INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI
![“INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI”
MUNDARIJA
T|r Nazorat ishining qismlari nomi bet
1 KIRISH………………………………………… 3
2 Asosiy qism:
2.1 I BOB. INNOVATSION LOYIHALAR
1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha...… 5
1.2. Loyihalarning turlari ………………………. 9
2.2. II BOB INNOVATSION LOYIHALAR
EKSPERTIZASI
2.1. Innovatsion ekspertizasi haqida tushunch…….. 12
2.2. Innovatsion loyihalar ekspertizasi……………. 17
3. XULOSA…………………………………… . 21
4. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR……….. . 22](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_1.png)
![Mavzu: INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI
KIRISH
Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va
modernizatsiyalash, korxonalarni zamonaviy texnika bilan qayta jihozlash hamda
raqobatga bardoshli maxsulotlarni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatdagi
barcha mavjud sarmoyalar safarbar qilina boshlandi, shuningdek, xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi
ishtirokini kengaytirish yo‘lga qo‘yildi. Shu maqsadda respublika hukumati
tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib
kelishi uchun qulay investitsiya muhitini yaratishga qaratilgan investitsiya siyosati
o‘tkazilmoqda. Biror bir hududga investitsiya kiritishdan avval, ushbu hududning
investitsiya muhitini o‘rganish, unga baho berish, investitsiya loyihasini o‘rganish,
investitsiya loyihasini puxta tahlil qilish va baholash, loyihaga ta‘sir etuvchi
obyektiv va subyektiv omillar ta‘sirini aniqlash, ularni baholash hamda salbiy
ta‘sir etuvchi omillarni oldini olish, loyiha samaradorligini oshirish bo‘yicha
chora-tadbirlar haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‘lish lozim. Ana shu maqsadda,
respublikamizda investitsiya loyihalari ekspertizasi bilan shug‘ullanuvchi
mutasaddi davlat tashkilotlari va tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish
faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib kelmoqda va hozirgi kunga kelib,
nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari
investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish usullari, moliyalashtirish
manbalari, investitsiya risklarini tahlil qilish, baholash va boshqarish usullari
hamda loyiha samaradorligini oshirish bo‘yicha ma‘lumotlarga ega bo‘lishlari
zamon talabiga aylanmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada yuksaltirish
bevosita yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish,
texnik jihatdan qayta ta‘mirlash ishlarini jadal amalga oshirishga bog‘liq. Bunday](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_2.png)
![sharoitda investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish dolzarb masalalardan
hisoblanadi. Mazkur darslik doirasida foydalanuvchi
3
investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni, zarurati,
ahamiyati hamda me‘yoriy-huquqiy asoslari, investitsiya loyihalarini ekspertiza
qilishdagi axborotlar manbasi, investitsiya loyihalarining tijorat tahlili, investitsiya
loyihalarining texnik ekspertizasi, investitsiya loyihalarining ijtimoiy va ekologik
ekspertizasi, investitsiya loyihalari qatnashchilarining institutsional tahlili,
investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy ekspertizasi, investitsiya
loyihasini amalga oshirishda inflyatsiya ta‘sirini baholash, investitsiya loyihasi
bo‘yicha risklar va ularni baholash, investitsiya loyihasi bo‘yicha garov
ta‘minotining ekspertizasi, investitsiya loyihasini tasdiqlash jarayoni yuzasidan
bilim, malaka va ko‘nikmalar hosil qiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza
qilishning iqtisodiy mazmuni, zarurati, ahamiyati hamda me‘yoriy-huquqiy
asoslari bobida investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni,‖
mohiyati va zarurligi, investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning me‘yoriy-
huquqiy asoslari hamda loyihalarni tahlil qilishning asosiy turlari keng bayon
etiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishdagi axborotlar manbasi bobida
‖
investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishda asosiy axborotlar manbasi va loyihani
tijorat banklari tomonidan ekspertiza qilishda qarz oluvchilar tomonidan bankka
taqdim etiladigan hujjatlar, taqdim etilgan hujjatlarning haqqoniyligini tekshirishga
oid ma‘lumotlar yoritiladi. ―Investitsiya loyihalarining tijorat tahlili bobida
‖
investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida tijorat tahlilining
ahamiyati, bozor segmentatsiyasi, turlari, marketing tadqiqotlari to‘g‘risidagi
ma‘lumotlar hamda loyiha bo‘yicha ishlab chiqilishi ko‘zda tutilgan maxsulotlar
bahosi va uning tahlili bayon etiladi. ―Investitsiya loyihalarining texnik
ekspertizasi bobida investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida
‖
texnik ekspertizaning ahamiyati va loyihada qo‘llaniladigan texnika-texnologiyani
injiniring baholash ko‘rib chiqiladi va tender orqali texnika-texnologiyani sotib
olish masalalari yoritiladi. ―Investitsiya loyihalarining ijtimoiy va ekologik](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_3.png)
![ekspertizasi bobida investitsiya loyihalarini ijtimoiy tahlil etishning ahamiyati va‖
zarurligi bilan birga loyihalarni ekologik baholash tartibi va mezonlari bayon
etiladi.
4
I BOB. INNOVATSION LOYIHALAR
1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha
Innovatsion loyiha — yakuniy innovatsion faoliyatning texnik-iqtisodiy, huquqiy
va tashkiliy asoslarini o z ichiga olgan loyiha.
ʻ
Innovatsion mahsulotning batafsil tavsifi, uning hayotiyligini asoslash,
investitsiyalarni jalb qilish zaruriyati, imkoniyati va shakllari, ijro muddatlari,
ijrochilar to g risidagi ma lumotlarni o z ichiga oladigan, uni ilgari surishning
ʻ ʻ ʼ ʻ
tashkiliy-huquqiy tomonlarini hisobga oladigan hujjat innovatsion loyihani ishlab
chiqishning natijasi bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Innovatsion loyihani amalga oshirish — innovatsion mahsulotni yaratish va
bozorga chiqarish jarayoni.
Innovatsion loyihaning maqsadi — yangi tizimlarni yaratish yoki
mavjudlarini — texnik, texnologik, axborot, ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy tizimlarni
o zgartirish va resurslar (ishlab chiqarish, moliyaviy, inson) xarajatlarining
ʻ
pasayishi natijasida mahsulot, xizmat ko rsatish sifati va yuqori tijorat
ʻ
samaradorligini tubdan yaxshilashga erishish .
Innovatsion loyihani ishlab chiqish ikkita asosiy bosqichni o z ichiga oladi:
ʻ
1. Investitsiya oldi. Innovatsion g oyaning hayotiyligini qidirish va asoslash.
ʻ
Ilmiy va marketing tadqiqotlar va texnik-iqtisodiy asoslarni ishlab chiqish.
2. Investitsiya. Pul tikish va loyihaning moddiy mujassamlashtirish.
Innovatsion mahsulotlarni bozorga chiqarish, odatda, investitsiyalarni talab qilishi
tufayli, pul mablag larini tikish maqsadga muvofiqligini va innovatsiyalardan
ʻ
foyda olish imkoniyatini asoslash kerak. Loyihaning tadqiqot qismining muhim
vazifasi — bu g oya nafaqat innovatsion ekanligi, balki bozor tomonidan ham
ʻ](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_4.png)
![qabul qilinishini isbotlash.Innovatsion loyihani ishlab chiqish g oyani izlashdanʻ
boshlanadi. Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash quyidagilar asosida amalga
ʻ
oshirilishi mumkin:
5
So nggi ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar asosida;
ʻ
Iste mol talabini tahlil qilish (marketing tadqiqotlari, iste molchilar so rovi).
