat korxonalarining kengayishi, yangi qurilgan zavod-fabrikalarning ishi, muvaffaqiyati ularni malakali ishchilar bilan ta’minlashga bog‘liq edi. Yuz minglab kishilarning, xususan, tajribali xodimlarning frontga safarbar etilishi katta qiyinchiliklar tug‘dirardi. Keksalar, ayollar, ayniqsa armiyaga chaqirish yoshiga yetmagan o‘smirlar va qizlar korxonalarga jalb etildi.Urush respublika sanoat tarmoqlarining yo‘nalishini ham, sanoat xodimlarining ishini ham tubdan o‘zgartirdi. Korxonalarda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ish kuni uzaytirildi, ishdan keyin qolib ishlash joriy etildi, mehnat ta’tillari, dam olish kunlari bekor qilindi. Sanoat korxonalari qisqa vaqt ichida harbiy izga solinib, minomyot va avtomatlar, samolyot va tanklar uchun ehtiyot qismlari va boshqa harbiy qurollar ishlab chiqara boshladilar. Urushning boshlanganligi to‘g‘risidagi shum xabar yetib kelgan kuniyoq O‘zbekistonning barcha shaharlari va tumanlarida, korxona va muassasalarida mitinglar va yig‘ilishlar bo‘lib o‘tdi. Ishchilar, xizmatchilar, dehqonlar, ziyolilar, talaba yoshlar o‘z Vatanlarini himoya qilishga, yuzma-yuz janglarda bosqinchilarni tor-mor etish uchun urushga borishga, g‘alabani ta’minlash uchun front orqasida fidokorona mehnat qilishga tayyor ekanliklarini bildirdilar. Vaziyat butun mamlakat hayotini urush davri talablariga moslab qayta qurishni, butun kuch va vositalarni safarbar etishni talab qilardi. 23-iyun kuni VKP (b) MQ Siyosiy byurosi partiya va sovet organlarini urush sharoitiga moslab qayta qurish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 1. Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekiston sanoati ahvoli.ʻ Urush respublika sanoat tarmoqlarining yo‘nalishini ham, sanoat xodimlarining ishini ham tubdan o‘zgartirdi. Korxonalarda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ish kuni uzaytirildi, ishdan keyin qolib ishlash joriy etildi, mehnat ta’tillari, dam olish kunlari bekor qilindi. Sanoat korxonalari qisqa vaqt ichida harbiy izga solinib, minomyot va avtomatlar, samolyot va tanklar uchun ehtiyot qismlari va boshqa harbiy qurollar ishlab chiqara boshladilar. Qishloq xo‘jalik mashinalari ishlab chiqarayotgan Toshkent qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodi harbiy qurollar ishlab chiqara boshladi. Andijondagi «Kommunar», «Stroymashina» zavodlarida samolyot va tanklarga kerakli mahsulotlar, Qo‘qon shahridagi Oxunboboyev nomli tikuvchilik fabrikasi harbiy kiyimlar ishlab chiqaradigan bo‘ldi. 1941-yil dekabrigacha Toshkentdagi 137 sanoat korxonalarining 64 tasi qurol-yarog‘lar, front uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga kirishdi.Respublika bo‘yicha 1941-yil oxirlariga kelib 300 ta sanoat korxonasi faqat harbiy mahsulot bera boshladi. O‘zbekiston sanoatchilari korxonalarni harbiy izga tushirishdek ishlarni ko‘chirib keltirilgan korxonalarni joylashtirish va ishga tushirishdek yanada og‘irroq ishlar bilan qo‘shib olib bordilar. O‘zbekiston rahbari Usmon Yusupovning «O‘zbekiston — bu front i emas, O‘zbekiston — jang maydoni», degan so‘zlarida jon bor edi. O‘zbekistonliklar frontdagidek harakat qildilar, har qanday resurslarni izlab topdilar, ular bitta fashist marazining boshi uchun bittadan aviabomba, bittadan snaryad va granata, yuzlab o‘q, fashistlardan go‘sht ham, suyak ham qoldirmaydigan «Katyusha»lar yetkazib berish uchun mardona mehnat qildilar. Toshkentda zudlik bilan joylashtirilgan «Rostselmash» zavodi «Katyusha» va minomyot snaryadlari, aviatsiya zavodi jangovar samolyotlar, Kolchuginskdan keltirilgan kabel zavodi harbiy aloqa mahsulotlari yetkazib bera boshladi. Odamlar irodasiga bog‘liq bo‘lmagan yetishmovchiliklar sezilardi. Yuk ko‘taruvchi kranlar yo‘q edi, maxsus asbob-uskunalar, elektr quvvatlari, ko‘mir va neft kabi yoqilg‘ilar, xomashyo va boshqa materiallar yetishmas edi. 1941-yil 5— 7-dekabr kunlari bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining V plenumida respublika sanoatini harbiy izga solish, ko‘chirib keltirilgan asbob-uskunalarni joylashtirish sohasidagi ishlarga yakun yasalib, korxonalarda qurol-yarog‘larning muhim turlari — samolyotlar, tanklar, bronepoyezdlar, aviabombalar, to‘p va zambaraklar, granatalar, minalar, snaryadlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish vazifasi ilgari surildi. Buning uchun yetarli darajada metall qirquvchi stanoklar va aniq o‘lchovchi uskunalar ishlab chiqishni tashkil etish, nodir metallar qazib olishni kuchaytirish hamda qora va rangli metallurgiya sanoatini yaratish, elektr energetika bazasini kengaytirish, neft qazib olishni 2— 3 barobar oshirish, ko‘mir qazib olishni kuchaytirish, yirik qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarini barpo etish, qisqa muddatda 30 ming malakali ishchilar tayyorlash tadbirlari belgilandi. Ko‘chirib keltirilgan korxonalar tarixda misli ko‘rilmagan qisqa muddatlarda 4—5 oyda, ayrimlari hatto 1—2 oy davomida qurib bitkazilib, front uchun harbiy mahsulotlar bera boshladilar. Ularning eng yiriklari Chkalov nomli 84-aviatsiya zavodi, Moskva kabel zavodi, Xarkov elektrostanok zavodi, ko‘tarma kranlar zavodi, Rostovdan keltirilgan «Êðàñíûé Àêñàé», Sulsk nasos zavodi, Vagon-remont zavodi, «Êðàñíûé ïóòü» zavodi, Kiyev «Òðàíññèãíàë» zavodi va boshqalar edi. Bu korxonalarning har biri o‘rta hisobda 20 foizgacha ishchi va injener-texnik xodimlar bilangina keltirilgan edi. Qolgan 80 foizi respublikamizning fabrika-zavod ta’limi maktablarida, turli kurslarda tayyorlangan ishchi va texnik xodimlar bilan ta’minlandi.Harbiy izga tushirilgan