Ikkinchi jahon urushidan keyin O'zbekistonda fan, sanat va adabiyot
Mavzu: Ikkinchi jahon urushidan keyin O'zbekistonda fan, sanat va adabiyot Kirish. Reja 1. Urushdan keyingi davrda ilmiy fan 2. Urushdan keyingi yillarda san'at 3. Urushdan keyingi yillarda adabiyot Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish Insoniyat juda ko’p urushlarni boshidan kechirgan bo’lib, bular ichida eng dahshatlisi, 50 milliondan ortiq kishining yostig’ini quritgan, XX asr fojiasi bo’lmish ikkinchi jahon urushidir. Olti yil (1939 yil sentyabr - 1945 yil sentyabr) davom etgan bu urush yer sharining 80% aholisi joylashgan hududni, 61 ta mamlakatni o’z ichiga qamrab olgan.1939 yil 1 sentyabrda fashistlar Germaniyasi qo’shinlarining Polshaga bostirib kirishi bilan ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. 1941 yil 22 iyun Germaniya hujum qilmaslik to’g’risidagi shartnomani buzib, Sovet Ittifoqiga hujum boshladi. Bu davlat fuqarolari bo’lgan xalqlar uchun og’ir sinovlardan iborat urush boshlandi. O’sha kuni mamlakatda harbiy xolat joriy etilganligi haqida farmon e’lon qilindi. 23 iyunda Toshkentda ko’p ming kishilik miting bo’lib o’tdi. Urush butun mamlakat xo’jaligi, uning hayotini tubdan o’zgartirib yubordi. 1941 yil 30 iyunda Davlat mudofaa Qo’mitasi (DMK)ning tuzilishi bilan mamlakatdagi butun siyosiy, harbiy va xo’jalik hokimiyati uning qo’liga o’tdi. Ushbu qo’mitaning raisi I.V.Stalin 19 iyuldan SSSR mudofaa xalq komissari, 8 avgustda SSSR qurolli kuchlari Oliy Bosh qo’mondoni lavozimini egalladi. U ayni paytda SSSR XKS raisi va VKP (b) MK Bosh kotibi bo’lgan. Urushning dastlabki kunlarida qabul qilingan maxsus qarorlar ko’rsatmalarda mamlakatning katta xavf ostida qolganligi, uni himoya qilish uchun zudlik bilan barcha iqtisodiy-ma’naviy kuchlarni mudofaa manfaatlariga bo’ysindirish, xalq xo’jaligini to’liq harbiy izga solish lozimligi qayd etildi. Uzoq davom etgan urush qiyinchiliklari O’zbekiston mehnatkashlarini ham og’ir ahvolga soldi. Ikkinchi jahon urushi davrida respublikaga rahbarlik qilgan O’zbekiston Kompartiyasi MKning 1- kotibi Usmon Yusupov (1937-1950 yy.) O’zbekistonliklarni fashizmga qarshi kurashga safarbar qilishda bosh-qosh bo’ldi.O’rta Osiyo harbiy okrugi front uchun 1941 yil iyundan 1942 yil oxirigacha harbiy safarbarlik asosida 109 ta harbiy qo’shilma tuzdi, harakatdagi armiyaga va Oliy Bosh qo’mondonlik qarorgoh rezerviga 86 deviziya va brigada jo’natildi Urush yillarida bir yarim miliondan ortiq O’zbekistonlik fuqaro fashizmga qarshi janglarda qatnashdi. 1940 yilda respublika
aholisi 6,5 million kishidan iborat edi. Umumiy axvolning keskin yomonlashuvi oziq-ovqat borasida qiyinchilik tug’dirdi. SHaharlarda oziq-ovqat kartochkalari joriy qilindi. Urush yillarida aholining yangi ijtimoiy guruhlari - harbiy xizmatchilar oilalari, ko’chib kelgan kishilar, Urush nogironlari, yetim bolalar paydo bo’ldi. Urush yillarida respublikaga bir millondan ortiq kishi, shu jumladan 200 ming yetim bola evakuatsiya qilindi. O’zbekiston ularga boshpana ber di. Urushning dastlabki