ʼ ʼ ʻ
Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash ijodiy vazifa, ko pincha bu maqsadlar
ʻ ʻ
uchun TRIZdan foydalaniladi.
G oyaning hayotiyligi ko plab omillarga bog liq:
ʻ ʻ ʻ
Loyihaning noyobligi, raqobatchilar va shunga o xshash loyihalar mavjudligi;
ʻ
Ushbu loyiha bo yicha ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar mavjudligi;
ʻ
Iste molchi uchun innovatsion mahsulotdagi aniq manfaat (foyda) mavjudligi;
ʼ
Mahsulotga bo lgan ehtiyoj, iste molchi portreti, bozor hajmi mavjudligi;
ʻ ʼ
Loyihani amalga oshirish xarajatlari va tijorat ta sirining nisbati;
ʼ
Boshlang ich kapital yoki kredit/kredit olish imkoniyatining mavjudligi;
ʻ
Loyiha ko lami, ijro va o z-o zini qoplash muddatlari, qo shimcha
ʻ ʻ ʻ ʻ
investitsiyalarga bo lgan ehtiyoj;
ʻ
Marketing strategiyasi, mahsulotni pozitsiyalash variantlari;
Loyiha ijrochilarining professionalligi va shaxsiy manfaati darajasi;
Loyihaning yuridik jihatdan himoyalanganligi — qonunchilikka muvofiqligi,
sertifikatlar, litsenziyalar olish zarurligi, patentlar, mualliflik huquqi, davlat
tomonidan yordam (subsidiyalar, imtiyozlar) olish imkoniyati mavjudligi.
Ushbu omillarni tahlil qilish natijasida investitsiya qilish bo yicha dastlabki qaror
ʻ
qabul qilinadi. Shundan so ng hujjatlarni ishlab chiqish
ʻ — ilmiy tadqiqotlar va
texnik-iqtisodiy asoslash, ularni muvofiqlashtirish va tasdiqlash boshlanadi.](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_5.png)
![Innovatsion loyiha va investitsiyalashni amalga oshirishning maqsadga
muvofiqligi to g risida qaror qabul qilish birinchi bosqichning mantiqiy yakuniʻ ʻ
hisoblanadi.
Investitsiya bosqichi . Ikkinchi bosqich — innovatsion loyihani amalga oshirish,
moddiy jihatdan amalga oshirish. Ko rsatkichlar monitoringi, nizolarni hal qilish
ʻ
va loyihani to g rilash.
ʻ ʻ
6
I nnovatsiya – bu bozor talabidan kelib chiqqan holda jarayonlar va
mahsulotlarning sifatli o‘sish samaradorligini ta’minlash uchun joriy etilgan
yangilikdir. Inson intellektual faoliyati, uning fantaziyasi, ijodiy jarayoni,
kashfiyotlari, ixtirolari va ratsionalizatorligining yakuniy natijasi
hisoblanadi.Yangi iste’molchilik xususiyatlari yoki ishlab chiqarish tizimlarining
samaradorligini sifatli oshirish orqali bozorga mahsulot (tovarlar va xizmatlar)ni
yetkazib berish – innovatsiyaga misol bo‘la oladi. Innovatsiya – foydalanish uchun
kiritilgan yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot (tovar, xizmat) yoki
jarayon, sotuvlarning yangicha uslubi yoki ish amaliyotidagi, ish o‘rinlarini tashkil
etishdagi va tashqi aloqalarni o‘rnatishdagi yangi tashkiliy uslub hisoblanadi.
“Innovatsiya” atamasi lotincha “novatio” so‘zidan olingan
bo‘lib, “yangilanish” (yoki “o‘zgarish ” ), “ in”qo‘shimchasi esa
lotinchadan “Y o‘nalishida ” deb tarjima qilinadi, agar buni
yaxlit “ Innovatio ” ko‘rinishida tarjima qilsak – “ o‘zgarishlar yo‘nalishida ” deb
izohlanadi. Innovation tushunchasi birinchi bo‘lib XIX-asrning ilmiy
tadqiqotlarida paydo bo‘ldi.
“Innovatsiya” tushunchasi o‘zining yangi hayotini “innovatsion
kombinatsiyalar”ni tahlil qilish, iqtisodiy tizimlarning rivojlanishidagi
o‘zgarishlar natijasida XX-asrning boshida avstriyalik va amerikalik
iqtisodchi Y. Shumpeter ning ilmiy ishlarida boshlagan. Shumpeter 1900-
yillarda iqtisodda ushbu terminni ilmiy qo‘llashga kiritgan dastlabki olimlardan](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_6.png)
![edi.Innovatsiyaga har qanday turdagi yangilik sifatida emas, balki mavjud
tizimning samaradorligini jiddiy ravishda oshiradigan omil sifatida qarashimiz
lozim. Keng tarqalgan yanglish fikrlashlarga qaramasdan innovatsiyalar
kashfiyotlardan farq qiladi. Innovatsiyalarning ilmiy kashfiyotlar va ixtirolardan
farqi . Ilm-fan – bu ma’lum mablag‘larni bilimlar va g‘oyalarga aylantirish.
Innovatsiyalar – bu bilimlar va g‘oyalarni mablag‘larga aylantirishdir.
7
Mazkur standartlarga kо‘ra innovatsiyalarning quyidagi turlari mavjud:
mahsulotli innovatsiyalar, ular yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarni
yaratishni va rо’yobga chiqarishni kо‘zda tutadi; jarayonli innovatsiyalar, ular
yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonlarni yaratishni kо‘zda tutadi;
prinsip jihatidan yangi texnikani yaratishga qaratilgan bazisli innovatsiyalar;
mavjud mahsulot va texnologiyalarni yaxshilashga qaratilgan innovatsiyalar.
Innovatsion loyihalar quyidagi ish turlarini о‘z ichiga oladi, litsenziyalarni
о‘zlashtirish, ishlab chiqarishni texnik jihatdan tayyorlash, mahsulotlarni
chiqarishga qaratilgan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonni
yaratish,ilmiy ishlanmalar va texnologiyalarni tо‘la qonli ishlab chiqarish
darajasiga olib borish, tajribaviy namunalarni yaratish, mahsulotlarni
standartlashtirish va sertifikatlashtirish va h.k.lar, patent-axborot va marketing
tadqiqotlarini о‘tkazish, IMO obyektlarini huquqiy himoyalash va tijoriy rо‘yobga
chiqarish. Innovatsion faoliyat deyilganida olimlar, muxandislar, patentshunoslar,
menedjerlar, iqtisodchilar, moliyachilarning IMO tijoratini rо‘yobga chiqarishga
qaratilgan bilimlari va kuch-g‘ayratlarini birlashtiruvchi jarayon tushuniladi.
Bunday faoliyatning oxirgi natijasi innovatsiya - yangilik bо‘ladi. Boshqacha qilib
aytganda, innovatsiya fundamental va tadbiqiy ilmiy tadqiqotlarni real ishlab
chiqarish va bozor bilan bog‘laydi Innovatsiyalarning tizimli tasnifi
metodologiyasi 1992 yili Oslo shahrida qabul qilingan va “Oslo qо‘llanmasi” deb
nom olgan tavsiyalarga kо‘ra qabul qilingan .Xalqaro standartlarga asoslanadi.