respublikamiz korxonalari ham anchagina kengaytirildi. «Tashselmash» zavodi, boshqa korxonalardan keltirilgan 438 stanok, 200 dan ortiq yuqori malakali ishchilar hisobiga kengaydi. Qodirov, Hakimov, Yusupov, Ismoilov va boshqa ustalar kunlik normalarini 200—300 foizga oshirib bajardilar.Xotin-qizlar, keksalar, yoshlar korxonalardagi turli xil ishlarga jalb etildi. Urushning bir yarim yili mobaynida O‘zbekiston sanoatida xotin-qizlar salmog‘i 29 foizdan ziyod oshdi va 1943-yilda 63,5 foizni tashkil qildi.Respublika sanoat korxonalari quvvatlarining kengayishi, ko‘chirib keltirilgan zavodlarning ishga tushishi birinchi navbatda elektr energiyasi va yoqilg‘i ishlab chiqarishni keskin oshirishni talab qildi, mavjud energetika quvvatlari bunday talabga javob berolmas edi. O‘zbekiston partiya va hukumati Ittifoq hukumatiga xat yo‘llab bu muammoni hal etishda ko‘mak so‘radi. Tez orada, 1942-yil 18-noyabrda VKP(b) MQ va SSSR Xalq Komissarlar Soveti «O‘zbekiston SSRda beshta gidroelektrostansiya qurilishi to‘g‘risida» qaror qabul qildi. O‘zbekistonda metallurgiya zavodi qurish, ko‘mir va neft qazib olishni ko‘paytirish tadbirlari ham belgilandi. O‘zbekistonda yangi sanoat korxonalari va energetika tarmoqlari qurilishi uchun 1 milliard so‘m ajratildi. 1943-yilda O‘zbekistonning eng yirik gidroelektrostansiyasi — Farhod GESi qurilishi boshlandi, qurilish zarur materiallar va ishchi kuchi bilan ta’minlandi. Farhod qurilishi umumxalq qurilishiga aylandi,binokorlik ishlari hashar yo‘li bilan bajarildi. 10 oylik fidokorona mehnat natijasida Sirdaryo jilovlandi.Yoqilg‘i sanoatini rivojlantirishga ham katta kuch va mablag‘lar sarflandi. 1940-yil oxirlarida Ohangaron daryosi oqimidagi Qurama tog‘ tizmasida dastlabki ko‘mir qazib oladigan shaxta qurilgan edi. Urush davrida «Angrenugol» ko‘mir konida yana uchta shaxta va ochiq usulda ko‘mir qazib olinadigan karyer bunyod etildi. O‘zbekiston va Qirg‘iziston chegarasida Qizilqiya ko‘mir koni foydalanishga tushirildi, o‘ta issiqlik quvvatiga ega bo‘lgan qo‘ng‘ir ko‘mir qazib olindi.Urush yillarida Bo‘zsuv daryosi o‘zanlarida Tovoqsoy, Oqqovoq, Salor, Quyibo‘zsuv, Oqtepa, Qibray GESIari, Samarqand viloyatida Taligulyan GESi, 30 ga yaqin kichik kolxoz GESIari qurilib ishga tushirildi. O‘zbekistonda elektr energiyasi ishlab chiqarish qariyb 2,5 baravarga, ya’ni 1940-yilda 482 mln kilovatt-soatdan 1945-yilda 1187 mln kilovatt-soatga ko‘paydi.1940-yilda O‘zbekistonda atigi 3,4 ming tonna ko‘mir qazib olingan bo‘lsa, 1945-yilda 103 ming tonna ko‘mir qazib olindi. Natijada respublikada sanoatning yangi tarmog‘i — ko‘mir sanoati barpo qilindi.Neft-geologiya qidiruv tresti, neft tarmog‘i qurilish-montaj tresti, neft qazib oluvchi ikkita trest, neft qazib chiqarish asbob-uskunalarni ta’mirlash zavodi, neft mashinasozligi zavodi barpo etildi. Andijon, Polvontosh, Changartosh, Chimyon neft konlarida mahsulot ishlab chiqarish ko‘paytirildi.Urush yillarida Chuqurlangar, Tolmozor, Nayman, Shahrixon, Xo‘jaobod, Janubiy Olamushuk va boshqa yangi neft konlari ishga tushirildi. Neft tozalash zavodi, ozokerit ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Urush yillarida respublikada neft ishlab chiqarish 4 marta ko‘paydi va 1945-yilda 478 ming tonnadan ortdi.Energetika va yoqilg‘i sanoatining o‘sishi mashinasozlik sanoatining rivojlanishiga qulay baza yaratdi. G‘arbdan ko‘chirib keltirilgan zavodlar bazasida 16 ta stanoksozlik, to‘qimachilik va mashinasozlik korxonalari tashkil etildi. Urushdan oldingi respublikamizdagi ko‘pgina zavodlar ham turli asbob- uskunalar, mashinalar, jangovar texnika ishlab chiqarishga moslab qayta qurilgan edi. Bu korxonalarning noni —metall hisoblanadi. Shu bois metallga bo‘lgan talab tobora oshib bordi. O‘zbekiston Xalq Komissarlar Soveti 1942-yil 17- iyunda Bekobodda metallurgiya zavodi qurishga qaror qabul qildi. Rossiya va Qozog‘iston sanoat korxonalaridan ko‘plab asbob-uskunalar keltirildi. Metallurgiya zavodini qurish butun respublika mehnatkashlarining ishiga aylandi. Sanoat korxonalari zarur miqdorda mutaxassislar ajratishdi, kolxoz-sovxozlar ishchi kuchi bilan ta’minlandi. Zavod qurilishida 30 mingdan ko‘proq kishilar ishtirok etdilar. Beloretsk, Dobryanka, Guryev, Makeyevka zavodlaridan po‘lat erituvchi mutaxassislar keldilar. Yuzlab o‘zbekistonlik yigitqizlar Ural va Sibirning sanoat korxonalarida marten va prokat ishlarini o‘rganib keldilar.O‘zbekistonning birinchi metallurgiya zavodi 1944-yil 5-mart kuni dastlabki metall mahsulotlarini bera boshladi va tez kunlarda zavodning birinchi navbati, 1945-yil fevraldan ikkinchi navbati ishga tushirildi. Geologik-qidiruv ishlari natijasida ko‘plab qora va rangli metall konlari ochildi. Urush yillaridayoqLangar, Ingichka, Qo‘ytosh, G‘ortepa, Olmaliq rangli metall konlari, Oqtosh boksit konini o‘zlashtirish ishlari boshlanib ketdi. Ulardan qazib olingan volfram, molibden, mis, alyumin va boshqa mahsulotlarni qayta ishlash korxonalari qurildi. Kimyo sanoati rivojlandi. 1944-yil yanvaridayoq Gorkiy va Stalinogorsk kimyo kombinatlaridan ko‘- chirib keltirilgan uskunalar asosida qurilgan Chirchiq elektrokimyo kombinatining ikkinchi navbati muhim kimyo mahsuloti ammiak ishlab chiqara boshladi. 