kunlaridayoq SSSR fanlar Akademiyasining O‘zbekiston filiali, respublikada ishlab turgan 75 ta ilmiy muassasalar, shu jumladan, 25 ta ilmiy tadqiqot institutlari, 23 ta ilmiy stansiya va boshqalar, barcha olimlar xo‘jalikni harbiy izga solish bilan aloqador muammolarni hal etishga jalb etildi. Ularning zavodlar, fabrikalar, temiryo‘l va avtomobil yo‘llari, transport korxonalari bilan bevosita aloqalari o‘rnatildi. O‘zbekistonlik olimlar Rossiyadan ko‘chib kelgan yirik olimlar bilan yaqin aloqa bog‘ladilar. Respublikamizda mavjud bo‘lgan va ko‘chirilib keltirilgan ilmiy muassasalarning tadqiqot yo‘nalishi qayta ko‘rib chiqildi, urush talablariga moslab o‘zgartirildi. Geolog olimlar tadqiqotlari natijasida qalay, volfram, molibden, o‘tga chidamli metal lar, nodir metallar va boshqa turdagi xomashyo konlari topildi va o‘z lash tirildi. A. S. Uklonskiy boshchiligidagi geologlar guruhining Turangli temir konini topish, o‘zbek metallurgiya kombinati quruli shini loyihalashtirish va ularni foydalanishga topshirishdagi xizmatlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. D. M. Bogdanov va muhandis G. S. Chikrizovlar Angrenda qidiruv ishlariga boshchilik qildilar va ko‘mir konining boy resurslarini topib yangi shaxtalar qurishga ko‘maklashdilar. Dori-darmonlar tayyorlash borasidagi tadqiqotlar natijasida
aholi ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan turli xil dori-darmonlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Toshkentda farmatsevtika zavodi qurilib ishga tushirildi. Urush yillarida gumanitar fanlar ham ancha rivojlandi. Toshkentga ko‘ chib kelgan yirik tarixchi, arxeolog, huquqshunos, sharqshunos, adabiyotshunos olimlar o‘zbekistonlik hamkasblari bilan O‘zbekiston xalqlari tarixi, madaniyati va adabiyotining muhim masalalarini ishlab chiqdilar. V. V. Struve, V. A. Shishkin, I. K. Dodonov,V.Yu. Zohidov, X.Sh. Inoyatov, A.Yu. Yakubovskiy, M. E. Masson, S. P. Tolstov, Ya. G‘. G‘ulomov va boshqalar O‘zbekistonning eng qadimgi va o‘rta asr lar tarixi, moddiy madaniyati va ma naviyati, O‘rta Osiyo xalq larining etnogenezi bo‘yicha qatorʼ asarlar tayyorladilar. Ikki tomlik „O‘zbekiston SSR tarixi“ning yaratilishi tarix fanining katta yutug‘i bo‘ldi. Yozuvchi Aleksey Tolstoy rahbarligida rus va o‘zbek olimlari birgalikda „O‘zbekiston adabiyoti tarixi“ asarini yaratdilar. 1942-yil 27- sentabrda SSSR hukumati O‘zbekistonda fanlar Akademiyasini tashkil etish haqida qaror qabul qildi. 1943-yil 4-noyabrda O‘zbekiston fanlar Akademiyasi ochildi, uning birinchi prezidenti etib taniqli olim T. N. Qoriniyozov saylandi. Mahalliy millat vakillaridan fan doktori va nomzodlari tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. 