Innovatsion loyiha deb berilgan vaqt davomida yangi yoki takomillashtirilgan](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_7.png)
![mahsulot turlarini yoki texnologik jarayonlarni ishlab chiqishni yaratish va joriy
etish (keng qо‘llash) ga qaratilgan о‘zaro bog‘liq muayyan tadbirlar majmuiga
aytiladi. Korxonalarga innovatsion loyihalarni mustaqil ravishda rо‘yobga
chiqarish qiyin bо‘ladi, shu sababdan sanoati rivojlangan industrial mamlakatlarda
kichik va о‘rta innovatsion firmalardan tarkib topgan “innovatsion infratuzilma”
lardan foydalaniladi. Bu firmalar ilmiy tadqiqot institutlari va ishlab chiqarish
о‘rtasida vositachilar sifatida xizmat qiladilar va turli-tuman innovatsion
loyihalarni amalga oshiradilar . Innovatsion loyihalarning o’ziga xos jihatlari
8
1.2. Loyihalarning turlari .
Har bir innovatsion loyihada quyidagi asosiy bo limlar bo lishi kerak:ʻ ʻ
Innovatsion loyihaning mohiyati, uning biznes jozibadorligini
umumlashtiruvchi shaklda asoslash;
Innovatsion loyihani amalga oshiruvchi korxona. Faoliyati, huquqiy maqomi,
imkoniyatlari haqida to liq ma lumot;
ʻ ʼ
Mahsulot, uning xususiyatlari;
Mahsulotni sotish bozorlarini tahlil qilish, raqobat;
Innovatsion mahsulotning marketing strategiyasi;
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish;
Boshqaruvni tashkil qilish;
Xatarlar va ularning sug urtasi;
ʻ
Moliyalashtirish strategiyasi.
Innovatsion loyihalar qo llanish sohasiga ko ra quyidagicha tasniflanishi
ʻ ʻ
mumkin:
Tadqiqot;
Ilmiy-texnik;
Tashkiliy.](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_8.png)
![Qaror darajasiga ko ra innovatsion loyihalar quyidagilarga bo linadi:ʻ ʻ
Federal;
Hududiy;
Korxona, tashkilot darajasida qabul qilinadigan.
Innovatsiya turiga ko ra quyidagilarga bo linadi:
ʻ ʻ
Yangi mahsulot;
Yangi xizmat;
Yangi ishlab chiqarish usuli;
9
Yangi boshqaruv usuli;
Yangi bozor;
Yangi xomashyo manbai.
Mavjud tizimlarga nisbatan
Mavjud yoki mutlaqo yangi bozorlarni egallash maqsadida mavjud
modellardan voz kechishni nazarda tutadigan mutlaqo yangi tizimni taklif
qiluvchi qo poruvchi innovatsion loyihalar;
ʻ
Maqsadi mavjud tizimlarni takomillashtirish, ularning sifatini oshirish bo lgan
ʻ
qo llab-quvvatlovchi innovatsion loyihalar.
ʻ
Innovatsion loyihalar, shuningdek, tugallanganlik darajasiga ko ra yakuniy va
ʻ
oraliq, ijro muddatiga ko ra uzoq muddatli, o rta muddatli, qisqa muddatli bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Loyihani tugatish (sotish) varianti qiymatga ega, chunki qutqarish qiymati
loyiha narxining pastki chegarasi bo'lib xizmat qiladi. To'xtatilishi mumkin bo'lgan
loyihaning narxi xuddi o'sha loyihaning narxiga qaraganda ancha qimmatga
tushadi, ammo bu imkoniyatga imkon bermaydi. Bu holda tanlov narxi -
innovatsion loyihaning qiymati. Variantni amalga oshirish narxi - investitsiya
loyihasini amalga oshirish qiymati (innovatsion loyiha bilan bog'liq holda
mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlar). Asosiy aktiv - investitsiya](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_9.png)
![loyihasidan taxminiy daromad keltiradigan tovarlar (ishlar, xizmatlar), realizatsiya
(ko'rsatish, bajarish). Variantni amalga oshirish sanasi - sana, bunga yana loyihani
kutilayotgan daromad bilan amalga oshirish mumkin. Innovatsion loyihalar
innovatsion siklning barcha bosqichlarida yuqori noaniqlik bilan tavsiflanadi:
g'oyaning asosiy bosqichida, loyihani tanlashda, shuningdek innovatsiyalarni
amalga oshirishda. Maqolada ilmiy-innovatsion loyihalarni innovatsiya va
raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan baholashning uslubi va grafik modelini ko'rib
chiqish masalalari muhokama qilinadi. Maxsus ma'noda innovatsion munosabatlar
raqobatdoshlik samarasidir, bu esa bizning innovatsiya funktsiyasi - K \u003d F
(i).
10
Ushbu ko'rsatkichlar mezonlari tahlil qilinadi, shunda investitsiya investitsiyalari
uchun innovatsion loyihaning jozibadorligi aniqlandi. Eng muntazamik vositalarini
rasmiylashtirish uchun eng muntazam apparat - bu mutaxassislar to'g'risidagi
bilimlarga asoslangan mantiqiy va matematik-statistik protseduralar majmui
bo'lgan ekspert baholash. Olingan o'rtacha hisob-kitoblar va vazn koeffitsientlari,
innovatsiyalarning grafik modelida innovatsion loyihalarni joylashtirish va
innovatsion loyihalar raqobatbardoshligi. Shunday qilib, o'rganilayotgan usul
loyihaning innovatsiyalari va raqobatbardoshligi nuqtai nazaridan ustuvorlikni
belgilay di. Innovatsion loyihalar ishlab chiqish bosqichlarida mavjud va yana bu
loyihalarni har kuni noaniqlik yuqori darajasiga ega. A juda muhim nuqta ishlab
chiqarish innovatsiyalarni joriy etish, bu innovatsiyalarni bozor qabul bo'ladi.
Ko'pchilik innovatsion loyihalar muvaffaqiyat umid oziqlantirish, rivojlanish
natijalari erta bosqichida ko'rsatadi, lekin keyin yopilishidan texnik va texnologik
sharoitlarni ba'zi. Innovatsion rivojlanish vazifalar va maqsadlar turli tomonidan
belgilanadi. innovatsion loyihalar, turli darajalari, mavzu-mazmuni, ularni hal
qilish tuzilishini, tabiatini maqsadlari va amalga oshirish davrida, shuningdek,
innovatsiya turini. amalga oshirish , innovatsion faoliyat mijozlar va investorlar,
dizaynerlar va yetkazib beruvchilar, rassomlar, ilmiy va texnik mutaxassislar,](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_10.png)
![menejerlar va loyiha jamoasi: bir necha partiyalar o'z ichiga oladi. innovatsion
loyihalarni ishlab chiqish va innovatsion loyihani amalga oshirish: nazorat
aylanishiga ikki bosqichda tomonidan taqdim etiladi. innovatsion loyihalarni
boshqarish o'ynadi ishlarning barcha turlari zanjirining bir alohida roli. boshqaruv
ostida qabul qilingan va amalga oshirilayotgan jarayoni hisoblanadi boshqaruv
qarorlarini tashkiliy tuzilishi, rejalashtirish va innovatsion g'oyalar amalga oshirish
asosida innovatsion chora-tadbirlar amalga oshirilishi ustidan nazoratni aniqlash
maqsadida bilan bog'liq. innovatsion loyihalarni maqsadi foyda qilishdir. Lekin,
ishlab chiqarish loyihalarida final amalga oshirish uchun tashkil asarlar butun tsikl
rivojlantirish puxta tayyorlangan biznes-reja jalb qilish uchun zarur
investitsiyalarni, talab. investor o'z vositalari, uning uchun muhim va istiqbolli
g'oyalarni xavfini ishi
11
II BOB INNOVATSION LOYIHALAR
EKSPERTIZASI
2.1. Innovatsion ekspertizasi haqida tushunch
Innovatsion faoliyat, ayniqsa, bugungi keskin raqobat sharoitida iqtisodiy,
texnologik, ilmiy va boshqa tuzilmalarni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun zarur
omil hisoblanadi. Bu turli sohalarda ishlab chiqarish, boshqaruv va xizmat
ko'rsatish aspektlariga taalluqlidir. Keng ma'noda innovatsion rivojlanish -
modernizatsiyaning maqsadli ob'ektining individual ko'rsatkichlari va
xususiyatlarini yaxshilaydigan vosita, lekin u asosiy faoliyatning turli ijobiy
ta'sirini olish uchun tizimli transformatsiyada ham qo'llanilishi mumkin.