1943-yilda Quvasoy kimyo zavodi, Qo‘qon superfosfat zavodi, Farg‘ona gidroliz zavodi qurilib ishga tushirildi. Kimyo sanoati mahsulotlari salmog‘i 1940-yilga nisbatan 1945-yilda 6,1 baravarga ko‘paydi. Urush yillarida qurilish materiallari sanoati, to‘qimachilik va poyabzal sanoati, oziq-ovqat sanoati, mahalliy sanoat tarmoqlarini rivojlantirish tadbirlari amalga oshirildi. Faqat 1943- yilda 12 ta yog‘ zavodi, 3 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta qand va 4 ta konserva zavodlari qurilib ishga tushirildi. Sanoat korxonalarining kengayishi, yangi qurilgan zavod-fabrikalarning ishi, muvaffaqiyati ularni malakali ishchilar bilan ta’minlashga bog‘liq edi. Yuz minglab kishilarning, xususan, tajribali xodimlarning frontga safarbar etilishi katta qiyinchiliklar tug‘dirardi. Keksalar, ayollar, ayniqsa armiyaga chaqirish yoshiga yetmagan o‘smirlar va qizlar korxonalarga jalb etildi, ularga hunar o‘rgatildi, respublikada 100 mingdan ko‘proq malakali ishchilar tayyorlandi. Faqat hunar va temiryo‘l bilim yurtlari, fabrika-zavod ta’lim maktablari 57 mingdan ziyod yosh ishchi kadrlarni tayyorlab berdilar. Korxonalar zimmasiga yuklangan katta topshiriqlar kishilardan jismoniy zo‘riqish, hatto holdan toyguncha ishlashni talab qilardi. O‘zbekistonliklar g‘alaba uchun har qanday og‘irlikni, qiyinchiliklarni yengib o‘tdilar, respublikani qizil armiyaning qurol-aslahaxonasiga aylantirdilar. Urush yillarida O‘zbekistonda 280 ta yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. 2. O zbekistonda Ikkinchi Jahon Urushi davridagi mehnat sarflarbarligi,ʻ transport, aloqa vositalari. Mehnat safarbarligi. O‘zbekiston partiya va sovet tashkilotlari front orqasini mustahkamlash, xo‘jalikni harbiy izga tushirish, ko‘plab jangovar texnika, qurol-aslaha, o‘q-dorilar ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha shoshilinch tadbirlarni amalga oshirdilar. Bu sohadagi ishlarga VKP(b) MQ va Davlat Mudofaa Qo‘mitasi topshirig‘iga binoan ishlab chiqilgan va 16-avgustda tasdiqlangan 1941-yil 4-kvartali va 1942- yil uchun harbiy xo‘jalik ishlar rejasi asos bo‘lib xizmat qildi. Bu rejada mamlakatning sharqiy mintaqalarida, jumladan, O‘zbekistonda yangi zavodlar, shaxtalar, konlar qurish hamda qurol-aslaha, o‘q-dori, ayniqsa ko‘plab tank, samolyot, to‘p va zambaraklar ishlab chiqarishning keng dasturi belgilab berilgan edi. Dasturda transport ishini qayta qurish, dushman ishg‘ol qilishi xavfi ostida qolgan joylardagi sanoat korxonalarini, kolxoz va sovxozlarning molmulklarini, ilmiy muassasalarni sharqqa ko‘chirish va ularni joylashtirish, yangidan ishga tushirish tartiblari ham belgilangan edi. Bu tadbirlarni amalga oshirishga 1941-yil 25-avgustda tashkil etilgan U. Yusupov boshliq maxsus respublika hukumat komissiyasi rahbarlik qildi. O‘zbekistonning iqtisodiy va mehnat resurslari frontga safarbar etildi. Butun SSSR hududida, jumladan, O‘zbekistonda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ya’ni ish kuni uzaytirildi, dam olish kunlari va mehnat ta’tillari bekor qilindi. O‘zbekiston sanoatchilari 1941-yil oxirigacha 300 ga yaqin korxonani jangovar texnika, qurollar, o‘qdori ishlab chiqarishga moslashtirib qayta qurdilar. Ularda frontga ketgan erkaklar o‘rnini keksalar, xotinqizlar egalladilar. Urushning dastlabki paytlaridayoq 20 mingga yaqin toshkentlik xotin-qizlar sanoat korxonalari va qurilishlarda, 1700 ga yaqin respublika xotin-qizlari ko‘mir koni shaxtalarida ishlashga yo‘l oldilar. Jumladan, 1941-yil iyul oyidan «Tashselmash» zavodida 220 xotin-qizlar frontga ketgan otalari, akalari va erlarining o‘rniga ishga kirib fidokorona mehnat qildilar.Ishlab chiqarishni ishchi va mutaxassislar bilan ta’minlash choralari ko‘rildi. Respubiika oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, hunar- texnika bilim yurtlari, fabrika-zavod ta’limi maktablarining faoliyati urush davri talablariga mos kadrlar tayyorlashga yo‘naltirildi. Yakka tartibda va brigada tariqasida hunar o‘rgatish ishlari yo‘lga qo‘yildi. Respublikamiz qishloqlarining aholisi frontni va front orqasini oziq- ovqat, sanoatni xomashyo bilan ta’minlash uchun oyoqqa turdi. Har bir kolxozchi va sovxoz ishchisi ikki-uch ish normasini bajarish uchun fidokorona mehnat qildi. Urush bo‘layotgan va dushman yaqinlashib kelayotgan hududlardan muhim sanoat korxonalarini, kolxoz, sovxoz va MTSlarning mulklarini, madaniy boyliklar va o‘quv maskanlarini Sharqqa, jumladan, O‘zbekistonga zudlik bilan ko‘chirib keltirish, joylashtirish ishlari boshlanib ketdi. Fashistlar tomonidan yondirilgan, vayron qilingan shaharlar va qishloqlarning aholisi, otalari urushning dastlabki kunlarida halok bo‘lgan bolalar, million million kishilar ulkan yurtimizga oqib kela boshladi. Kishilik tarixida ko‘lami jihatidan bunday katta voqea birinchi marta sodir bo‘ldi. O‘zbekistonga 100 ga yaqin sanoat korxonasi, jumladan, 48 ta mashinasozlik, metall ishlash, kimyo va boshqa harbiy texnika va mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yirik zavodlarning asbob-uskunalari ko‘chirib keltirildi. O‘zbekiston shaharlarida shoshilinch bo‘shatib berilgan yoki yangidan qurilgan binolarga ko‘chirib keltirilgan asbob-uskunalar zudlik bilan joylashtirildi va montaj qilindi. Ular ishchi kuchi, xomashyo, instrumentlar bilan ta’minlandi va front uchun mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Transport.Urushda g‘alabaga erishish transport ishi bilan bog‘liq edi. 1943-yil 25-yanvarda «Toshkent temiryo‘li ishi to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qilindi. Temiryo‘l harbiy holatga o‘tkazildi, unda ishlovchilar safarbar etilgan deb hisoblandi, harbiy xizmatchilar kabi qattiq intizomga rioya etish majbur qilib qo‘yildi. Poyezdlar harakatining qo‘shinlar va harbiy yuklarni birinchi navbatda o‘tkazib yuborishni ko‘zda tutuvchi harbiy grafik joriy etildi. Toshkent temiryo‘l transportchilari ko‘chirib keltirilayotgan korxonalarning