1944-yilda O‘zFA Prezidiumida aspirantura bo‘limi tashkil etildi. O‘zbekiston ishchi va mehnatkashlari bilan bir qatorda fan, maorif va madaniyat xodimlari ham nemis-fashist bosqinchilari ustidan qozonilgan g‘alabaga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. “Hamma narsa front uchun, hamma narsa g‘alaba oqibatlari hioriga “labbay!” deb javob bergan ko‘pgina olimlar urushning birinchi kunlaridayoq frontga ketdilar. Ular orasida O‘zbekistonning mashhur olimlaridan-U.A. Orifov, YA.X. To‘raqulov, I. Ismoilov, X. Usmanov va boshqalar bor edi. T.N. Qori-Niyozov, V.I. Ramonovskiy, T.Z. Zohidov, I.A. Raykova, O.S. Sodiqov kabi olimlar natijasi xalq xo‘jaligi va front zaruriyati uchun xizmat qilgan muammolarni hal qilishda katta kuch bilan mehnat qildilar. O‘zbek matematik, mexanik va astronomlari aviatsiya, o‘q-dori, harbiy texnika sifatini oshirishga aloqador bo‘lgan bir qancha muhim ilmiy muammolarni hal qildilar. Bunda T.A. Sarimsoqov, V.I. Ramonovskiy, M. Kamolov, N.N. Nazarov va
boshqa olimlar hissasi katta bo‘ldi. Ularning ehtimollik nazariyasi va matematika statistikasi sohasidagi ijodiy izlanishlari artilleriya otishmalari va bomba tashlash aniqligini, jangovar samolyotlarning yuk ko‘tarish imkoniyatini oshirishga, respublikada ishlab chiqarilayotgan harbiy texnikaning sifat ko‘rsatkichlarini takomillashtirishga imkon berdi. Geolog olimlar foydali qazilma boyliklarni qidirib topish, sanoatni zarur xom-ashyo bilan ta’minlash vazifalarini bajarishga katta e’tibor berdilar. O‘zbekiston tog‘lari va cho‘llarida 1943 yilning o‘zidagina 35 ta geologiya ekspeditsiyalari ish olib bordi. O‘zbekistonlik kimyogarlar paxta chiqindisidan xalq xo‘jaligida foydalanish taklifini, etil spirtini, sirka kislotasini, qamishni quruq qayta ishlash natijasida ko‘mir briketini olishning yangi usullarini ishlab chiqdilar. Bunda akademik O.S. Sodiqov boshliq guruh ishlari alohida ahamiyat kasb etdi. O‘zbekiston o‘simliklarining alkoloidlik xususiyatini o‘rganish yuzasidan akademik S.YU. Yunusov rahbarligida katta ishlar olib borildi. O‘rta Osiyo davlat universiteti (O‘zMU)ning kimyo fakultetida urush davrida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan narkoz efiri, xlorli kaltsiy, kofein, streptotsid, sulfidin, nikotin kislotasi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Fakultet bazasida Toshkent farmatsevtika zavodi tashkil etildi. O‘zbekistonlik farmatsevtlar mahalliy xom-ashyodan 15 ta yangi dori preparatlarini ishlab chiqarish usullarini kashf etdilar. O‘zbekistonning ijtimoiy-gumanitar fanlari olimlari-tarixchilar, sharqshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, iqtisodchilar va faylasuflar o‘zlarining ijodiy mehnatlari bilan mamlakat ilmiy salohiyatini rivojlantirishga, ommaga insonparvarlik, vatanparvarlik, erksevarlik g‘oyalarini singdirishga qimmatli hissa qo‘shdilar. Ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish, ularni muvofiqlashtirishni dastlab 1940 yilda tashkil etilgan SSSR FAning O‘zbekiston filiali (O‘zFAN), keyin 1943 yil noyabrda ochilgan O‘zFA amalga oshirdi. O‘zFA ning birinchi prezidenti qilib T.N. Qori Niyozov saylandi. Bu o‘zbek xalqi hayotida muhim voqea bo‘ldi. 1943-1945 yillarda qo‘lga kiritilgan muvaffaqiyatlar bilan O‘zFA Ittifoqda tanilgan ilmiy markazga aylandi. Bu paytda akademiya tarkibidagi 22 ta ilmiy muassasada 818 ilmiy xodim fan olamining turli jabhalarida tadqiqot ishlarini