Insoniyatning butun tarixi yangi texnologiyalarning kashf etilishi va rivojlanishi
bilan uzviy bog'liq bo'lib, buning natijasida ilmiy-texnika taraqqiyoti to'xtab
qolmadi va bugungi kunda misli ko'rilmagan yuqori darajada. Bundan tashqari,
bugungi kundainnovatsiyalar jamiyatning iqtisodiy va iqtisodiy faoliyatiga tubdan
ta'sir qiladi. Va bu ta'sirning tabiatini shakllantirishda innovatsion rivojlanish
asosiy rol o'ynaydi. Bu texnologiya, mehnatni tashkil etish, menejment sohasida](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_11.png)
![yoki texnologik rivojlanish joyida sodir bo'lishi mumkin bo'lgan shartli yangilik.
Yangi kashfiyotlar uchun asos ilmiy bilimlar va to‘plangan tajriba yutuqlari
uyg‘unligidir, biroq innovatsiyalarda yangi mahsulotlarni joriy etish ortib
borayotgan o‘rinni egallaydi.
Shu bilan birga, innovatsiyalarni faqat bir yo’nalishda faoliyat yurituvchi ilmiy-
texnikaviy vosita sifatida ko’rib bo’lmaydi. Shuningdek, biz iqtisodiyot va
umuman tijorat tuzilmalarining ilmiy tadqiqotlar sifatiga, yangi ishlanmalarning
paydo bo'lishi va tarqalishiga teskari ta'siri tamoyilini his qilamiz. Moddiy-texnik
omillardan qat'i nazar, yangi g'oyalar yaratiladigan ijodiy salohiyatni istisno eta
olmaymiz. Shunday qilib, innovatsion rivojlanish uchun infratuzilma tushunchasi
paydo bo'ladi - bu printsipial jihatdan ilmiy-texnika taraqqiyoti uchun qulay shart-
sharoitlarni yaratadigan omillar va tizimlarning butun majmuasidir. Ushbu
infratuzilmaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat
12
Ilmiy hamjamiyatda innovatsiyaning mohiyatini ko'rib chiqishda ushbu atamani
turli nuqtai nazardan ochib beradigan bir qator tushunchalar ajralib turadi.
Asosiylariga quyidagilar kiradi:
Innovatsion faoliyat. U ma'lum ishlab chiqarish va tijorat tizimi doirasida
sotiladigan takomillashtirilgan yoki yangi mahsulotni (texnologik jarayon)
yaratishi kerak.
Innovatsion jarayon. Texnologik nuqtai nazardan, eski yoki eskirgan
yechimlarni yangi tarkibga ega yangi shakllarga aylantirish, natijada
samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Innovatsiya siyosati. Odatda mamlakat ichidagi hokimiyat tomonidan
siyosiy darajada olib boriladigan rivojlanish strategiyasiga nisbatan
qo'llaniladi. tor ma'noda ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi korxonalarning
innovatsion rivojlanishining yo'nalishi va xarakterini belgilaydi.](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_12.png)
![ Innovatsion faoliyat. Ishlab chiqarishning innovatsion modelga o‘tish
tezligini ko‘rsatadi, bu jarayonga tayyorlik darajasini va o‘zgarish istagini
aks ettiradi.
Innovatsion qabul qilish qobiliyati. Ob'ektning dastlabki
qobiliyatiinnovatsion yechimlarni o zlashtiring.ʻ
Innovatsiyalar turli xil o'ziga xosliklari va amalga oshirish shartlari bilan turli
muhitlarda qo'llanilishi mumkin, bu tasniflash xususiyatlarining xilma-xilligini
belgilaydi. Bunday bo'linishning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
Qo llash sohalari. Yangi ishlanmalar boshqaruv, tashkiliy va ishlab chiqarish
ʻ
jarayonlari, ekologiya, logistika tizimlari va hokazolarda o‘z o‘rnini
topmoqda.Sabablar. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, qoida tariqasida, jamiyatning
muayyan talablari bilan belgilanadi. Ilmiy-innovatsion rivojlanishning
hozirgi bosqichida yangi g‘oyalar va yechimlarga bo‘lgan
13
ehtiyojni belgilovchi strategik va reaktiv omillar aniqlanmoqda
Strategik innovatsiyalar proaktiv bo'lib, kelajakni hisobga olgan holda
raqobatdosh ustunliklarni ta'minlashga qaratilgan. Reaktiv omillar, o'z
navbatida, allaqachon mavjud so'rovlarga javob bilan belgilanadi.
Ta'sir yo'nalishi. Shunga qaramay, qo'llash doirasiga qarab,
innovatsiyalarning ta'sir qilish mexanizmi farq qilishi mumkin. Shunday
qilib, innovatsiyalar korxonalarni kengaytirishga, texnologiyalarni joriy etish
va modernizatsiya qilishni yaxshilashga, ayrim jarayonlarni
optimallashtirishga va hokazolarga yordam berishi mumkin.
Innovatsiyalarni joriy etish shartlari. Bunday holda, modernizatsiyaning
qo'llab-quvvatlovchi va buzuvchi omillari ajralib turadi. Qo'llab-
quvvatlovchi innovatsion rivojlanish - bu raqobatbardoshligini oshirish
uchun ishlab chiqarishni rag'batlantirishga qaratilgan jarayon.asosiy yoki](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_13.png)
![rejalashtirilgan vazifalarni bajarish. Ikkinchi holda, biz printsipial jihatdan
yangi sifat darajasiga o'tish haqida, masalan, yangi bozorlarni egallash
haqida bormoqda.
Maqsadli ta'sir jarayoniga joylashtiring. Innovatsiyalardan u yoki bu ko‘rsatkichni
yaxshilashning asosiy vositasi sifatida ham, ob’ekt samaradorligini oshirishning
qo‘shimcha vositasi sifatida ham foydalanish mumkin. Innovatsiyalarni samarali
qo llash, ularning vazifalari va maqsadli ob yekt amalga oshiradigan missiyasiniʻ ʼ
aniq tushunmasdan turib mumkin emas. Dastlab, tashqi muhitning beqarorlik
omillarini hisobga olgan holda innovatsiyalardan foydalanish usullarini ishlab
chiqish, joriy etish va tashkil etish bo‘yicha asosiy maqsadlar qo‘yiladi.