asbob-uskunalarini va millionlab kishilarni G‘arbdan Sharqqa, jangovar texnika va qurol-yarog‘larni Sharqdan G‘arbga o‘z vaqtida to‘xtovsiz o‘tkazib turish topshirig‘ini bajardilar. Faqat 1941—1942-yillarda O‘zbekiston temiryo‘lchilari 2700 sostavdagi passajir poyezdlarini, ko‘chirilgan korxonalarning asbob- uskunalari ortilgan 17600 vagonlarni mo‘ljalga yetkazishdi, o‘q-dorilar, yoqilg‘i, oziq-ovqat, kiyim-kechaklar ortilgan minglab vagonlarni frontga yetkazishdi. O‘zbekistonda yangi temiryo‘llar qurilishi jadal olib borildi, 1941—1945-yillarda temiryo‘l liniyalari 2 baravar uzaydi. Toshkent — «Angren-ugol», Boysun—Otquloq— Turangli — Toshkent tovar stansiyasi temiryo‘llari qurilib ishga tushirildi. Aloqa vositalari.Aloqa telefon, telegraf xodimlari ham urush talablariga moslashib ishladilar. Aloqa xodimlari O‘zbekistonning Markaz bilan, respublika rahbariyatining viloyat, shahar, tumanlar, yuzlab sanoat korxonalari bilan telefon aloqasini yo‘lga qo‘ydilar. Toshkent— Samarqand — Ashxobod, Toshkent — Samarqand—Boku, Toshkent — Samarqand — Krasnovodsk telefon liniyasi, ikkita Toshkent — Samarqand — Buxoro telefon aloqa yo‘llari qurildi. 1943-yilda qurib ishga tushirilgan 500 kilometrlik telefon yo‘li Toshkentni Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston bilan bog‘ladi. Yirik korxonalarning o‘zlarida ham 50—100 o‘rinli telefon stansiyalari qurildi. Natijada xo‘jaliklarga rahbarlik qilish, ularga o‘z vaqtida ko‘maklashish ishlari yaxshilandi. Pochta bo‘limlarida ish hajmlari oshib bordi. Agar 1941- yilda o‘rta hisobda bitta pochta xodimi tomonidan 50 ming xat-xabarlar jo‘natilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1942-yilda 74,5 mingga, 1943-yilda — 77,5 mingga yetdi. Pochta xodimlari frontdagi jangchilar bilan ularning ota-onalari, rafiqalari, qarindoshlari o‘rtasida aloqa bog‘lovchi ko‘prik rolini bajardilar. 3. Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistonda qishloq xo jaligi.ʻ ʻ Urush, respublika qishloq xo‘jalik xodimlarini qattiq sinovdan o‘tkazdi. Ular oldida sanoatni xomashyo bilan, aholini oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan uzluksiz ta’minlashdek ulkan, murakkab vazifa turar edi. Vaziyatning murakkabligi shundan iborat ediki, birinchidan, respublika qishloq xo‘jaligi asosan paxta yetishtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, oziq- ovqat mahsulotlari Ittifoq fondidan keltirilar edi. Urush boshlangach, oziq-ovqat keltirish to‘xtadi, aholini boqish uchun ichki imkoniyatlarni topish zarur bo‘lib qoldi. Ikkinchidan, evakuatsiya qilingan aholi hisobiga shaharlar aholisining ko‘payishi oziq-ovqatga bo‘lgan talabni yanada oshirdi. Uchinchidan, kuch-quvvatga to‘lgan dehqonlar frontga va harbiy sanoatda ishlashga safarbar etilgan, dehqonchilikning mashaqqatli ishlari keksalar, ayollar, o‘smirlar zimmasiga tushgan edi. To‘rtinchidan,MTS va sovxozlarga G‘arbdan yangi traktorlar, qishloq xo‘jalik mashinalari va ularga ehtiyot qismlar keltirish to‘xtab qolgan, bugina emas, xo‘jaliklardagi traktorlar, avtomobillar, otlarning bir qismi qizil armiya ehtiyojlari uchun olib ketilgan edi. Qishloq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarida qat’iy ish tartibi belgilandi. Eng kam miqdordagi majburiy mehnat kunlari 1,5 baravarga oshirildi, o‘smirlar uchun ham 12 yoshdan boshlab mehnat kunlari belgilandi. Belgilangan miqdordagi mehnat kunlarini bajarish majburiy qilib qo‘yildi. Urush yillarida respublika dehqonchiligining strukturasi keskin o‘zgardi. Paxtachilikni asosiy tarmoq sifatida saqlab qolgan holda don, qand lavlagi, kanop, pilla, sabzavot, poliz mahsulotlari yetishtirishni ko‘paytirish tadbirlari ko‘rildi. Birinchi navbatda ekin ekiladigan maydonlarni kengaytirish, irrigatsiya quvvatlarini oshirish ishlari yuksak sur’atlar bilan olib borildi. 1942-yil fevral–martda barpo etilgan Shimoliy Toshkent kanali 15 ming gektar yerni sug‘orish imkonini berdi. Kattaqo‘rg‘on, Kosonsoy, Rudasoy suv omborlari, Yuqori Chirchiq, Shimoliy Farg‘ona, So‘x– Shohimardon, Uchqo‘rg‘on kanallari qurildi. Natijada respublikaning sug‘oriladigan yer maydonlari 454,7 ming gektarga kengaydi. Usmon Yusupov O‘zKP(b) MQning 1941-yil dekabrida o‘tgan V plenumida O‘zbekistonda g‘alla masalasini hal qilish, o‘zimizni o‘zimiz un-non bilan ta’minlashimiz kerak, degan vazifani ilgari surdi. Don ekiladigan sug‘oriladigan yer maydonlari kengaytirildi. Zarang yerlar, qo‘riqlar, to‘qaylar, lalmikor yerlardan ham foydalanildi. 1942-yilda 1408,1 ming gektar, 1943-yilda 2090,2 ming gektar yerga g‘alla va dukkakli ekinlar ekildi. Natijada don mahsulotlari yetishtirish ko‘payib, 1941-yilgi 4,8 mln so‘m o‘rniga 1943-yilda 5,3 mln so‘m olindi, respublika ehtiyojlari qondirildi. Qishloq xo‘jaligida O‘zbekiston uchun yangi tarmoq — qand lavlagi yetishtirish yo‘lga qo‘yildi. Samarqand, Farg‘ona, Toshkent, Qashqadaryo viloyatlari lavlagi yetishtirish bo‘yicha ixtisoslashtirilib, 1942-yildayoq 65 ming gektarga, keyingi yillarda 70 ming gektardan ortiqroq hosildor yerlarga qand lavlagi ekildi. Jizzax, Pastdarg‘om tumanlarida har gektardan 400— 800 sentnerdan lavlagi hosili olindi. Qand lavlagini qayta ishlash, shakar, qand ishlab chiqarish uchun Zirabuloq, Qo‘qon, Yangiyo‘l qand zavodlari qurildi. Respublika bo‘yicha 1944-yilda davlatga 1 mln 373 ming so‘mlik, 1945-yilda 1 mln 646 ming so‘mlik qand lavlagi topshirildi. Urush yillarida O‘zbekiston butun Ittifoqda ishlab chiqarilgan qandning to‘rtdan bir qismini berdi. Urush yillarida mehnatkashlar chorvachilik, jun, qorako‘l teri yetishtirish, pillachilik jabhalarida