Innovatsion rivojlanishni boshqarish taktikasi ham muhim rol o'ynaydi, bu esa
qo'yilgan strategik vazifalarni ishlab chiqish va amalga oshirishning uzluksiz
jarayoni sifatida tushuniladi. Ushbu taktikaning ta'rifi mavjud muammolarni va
ma'lum sharoitlarda rivojlanish modelini yaratishga imkon beruvchi ekspert
fikrlarini hisobga olishga asoslangan.O z-o zidan innovatsiyalarni qo llash
ʻ ʻ ʻ
strategiyasi maqsadli ob yektni yoki uning individual xususiyatlarini joriy holatdan
ʼ
foydaliroq holatga o tkazish imkonini beruvchi maqsad va vazifalar to plami
ʻ ʻ
sifatida tuzilgan. 14
Xususiyatlarni boshqaruv tuzilmasi, texnologik ta'minot, moliyaviy-iqtisodiy
modelning xususiyatlari va boshqalar tushunilishi mumkin. Innovatsion rivojlanish
strategiyasining muhim tarkibiy qismi ishlab chiqilgan loyihani amalga oshirish
qoidalaridir. Ham qoidalar, hamstrategik rivojlanish tamoyillari pirovard natijada
innovatsiyalarni rag'batlantirish xarakterini belgilaydi. Misol uchun, bunday
rivojlanishga mos keladigan korxona bozorni passiv ravishda kuzatishi yoki har
ikki holatda ham o'xshash innovatsion vositalardan foydalangan holda yangi bozor
hududlarini agressiv egallash siyosatini qo'llashi mumkin. Ma'lum bir texnologik
mahsulotni innovatsion jarayonning to'liq huquqli hosilasi deb hisoblash mumkin
emas, chunki shartli innovatsiya paydo bo'lgandan keyin uni integratsiya qilish
uchun juda ko'p resurslar talab qilinadi. Shu sababli, yuqori texnologiyali](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_14.png)
![mahsulotlarni ishlab chiquvchi ko'plab kompaniyalar yanada jozibali takliflar bilan
raqobatlasha olmaydi. Misol uchun, Dell uzoq vaqt davomida raqobatda g'olib
bo'lib kelmoqda innovatsion infratuzilmalardan foydalanishning ikkilamchi
omillari, jumladan samarali logistika, sotishning yangi usullari, yuqori sifatli
xizmatlarni qo'llab-quvvatlash tizimi va boshqalar. yangi echimlarni ishlab chiqish
to'liq innovatsion tsiklni tashkil qiladi. U asosan raqobatchilarning faolligini aks
ettiruvchi bozor prognozlari asosida hisoblanadi. Innovatsion texnologiyalarni
rivojlantirish sohasida loyihani amalga oshirishning dastlabki bosqichida ko'pincha
qo'shimcha ilmiy tadqiqotlar talab etiladi. Faqatgina tayyor eksperimental dizayn
tahlili asosida ma'lum bir davr ichida keyingi rivojlanish strategiyasini tanlash
to'g'risida qaror qabul qilish mumkin Mahsulot yaratish jarayoniinnovatsion
faoliyat deyarli har doim ko'p bosqichli va bosqichli. Tsiklning har bir bosqichida
mahsulot bilan ma'lum manipulyatsiyalar amalga oshiriladi, bu uning
xususiyatlarini, shu jumladan amaliy ish sharoitida baholash imkonini beradi. Va
bu to'g'ridan-to'g'ri mahsulotni ishlab chiqish davrini hisobga olmaydi. Shunday
qilib, innovatsion rivojlanish tizimining odatiy tsikli quyidagi bosqichlarni o'z
ichiga olishi mumkin:
Tadqiqot faoliyati. Ma lumotlar mahsulotni qo llash muhiti,ʼ ʻ
15
foydalanish shartlari va unumdorlik talablari bo yicha to planadi.
ʻ ʻ
Bevosita ishlab chiqish.
Mahsulotni kichik seriyada ishlab chiqarish.
Ommaviy ishlab chiqarishga o tish.
ʻ
Har bir bosqichda kichik tsikl ham amalga oshiriladi, asosan sinov xarakteriga
ega. Bu "rejalash-bajarish" tushunchasi bilan ifodalanishi mumkin. Kichik
tsiklning natijalariga qarab, har bir bosqichda mahsulotni sozlash yoki keyingi
harakatlanish amalga oshiriladi. Sinov jarayonida joriy bosqichda olingan natija](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_15.png)
![loyiha maqsadi talablariga muvofiqligi tekshiriladi. Agar u ko'rsatmalarga mos
kelmasa, qayta ko'rib chiqish davom etmoqda. Aytgancha, strategik
rejalashtirishdagi ko'plab zamonaviy loyihalar dastlab dastlabki rejadan chetga
chiqish imkoniyatini, shuningdek, individual talablarning o'zgarishini hisobga
olgan holda ishlab chiqiladi. Bu bozordagi dinamik raqobat muhiti va texnologik
rivojlanishning doimiy o'zgaruvchan sharoitlari bilan bog'liq. Innovatsiyaning
ma'nosi ularni qo'llash tamoyillari va xususiyatlariga qarab har xil bo'lishi mumkin.
Xususan, ular ta'kidlashadiradikal, modifikatsiya qiluvchi va kombinatsion
innovatsiyalar. Ushbu toifalarning xususiyatlari alohida ko'rib chiqilishi kerak:
Radikal. Ular yuqori xarajatlar, agressiv amalga oshirish siyosati, ko'plab
xavf va tahdidlar bilan ajralib turadi. Natijada, ular yuqori darajadagi
yangilikka ega mahsulotni olishni kutishlari mumkin, bu esa raqobatda mos
keladigan ijobiy samara beradi.
O zgartirish. Rivojlanishning ehtiyotkorlik bilan hisoblangan va birozʻ
sug'urtalangan modeli bo'lib, u past darajadagi xavf, mudofaa strategiyasi va
yuqori prognozlilik darajasi bilan tavsiflanadi. Innovatsion faoliyatning
o'zgaruvchan rivojlanishi unumdorlikning muvozanatli o'sishini va
mahsulotning yaxshilanishini ozgina kuch va investitsiyalar
16
2.2. Innovatsion loyihalar ekspertizasi
Innovatsion loyihalarning ekpertizasi – quyidagilarni majmuaviy tekshirish va
nazorat qilish tadbirlaridir:
a) loyiha tarkibiga va innovatsion menejment tarkibiga kiruvchi me’yoriy –
uslubiy, loyiha – konstruktorlik va boshqa hujjatlar tizimining sifati; b) loyiha
rahbari va uning jamoasining kasbiy mahorati; v) innovatsion tashkilotning ilmiy-
texnik va ishlab chiqarish salohiyati, raqobatbardoshligi; g) bajarilgan hisob –
kitoblarning ishonchligi, xatarning darajasi va loyihaning samaradorligi; d)
loyihani ishlab chiqish va amalga oshirish mexanizmining sifatlari, qo’yilgan](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_16.png)
![maqsadlarga erishish imkoniyatlarini.
Qo’yilgan vazifalar davrasi bo’yicha innovatsion loyihalar ekspertizasini
sertifikatsiyalash bilan taqqoslash mumkin. Yirik ekologik, axborot, insonparvarlik
muammolariini hal qilishga qaratilgan, xalqaro yoki milliy ahamiyatga ega
qimmatbaho innovatsion loyihalar bo’yicha ekspertiza emas, balki
sertifikatsiyalashni o’tkazish to’g’ri deb hisoblaymiz. Ekspertizada
tekshiriladiganlarning hajmi va guruhligi bosh buyurtmachi tomonidan innovatsion
loyihaning turi va xususiyatlariga ko’ra belgilanadi.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilot (IQTT)ning tavsiyalariga muvofiq
innovatsion loyihalarning ekpertizasini quyidagi tamoyillar asosida o’tkazish
kerak:
1. Ekspertiza natijalari, mutaxassislarni tanlash bo’yicha munozarali
vaziyatlarda hakamlik rolini bajaruvchi , uni o’tkazuvchi tadqiqotlarning mustaqil
guruhini mavjudligi;
2. Tadqiqotlar sohasidagi faoliyatda qo’shimcha qiymatini hisoblashda yangilik
kiritishlar ishlab chiqarishning sifatida ko’rib chiqiladi;
3. Nazarda tutilayotgan samaradorlikni belgilash imkoniyat va nazorat qilish uchun
vaqtga ega bo’lish uchun o’rta muddatli istiqbolda xarajatlarni oldindan
bashoratlash va rejalashtirishni o’tkazish;
4. Nazorat qilish usullari davlat darajasidagi ilmiy-texnik siyosatga rahbarlik
qilishni rivojlantirish istiqbollari bilan bog’langan bo’lishi kerak.
17
Loyihalarni ekspertiza qilishda tadqiqotlar va ishlamalar natijalarini sotsial,
iqtisodiy va ekologik muhitga bo’lajak ta’sirini hisobga olish zarur. Ekspertiza
nafaqat loyihalarni miqdoriy, balki sifatiy baholashga ham ega. Qarorlar qabul
qilishga ekspert guruhining har bir a’zosi tomonidan berilgan baholar hisobga
olinadi. Ekspertlar ishlab chiqarilayotgan loyihaga tegishli bo’lgan har qanday
axborotlarni talab qilishlari mumkin. Har qanday ekspert guruhiga ekspertiza
buyurtmachisining yuqori malakali vakili kiritilishi mumkin.
IHTT tomonidan tavsiya qilingan innovatsion loyihalar ekspertizasining sanab](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_17.png)
![o’tilgan tamoyillarini quyidagilar bilan to’ldirish zarur deb hisoblaymiz:
1. Ekspert guruhi ushbu sohada shartnoma asosida ishlovchi ettitadan kam
bo’lmagan mutaxassislardan tashkil topishi kerak;
2. Ekspert guruhining ishi mustaqillik, ob’ektivlik, kasb mahorati, butlik,
tizimlilik, ishning yakuniy natijalaridan manfaatdorlik tamoyillarida tashkil
qilinishi kerak;
3. Ekspert guruhining asosiy vazifasi ob’ektni loyihalashtirilayotganda innovatsion
tashkilot tomonidan innovatsion menejmentning ilmiy yondashishlari, tamoyillari
va usullariga rioya qilinishini tekshirishdan iborat bo’lishi kerak.
Innovatsion menejment va har qanday tuzilmona faoliyat yuritishi bo’yicha
me’yoriy – uslubiy hujjatlarning yuqori sifatini ta’minlash innovatsion loyihaning
yuqori sifatiga, ekspert guruhi ishining tashkiliyligi va natijaviyligiga erishishning
muhim sharti bo’ladi.
Hujjatlarni quyidagi asosiy a’lomatlar bo’yicha tasniflash mumkin:
a) me’yoriy – uslubiy ta’minlash ierarxiyasining darajasi xalqaro hamjamiyat ,
mamlakat, mintaqa, shahar, qishloq, firmadir.
b) hujjatning huquqiy statusi – ijro qilinishi majburiylar (qonunlar, standartlar,
farmonlar, qarorlar, qoidalar, dasturlar, rejalar, rasmiy buyruqlar) va tavsiyaviylar
(qo’llanmalar, uslubiyotlar, yqriqnomalar va h.k.);
v) hujjatning mazmuni – texnik (investitsion loyihalar, konstruktorlik – texnologik
hujjatlar, uslubiyotlar va h.k), iqtisodiy (texnik-iqtisodiy asoslash,
moliyaviy, buxgalteriya , soliq hujjatlari, biznes-rejalar va h.k ), tashkiliy (tashkiliy
loyihalar, tashkiliy tuzilma ustavi, bayonnomalar, yo’riqnomalar va h.k).
Firma hujjatlarining majburiy atributlari (alomatlari) – hujjatning maqsadi,
ishlab chiqish uchun asos, ushbu maqsad (vazifa, xizmat menejment tizimining
tizimchalari)ning o’rni, maqsad (vazifani hal qilishda rioya qilinishi zarur bo’lgan
ilmiy yondashishlar va tamoyillarga ishoralar) axborotning iste’molchilari, ulardan
foydalanish me’yorlari va qoidalari, ijrochilarning ehtimol bo’lgan doirasi, ishning
sifati, resurslarni tejash, mudddatlarga nisbatan talablar, jazolar, axborot manbalari.
Uslubiy hujjatlarda bu ma’lumotlardan tashqari aniq uslublar berilishi kerak.](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_18.png)
![Hujjatlarni sifatning quyidagi mezonlari bo’yicha baholash taklif qilinadi:
1. Hujjatning majmuaviyligi, ya’ni unda texnik , ekologik, ergonomik, iqtisodiy,
huquqiy, tashkiliy va boshqa masalalar ularning o’zaro bog’liqligi hujjatni
maqsadga qaratilganida ko’rib chiqish;
2. Hujjat (ob’ekt) ni ekologik, xavfsizlik, o’zaro almashtira olinishi, patentli
sofligi, huquqiy himoyasi va boshqa masalalar bo’yicha xalqaro talablarga mos
kelishi darajasi;
3. Jahon yutuqlaridan foydalanilganlik darajasi va hujjatni jahon standartlari bilan
uyg’unlashuvi integratsiyalashishi;
4. Hujjatni ishlab chiqishda qo’llanilgan ilmiy yondashishlar (tizimli, marketingli,
qayta ishlab chiqaruvchi, vazifaviylar)ning soni;
5. Hujjatni ishlab chiqishda qo’llanilgan zamonaviy usullar (vazifaviy – qiymatiy
tahlil , modellashtirish, bashoratlash, muvofiqlashtirish va boshqalar)ning soni.
Agar bu usullarni ob’ektini ishlab chiqishda qo’llash tavsiya etilsa, unda bu talab
hujjatda aniq qayd etilishi kerak;
6. Boshqaruv qarorlarining iqtisodiy asoslanganligi;
7. Hujjatni takrorlanishi, uning istiqbolligi, qo’llash ko’lami;
8. Hujjatni ilmiy doiralar, boshqaruvning davlat va mintaqaviy idoralari va
amaliyotda ma’qullanganligi;
9. Hujjatni ishlab chiquvchi tashkilotlarning obro’si va uni ishlab
chiqaruvchilarning malakasi;
10. Hujjatni muvofiqlashtirgan va tasdiqlagan idoralar;
18
11. Hujjatni rasmiylashtirishda standartlarga rioya qilinishining darajasi,
tushunchalarning bir ma’noligi, bayon qilishni aniqligi , ishonchliligi,
ko’rgazmalilik.
Sifatning sanab o’tilgan mezonlari (talablari)ga javob beruvchi hujjatlar ichki va
tashqi bozorda raqobatbardosh bo’ladilar. Hujjatning sifati tovarlar, firmalar,
mamlakatlarning raqobatbardoshligi ta’minlashning asosiy sharti bo’ladi.
Innovatsion loyihalarning ekspertizasini o’tkazish metodikasi boshqaruv](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_19.png)
![qarorlarini tahlil qilish, bashoratlash, ishlab chiqishning usullari va yo’llariga
asoslanadi. Quyidagilar ekspertizaning eng keng tarqalgan usullari bo’ladilar.
innovatsion loyihaga kiritilgan va ekspert (sertifikatsion) sinovlar natijasida
olingan ko’rsatkichlarni ob’ektni qo’llashning ekologikligi, ergonomikligi,
xavfsizligi bo’yicha xalqaro va milliy talablar, uning birga bo’la olishligi, o’zaro
almasha olishligining ekspertizasi, ushbu sohadagi jahon yutuqlarining boshqa
parametrlari bilan solishtirish usullari;grafik (jadvalli) va boshqa usullar va yo’llar.
Bu usullar muqobil emaslar, ular bir birlarini to’ldiradilar.
Bitta tarkibiy qism (bo’lim, muammo) uchun bitta usul qo’llaniladi, boshqasi
uchun boshqa. Har qanday usulni qo’llashda innovatsion menejmentning ilmiy
yondashishlari va usullarini qo’llamasdan bo’lmaydi.