ham fidokorona mehnat qildilar. Go‘sht, yog‘, sut, kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlari, meva tayyorlashda ko‘rsatilgan g‘ayrat-shijoat tufayli mustahkam oziq-ovqat bazasi yaratildi. Respublikamiz qishloq xo‘jaligi xodimlari urush yillarida davlatga 1262 ming tonna don, 54,1 ming tonna pilla, 482 ming tonna kartoshka va sabzavot, 57,5 ming tonna meva va uzum, 36 ming tonna quruq meva, 159 ming tonna go‘sht, 22,3 ming tonna jun yetkazib berdilar. Urush yillarida ham paxtachilik qishloq xo‘jaligining muhim sohasi bo‘lib qoldi. Paxtakorlar jonbozlik bilan ishlaganlariga qaramay, 1942—1943-yillarda paxta tayyorlash rejasi bajarilmay qoldi. Davlatga 1 ming tonna paxta kam topshirildi. Bunga bir qator obyektiv holatlar sabab bo‘ldi: paxta ekiladigan maydonlar 1941—1943-yillarda 927650 gektardan 625343 gektarga kamaydi; mexanizatsiya vositalari yetishmasdi; mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i kamaygan edi; yerni haydash, chopiq, sug‘orish, irrigatsiya tarmoqlarini tozalash ishlarini o‘z vaqtida muntazam olib borish uchun ishchi kuchi yetishmasligidan paxta yetishtirish agrotexnikasi yomonlashgan edi. Respublikarahbariyati buni yaxshi tushunardi. Paxta maydonlarini qisqartirish, buning hisobiga don, qand lavlagi va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiriladigan ekin maydonlarini ko‘paytirishga majbur bo‘lgan edi. Biroq Markazdagi rahbarlar bu obyektiv omillarni hisobga olmadi. Shu bois respublika rahbarlari Moskvaga chaqirilib muhokama qilindilar, ularni paxta tayyorlash ishini o‘z holiga tashlab qo‘yishda, layoqatsizlikda aybladilar. Ulardan har qanday yo‘lbilan bo‘lsa ham paxta tayyorlash rejasini bajarish, yanada ko‘paytirish talab qilindi. Bu boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini yanada kuchaytirishdan boshqa narsa emasdi. Bunday zug‘um natijalari VKP(b) MQning 1944-yil 6-martda qabul qilingan «O‘zbekiston KP(b) MQning ishi to‘g‘risida»gi qarorida o‘z ifodasini topgandi. O‘zKP MQning 1944- yil aprel oyida bo‘lgan X plenumi mazkur qarorni bajarishga doir tadbirlarni ishlab chiqdi Kolxozlar tashkiliy-xo‘jalik jihatdan mustahkamlandi, brigada va zvenolar qayta tiklandi. Donli ekin yetishtirishga o‘tib olgan xo‘jaliklarning anchagina qismi paxtachilikka qaytarildi. Kolxozchilar uchun majburiy mehnat kunlari soni yana oshirildi. Ittifoq hukumati O‘zbekiston paxtakorlari uchun 2300 yangi traktor, 300 yuk avtomobili, 375 ming tonna mineral o‘g‘it va boshqa qishloq xo‘jalik uskunalari ajratdi. 1944-yilgi paxta tayyorlash rejasi bajarildi, davlatga 1943-yilga nisbatan 325 ming tonna ko‘p paxta topshirildi, 1945-yilda ham paxta tayyorlash rejasi bajarildi. Urush yillarida respublika paxtakorlari davlatga 4 mln 806 ming tonna paxta xomashyosi yetkazib berdilar. Urush yillarida ishchilar bilan dehqonlar o‘rtasidagi jipslik, o‘zaro yordam yanada kuchaydi. Sanoat korxonalari kolxozlarni otaliqqa olib, ularga qishloq xo‘jalik texnikalari, ehtiyot qismlar bilan yordamlashdilar. Shaharliklar qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yig‘ishtirib olishda faol qatnashdilar. Kolxozchi dehqonlar esa sanoat sohasidagi umumxalq qurilishlarida faol ishtirok etdilar. Masalan, Farhod GES iqurilishining o‘zidagina 70 mingga yaqin kolxozchi qatnashdi. O‘zbekiston ishchilari va dehqonlari jipslashib, fidokorona ishlab, fashistlar ustidan qozonilgan g‘alabaga salmoqli hissa qo‘shdilar. 160 mingga yaqin kishi front orqasidagi fidokorona mehnati uchun «Shuhrat» medali bilan mukofotlandi.Aholi turmushi.Urush o‘zbekistonliklarni og‘ir muhtojlikka duchor etdi. Hamma narsaning frontga safarbar etilishi natijasida oziq-ovqat tanqisligi vujudga keldi. Shaharlardaoziq-ovqatlarni, sanoat mollarini kartochka asosida taqsimlash joriy etildi. Ishchi va xizmatchilarga kuniga 400—500 grammdan, oila a’zolariga esa 300 grammdan non berish belgilandi. Amalda esa aholi belgilangan me’yorlardan ham kam non olardi. Go‘sht, yog‘, baliq, makaron, yormalar ham me’yorlangan tartibda taqsimlanar, ko‘p hollarda kartochkada ko‘rsatilgan miqdorda berilmasdi. Qishloq aholisining turmushi yanada og‘irlashdi. Oziq-ovqat va sanoat mollarini me’yorlangan tarzda taqsimlash qishloq aholisiga joriy etilmadi. Ular ishlagan mehnat kunlari uchun deyarli haq ololmasdi. Ularga oziq-ovqat mollari matlubot kooperatsiyasi do‘konlarida davlatga topshirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari miqdoriga qarab qat’iy me’yorlangan miqdorda berilardi. Aholini oziq-ovqatlar bilan ta’minlashni yaxshilash maqsadida sanoat korxonalari qoshida yordamchi xo‘jaliklar tashkil etishga ruxsat berildi. Ularga vaqtincha foydalanish uchun 53 ming gektar yer ajratildi. Oziq-ovqat tanqisligi sharoitida pul tobora qadrsizlanib bordi, chayqovchilik avj oldi. Muhtojliklarga qaramay sanoat va qishloq xo‘jalik xodimlari g‘alaba uchun fidokorona mehnat qildilar. Qiyinchiliklarga qaramay frontga ketgan jangchilarning oilalariga har tomonlama g‘amxo‘rlik qilindi, bolalari yasli va bog‘chalarga joylashtirildi. Kolxoz va sovxozlar jangchilarning oilalariga oziq-ovqat, ekin ekish uchun yer ajratib berardi. X U L O S A O‘zbekiston xalqi sovetlar hukmronligi davrida qaramlik, mustamlakachilik zulmini boshidan kechirdi. Eski mustabid tuzumdan bizga og‘ir ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviymadaniy meros qoldi. Siyosiy jihatdan xalqimiz o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqidan mahrum etilgan, o‘z taraqqiyot yo‘lini o‘zi belgilay olmas edi. Milliy davlatchiligimiz inkor etilib, mamlakatimiz, xalqning