Quyida S.D. Ilenkova rahbarligi ostidagi jamoa tomonidan yozilgan
“Innovatsion menejment” darsligida bayon qilingan loyihalarni ekspertiza qilish
metodikasi bayon qilinadi.Federal ilmiy-texnik dasturlarini amalga oshirish uchun
davlat buyurtmachilari tomonidan tanlov asosida olingan dasturlar ijrochilari bilan
davlat shartnomalari tuziladi.
Ekspert bahosi ekspert anketasi savollariga javoblar ko’rinishida shakllantiriladi
va ekspert yakuniy xulosasining quyidagi variantlarini ko’zda tutadi:
5– loyiha shubhasiz qo’llab quvvatlashga loyiq;
4 - loyiha qo’llab - quvvatlashga loyiq;
3 – qo’llab – quvvatlanishi mumkin;
2 – loyiha qo’llab - quvvatlashga loyiq emas;
19
- loyiha ekspert kengashi tomonidan ko’rib chiqishga loyiq emas.
Ekspert bahosida ob’ektiv ekspertizani qiyinlashtiruvchi holatlar hisobga
olinadi. Bu “manfaatlarning janjali” bilan bog’liq bo’lishi mumkin: Ekspertning
ilmiy manfaatlari va loyiha mazmuni mos kelmaydi; ekspert loyihasining rahbari
va ijrochilari bilan, ilmiy rahbariyat loyiha rahbari yoki ijrochilari bilan ilmiy
rahbariyat rahbar (loyiha asosiy ijrochilaridan biri bilan sheriklik, moliyaviy),
qarindoshlik munosabatida turgan yoki turadi.](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_20.png)
![Ekspert bahosi loyihaning ilmiy mazmuni va muallif (yoki mualliflar jamoasi)
ilmiy salohiyatining tahlil asosida beriladi. Loyiha ilmiy mazmunining tahlilida
quyidagilar hisobga olinadi:
1. Loyiha g’oyasini bayon qilinishining aniqligi (aniq, noaniq);
2. Tadqiqot maqsadlari va usullarining aniqligi (aniq, noaniq);
3. Loyihaning sifat ta’riflari (loyiha quyidagilarga ega: fundamental xarakter;
fanlararo yoki tizimli xarakter; amaliy xarakter);
4. Ilmiy boshlanish (quyidagilar mavjud: loyihada shakllangan muammoni hal
qilishda katta ilmiy va metodologik boshlanish ; berilgan mavzu bo’yicha nashrlar;
muammoni hal qilishning ilmiy – uslubiy ishlab chiqilishi yo’q);
5. Muommalani qo’yilishining yangiligi (tadqiqot muammosi muallif tomonidan
birinchi marta shakllantirilgan va ilmiy asoslangan; muallif tomonidan muammoni
hal qilishga noyob yondashishlar taklif qilingan; loyihada shakllantirilgan tadqiqot
muammosi fanga ma’lum va muallif tomonidan muammoni hal qilishga noyob
yondashishlar taklif qilinmagan).
Mualliflar jamoasining ilmiy salohiyati loyiha ilmiy mazmunining tahlilini hisobga
olish bilan baholanadi (mualliflar/ishtirokchilar e’lon qilingan ishni bajarishga
qodir; ekspert ishni bajarish imkoniyatiga shubha qiladi).
Shunday qilib ekspert nafaqat loyihaning bayonini berishi, balki quyidagilarni
baholashi ham kerak: uning bilimlarning ushbu sohasi uchun dolzarbligi; loyiha
tadqiqotlarning ustuvor yo’nalishlariga kiradimi yoki yo’qligini; qo’yilgan
muammoning yangiligini; loyihani rivojlanishining istiqbollari; ishtirokchilarning
20
XULOSA
Ekspert tadqiqotlar talab yuqori. Zamonaviy hayot juda murakkab va bir alohida
masala bo'yicha, ba'zi hollarda, hisobga Biroq, ekspertizadan mutaxassislar fikrini
olish moda aylandi - majburiy tadbir. Har bir voqea qonun ro'yxatga olingan.
Tekshirish - ular xulosaga yoki xulosalar natijalari taqdimoti bilan belgilangan](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_21.png)
![bo'lsa, o'quv, standartlar, tartib muvofiq amalga ishlagan. Uning xatti-
shug'ullanuvchi yoki taklif yoki tasdiqlangan shaxs o'qitildi mutaxassislar,
e'tirof. davlat va nodavlat muassasalari bo'lsa ko'rikdan o'tkazish va. Ba'zi
tadqiqotlar odamlar jiddiy qator talab etmaydi. Misol uchun, qonun loyihalarini
korruptsiyaga qarshi ekspertiza mutaxassislar kichik guruh oshiradi.Mijozlar
holatini yoki xizmat qilishi mumkin bo'lgan xususiy shaxsni. xulosa muayyan
harakatlar uchun ruxsat olish tartibi qismi bo'lishi mumkin. Xususan, shahar
rejalashtirish va er foydalanish hujjatlar ekspertizasi.Ijtimoiy baholash jamoat
tashabbusi qondirish hisoblanadi, hokimiyat, uni sarf qilganlar bo'lsa, ekspertlar
e'tirof va jamiyatda isitish oldini olish uchun harakat qilingan, uning natijalariga
tinglang.
21
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1.Ijtimoiysoha iqtisodiyoti. Darslik./i.f.d., prof. Q.X. Abdurahmonov tahriri ostida.
– T.: Iqtisodiyot,2013. Xodiyev B.Y., Shodmonov Sh.Sh. .Iqtisodiyot nazariyasi:](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_22.png)
![Darslik. – T.: “Barkamol fayz media”, 2017. O‘lmasov A., Vaxobov A.. Iqtisodiyot
nazariyasi. -T:, “Sharq” nashriyoti, 2010. AbernathyJ., Clark K.B. (1985)
Innovation: Mapping the winds of creative destruction . . Ergashev R.X.
Iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirishning ilmiy-nazariy va huquqiy asoslari.
//Iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish istiqbollari. Monografiya. Mualliflar
jamoasi. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019
Internet saytlari ma’lumotlari
1-WWW.ZIYONET.UZ
2-WWW.KUN.UZ
3-WWW.BRAVZER.RU
.](/data/documents/bed6d223-520a-45d4-85e3-fd888a607b0c/page_23.png)
“INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI” MUNDARIJA T|r Nazorat ishining qismlari nomi bet 1 KIRISH………………………………………… 3 2 Asosiy qism: 2.1 I BOB. INNOVATSION LOYIHALAR 1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha...… 5 1.2. Loyihalarning turlari ………………………. 9 2.2. II BOB INNOVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI 2.1. Innovatsion ekspertizasi haqida tushunch…….. 12 2.2. Innovatsion loyihalar ekspertizasi……………. 17 3. XULOSA…………………………………… . 21 4. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR……….. . 22
Mavzu: INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI KIRISH Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarni zamonaviy texnika bilan qayta jihozlash hamda raqobatga bardoshli maxsulotlarni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatdagi barcha mavjud sarmoyalar safarbar qilina boshlandi, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirish yo‘lga qo‘yildi. Shu maqsadda respublika hukumati tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib kelishi uchun qulay investitsiya muhitini yaratishga qaratilgan investitsiya siyosati o‘tkazilmoqda. Biror bir hududga investitsiya kiritishdan avval, ushbu hududning investitsiya muhitini o‘rganish, unga baho berish, investitsiya loyihasini o‘rganish, investitsiya loyihasini puxta tahlil qilish va baholash, loyihaga ta‘sir etuvchi obyektiv va subyektiv omillar ta‘sirini aniqlash, ularni baholash hamda salbiy ta‘sir etuvchi omillarni oldini olish, loyiha samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‘lish lozim. Ana shu maqsadda, respublikamizda investitsiya loyihalari ekspertizasi bilan shug‘ullanuvchi mutasaddi davlat tashkilotlari va tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib kelmoqda va hozirgi kunga kelib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish usullari, moliyalashtirish manbalari, investitsiya risklarini tahlil qilish, baholash va boshqarish usullari hamda loyiha samaradorligini oshirish bo‘yicha ma‘lumotlarga ega bo‘lishlari zamon talabiga aylanmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada yuksaltirish bevosita yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish, texnik jihatdan qayta ta‘mirlash ishlarini jadal amalga oshirishga bog‘liq. Bunday
sharoitda investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mazkur darslik doirasida foydalanuvchi 3 investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni, zarurati, ahamiyati hamda me‘yoriy-huquqiy asoslari, investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishdagi axborotlar manbasi, investitsiya loyihalarining tijorat tahlili, investitsiya loyihalarining texnik ekspertizasi, investitsiya loyihalarining ijtimoiy va ekologik ekspertizasi, investitsiya loyihalari qatnashchilarining institutsional tahlili, investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy ekspertizasi, investitsiya loyihasini amalga oshirishda inflyatsiya ta‘sirini baholash, investitsiya loyihasi bo‘yicha risklar va ularni baholash, investitsiya loyihasi bo‘yicha garov ta‘minotining ekspertizasi, investitsiya loyihasini tasdiqlash jarayoni yuzasidan bilim, malaka va ko‘nikmalar hosil qiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni, zarurati, ahamiyati hamda me‘yoriy-huquqiy asoslari bobida investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni,‖ mohiyati va zarurligi, investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning me‘yoriy- huquqiy asoslari hamda loyihalarni tahlil qilishning asosiy turlari keng bayon etiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishdagi axborotlar manbasi bobida ‖ investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishda asosiy axborotlar manbasi va loyihani tijorat banklari tomonidan ekspertiza qilishda qarz oluvchilar tomonidan bankka taqdim etiladigan hujjatlar, taqdim etilgan hujjatlarning haqqoniyligini tekshirishga oid ma‘lumotlar yoritiladi. ―Investitsiya loyihalarining tijorat tahlili bobida ‖ investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida tijorat tahlilining ahamiyati, bozor segmentatsiyasi, turlari, marketing tadqiqotlari to‘g‘risidagi ma‘lumotlar hamda loyiha bo‘yicha ishlab chiqilishi ko‘zda tutilgan maxsulotlar bahosi va uning tahlili bayon etiladi. ―Investitsiya loyihalarining texnik ekspertizasi bobida investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida ‖ texnik ekspertizaning ahamiyati va loyihada qo‘llaniladigan texnika-texnologiyani injiniring baholash ko‘rib chiqiladi va tender orqali texnika-texnologiyani sotib olish masalalari yoritiladi. ―Investitsiya loyihalarining ijtimoiy va ekologik
ekspertizasi bobida investitsiya loyihalarini ijtimoiy tahlil etishning ahamiyati va‖ zarurligi bilan birga loyihalarni ekologik baholash tartibi va mezonlari bayon etiladi. 4 I BOB. INNOVATSION LOYIHALAR 1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha Innovatsion loyiha — yakuniy innovatsion faoliyatning texnik-iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy asoslarini o z ichiga olgan loyiha. ʻ Innovatsion mahsulotning batafsil tavsifi, uning hayotiyligini asoslash, investitsiyalarni jalb qilish zaruriyati, imkoniyati va shakllari, ijro muddatlari, ijrochilar to g risidagi ma lumotlarni o z ichiga oladigan, uni ilgari surishning ʻ ʻ ʼ ʻ tashkiliy-huquqiy tomonlarini hisobga oladigan hujjat innovatsion loyihani ishlab chiqishning natijasi bo lib xizmat qiladi. ʻ Innovatsion loyihani amalga oshirish — innovatsion mahsulotni yaratish va bozorga chiqarish jarayoni. Innovatsion loyihaning maqsadi — yangi tizimlarni yaratish yoki mavjudlarini — texnik, texnologik, axborot, ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy tizimlarni o zgartirish va resurslar (ishlab chiqarish, moliyaviy, inson) xarajatlarining ʻ pasayishi natijasida mahsulot, xizmat ko rsatish sifati va yuqori tijorat ʻ samaradorligini tubdan yaxshilashga erishish . Innovatsion loyihani ishlab chiqish ikkita asosiy bosqichni o z ichiga oladi: ʻ 1. Investitsiya oldi. Innovatsion g oyaning hayotiyligini qidirish va asoslash. ʻ Ilmiy va marketing tadqiqotlar va texnik-iqtisodiy asoslarni ishlab chiqish. 2. Investitsiya. Pul tikish va loyihaning moddiy mujassamlashtirish. Innovatsion mahsulotlarni bozorga chiqarish, odatda, investitsiyalarni talab qilishi tufayli, pul mablag larini tikish maqsadga muvofiqligini va innovatsiyalardan ʻ foyda olish imkoniyatini asoslash kerak. Loyihaning tadqiqot qismining muhim vazifasi — bu g oya nafaqat innovatsion ekanligi, balki bozor tomonidan ham ʻ
qabul qilinishini isbotlash.Innovatsion loyihani ishlab chiqish g oyani izlashdanʻ boshlanadi. Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash quyidagilar asosida amalga ʻ oshirilishi mumkin: 5 So nggi ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar asosida; ʻ Iste mol talabini tahlil qilish (marketing tadqiqotlari, iste molchilar so rovi). ʼ ʼ ʻ Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash ijodiy vazifa, ko pincha bu maqsadlar ʻ ʻ uchun TRIZdan foydalaniladi. G oyaning hayotiyligi ko plab omillarga bog liq: ʻ ʻ ʻ Loyihaning noyobligi, raqobatchilar va shunga o xshash loyihalar mavjudligi; ʻ Ushbu loyiha bo yicha ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar mavjudligi; ʻ Iste molchi uchun innovatsion mahsulotdagi aniq manfaat (foyda) mavjudligi; ʼ Mahsulotga bo lgan ehtiyoj, iste molchi portreti, bozor hajmi mavjudligi; ʻ ʼ Loyihani amalga oshirish xarajatlari va tijorat ta sirining nisbati; ʼ Boshlang ich kapital yoki kredit/kredit olish imkoniyatining mavjudligi; ʻ Loyiha ko lami, ijro va o z-o zini qoplash muddatlari, qo shimcha ʻ ʻ ʻ ʻ investitsiyalarga bo lgan ehtiyoj; ʻ Marketing strategiyasi, mahsulotni pozitsiyalash variantlari; Loyiha ijrochilarining professionalligi va shaxsiy manfaati darajasi; Loyihaning yuridik jihatdan himoyalanganligi — qonunchilikka muvofiqligi, sertifikatlar, litsenziyalar olish zarurligi, patentlar, mualliflik huquqi, davlat tomonidan yordam (subsidiyalar, imtiyozlar) olish imkoniyati mavjudligi. Ushbu omillarni tahlil qilish natijasida investitsiya qilish bo yicha dastlabki qaror ʻ qabul qilinadi. Shundan so ng hujjatlarni ishlab chiqish ʻ — ilmiy tadqiqotlar va texnik-iqtisodiy asoslash, ularni muvofiqlashtirish va tasdiqlash boshlanadi.