xohish-irodasiga qarshi o‘laroq, sobiq sovet imperiyasining ma’muriy-hududiy qismiga aylantirilgan edi. Xalq o‘z yurtboshisini tanlash, saylashdan mahrum edi, respublika rahbari, hukumat a’zolari, vazirlik va idoralar boshliqlari, hatto viloyat rahbarlari ham Markaz tomonidan tayinlanardi, unga to‘la bo‘ysundirilgan edi. Oddiy ijtimoiyiqtisodiy, ma’naviy masalalar ham Markazning ruxsatisiz hal etilmas, mustaqil faoliyat yuritishga uringanlar hibsga olinar, quvg‘in qilinar edi. Sobiq Ittifoqdan poydevori ma’muriy- buyruqbozlik boshqaruv usuliga qurilgan, o‘ta mafkuralashgan, xalqni yuvosh, itoatkor olomon deb biladigan totalitar tuzum meros bo‘lib qolgan edi. O‘zbekiston qaramlik davrida o‘z tabiiy boyliklariga, yersuv, o‘rmon va boshqa resurslariga o‘zi egalik qila olmasdi, respublika hududida qurilgan va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar Markazga, uning manfaatlariga bo‘ysundirilgan edi. O‘zbekiston rahbariyati, xalqi o‘z hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotgani, ular qayerda realizatsiya qilinayotgani va qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi. Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda ham qaram edi, o‘zining milliy valutasiga, valuta jamg‘armasiga ega emasdi.Sobiq Ittifoqdan mo‘rt, zaif, xomashyo yetishtirishga yo‘naltirilgan, ya’ni arzon xomashyo va strategik mineral resurslar tayyorlanadigan iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Karimov I. A. "Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir". T.3. T.: O‘zbekiston, 1996, 80-bet. 2."O zbekiston tarixi 1917-1991" Q.Usmonov, M.Sodiqov. Toshkent -ʻ 2010.Sharq Nashriyoti. 145-156 bet. 3."O zbekiston tarixi 1917-1991" ʻ R.Abdullayev, B.Rahimov, K.Rajabov. 2-Topshuriq. Yopiq Test 1. Urush yillarida O zbekistonda nechta kichik kolxoz GESIari qurilibʻ ishga tushirildi? 2. Javob:30 ga yaqin. 2. Qachon Ohangaron daryosi oqimidagi Qurama tog‘ tizmasida dastlabki ko‘mir qazib oladigan shaxta qurilgan edi? Javob:1940-yil oxirida. 3.1945-yilda necha tonna ko‘mir qazib olindi? Javob:103 000 tonna. 4.O‘zbekistonning birinchi metallurgiya zavodi qachondan dastlabki metall mahsulotlarini bera boshladi? Javob:1944-yil 5-mart. 5.Urush yillarida O‘zbekistonda nechta yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi? Javob: 280 ta. 6.1943-yil 25-yanvarda qanday maxsus qaror qabul qilindi? Javob: «Toshkent temiryo‘li ishito‘g‘risida». 7.1941—1945-yillarda temiryo‘l liniyalari necha baravar uzaydi? Javob: 2 baravar. 8.Eng kam miqdordagi majburiy mehnat kunlari necha baravarga oshirildi? Javob: 1,5 baravarga. 9.1942-yil fevral–martda barpo etilgan Shimoliy Toshkent kanali necha gektar yerni sug‘orish imkonini berdi? Javob: 15 000 gektar. 10.1945-yilda 1 mln 646 ming so‘mlik qanday mahsulot topshirildi? Javob: Qand lavlagi. Ochiq Test 1.Ishchi va xizmatchilarga kuniga grammdan non berilgan? A.400-500 gr B.500-600 gr C.600-700 gr D.700-800 gr 2.Farhod GESi qurilishining o‘zidagina qanchaga yaqin kolxozchi qatnashdi? A.70 ming B.60 ming C.90 ming D.50 ming. 3.Front orqasidagi fidokorona mehnati uchun qanday medali bilan mukofotlandi? A."Shuhrat" B."Ozodlik" C."Qahramon" D."Jangchi" 4.O‘zbekiston paxtakorlari uchun nechta yangi traktorlar ajratildi? A.2 300 B.3 200 C.4 600 D.6 666 5.Respublikamiz qishloq xo‘jaligi xodimlari urush yillarida davlatga qancha don yetkazib bergan? A 1262 ming tonna. B.1166 ming tonna. C.3212 ming tonna. D.6980 ming tonna. 6.Qaysi tumanlarida har gektardan 400— 800 sentnerdan lavlagi hosili olindi? A.Jizzax, Pastdarg‘om. B.Nurobot, Urgut. C.Pastdarg om,Forish.ʻ D.Oqdaryo,Bulung ur. ʻ 7.O smirlar uchun ham necha yoshdan boshlab mehnat kunlari ʻ belgilandi? A.12 B.13 C.14 D.15 8.1943-yilda nechta yog‘ zavod qurilib ishga tushirildi? A.12 B.14 C.15 D.19 9.O‘zbekiston Xalq Komissarlar Soveti 1942-yil 17- iyunda qayerda metallurgiya zavodi qurishga qaror qabul qildi? A.Bekobodda B.Olmaliqda C.Zominda D.Navoida 10.Urushning bir yarim yili mobaynida O‘zbekiston sanoatida xotin- qizlar salmog‘i necha foizdan ziyod oshdi? A.29% B.30% C.40% D.15% BIRGALIKDA OQIYMIZ» BIRGALIKDA OQISH TEXNIKASI Birgalikda oqish: oquv guruhi kichik guruhlarga bolinadi. Har bir kichik guruh organilayotgan mavzuning ma’lum bir sohasida ekspert boladi va boshqalarni orgatadi. Har bir guruhning maqsadi barcha boshqa guruhlar ishtirokchilari mavzu savollarini tola hajmda egallab olishidan iborat. «Birgalikda oqiymiz» texnikasidan foydalangan holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonining tuzilishi : 1. Bilim darajasiga qarab 3-5 kishidan iborat bolgan har xil turdagi guruhlar tuziladi. 2. Har bir guruhga bitta topshiriq beriladi –umumiy mavzuning bir qismi, uning ustida butun oquv guruhi ish olib boradi hamda tayanchlar – ekspert varaqlari – taqdim etiladi. 3. Har bir guruh ichida umumiy topshiriq taqsimlanadi. 4. Hamma yakka tartibdagi topshiriqni bajaradi. 5. Barcha guruh a’zolarining mini-ma’ruzalarini tinglaydi. Umumiy natija (butun ekspert varagi boyicha savollar javobi)ni shakllantiradi va uni taqdimotga tayyorlashadi. 6. Spiker yoki guruh barcha a’zolari birgalikda bajargan ish natijalarini taqdimot etishadi. Guruhning yakuniy bahosi ma’ruza uchun umumiy ballni va mustaqil ish uchun individual ballarni oz ichiga oladi. Ekspert varagi Matnni oqishda asoslanish zarur boladigan savollardan iborat varaq. Savollar oquv materiali ustidan olib boriladigan mustaqil faoliyatni yonaltiradi. Odatda ekspert varagi 3 ta savoldan iborat. Birinchi ikkita savol javoblari butun oquv matni boyicha oz-ozdan yigiladi. Uchinchi savol javoblarini tayyorlash birinchi va ikkinchi savol javoblari uchun yigilgan material asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlanma, extimol, guruhdan oz fikrini aniqlashni yoki masala mohiyati yuzasidan qator isbotlarni tuzib chiqishni talab qiladi. Ha-yoq mashqi Ta’rifi Oqituvchi bir nima (raqam, predmet, adabiy yoki tarixiy qahramon va sh.o.) ni oylab qoyadi. Oquvchilar esa unga savol berib, u nimani oylab qoyganligini topishga harakat qiladilar. Oqituvchi ularning savollariga faqat “Ha”, “Yoq”, “Ham ha, ham yoq” sozlari bilan javob beradi. Savol nojoya berilgan yoki oqituvchi didaktika maqsadlaridan kelib chiqib, savolga javob berishni xohlamaydigan vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin. SHunda u oldindan belgilangan ishora bilan javob berishdan voz kechadi. Mashq yakunlanganidan song albatta qanday savollar kuchli, qandaylari kuchsiz va nima uchunligi yuzasidan qisqa muhokama otkazish shart. Mashqning maqsadi – bolalarni savollarni tartibsiz berishga urintirmasmasdan, ularni izlash strategiyasini ishlab chiqishga orgatishdan iboratdir. Foydalanish doiralari Tabiiy va aniq fanlarda qollaniladi, oquvchilarda bilim olishga bolgan qiziqishni rivojlantiradi. Afzalliklari Oquvchilarda faol bilim olish nuqtai nazarini mustahkamlaydi va quyidagilarga orgatadi: tarqoq holatdagi faktlarni yagona bir shaklga boglash; mavjud bolgan ma’lumotlarni tizimlashtirish; oquvchilarni tinglash va fikrlarini e’tiborga olish. Qiyinchiliklari Barcha oquvchilarni ham dars jarayoniga jalb qila olmaslik (ba’zan). Amaliy mashg ulot ʻ 1. Toshkentda zudlik bn keltirildi«Rostselmash» mi? HA* yoki Yo q. ʻ 2. Farhod GESi 1944-yil qurildi? Ha yoki Yo q* ʻ 3. 1945-yilda 103 ming tonna ko‘mir qazib olindi? HA* yoki Yo q ʻ 4. 1942-yil Bekobodda metallurgiya zavodi qurildi? Ha* yoki Yo qʻ 5. 1944-yil kimyo kombinatlari ko chib keldi? Ha* yoki Yo q ʻ ʻ 6. 160 mingga ortiq kishi front orqasidagi fidokorona mehnati uchun «Shuhrat» medali bilan mukofotlandi? Ha yoki Yo q* ʻ 7. Pochta bo‘limlarida ish hajmlari oshib bordi. Agar 1941-yilda o‘rta hisobda bitta pochta xodimi tomonidan 50 ming xat-xabarlar jo‘natilgan? Ha* yoki Yo q ʻ 8. . 1943-yilda qurib ishga tushirilgan 500 kilometrlik telefon yo‘li Toshkentni Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston bilan bog‘ladi? Ha* yoki Yo q ʻ 9.1943-yil 25-yanvarda «Toshkent temiryo‘li ishi to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qilindi? Ha* yoki Yo q ʻ

MAVZU: O zbekistonda Ikkinchi Jahon urushi sharoitida iqtisodiy hayotni qaytaʻ qurish. Reja: Kirish 1.Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistondagi sanoat ahvoli. ʻ 2. Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistonda mehnat safarbarligi, ʻ transport,aloqa vositalari va boshqa sohalar. 3.Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekistonda qishloq xo jaligi. ʻ ʻ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Urush, respublika qishloq xo‘jalik xodimlarini qattiq sinovdan o‘tkazdi. Ular oldida sanoatni xomashyo bilan, aholini oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan uzluksiz ta’minlashdek ulkan, murakkab vazifa turar edi. Vaziyatning murakkabligi shundan iborat ediki, birinchidan, respublika qishloq xo‘jaligi asosan paxta yetishtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, oziq-ovqat mahsulotlari Ittifoq fondidan keltirilar edi. Urush boshlangach, oziq-ovqat keltirish to‘xtadi, aholini boqish uchun ichki imkoniyatlarni topish zarur bo‘lib qoldi. zavodlari qurilib ishga tushirildi. Sanoat korxonalarining kengayishi, yangi qurilgan zavod-fabrikalarning ishi, muvaffaqiyati ularni malakali ishchilar bilan ta’minlashga bog‘liq edi. Yuz minglab kishilarning, xususan, tajribali xodimlarning frontga safarbar etilishi katta qiyinchiliklar tug‘dirardi. Keksalar, ayollar, ayniqsa armiyaga chaqirish yoshiga yetmagan o‘smirlar va qizlar korxonalarga jalb etildi.Urush respublika sanoat tarmoqlarining yo‘nalishini ham, sanoat xodimlarining ishini ham tubdan o‘zgartirdi. Korxonalarda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ish kuni uzaytirildi, ishdan keyin qolib ishlash joriy etildi, mehnat ta’tillari, dam olish kunlari bekor qilindi. Sanoat korxonalari qisqa vaqt ichida harbiy izga solinib, minomyot va avtomatlar, samolyot va tanklar uchun ehtiyot qismlari va boshqa harbiy qurollar ishlab chiqara boshladilar. Urushning boshlanganligi to‘g‘risidagi shum xabar yetib kelgan kuniyoq O‘zbekistonning barcha shaharlari va tumanlarida, korxona va muassasalarida mitinglar va yig‘ilishlar bo‘lib o‘tdi. Ishchilar, xizmatchilar, dehqonlar, ziyolilar, talaba yoshlar o‘z Vatanlarini himoya qilishga, yuzma-yuz janglarda bosqinchilarni tor-mor etish uchun urushga borishga, g‘alabani ta’minlash uchun front orqasida fidokorona mehnat qilishga tayyor ekanliklarini bildirdilar. Vaziyat butun mamlakat hayotini urush davri talablariga moslab qayta qurishni, butun kuch va

vositalarni safarbar etishni talab qilardi. 23-iyun kuni VKP (b) MQ Siyosiy byurosi partiya va sovet organlarini urush sharoitiga moslab qayta qurish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 1. Ikkinchi Jahon Urushi davrida O zbekiston sanoati ahvoli.ʻ Urush respublika sanoat tarmoqlarining yo‘nalishini ham, sanoat xodimlarining ishini ham tubdan o‘zgartirdi. Korxonalarda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ish kuni uzaytirildi, ishdan keyin qolib ishlash joriy etildi, mehnat ta’tillari, dam olish kunlari bekor qilindi. Sanoat korxonalari qisqa vaqt ichida harbiy izga solinib, minomyot va avtomatlar, samolyot va tanklar uchun ehtiyot qismlari va boshqa harbiy qurollar ishlab chiqara boshladilar. Qishloq xo‘jalik mashinalari ishlab chiqarayotgan Toshkent qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodi harbiy qurollar ishlab chiqara boshladi. Andijondagi «Kommunar», «Stroymashina» zavodlarida samolyot va tanklarga kerakli mahsulotlar, Qo‘qon shahridagi Oxunboboyev nomli tikuvchilik fabrikasi harbiy kiyimlar ishlab chiqaradigan bo‘ldi. 1941-yil dekabrigacha Toshkentdagi 137 sanoat korxonalarining 64 tasi qurol-yarog‘lar, front uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga kirishdi.Respublika bo‘yicha 1941-yil oxirlariga kelib 300 ta sanoat korxonasi faqat harbiy mahsulot bera boshladi. O‘zbekiston sanoatchilari korxonalarni harbiy izga tushirishdek ishlarni ko‘chirib keltirilgan korxonalarni joylashtirish va ishga tushirishdek yanada og‘irroq ishlar bilan qo‘shib olib bordilar. O‘zbekiston rahbari Usmon Yusupovning «O‘zbekiston — bu front i emas, O‘zbekiston — jang maydoni», degan so‘zlarida jon bor edi. O‘zbekistonliklar frontdagidek harakat qildilar, har qanday resurslarni izlab topdilar, ular bitta fashist marazining boshi uchun bittadan aviabomba, bittadan snaryad va granata, yuzlab o‘q, fashistlardan go‘sht

ham, suyak ham qoldirmaydigan «Katyusha»lar yetkazib berish uchun mardona mehnat qildilar. Toshkentda zudlik bilan joylashtirilgan «Rostselmash» zavodi «Katyusha» va minomyot snaryadlari, aviatsiya zavodi jangovar samolyotlar, Kolchuginskdan keltirilgan kabel zavodi harbiy aloqa mahsulotlari yetkazib bera boshladi. Odamlar irodasiga bog‘liq bo‘lmagan yetishmovchiliklar sezilardi. Yuk ko‘taruvchi kranlar yo‘q edi, maxsus asbob-uskunalar, elektr quvvatlari, ko‘mir va neft kabi yoqilg‘ilar, xomashyo va boshqa materiallar yetishmas edi. 1941-yil 5— 7-dekabr kunlari bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining V plenumida respublika sanoatini harbiy izga solish, ko‘chirib keltirilgan asbob-uskunalarni joylashtirish sohasidagi ishlarga yakun yasalib, korxonalarda qurol-yarog‘larning muhim turlari — samolyotlar, tanklar, bronepoyezdlar, aviabombalar, to‘p va zambaraklar, granatalar, minalar, snaryadlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish vazifasi ilgari surildi. Buning uchun yetarli darajada metall qirquvchi stanoklar va aniq o‘lchovchi uskunalar ishlab chiqishni tashkil etish, nodir metallar qazib olishni kuchaytirish hamda qora va rangli metallurgiya sanoatini yaratish, elektr energetika bazasini kengaytirish, neft qazib olishni 2— 3 barobar oshirish, ko‘mir qazib olishni kuchaytirish, yirik qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarini barpo etish, qisqa muddatda 30 ming malakali ishchilar tayyorlash tadbirlari belgilandi. Ko‘chirib keltirilgan korxonalar tarixda misli ko‘rilmagan qisqa muddatlarda 4—5 oyda, ayrimlari hatto 1—2 oy davomida qurib bitkazilib, front uchun harbiy mahsulotlar bera boshladilar. Ularning eng yiriklari Chkalov nomli 84-aviatsiya zavodi, Moskva kabel zavodi, Xarkov elektrostanok zavodi, ko‘tarma kranlar zavodi, Rostovdan keltirilgan «Êðàñíûé Àêñàé», Sulsk nasos zavodi, Vagon-remont zavodi, «Êðàñíûé ïóòü» zavodi, Kiyev

«Òðàíññèãíàë» zavodi va boshqalar edi. Bu korxonalarning har biri o‘rta hisobda 20 foizgacha ishchi va injener-texnik xodimlar bilangina keltirilgan edi. Qolgan 80 foizi respublikamizning fabrika-zavod ta’limi maktablarida, turli kurslarda tayyorlangan ishchi va texnik xodimlar bilan ta’minlandi.Harbiy izga tushirilgan respublikamiz korxonalari ham anchagina kengaytirildi. «Tashselmash» zavodi, boshqa korxonalardan keltirilgan 438 stanok, 200 dan ortiq yuqori malakali ishchilar hisobiga kengaydi. Qodirov, Hakimov, Yusupov, Ismoilov va boshqa ustalar kunlik normalarini 200—300 foizga oshirib bajardilar.Xotin-qizlar, keksalar, yoshlar korxonalardagi turli xil ishlarga jalb etildi. Urushning bir yarim yili mobaynida O‘zbekiston sanoatida xotin-qizlar salmog‘i 29 foizdan ziyod oshdi va 1943-yilda 63,5 foizni tashkil qildi.Respublika sanoat korxonalari quvvatlarining kengayishi, ko‘chirib keltirilgan zavodlarning ishga tushishi birinchi navbatda elektr energiyasi va yoqilg‘i ishlab chiqarishni keskin oshirishni talab qildi, mavjud energetika quvvatlari bunday talabga javob berolmas edi. O‘zbekiston partiya va hukumati Ittifoq hukumatiga xat yo‘llab bu muammoni hal etishda ko‘mak so‘radi. Tez orada, 1942-yil 18-noyabrda VKP(b) MQ va SSSR Xalq Komissarlar Soveti «O‘zbekiston SSRda beshta gidroelektrostansiya qurilishi to‘g‘risida» qaror qabul qildi. O‘zbekistonda metallurgiya zavodi qurish, ko‘mir va neft qazib olishni ko‘paytirish tadbirlari ham belgilandi. O‘zbekistonda yangi sanoat korxonalari va energetika tarmoqlari qurilishi uchun 1 milliard so‘m ajratildi. 1943-yilda O‘zbekistonning eng yirik gidroelektrostansiyasi — Farhod GESi qurilishi boshlandi, qurilish zarur materiallar va ishchi kuchi bilan ta’minlandi. Farhod qurilishi umumxalq qurilishiga aylandi,binokorlik ishlari hashar yo‘li bilan bajarildi. 10 oylik fidokorona

O'xshashlar

IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASI VA URUSH YILLARIDA XALQARO MUNOSABATLAR
IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA KAVKAZ XALQLARINING MARKAZIY OSIYOGA DEPORTATSIYA QILINISHI SABABLARI VA OQIBATLARI
Ikkinchi jahon urushidan keyin O'zbekistonda fan, sanat va adabiyot
XX asr ikkinchi yarimida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli
XX asr ikkinchi yarmida Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoli