JIZZAX VILOYATINING BAXMAL TUMANIDA AHOLI YASHAYDIGAN BINO INSHOOTLARINING RADIOAKTIV RADON
![I- BOB. RADON VA U NING XOSSALARI
1.1. Radon izotoplari
Radon (lotincha Radonum – Rn) D.I. Mendeleev davriy sistemasining VIII
gruppasidagi atom tartib raqami 86 bo‘lgan, og‘ir radioaktiv va inert gazlar
turkumiga kiruvchi kimyoviy elementdir. Tabiatda radonning uchta -radioaktiv
izotoplari mavjud. Ulardan yarim yemirilish davri eng qisqasi aktinon 219
Rn
( T
1/2 =3,96 sek) bo‘lib, aktinouran ( 235
U) qatorida joylashgan; keyingisi toron 220
Rn
( T
1/2 =55,6 sek) bo‘lib, toriy ( 232
Th) qatorida joylashgan va uchinchisi radon 222
Rn
( T
1/2 =3,82 kun) bo‘lib, uran ( 238
U) qatorida joylashgan [1].
Radon izotoplarining kashf qilinishi, Mariya va Per Kyurilarning tabiiy
radioaktiv elementlarni o‘rganish va ularni ajratib olish ishining davomi va
mahsulidir. Ular birinchi bo‘lib, radiy radioaktiv elementini bir necha tonna uran
qazilmalaridan maxsus smolalar yordamida ajratib olishga erishishgan. Bu ishlar
natijasi 1898-yil ilmiy jurnalda e’lon qilingan [2].
1.2. Tuproqning o‘tkazuvchanligi, g‘ovakligi va radon emanatsiyasi
1.2.1. Tuproqning o‘tkazuvchanligi
Tog‘ jinslari, tuproq, qum va boshqa tabiiy moddalarning suyuqlik yoki
havoni o‘ziga shimuvchanlik xususiyati uning o‘tkazuvchanligi (pronitsaemost,
permeability) deyiladi. O‘tkazuvchanlik kattaligi suyuqlik yoki havo hajmining
vaqt birligi ichida jins g‘ovaklariga to‘g‘ri kelgan miqdori bilan o‘lchanadi. Agar
tuproqning o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lsa, u yomg‘ir suvlarini tez shimadi va
havoni o‘zidan yaxshi o‘tkazadi. Tuproq, qum va boshqa moddalardagi radonning
harakatiga ikki narsa asosiy sabab bo‘ladi – diffuziya va havo konveksiyasi.
Radonning harakati muhitdagi konveksion oqimlarga bog‘liq. Ammo, radon
diffuziyasi har qanday chegaralangan muhitda ham bo‘lishi muqarrar bo‘lgan](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_8.png)
![tabiiy jarayondir. Radon izotoplarining konveksion o‘tish masofalari hamma vaqt
diffuzion ko‘chish masofalaridan katta. Tabiatning har qanday o‘zgarishlaridan
qat’iy nazar, tuproqdagi havova suv doimo harakatda bo‘ladi. Radonning har xil
moddalardagi o‘tkazuvchanligini o‘rganish, ikki tomonlama zarur va muhim.
Birinchisi –radon xavfsizliti uchun, ya’ni uylar havosini radon gazidan himoya
qilishda zarur bo‘lgan plastik va maxsus materiallarni yaratish bo‘lsa, ikkinchisi
esa – selektiv materiallar, ya’ni 222
Rn ni o‘tkazib uning boshqa izotoplarini ( 219
Rn
va 220
Rn) to‘sib qoladigan filtr yoki membranalar yaratishda muhim rol o‘ynaydi
[3-5].
Amalda o‘tkazuvchanlik qiymati ushbu formuladan aniqlanadi [ 6 ]:K=(
dV
dt )S(
dP
dx )
( 1. 1)
bu erda: K – o‘tkazuvchanlik, sm 2
; – havoning tuproqdagi dinamik yopishqoqligi,
Pa s; ( dV / dt )/ S – havo oqimining (sm 3
/s) vaqt birligida S yuzadan (sm 2
) o‘tish
tezligi; dP / dx – bosim gradienti, Pa/sm.
1. 1 -jadvalda turmushda qo‘llaniladigan materiallarning gidravlik
o‘tkazuvchanligining chegaraviy qiymati berilgan [ 6 ].
1. 1 -jadval
Materiallardagi gidravlik o‘tkazuvchanlikning chegaraviy qiymati, sm 2
Material O‘tkazuvchanlik,
sm 2 Material O‘tkazuvchanlik,
sm 2
Slanets qumlari 4,9 10 –10
–1,2 10 –9
Dolomit 2,0 10 –11
–4,5 10 –
10
Silikat kukuni 1,3 10 –10
–5,1 10 –
10 G‘isht 4,8 10 –11
–2,2 10 –9
Quruq qum 2,0 10 –7
–1,8 10 –6
Beton 1,0 10 –9
–2,3 10 –7
Tuproq 2,9 10 –9
–1,4 10 –7
G‘ovak jism 3,3 10 –6
–1,5 10 –5
Qumliklar 5,0 10 –12
–3,0 10 –8
Tolali shisha 2,4 10 –7
–5,1 10 –7
Ushbu jadvaldan tuproq jinslarining gidravlik o‘tkazuvchanligi juda katta](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_9.png)
![1,5 10 –5
-5 10 –12
sm 2
oraliqda yotishi ko‘rinib turibdi. Murakkab birikmalarning
o‘tkazuvchanlik qiymatlarining aniqligi, o‘lchash maydonining kengligiga ham
bog‘liq. Katta maydonlarning o‘tkazuvchanligini to‘g‘ri topish uchun o‘lchash
nuqtalarini ko‘paytirish yoki o‘lchashlarni takrorlab turish kerak. Masalan, quduq
tuprog‘ining o‘tkazuvchanligi, uning chuqurligi (15-20 m) bo‘ylab, 10 –9
-2 10 –
6
sm 2
orasida aniqlangan bo‘lsa, shu chuqurlikdan olingan 15 ta namuna
laboratoriya sharoitida o‘lchanganda uning qiymati (10 –10
-2 10 –9
sm 2
) 2-3 darajaga
o‘zgargan [7].
Xulosa shundayki, bir xil tuproq namunalari laboratoriya va dala sharoitida
o‘lchanganda ularning o‘tkazuvchanlik qiymatlari juda katta farq qilar ekan.
1.2.2. Tuproqning g‘ovakligi
Tog‘ jismlari, qum va tuproq bular – qattiq jismlar bo‘lishi bilan birga,
ularning tarkibida g‘ovaklar (poristost, porosity) deb ataluvchi bo‘shliqlar doimo
mavjud. Tuproq donalari yoki zarralari suv yoki havo bilan shu g‘ovakni to‘ldirishi
yoki undan o‘tishi mumkin. Jismdagi bo‘shliqlar hajmining shu jism hajmiga
nisbati uning g‘ovakligi deyiladi. 1. 2 -jadvalda ba’zi materiallarning g‘ovakligi ( p )
keltirilgan [ 8 ].
1. 2 -jadval
Turli materiallarning g‘ovakligi, p , nis.b.
Material turi p , nis.b.
Mayda toshlar 0,4
Qum 0,4
Tuproq 0,3
Maydalangan tog‘ jinsi 0,4
Morena (qatlam) 0,3
Morena (zichlangan) 0,25
Granit 0,25](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_10.png)
![1.2-jadvaldan mayda tosh bo‘laklari, qum va maydalangan tog‘ jismlarining
g‘ovaklik qiymatlari ancha yuqori 40%, tuproq va morena 30%, granit 25%
ekanligi ko‘rinib turibdi.
Bundan radon gazi qaysi material orqali siljib chiqishi osonligini bilib olish
mumkin bo‘ladi.
1. 2 .3. Radon emanatsiyasi
Minerallarni tashkil qiluvchi zarralar o‘lchami qancha kichik bo‘lsa, unda
hosil bo‘layotgan radon atomining chiqib ketish ehtimolligi shuncha yuqori
bo‘ladi. Radon emanatsiyasini shunday tasavvur qilish mumkinki, ya’ni tepki zarbi
ro‘y bergan paytda radon atomi tuproq donachalariga nisbatan 0,02-0,07 mkm
masofaga siljiydi.
1. 3 -jadvalda, turli tuproq va loy jinslari donalarining o‘lchamlari berilgan.
Ushbu jadvaldan jism donalari qancha mayda bo‘lsa, uning g‘ovakligi bilan radon
emanatsiyasi shuncha yuqori bo‘lishini ko‘ramiz.
1. 3 -jadval
Turli tuproq donalarining o‘lchamlari
Tuproq turi O‘lchami
Mayda donali 0,06 - 0,6 mkm
Yirik donali 0,6 - 2 mkm
Balchiq, loyqa 2 – 60 mkm
Qum 60 - 2000 mkm
Shag‘al 2000 – 60000 mkm
Mayda va yirik tuproq donalari o‘lchami juda kichik 0,06-2,0 mkm bo‘lgani
uchun ham, ularning radon emanatsiya koeffitsientlari (40-70%) yuqoridir. Quruq
qum va shag‘al donalarining o‘lchamlari katta bo‘lishiga qaramasdan (60-6∙10 4
mkm), radon emanatsiyasi (~30%) yuqoridir. Qum va shag‘al tarkibidagi radiy
miqdorini tekshirish natijasida bu hodisaga ikkita sabab topishdi [ 4 , 9 , 10 ].](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_11.png)
![Birinchisi tuproqning mayda fraksiyalarida (<0,15 mm) radiyning to‘planish
darajasi yirik fraksiyalarga nisbatan 3-8 marta katta ekanligi bo‘lsa, ikkinchi sababi
radiy atomlarining tuproq donalari va yoriqlari yuzasiga ko‘proq o‘tirib qolishidir.
Radon emanatsiyasini osonlashtiruvchi bu ikki hodisaning yuzaga kelishiga yer
osti suvlari va havo oqimlari (mineral donalarga Ra o‘tirishi va Rn ko‘chishiga)
sababchidir.
Tuproq va shag‘al jinslardagi radon emanatsiya koeffitsienti ( e ) 1. 4 -jadvalda
keltirilgan. U Shvetsiya milliy tekshirish institutining ma’lumotlaridan [ 1 1 -1 3]
olingan.
1. 4 -jadval
Tuproq va shag‘allardagi radon atomlari emanatsiyasi, e (%)
Material turlari e, (%)
Shag‘al
Qum
Loy tuproq
Mayda shag‘al, (1-8 mm)
Uoanli mayda granit, (1-8 mm) 15-40
15-30
30-70
5-15
15-30
Toron emanatsiyasi o‘rganilganda qum, balchiq va tuproq jismlaridan
toronning chiqishi 10% ni tashkil qilgan [ 1 4]. Toron va uning hosila
radionuklidlari suvda ( pH = 6-7) qiyin erishi bilan birga ularning yarim yemirilish
davri xam juda qisqadir. Emanatsiya bo‘layotgan radon yoki toronning qancha
qismi tog‘ jinsi yoki tuproqqa to‘g‘ri kelishi, uran yoki toriyning joylashish
formasiga bog‘liq. Masalan, uran molekulalari dala shpati, magnetit, apatit yoki
ssirkonat panjaralarida joylashgan bo‘lsa, radonning emanatsiyasi nisbatan kamroq
bo‘ladi.
1. 2 . 4 . Radonning tuproqdagi miqdori
Radonning yer osti bo‘shliqlari yoki suvlaridagi konsentratsiyasi u yerdagi
radiy miqdoriga va mineral donalarida hosil bo‘layotgan radon atomlarining soniga](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_12.png)
![bog‘liq. Bundan tashqari, radon gazining tuproq va tog‘ jinslari bo‘ylab yuzaga
ko‘tarilishi, shu muhitning o‘tkazish xususiyatiga, CO
2 va CH
4 gazlarining
harakatiga bog‘liq. Agar tuproqdagi radiy tarkibi, g‘ovakligi, radon emanatsiyasi
ma’lum bo‘lib, havo almashish tezligini (HAT) nol deb faraz qilinsa, unda hosil
bo‘layotgan maksimal (max) RHA quyidagi formula yordamida aniqdanadi [15]:
A
max =S∙e∙d(1-p)/p (1.2)
bu erda: A
max – radonning max. HA, Bk/m 3
; S – radiyning solishtirma aktivligi,
Bk/kg; e – emanatsiya koeffitsienti, nis. b.; d – tuproq zichligi (~2700 kg/m3 ),
kg/m 3
; r – tuproq g‘ovakligi, nis. b. Ushbu tenglamadan faqat tuproq g‘ovak
bo‘shliqlarini havo yoki suv to‘liq egallagan jarayondagi radonning maksimal
mikdorini aniqlashda foydalanish mumkin. Jism g‘ovakligi r kamayganda, radon
miqdori A
tax oshib boradi. Mineral g‘ovagining hajm birligiga to‘g‘ri kelgan radon
atomlari miqdori shu mineral donalari bilan tenglashganda, radon atomlari
diffuziya tufayli g‘ovak bo‘shlig‘iga o‘tishi to‘xtaydi. Ya’ni, radon atomlarining
g‘ovakdagi soni, shunday hajmdagi mineral donalaridan katta bo‘lishi mumkin
emas. Bu tenglik holati uning g‘ovakliligi emanatsiya koeffitsientidan kichik
bo‘lganda, ya’ni:
r < e (1.3)
ro‘y beradi.
Yer osti suvlari sathidan yuqori qatlamda, radon gazining g‘ovakdan
chiqishiga diffuziya yoki suv va havo oqimlari sabab bo‘ladi. Y e r osti suvlari
sathidan pastki, ya’ni suv qatlamida radon gazining harakati juda chegaralangan
bo‘lib, 222
Ra diffuziya yo‘li ≤ 5 sm. Agar, shu muhitda radiy miqdori, g‘ovakligi va
emanatsiya doimiy bo‘lsa, yer osti suvlari qatlamida radon gazining maksimal
miqdori o‘zgarmaydi.
Masalan, (1.2) tenglamaga asosan 226
Ra aktivligi – 10 Bk/kg, tuproqning
g‘ovakligi – 30%, zichligi – 2700 kg/m 3
va emanatsiyasi – 25% bo‘lganda, tuproq
bo‘shlig‘idagi RHA A
max = 16000Bk/m 3
ga tengdir. Agar, quruq tulroqda HAT=0,
A
Ra =50 Bk/kg, r =0,3, e =0,25 bo‘lsa, A
max =8∙10 4
Bk/m 3
. Uranli minerallar uchun
C
Ra =250 Bk/kg bo‘lib, boshqa kattaliklar o‘zgarmasdan qolsa A
max =4 10 5
Bk/m 3
;](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_13.png)
![kvass fragmentli qumda C
Ra =1250 Bk/kg bo‘lganda, radon aktivligining
A
max = 2∙10 6
Bk/m 3
radiy miqdoriga juda kata bog‘liqligini ko‘ramiz. Yer yuzasiga
yaqin gorizontdagi tuproq g‘ovaklari soni uning pastki qismidagi g‘ovaklar
sonidan katta bo‘lmaydi, ammo har qanday havo aylanishi va diffuziya hodisasi
g‘ovakdagi radon miqdorining kamayishiga olib keladi.
Shvetsiya tuprog‘i bo‘shlig‘idagi radonning normal aktivligi 10000-
50000 Bk/ m 3
ni tashkil qiladi. Ammo radiy miqdori katta bo‘lgan joylarda, ya’ni
uranli till cho‘kmalarida radon aktivligi – 2,5∙10 5
Bk/m 3
, kvass loyida esa undan
ham ko‘p – 1∙10 6
Bk/m 3
[5, 39]. Radon emanatsiyasi yuqori bo‘lgan tuproq va
shag‘al jinslarida, radon miqdori ham yuqori 5∙10 4
-10 5
Bk/m 3
bo‘lishi kuzatilgan.
1.3. Radonning tuproq chuqurligi bo‘yicha taqsimlanishi
Xonadagi radon miqdori, poydevor tuprog‘idagi U va Ra tarkibiga,
g‘ovakligiga, namligiga, o‘tkazuvchanligiga va qurilish materiallarining
solishtirma akgivligiga o‘zaro aloqador. Bino xonalarini konteynerlar shaklida
tasavvur qilsak, uning ichidagi radon miqdori poydevor va devorlardan
tarqalyotgan 222
Rn oqimiga bog‘liq. Har xil yuzalardan chiqayotgan radon
eksxalyatsiya tezligini aniqlash uchun turli va maxsus o‘lchash asboblari mavjud
[16-18]. Kanada olimlari eski uran shaxtasining chuqurligi bo‘yicha radon
miqdorining taqsimlanishini o‘rganib chi q dilar. Shaxtadagi tog‘ jinslari yirik
donali minerallardan iborat bo‘lib, ulardagi 226
Ra aktivligi ( C
max =3000-4750 Bk/kg)
ga teng bo‘lgan. Uran shaxtasi chuqurligi bo‘yicha radon aktivligining
taqsimlanish grafigi 1.1-rasmda keltirilgan (jinslar g‘ovakligi 50%, namligi 5-10%)
[19].](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_14.png)
![1. 1 -rasm. Radon aktivligining shaxta chuqurligi bo‘yicha taqsimlanishi.
Ushbu rasmdan ko‘rinadiki, shaxta chuqurligi 0,5 m dan 5,7 m ga
o‘zgarganda, undagi RHA (6,7∙ 10 5
- 4∙ 10 6
Bk/ m 3
) 8 martagacha oshib borgan. Yer
tagidagi radonni o‘lchash uchun optimal chuqurlik – 1 m bo‘lishi kerak, sababi bu
chuqurliqda RHA qiymati kam o‘zgaradi. Tuproq chukurligi bir metrdan oshganda
o‘lchash ishlari bir oz moddiy va texnik qiyinchilikni vujudga keltiradi. Agar
chuqurlik 0,7 m dan kichik bo‘lsa, RHA qiymatiga tashqi ob-havo gradientlari
ta’sir qiladi. Shved olimlari tomonidan [20], donador tuproqning RHA LR-115 iz
detektori yordamida uch xil chuqurlikda – 0,3; 0,5 va 0,9 m da o‘lchangan. Tuproq
g‘ovaklarini muz qoplagan paytda va 0,9 m chuqurlikda RHA ning maksimal
qiymati 40 kBk/m 3
ga teng bo‘lsa, muz erigandan keyin shu chuqurlikda RHA
10 kBk/m 3
ga pasaygan.
1.4. Tabiiy buhronlar va radon variatsiyasi
Yer yuzida sodir bo‘lib turadigan tabiiy ofatlar va inson omillariga bog‘liq
texnogen (Chernobel va Fukusimo atom reaktorlar fojiasi) falokatlar va ularning
atrof-muhit ekologiyasiga ta’siri hamma vaqt insoniyatni tashvishga solib kelgan.](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_15.png)
![Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan tabiat ofatini oldindan aytib berish uchun ko‘p fizik
va kimyoviy omillar mavjud. Masalan, y er osti suvlaridagi yoki tuprog‘idagi radon
miqdorining g‘ayritabiiy o‘zgarishi, bu zilzila yoki vulqon otilishining belgisidir.
Hozirgi paytda yer ostida va ustida bo‘ladigan har qanday dinamik o‘zgarishlarni
qayd qiluvchi juda sezgir elektron asbob va qurilmalar mavjud. Shunga qaramay
zilzila yoki vulqon otilishi qachon, qayerda va qanday magnituda bilan ro‘y
berishini aniq bilish bu insoniyat oldida turgan muhim masalalardan biridir.
1.5. Radonning hajmiy aktivligi
Atmosferadagi, uy va ish xonalari havosidagi radonning hajmiy aktivligini
nazorat qilib borish zamon talabidir. Chunki, hozirgi zamon texnika
taraqqiyotining mahsuli bo‘lgan yadroviy texnogen faktorlarning atrof-muhitga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi ommaga ma’lum. Masalan, biron joyda radioaktivlik
muvozanati buzilganda, shu muhit havosida inson salomatligi uchun xavfli bo‘lgan
radon gazi miqdorining oshishi ko‘p hollarda kuzatilgan [21-24]. Radon ning
havoda gi aktivligi deganda bir metr kub hajmdagi havoda 222
Rn izotopining bir
sekundda yemirilish kattaligi tushuniladi. U quyidagi formulalardan aniqlanadi:
A
Rn =A
t / V ( 1 . 3 )
A
t =dN / dt , ( 1 . 4 )
bu yerda A
Rn – radonning hajmiy aktivligi, Bk/m 3
; V – havo hajmi, m 3
; A
t – radon
aktivligi, Bk; dN – 222
Rn yadrolarining dt vaqt orasidagi ixtiyoriy yemirilishlar
soni.
Radon miqdori qaysi muhitda o‘lchanishiga qarab uning o‘lchov birligi mos
holda o‘zgarib borishi mumkin, masalan havoda Bk/m 3
(pKi/m 3
), suvda Bk/l
(pKi/l) va qattiq materiallarda Bk/kg (pKi/kg).
1.6. Atmosferadagi RHA miqdori
Atmosferadagi radon mikdorining oz yoki ko‘pligi asosan, geologik muhitga](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_16.png)
![bog‘liq. Yer osti yoriqlari va bo‘shliqlarini hisobga olmasak, atmosferadagi radon
aktivligiga yerning 5-7 m qalinlikdagi ustki qatlami ko‘proq o‘z ulushini qo‘shadi.
Shahar uylari va binolarining tashqi yuzasi shu muhit atmosferasiga qo‘shimcha
radon manbasi bo‘lib xizmat qiladi. Turli geografik joylarda va mamlakatlarda
222
Rn miqdori har xil bo‘lib, uning atmosferada taqsimlanishi 1.5-jadvalda
keltirilgan [25].
1 . 5 -jadval
Mamlakatlar va geografik joylar atmosferasidagi RHA taqsimlanishi
Mamlakat l ar va
geografik joylar A
Rn , Bk/m 3 Mamlakatlar va
geografik joylar A
Rn , Bk/m 3
Sinsinati 9,6 Fransiya 9,3
Nyu-York 4,8 Buyuk Britaniya 3,3
Vashington 2,9 Yaponiya 2,1
Boliviya 1,5 Finlyandiya 0,3
Hind okeani 0,07 Marian orollari 0,05
Karolin orollari 0,02 Adriatika dengizi 5,5 [72]
AQSH 15 [74] Misr 18,3 [73]
Rossiya 5-10 [74] O‘ zbekiston 9 ,0 [ 199 ]
Planetamizning ba’zi joylarida, y er yoki suv yuzasi atmosferasidagi radon
miqdorlari bir-biridan katta farq qiladi. Masalan [26], Adriatika dengizi
atmosferasidagi radon mikdori 1,1-21,7 Bk/m 3
diapazonda aniqlangan bo‘lsa,
uning o‘rtacha qiymati 5,5 Bk/m 3
ni tashkil qiladi. Hind okeani atmosferasida esa
RHA qiymati atigi 0,07 Bk/m 3
ga teng [ 25 ]. Misr sahro havosida olib borilgan
o‘lchashlar [ 27 ], toron va radon HA ga mos holda 73,6 va 18,347 Bk/m 3
qiymatni
ko‘rsatgan. 1.5-jadvaldan yana shu narsa ko‘rinadiki, ba’zi quruqliklar
atmosferasida RHA juda kam. Masalan, Finlyandiyada – 0,3 Bk/m 3
, Karolin
orollarida – 0,02 Bk/m 3
. Atmosferadagi bunday kichkina aktivliklarni o‘lchash
ba’zi qiyinchiliklarga olib keladi, chunki elektron asboblarining RHAni qayd qilish
miqdori 5-20 Bk/m 3
dan yuqorida joylashgan. Bunday hollarda eng yaxshi
o‘lchash quroli qattiq jismli iz detektorlaridir. Chunki QJID detektorlarining qayd](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_17.png)
![qilish qobiliyati va ekspozitsiya vaqti (7-90 kun) juda katta.
Inson hayoti uchun, atmosferadagi radonning o‘zi emas, balki uning nafas
yo‘llarida va o‘pka yuzasiga metall holatida o‘tirib qoladigan hosilalari xavflidir.
Odamlar atmosferadan oladigan doza qiymatini aniqlash uchun o‘sha muxitdagi
radon va uning hosilasi orasidagi nisbati yoki muvozanat koeffitsienti ( F ) ma’lum
bo‘lishi kerak. Muhitdagi asosiy hajmiy aktivlikni 222
Rn va RH beradi. Shuning
uchun Rn-222 muvozanatdagi hajmiy aktivligiga ekvivalent qiymati (RMHAEQ)
uning RH hajmiy aktivligi va muvozanat koeffitsienti bilan quyidagicha
bog‘langan:
RMHAEQ = A
Rn ∙ F =0,105 A (1) + 0,516 A (2)+0,379 A (3), ( 1 . 5 )
bu yerda A
Rn – radon va RHning hajmiy aktivligi, Bk/m 3
; A
RQZ yoki A( 1), A (2), A (3)
– RaA ( 218
Po), RaB ( 214
Pb) va RaC ( 214
Po) radionuklidlarining aktivligi, Bk/m 3
; F –
muvozanat koeffitsienti.
Amalda F kattalik tajriba yo‘li, ya’ni A
RH va A
Rn qiymatlarining nisbati orqali
aniqlanadi:
F = A
RH / A
Ra =[0,105 A (1) + 0,516 A (2)+0,379 A (3)] / A
Rn ( 1 . 6 )
F qiymati yordamida, atmosferadagi ionlashtiruvchi radio-nuklidlarning
( 222
Rn va 218
P o, 214
Pb , 214
P o) zichligini aniqlash mumkin. Yer yuzasidan bir metr
balandlikda bu qiymat 0,6-0,8 atrofida ekanligi aniqlangan [ 28 , 29 ].
1 . 2 -rasmda nazariy yo‘l bilan hisoblangan muvozanat koeffitsientining tun
va kun davomida o‘zgarishi y er atmosferasi balandligi bo‘yicha keltirilgan.
1.2 - rasm. Muvozanat koeffitsientining Yer atmosferasi balandligi bo‘yicha
o‘zgarishi: а) – kechasi tinch atmosferada , ya’ni D = 0,001 m 2
/ s ва b ) – kunduzi](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_18.png)
![turbulent atmosferada , ya’ni D = 0 ,1 m 2
/s .
1 .2 -rasmdan tungi tinch atmosferada va ~5 m balandlikda F ~1 atrofida,
kunduzi 30 m balandlikda F ≤ 1 ekanligi ko‘rinib turibdi. Kunduz kuni havodagi
turbulent oqimlar 222
Rn gazining bir joyda turishiga imkon bermaydi.
1.7. Uylar havosidagi RHA miqdori
Radon gazining xonalar havosida tarkalishiga sababchi manbalarga - bino
poydevori va yer maydoni; binolarni tashkil qiluvchi qurilish materiallari
(poydevor, devorlar, ship va pardoz materiallari); yonuvchi gaz va ichimlik suvi
misol bo‘ladi. Xona atmosferasi murakkab va noturg‘un termodinamik sistemadir.
Xona havosidagi radonning yo‘nalishi diffuziya va muhit harorati hamda bosim
gradieiti hisobiga yuzaga keluvchi konveksiya oqimlariga bog‘liqdir.
1. 7 . 1 . Bino poydevori va y er maydoni – radon manbai
Ye r yuzasi, tuproq yoki materik jinslar xonalardagi RHA oshishiga sababchi
bo‘lgan asosiy manbadir. Ye rning 100 metrdagi yuza qatlamini har xil tabiiy
jinslar tashkil qilgan bo‘lib, undagi uran tarkibi ≤ 50 g/t atrofidadir. Manbalarda
hosil bo‘layotgan radon gazi yer qatlamlari orasidagi bo‘shliq va yoriqlardan o‘tib,
uy havosiga tarqaladi. Hozirgi quruqlik jinslari bir necha yuz million yillar davom
etgan erroziya va tabiat o‘zgarishi tufayli, qadimiy muzlik va suvlar egallagan
muhitdan hosil bo‘lgandir. 1.6-jadvalda Shvetsiyaning materik jinslaridagi uran va
toriyning mikdori keltirgan [30].
Agar g‘ovakli tuproq shag‘alsimon bo‘lsa, pastki qatlamda hosil bo‘lgan
radon gazi bemalol, to‘siqsiz yer yuziga ko‘tariladi. G‘ovaksiz tuproq qatlamlari
orasini yer osti suvlari egallagan yer zaxob bo‘lsa, radon gazi yuqoriga ko‘tarilishi
qiyin bo‘ladi. Radon gazining y er yuzasiga chiqishiga va tarqalishiga asosan,
joylardagi radon to‘plovchi yoriqlar va bo‘shliqlar sababchidir .](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_19.png)
![1 . 6 -jadval
Shvetsiyaning materik jinslaridagi uran va toriyning mi q dori
Materik jinslar Uran, g/t Toriy, g/t
Granit ( oddiy ) 2-10 5-20
Granit (radioaktiv) 8-40 10-90
Qum 0,5-5 1-10
Ohaktosh 0,5-2 1-2
Yonuvchi tog‘ jinsi (slanets) 1-10 2-15
Gilli y er tuproq 10-350 2-10
1 . 8. Uylardagi radon muvozanat koeffitsienti va taqsimlanishi
1.8.1. Uylardagi radon muvozanat koeffitsienti
Xonalar havosidagi RHAni o‘lchashni uch xil sinfga bo‘lshi mumkin [30]:
1. Radon gazining aktivligini o‘lchash. 2. Radon hosilalari aktivligini o‘lchash.
3. Radon va uning hosilalari aktivligini birga o‘lchash.
Amalda mutaxassislar 1- va 3-usullarni qulay deb hisoblashadi va RH
qiymatini aniqlashda muvozanat koeffitsienti ( F )dan foydalanishadi. Har xil
mamlakatlardagi binolar va xonalardagi F qiymati 0,2-0,7 atrofida bo‘lib, bu
ma’lumotlar hind olimi T. Ramachandran [29] tomonidan to‘plangan va 1.7-
jadvalda ushbu koeffitsientning o‘rtacha va uning interval qiymati keltirilgan.
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib shuni aytish mumkinki, radonning
xonalardagi muvozanat koeffitsienti Hindistonda juda katta intervalda 0,1 -1,0
o‘zgarsa, Finlyandiyada juda kam intervalda 0,3-0,6 o‘zgarar ekan. Agar F =0,1
bo‘lganda, o‘lchanyotgan muhitning 90% ini 222
Ra egallagan bo‘lib, uning
hosilalari muhitning 10% ni tashkil qiladi. Buning sababi har xil bo‘lishi mumkin.
Masalan, havo juda nam hamda ifloslangan va ionlashgan aerozollar ko‘p bo‘lsa,](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_20.png)
![ular hosil bo‘layottan radonning hosilalarini o‘ziga tortishi mumkin.
1 . 7 -jadval
Xonalar havosidagi F ning o‘rtacha va interval qiymatlari
M amlakatlar F – faktor
O‘rtacha Interval
Kanada 0,5 0,2-0,7
Finlyandiya 0,5 0,3-0,6
Shvisiya 0,4 0,1-0,8
Norvegiya 0,5 0,3-0,8
AQSH 0,5 0,3-0,8
Germaniya 0,3 0,2-0,7
Hindiston 0,5 0,1-1,0
Agar muhitdagi F –1,0 bo‘lsa, xonadonda tabiiy yoki sun’iy ventilyasiya
kuchli ishlab turganligini bildiradi, chunki, shamol oqimi RH ga ta’sir
ko‘rsatmasdan 222
Ra gazini muhitdan haydab ketayotgan bo‘ladi. Ammo ko‘p
joylarda radonning o‘rtacha muvozanat qiymati ~0,5 ga teng deb olinadi.
1. 8 .2. Radonning uylardagi taqsimlanishi
1 . 3 -rasmda Germaniyadagi har xil tipdagi binolar havosidagi radon
miqdorining taqsimlanish diagrammasi keltirilgan. Ushbu diagrammadan shahar
binolarida RHA qiymatining qanday taksimlanganini va binolardagi RHA qiymati
oshib borishi bilan radon qiymatiga mos keluvchi uylar soni ham kamayib
borishini ko‘rish mumkin.
1.3-rasmdagi diagrammaga asosan, shuni xulosa qilish mumkinki, radon
hajmiy aktivligi 25; 35; 45 va 55 Bk/m 3
bo‘lgan uylar soni tegishlicha 530; 700;
600 va 400 tadan bo‘lib, aktivligi 90-120 Bk/m 3
oraliqdagi uylar soni 30-80 tani
tashkil qiladi [30].](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_21.png)
![1.3-rasm. Germaniya xonadonlarida RHA taqsimlanishi.
1 . 8 -jadval ba’zi mamlakatlar xonadonlaridagi radonning o‘rtacha aktivlik
(RO‘A) qiymatlari berilgan. RO‘A butun regionlarda uning taqsimlanishi
to‘g‘risida to‘la ma’lumot bermaydi, ammo bu qiymatlar orqali radonning aholiga
xavf tug‘dirish darajasini aniqlash mumkin.
1 . 8 -jadval
Ba’zi mamlakatlar uylaridagi radonning o‘rtacha aktivligi
Mamlakatlar RO‘A, Bk/ m 3
Mamlakatlar RO‘A, Bk/ m 3
Belgiya 41 Italiya 25
Finlyandiya 63 Gollandiya 24
Fransiya 44 S h veysariya 60
Germaniya 40 Angliya 22
Islandiya 61 Shvetsiya 75 (KQU)*
141 (BQU)
Meksika 40 AQSH 54 [ 31 ]
* KQU – ko‘p qavatli uylar, BQU – bir qavatli uylar
Olib borilgan o‘lchashlar shuni ko‘rsatadiki, radonning eng yuqori qiymati](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_22.png)
![bir qavatli alohida qurilgan uylarda kuzatilgan. Buning sababi bunday uylarning
havo aylanish (ventilyasiya) sistemasining ishlamasligi, poydevori va shiplari
bo‘lganligidandir. Ba’zan radon tarqatuvchi manba biror xonada yoki uyning
ma’lum chekkasida joylashgan bo‘lsada, uydagi havo oqimi yoki ventilyatsiya
radon gazini boshqa xonalarga tarqatadi va uning tarqalish tezligi havo aylanish
kuchiga (yoki ventilyator quvvatiga) bog‘liqdir. Shamollatish sistemasi bor uylarda
konveksiya jarayoni doimiy, ya’ni havo oqimi o‘zi bilan radon gazini pastdan
yuqoriga olib ketadi. Xona eshigi yogashishi yoki ochilishi bilan xonadagi radon
miqdori keskin o‘zgarib ketishi mumkin. Agar tashqi muhit harorati uy harorati
bilan bir xil bo‘lib qolsa, konveksiya hodisasi tez kamayib ketadi.
Shvetsiya va boshqa mamlakatlarning ko‘p qavatli uylarida olib borilgan
o‘lchovlarga ko‘ra, RHA miqdori uylarning pastki qavatlarida yuqori bo‘lishi
aniqlandi. Radon bino poydevori egallagan y er maydonidan tarqalishi sababli,
yakka uylarning y erto‘lalarida RHA mikdori ko‘p bo‘ladi.
1 . 9 -jadvalda ayrim mamlakatlardagi uylarda kuzatilgan radonning maksimal
(maks.) va minimal (min.) hajmiy aktivligi qiymatlari (Bk/ m 3
) berilgan.
1 . 9 -jadval
Xonalarda kuzatilgan maks. va min. RHA qiymatlari, Bk/ m 3
Mamlakatlar min. maks. Mamlakatlar min. maks.
Ang l iya 40 1600 [ 32 ] AQSH 7 1200 [ 40 ]
Belgiya 100 3500 [ 33 ] Meksika 15 20 1591 [ 41 ]
296 [4 2 ]
Italiya 45 376 [ 34 ] Argentina 4 286 [4 2 ]
Iordaniya 87 1532 [ 35 ] Braziliya 7 310 [4 2 ]
SHvetsiya 22 20000 [ 3 6] Ekvador 36 226 [4 2 ]
O‘zbekiston 40 1600 [ 3 7] Peru 19 51 [4 2 ]
Sloveniya 20 4000 [1 5 , 3 8] Venesuela - 346 [4 2 ]
Hindiston 156 635 [ 39 ] Rossiya 67 160 [ 28 , 43 ]
1 . 9 -jadvaldan xonalardagi radon miqdori juda katta intervalda o‘zgarishini](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_23.png)
![ko‘rish mumkin. Masalan, Shvetsiya, Sloveniya va Belgiyadagi uylardagi RHA
o‘zgarishi mos ravishda 22-20000, 20-4000 va 100-5500 Bk/m 3
tashkil qilgan.
Argentina, Braziliya, Ekvador, Meksika, Peru va Venesuela mamlakatlari
birgalikda (kollaboratsiya) [42] olib borilgan RHA o‘lchovlarida 70% QJID
detektorlaridan foydalanishgan. 1.9-jadvalga ko‘ra, Lotin Amerikasi
xonadonlaridagi RO‘A qiymati 32-87 Bk/m 3
ni tashkil qilgan bo‘lsa, eng kichik va
katta qiymatlari 4 Bk/m 3
va 310 Bk/m 3
bo‘lgan. Eng yuqori RHA qiymati
Sloveniya uylari va maktablarida kuzatilgan – 5600 ± 133 Bk/m 3
[38, 44].
Iordaniya olimlari radon variatsiyasi fasllar o‘zgarishiga bog‘liqligini
aniqlashgan. Masalan, qish va kuzda xonalardagi RHA mos ravishda 1532 Bk/m 3
va 87,3 Bk/m 3
tashkil qilgan, tuproqda esa, bahor va qishda RHA mos holda
200 Bk/m 3
va 37800 Bk/m 3
bo‘lgan [35]. Tajribalarda C R-39 detekgorlaridan va
RM3 radon o‘lchash asbobidan foydalanishgan.
Rossiyaning Tomsk shahrida, bir va ko‘p qavatli uylardagi RHA [88] ni
o‘lchash ishlarida CR-39 va Si-detektorli PAA-03 asbobidan foydalanilgan.
Tajribalar paytida binolar qurilshi materiallariga qarab to‘rt tipga bo‘lingan va
ulardagi RHA qiymati quyidagicha bo‘lgan: yog‘och taxtadan – 117-160 Bk/m 3
,
shlakoblokdan – 111 Bk/m 3
, g‘ishtdan – 68 Bk/m 3
va beton plitadan – 67 Bk/m 3
.
Bundan ko‘rinadiki, xonadonlardagi RHAning maksimal va minimal
qiymatga ega bo‘lishi kun va yil fasllariga ham bog‘liq. Masalan, qishda R HA ning
oshishi, yozda esa uning kamayishi kuzatilgan. Radon akgivligi kechki va ertalabki
vaqtlarda doimo kunduzgidan ko‘p [35, 38] bo‘ladi. Radon radioaktiv gaz bo‘lgani
uchun uning binolar ichidagi miqdori havo aylanishiga uzviy bog‘liq. Havo
aylanish tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan uylarda radon variatsiyasi tashqi
atmosferaga mos holda o‘zgarishi ko‘p tajribalarda tasdiqlangan [28, 35, 42].
1.9 . Radonning eksxalyasiya tezligi va uni aniqlash usullari](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_24.png)
![1.9.1 Radonning eksxalyasiya tezligi
Bizni o‘rab turgan muhit har xil tabiiy, kosmogen (koinot nurlari) va
texnogen (atom texnologiyasi bilan bog‘liq nurlanish) ko‘rinishdagi
ionlashtiruvchi nurlanishlar girdobida joylashgan.
Qurilish materiallari, devorlar va yer yuzalaridan tarqalayotgan radon oqimi
intensivligi yoki eksxalyasiya tezligi qiymatini aniqlash-radonning xavfli
manbalarini, uning chegara qiymatini va dozasini baholashda muhim bo‘lgan fizik
kattalik hisoblanadi. Amerika olimlari Nazarov va Nerolarning(W.W.Nazaroff and
A.V.Nero) [45] ta’kidlashicha, xona devorlari beradigan qo‘shimcha radon
aktivligi quyidagiga tengdir:
A
Rn = ES / V λ
ν (1.7)
bu yerda A
Rn – radon hajmiy aktivligi, Bk/m 3
; E – radon eksxalyasiya tezligi,
Bk/m 2
∙st (st – soat); S – devor yuzasi, m 2
; V – xona hajmi, m 3
; λ
ν – xonadagi
havoning almashish tezligi (HAT), st−1 .
Har qanday materialning birlik yuzasi (1 m 2
)dan vaqt birligi (1/st) ichida
tarqalayotgan radon oqimi radonning eksxalyasiya tezligi deyiladi va quyidagi
birlikda beriladi: Bk/m 3
st yoki mBk/m 2
sek (1 mBk/m 2
sek = 3,6 Bk/m 2
st).
Ba’zan o‘lchanadigan materialning shakli va hajmiga qarab, quyidagi birliklar
Bk/st yoki Bk/kg∙st ham [ 46 , 47 , 48 ] ishlatiladi.
1. 10. Xonadagi RHA miqdorini nazariy hisoblash
Xonadagi radon gazining hajmiy aktivligi, atrof-muhitdagi manbalarga,
ya’ni bino ko‘lamiga, havo almashish tezligiga, geografik va iqlimiy faktorlarga
bog‘liq bo‘lgan juda o‘zgaruvchan kattalikdir.
Agar xonadagi radonning asosiy manbalardan chiqish tezligini va havo
almashish tezligini vakqt bo‘yicha o‘zgarmas deb faraz qilsak, shu xonadagi
RHAni quyidagi formuladan aniqlasa bo‘ladi [28]:](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_25.png)
![hisobga olish juda qiyin kechadigan jarayon bo‘lib, amalda haqiqiy radon aktivligi
qiymatidan katta farq qilishi qayd qilingan.
1 . 11 . Uy materiallari va poydevorining RETni hisoblash
1 . 11. 1. Uy materiallarining RETn i h isoblash
Qurilish materiallari yuzasining radon eksxalyasiya tezligi ashyoning
zichligi, g‘ovakligi, emanatsiya va diffuziya koeffitsientlariga bog‘liq. Agar
material g‘ovaklarida radon uchun konveksion ko‘chish bo‘lmaganda va materialni
bir o‘lchamli turg‘un diffuzion sistema deb tasavvur qilinsa, radon oqimi
kattaligini ushbu tenglamadan aniqlasa bo‘ladi [28]:
E
qm = A
Ra d√ λ
Rn D
eff
ρ tanh (h √ λ
Rn ρ
D
eff ¿
(1.13 )
bu yerda E
qm – RET, Bk/m 2
∙sek; A
Ra – radiyning solishtirma aktivligi, Bk/kg; d –
qurilish materiali zichligi, kg/m 3
; D
eff – radonning effektiv diffuziya koeffitsienti,
m/sek 2
; ρ – materialning g‘ovakligi, nis. b.; h – material qalinligi, m; λ
Rn –
radonning yemirilish doimiysi, sek -1
.
1.10 -jadvalda ( 1 . 13 ) tenglama bo‘yicha hisoblangan turli qurilish
materiallari yuzasidan chiqayotgan radon oqimining nazariy qiymatlari berilgan.
1.10 -jadvalidan ko‘rinadiki, g‘isht va beton yuzalarining RET qiymati bir-
biridan ko‘p farq qilmas ekan. Biroq, keramzit beton yuzasidan chiqayotgan radon
oqimi g‘isht va betondan ikki marta kichik bo‘ladi.
1.10-jadvalidagi RET kiymatlarini Tomsk (Rossiya) shahridagi arxitektura
qurilish ilmiy loyiha instituti xodimlari hisoblashgan [28].
1.10 -jadval](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_27.png)
![Materiallar yuzasidan chiqayotgan radonning eksxalyasiya tezligi (Eqm) [ 28 ]
Quril i sh materiali h , m d,
kg/m 3 r,
nis.b D
eff , mg/sek e,
% A
Ra ,
Bk/kg E
KM ,
Bk / m 2
∙sek
Shag‘al beton 0,17 2350 0,25 8∙ 10 -8
9,5 1,65 1,3∙ 10 -3
Qum beton 0,17 2350 0,25 8∙10 - 8
9,5 1,87 1,5∙10 -3
Keramzit BT 0,04 2350 0,25 8∙ 10 - 8
11 3,19 6,3∙ 10 -4
S h lak 0,3 2000 0,05 2∙ 10 -7
0,9 0,83 1,0∙ 10 -3
Qizil g‘isht 0,33 2000 0,05 2∙ 10 -7
4,1 1,48 2,0∙ 10 -3
Qumli g‘isht 0,33 2000 0,05 2∙ 10 -7
10 4,1 5,7∙ 10 -3
Qumssement 0,03 2000 0,4 2∙ 10 -7
0,2 4,2 5,3∙ 10 -4
1 . 1 2. Bino poydevorining RETni hisoblash
Bino poydevori beradigan RETni nazariy jihatdan hisoblash juda qiyin va
ba’zan amalda mumkin emas, deb hisoblashadi. Sababi, radon oqimiga ta’sir
ko‘rsatuvchi tashqi va ichki parametrlarning hammasini hisobga olish juda
murakkab masaladir. Ammo masalaga bir tomonlama yondashgan holda va
poydevordan chiqayotgan radon zichligini aniqlashda diffuzion sizib kirish
modelini (DSKM) ko‘rsatish mumkin. Ayrim tadqiqotchilarning xulosalariga
ko‘ra, xonalardagi radon aktivligining yuqori bo‘lishiga kotlovan yoki yerto‘la
asosiy sabab bo‘ladi. Chunki yerto‘ladagi havo bosimi bilan tashqi atmosfera
bosimi orasida farq qancha katta bo‘lsa, tuproqdan chiqayotgan va poydevor
bo‘shliqlari orqali sizib kirayotgan radon oqimi tezligi shuncha yuqori bo‘ladi.
DSKM modeli yordamida hisoblashda [28] ish mualliflari masalaga ikki taraflama
yondashishdi, birinchi holda faqat kotlovan, ikkinchi holda esa, kotlovan+bino
bo‘lgan vaziyatlar uchun. Radon chiqishini DSKM modeli bo‘yicha aniqlashda,
kotlovan – a , va kotlovan+bino – b . bo‘lgan vaziyatlar sxemasi 1.4-rasmda
berilgan.](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_28.png)
![etadi. Masalan, birinchidan, gazlarning o‘tkazuvchanlik xususiyati o‘zgaradi;
ikkinchidan, «atmosfera-tuproq» va «tuproq-bino» havo sistemasi bo‘yicha bosim
o‘zgarishi, bino poydevoridan 10 m tuproq chuqurligigacha va uning atrofiga
bo‘lgan bosim kuchayadi; uchinchidan radonning sizish tezligi ikki vaziyat uchun
har hil kechadi. «Tuproq-bino» sistemasida vujudga keladigan bosim va harorat
gradientlari yil davo-mida o‘zgarmaydi. Ammo «atmosfera-tuproq» sistemasidagi
bosim va harorat gradientlari o‘zgarishi ob-havoga bog‘liq.
Bundan shunday xulosa qilish mumkinki. ikki vaziyatdagi poydevorlarning
radon oqimi kattaligi bir-biridan juda farq qilar ekan. Aniq ma’lumot olish uchun
bino ko‘tarilgandan keyin poydevorning RET qiymatini tajriba yo‘li bilan o‘lchash
yoki tuproqning ma’lum parametrlari bo‘yicha nazariy hisoblash zarur [28].
Nazariy hisoblarda eng qiyin parametlarning biri radonning konvektiv oqim
tezligi. Bu parametr ko‘proq binoning konstruktiv xususiyatlariga, ya’ni poydevor
sifatiga, birinchi qavat xonalari tagidagi yerto‘lalarga va ob-havo sharoitlariga
bog‘liqdir.
1 . 1 3. Radon va uning hosilalarining o‘tish masofalari
1 . 1 3.1. Radon va toronning o‘tish masofalari
Eshik va deraza romlari qarama-qarshi bo‘lgan xonada 222
Rn va 220
Rn
ko‘chish masofasini Eyler differensial tenglamasi yordamida ifodalash mumkin
[ 69 ]:dAi
dt =∇((Dm+Dmur )∇ Ai)−∇ ⃗uAi+ Ei
∆xk
t−¿
(1.23)
bu yerda A
i – gradionuklidning HA, Bk/m 3
; D
m – molekulyar diffuziya
koeffitsienti, m 2
/s;
Dmur – turbulent diffuziya koeffitsienti, m 2
/sek; u – HAT vektori,
m/s; E
i – i materialning RET, Bk/m 2
∙s;
xk – koordinata o‘qlari ; t – vaqt, s; λ^¿¿ –
xonadagi HAT, s -1
;
λi – i radionuklidning yemirilish doimiysi , s -1
.
Xona devoridan 3-14 sm uzoqliqdagi masofada 220
Rn va uning hosilalari](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_31.png)
![bo‘lishi mumkin.
1 . 14 . Radon hosilalarining o‘tish masofalari
Radon va toronning hosilalari metall atomlaridir. Lekin ular havoda erkin
atomlar holatida uzoq vaqt bo‘lolmaydi. Havodagi aerozollar (chang, tutun, tuman
va boshqa gaz zarralari) bilan to‘qnash kelgan radioaktiv atomlar har xil
o‘lchamdagi erkin klasterlar yoki musbat zaryadli va neytral atomlar bilan
bog‘langan ionlar hosil qilishi mumkin. Radon hosilalarining o‘lchami va zaryadi
molekulyar diffuziya koeffitsienti va cho‘kish tezligi qiymatiga ta’sir qiladi.
Shuning uchun hosila radionuklidlarning xona havosida ko‘chishini ikkita
tenglama bilan ifodalashga to‘g‘ri keladi. Birinchi tenglama erkin holatdagi RH
uchun bo‘lsa, ikkinchisi bog‘langan RH uchundir. Bog‘langan xosilalar, agar α-
nurlanuvchi bo‘lsa, tepki energiyasi hisobiga aerozolni tashlab chiqishi mumkin.
Masalan, 214
Ro radionuklidining desorbsiya koeffitsienti tajribadan 0,83 ga teng
deb topilgan [ 49 ].
Quyidagi tenglamalar radon va toron hosilalarining erkin ( 1 . 24 ) va
bog‘langan ( 1 . 25 ) holatlardagi ko‘chish masofalarini ifodalaydi:
d A
i E X
dt = ∇(( D
m + D
m ur ) ∇ A
i E X )
− ∇ ⃗ u A
i E X
+ λ
i A
i − 1 E X
+ ¿
+ri−1Ai−1EX−¿
( 1 . 24 )
d A
i B X
dt = ∇
(( D
m + D
m ur ) ∇ A
i E X )
− ∇ ⃗ u A
i B X
+ ¿
+νAi−1EX−¿
( 1 . 25 )
bu y erda
λCHT – cho‘kish tezligi, s -1
; ν – erkin RH ning aerozollarga bog‘lanish
tezligi, s -1
;
ri – RH ning desorbsiya koeffitsienti, nis. b; i = 2-5 222
Rn ( 214 ,218
P o, 214
Pb ,
214
Bi ) va i =7- 11 220
Rn ( 2 12, 216
P o, 212
Pb , 212
Bi , 208
T l ) uchun.
Bir o‘lchamli sistemada, ushbu tenglamalarni yechishning boshlang‘ich va
oxirgi shartlaridan biri t= 0 bo‘lganda A
i EX , BX
=0 va
dAiEX ,BX
dz =0 bo‘lishi, bu yerda
radon va toron o‘tish masofalarini ham hisobga olish kerak [50].
Isitish sistemasi mavjud bo‘lgan xonalarda, havo aylanishi tezlashadi,](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_32.png)
![o‘zining hosilalari bilan to‘la muvozanatda bo‘lganda gaz kamerasida 2,07-10 -3
Amper to‘yinish toki hosil qiladi [ 51 ]. Bu sinfga kiruvchi IK radiometrlardan eng
ishonchlisi «A1pha-GUARD PQ2000M» (Germaniya) radon o‘lchagichidir
[ 52 , 53 ].
2 .1-rasmda, A1pha-GUARD qo‘l radiometrining umumiy ko‘rinishi
berilgan.
2 .1-rasm. A1p h a GUARD qo‘l radiometri.
A1pha-GUARD radiometri havodagi radon-222 hajmiy aktivligini (Bk/m 3
)
ikki rejimda o‘lchaydi: passiv rejim – namuna havo o‘z oqimi bilan IK da yig‘iladi,
aktiv rejimda esa namuna havo nasos yordamida IK ichiga haydaladi. IK plastik
himoya ekrani ichiga joylashgan yupqa quvursimon toza po‘latdan yasalgan bo‘lib,
po‘lat quvurning, ya’ni kameraning ikki tomoniga plastik material yopilib, uning
bir tomonidagi teflon izolyatorga markaziy elektrod mahkamlangan, ikkinchi
tomoniga – ya’ni havo kiruvchi teshigiga, faqat 222
Rn atomlarini o‘tkazuvchi filtr
qo‘yilgan.
IK ning hajmi 0,56-0,62 l itr bo‘ ladi . Asbobdagi asosiy elektron bloklar:
muhit parametrlarini o‘lchash bloki (temperatura, namlik, bosim), birlamchi
kuchaytirgich, protsessor, suyuq kristalli displey. Havodagi RHAni o‘lchash](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_35.png)
![diapazoni 10-2∙10 6
Bk/m 3
bo‘lib, o‘lchash xatoligi ±30%, radon aktivligi 20 Bk/m 3
bo‘lganda sezgirligi 1 imp/min , foni ≤ 1 Bk/m 3
ni tashkil qiladi. Radonometrning
avtonom akkumulyator bilan uzluksiz ish vaqti 10 kun, agar radonometr 10 va 60
minut ishlaganda, ma’lumotlarni xotirada saqlash vaqti 20 va 120 kun. Havo
nasosi uzluksiz yoki davriy ishlaganda radonomerning kamerasiga 0,03 -1 l/min
hajm atrofidagi havoni haydashi mumkin. Asbobga shisha tolali sizib o‘tkazuvchi
(filtr element) o‘rnatilgan. Filtrning havodagi aerozollarni, toron va RH ushlab
qolib koeffitsienti 99,9% ni tashkil qiladi, u faqat havodagi 222
Rn gazlarini
o‘tkazadi.
2.2. Yarimo‘tkazgich detektorlari
Kam hajm, massa va elektr quvvati hisobiga ishlaydigan yarimo‘tkazgichli
detektorlarga (YAO‘D) asoslangan radon o‘lchagichlari ba’zi ijobiy jihatlari bilan
IK detektorlardan farq qiladi. Kremniy asosidagi YAO‘D detektorlarining afzalligi
quyidagilardir : fonning pastligi 10 -3
/sm 2
∙s, gamma va rentgen nurlari fonida ham
radon, toron hosilalari -nurlanishlarini qayd qilishi va natijani joriy vaqtda
kuzatib borish mumkinligidir. YAO‘D radon o‘lchagichlarning IK radon
o‘lchagichlardan prinsipial farqi, detektorlarning zichligidir: - yoki -zarralar gaz
kamerasida zaryad tashuvchi ionlarni hosil qilsa, YAO‘D esa zichligi bir necha
marta katta bo‘lgan zaryad tashuvchi elektron va teshiklarni hosil qiladi. Yana bir
farqi kontakt effekti, ya’ni yarim o‘tkazgichlarda elektrodlar detektor bilan kontakt
hosil qilgan joydan zaryadlar chiqishi va qaytish effekti mavjuddir. Alfa-
nurlanishni qayd qilish uchun maxsus texnologiya yordamida kremniy
kristallaridan getero‘tkazuvchan sirt-barer p - n detektorlari tayyorlanadi [ 5 4].
Hozirgi paytda sirt-barerli Si kristallaridan, yuzasi 100 sm 2
, E
α =5-8 MeV bo‘lgan,∆Eα
=20-30 keV atrofidagi energiyani ajratadigan, xona haroratida ishlaydigan
detektorlarni olish keng yo‘lga qo‘yilgan
Radon HA o‘lchaydigan YAO‘D asosan, radon hosilalarini aspiratsion yoki
elektrostatik usul bilan qayd qilishga mo‘ljallangan. Birinchi holda, o‘lchanadigan](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_36.png)
![havo hajmi majburiy tarzda aerozol filtrlardan o‘tkazilib, unda so‘riladi. Ma’lum
vaqtdan keyin filtrlarda yig‘ilgan α
- yoki β
- aktivlik Si detektori yordamida
o‘lchanadi. Ikkinchi metod elektrostatik (kuchlanish) maydon yordamida musbat
zaryadlangan toron va radon hosilasini ( 216,218
Po) Si detektor yuzasiga o‘tqizgandan
keyin, ularning α -zarralari energiya bo‘yicha qayd qilinadi.
2. 3 . Radonni aspiratsion usul yordamida o‘lchash
Aspiratsion usul radon hosilalarini suzgich (filtr) materialida ushlanib yoki
o‘tirib qolishiga va ularning
α va β
-zarralarini YAO‘D bilan qayd qilishga
asoslangan. O‘lchanadigan havoning katеa hajmi filtrdan o‘tkaziladi, natijada toron
va radon gazlarining metal hosilalari filtrda ushlanib qoladi. Aspiratsion usulda
quyidagi shartli operatsiyalar bajariladi: namuna havodagi aerozol zarralari va
radon hosilalari ishchi filtrda ushlab qolinadi va ularning
α - va β
-zarralari maxsus
ishlab chiqilgan reglament asosida sirt-barer detektori yordamida qayd qilinadi [55,
56].
Rn-222 HA aniqlashda, radon hosilalarining ( 218
P o, 214
P b, 214
B i) yarim
yashash davri α
va β
-zarralarning energiyalari va amplitudasi bo‘yicha ajratuvchi
diskriminator-protsessorlarda bajariladi. 222
Rn ning ekvivalent hajmiy aktivligini
aniqlash uchun Kuznets metodi bo‘yicha o‘lchash vaqti 5-10 min [55] olinsa,
Tomas-Terentev metodi bo‘yicha aktivlik uch marta o‘lchanib [56] quyidagi
formuladan topiladi:
A
RM HAEQ =A
Rn ∙F= 0,105 A (1)+0,516 A (6)+0,379 A (3), ( 2 .1)
bu erda: A (1), A (2) va A (3) mos holda 218
P o, 214
Pb va 214
Bi hajmiy aktivligi, Bk/m 3
;
F – muvozanat koeffitsienti, radon va uning RH aktivligi nisbati bilan aniqlanadi
(asosan F <1); A
Rn ∙ F – Rn -222 hosilalariga ekvivalent qiymat yoki “ yashirin
energiyasi ” .
Bu y erda A (1 ), A (2) va A (3) kattaliklarini aniqlashda o‘lchash vaqti va ular
orasidagi intervallarni hisobga oluvchi tenglamadan foydalaniladi. A
RM HAEQ hajmiy
aktivlik – Bk/m 3
“ yashirin energiya ” birligida – MeV/l itr ifodalash uchun uning](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_37.png)
![qiymatini 34,6 ga ko‘paytirish kerak. Agar «yashirin energiya»ni (Mev/l) RIJQ
(J/m 3
) birligida ifodalash uchun quyidagi ifodadan foydalaniladi:
1 RIJQ = 1,3∙10 5
MeV/l = 20,8∙10 –6
J/m 3
(2.2)
Amaldagi tajribalarda filtrlarning o‘lchash vaqtini o‘n marta va undan ham
ko‘proq kamaytirishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun filtrlardan o‘tuvchi havo
tezligini bir necha marta ko‘paytirish kerak. Zamonaviy filtrlar juda sifatli bo‘lib,
havoni o‘tkazish tezligi 200 l/min ni, aerozollarni tutish koeffitsienti 95% ni tashkil
qiladi. 218
P o va 214
Pb α
-nurlanish energiyalari mos holda 6,1 MeV va 7,7 MeV ga
teng bo‘lib, ularning energiyalari farqi 1,6 MeV ga tengdir. 218
P o va 214
Ro α -
zarralarining energiyalarida katta farq bo‘lgani uchun
α -spektrometrlar ularni oson
ajratadi. Radon hosilalari bo‘lgan 218
P o va 214
Pb radionuklidlarining umumiy
hajmiy aktivligi quyidagicha aniqlanadi [ 57 ]:
A
RZQ = AN
1 =A (N
A + N
S ) ( 2 .3)
N
A =W
η A
A / λ
A { λ
B λ
C (1 -e - λ (A) τ
) e - λ (A) τ
} (2.4)
N
C =W
η A
A / λ
A { λ
B λ
C (1-e - λ (A) τ
) e - λ (A) τ
/ ( λ
B - λ
A )( λ
C - λ
A )} +
+ { λ
A λ
C ( λ
B + ξ
1 λ
A - ξ
1 λ
B )(1 -e - λ (A) τ
) e - λ (A) τ
)/ λ
B ( λ
A - λ
B )( λ
C - λ
A )}+
+{( λ
A [( λ
A - λ
C )(ξ
C λ
C –ξ
2 λ
2 +ξ
2 λ
B )+
+ λ
A λ
C ]( 1 -e - λ (C) τ
) e - λ (C) τ
/ ( λ
A – λ
C )( λ
B - λ
C )}, (2.5)
bu yerda:
ξ
1 =A
B /A
A ; ξ
2 =A
C /A
A , ( 2 .6)
A
A , A
B va A
C – mos holda 218
Po, 214
Pb va 214
Bi ning havodagi hajmiy aktivligi,
Bk/m 3
; τ – namunani olish vaqti; t – namuna olingandan keyingi vaqt; W – havoni
haydash tezligi; η – filtrning aerozollarni tutib qolish koeffitsienti. τ, t va W –
parametrlarining qiymati algoritmik o‘lchashlar yordamida aniqlanadi. Ushbu
parametrlar ma’lum qiymatlarga ega bo‘lib, 218
Po, 214
Bi amplituda bo‘yicha
ajratilganda yuqoridagi tenglamalarning A
A va A
C nisbatan echimlari ushbu
ko‘rinishda bo‘ladi:
A
RH = AN
1 , ( 2 .7)
A
S = A K
S K
3 K
2 ( 2 .8)
A
A =A K
A ( N
1 -K
3 N
2 ) (2.9)](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_38.png)
![bu yerda A – graduirovka koeffitsienti, Bk∙min/m 3
∙imp; K
A va K
C – namunani olish
va o‘lchash paytida 218
Po va 214
Bi yemirilishlarini hisobga olish koeffitsienti; K
3 —
214
Bi amplituda bo‘yicha ajratish koeffitsienti; N
1 va N
2 – signallar amplituda
bo‘yicha ajratilmagandagi o‘lchash tezligi, imp/min.
Radon va toron hosilalarining effektiv yarim yemirilish davrlari mos holda
40 min va 10,6 soatni tashkil qiladi. Shu sababdan toron hosilalarining hajmiy
aktivligini aniqlashda filьtrlar 1-4 soat oralig‘ida (toki 214
Bi yemirilib bo‘lguncha)
o‘lchab boriladi.
2. 4 . Radonni elektrostatik maydon yordamida qayd qilish
Rn va T n hosilalarini ( 216,218
P o) elektrostatik maydon yordamida qayd qilish
asbobining kamerasi – YAO‘D, setkali elektrod va aerozol filtridan iborat. Tahlil
qilinadigan havo massasi nasos yordamida filtrdan o‘tkazilinadi va radon
kamerasida yig‘iladi. Aerozol filtrning vazifasi havo oqimidagi chan g zarralarini,
dispers fazada bo‘lgan aerozollarni va radonning hosila radionuklidlarini tutib
qolishdir. O‘lchash kamerasi silindrsimon yopiq idish bo‘lib, uning bir tomoniga
sirt barerli Si detektori, uning qarshi tomon teshigiga esa aerozol filtr qo‘yilgan.
Kameraning ichki devori bo‘ylab to‘rli elektrod simlar tortilgan bo‘lib, to‘rga
musbat potensial (elektr kuchlanishi) beriladi. Natijada 220
Th va 222
Rn
yemirilishidan hosil bo‘lgan 216,218
P o atomlarining 88% i musbat zaryadga, qolgan
12% i neytral zaryadga ega bo‘lib qoladi. Kameradagi elektr maydon
kuchlanganligi 200 V/sm bo‘lib, detektor yuzasining 216,218
Po ionlarini yig‘ish
effektivligi ≥90% [58] ga teng bo‘ladi.
PAA-01M-03 radon o‘lchagichi yuqoridagidek, ya’ni 216,218
Po ionlarini qayd
qilish prinsipga asoslangan bo‘lib [59], uning umumiy ko‘rinishi 2.2-rasmda
berilgan.
Radon o‘lchagichi xonalar havosidagi, tuproq va suv tarkibidagi radonning
hajmiy aktivligini o‘lchashdan tashqari, yer va boshqa materiallar yuzasidan
chiqayotgan radon oqimi tezligini aniqlashga mo‘ljallangan.](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_39.png)
![usulning sezgirligi va effektivligi juda yuqoridir. α-zarralarni energiya bo‘yicha
ajratish qobiliyatining pastligi va yacheyka devorining hosila radionuklidlar
o‘tirishi bilan ifloslanib qolishini uning nuqsoni deyish mumkin.
Birinchi ssintillyasion kamera Lukas yacheykasi bo‘lib [60] – vakuumli
shisha kolbaning ichki yuzasi ssintillyasion material bilan qoplanib, uning optik
shaffof yuzasiga FEK ulangan. Radon gazi Lukas yacheykasiga vakuum asbobi
yordamida so‘riladi.
Sloveniyada ishlab chiqilgan RRM-145 portativ radon monitorining [61]
ishlash prinsipi yuqoridagadek bo‘lib, uning tashqi ko‘rinishi 5.4-rasmda
keltirilgan.
2 .4-rasm. RKM-145 ssintillyasion radon monitorining tashqi ko‘rinishi.
Monitor ikki qismdan: diametri = 11 sm, ba l andligi h = 42 sm o‘lchamli
silindrsimon himoya qoplama (SHQ) va boshqarish panelidan iborat. Ular hajmi
45 35 15 sm 3
li keysga (jomadonga) o‘rnatilgan. Qoplama ichiga ssintillyasion
yacheyka, FEK, kuchlanish manbai va impulslarni kuchaytirgich bloki
joylashtirilgan. O‘lchash vaqtida SHQ vertikal holda o‘rnatiladi. Xonadagi radon
miqdorini aniqlash uchun yacheyka ichiga xona havosi haydaladi va uch soatdan
keyin yacheyka FEK ustiga o‘rnatilib, himoya qopqog‘i yopiladi (qopqoqsiz radon](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_42.png)
![monitori ishlamaydi). Monitorning ikkinchi qismi – boshqarish paneli,
akkumulyator, elektr kuchlanish manbai, klaviatura va displeydan iborat. Monitor
ishlashi uchun klaviatura orqali tegishli raqamlar kiritiladi va buyruq beriladi
Asbobning o‘lchash kengligi 20∙10 5
Bk/m 3
bo‘lib, o‘lchash xatoligi ±40% ni
tashkil qiladi.
2 . 6 . Gamma spektrlar bo‘yicha radonni aniqlash
Havodagi yoki suvdagi radon miqsorini aniqlash uchun uning hosilalarining
gamma spektrlaridan olingan natijalaridan foy-dalaniladi. Ma’lumki, 222
Rn dan
hosil bo‘lgan hosilalar 214
Pb va 214
Bi mos holda 295,21; 351,92 keV va 609,31;
1120,28 keV energiyali gamma-kvantlarni tarqatadi. Radon gazi ko‘mir yoki
silikagel sorbentlariga yaxshi so‘riladi. Amaliyotda asosan, ko‘mir tabletkalari
qo‘llaniladi, chunki ko‘mir sorbentining radonni yutish koeffitsienti ≤100%. U
300° C gacha qizdirilsa, u radon gazidan to‘liq xalos bo‘ladi [ 62 ]. Namuna havo
ko‘mirga majburiy yoki tabiiy diffuziya yo‘li bilan so‘rilib, uch soatdan keyin
uning aktivligi NaI( Tl ) monokristal l detektorida o‘lchanadi. NaI(Tl) detektorining
gamma nurlarni qayd qilish effektivligi juda yuqori bo‘lgani bilan, 100 keV –
10 MeV diapazondagi γ-kvantlarni energiyalari bo‘yicha ajratish qobiliyati juda
kichik.
Hozirda radon miqdorini aniqlash uchun γ-spektlarni yuqori aniqlikda ajratib
beruvchi, o‘ta toza germaniy (HPGe) detektorlari qo‘llanilmoqda [63]. Masalan,
Sanberra Industries USA firmasi mahsuloti bo‘lgan HPGe detektorining 1332 keV
γ-liniyasi bo‘yicha ajratish aniqligi 1,8 keV va uning qayd qilish effektivligi
121 keV uchun 13%, 1173 keV uchun 1,8% ni tashkil qiladi [64, 65].
Budapesht shahridaga (Vengriya) mineral suvlar tarkibidagi radiy va radon
miqdori gamma-spektrometriya metodi yordamida aniqlangan [ 66 ]. Tajriba ishlari
uchun 5-10 litr namuna suvi olingan. Suvda Ba(Ra)SO
4 holidagi radiyning tuzli
cho‘kmasini hosil qilish uchun, unga bariy sulfat qo‘shilgan. Radiyning bariy
sulfatda sorbsiya koeffitsienti 90%. Idishdagi suyuqlik sekin-asta bug‘lantirib 1,9-](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_43.png)
![- ssintillyatsion;
- yarim o‘tkazgichli (shuningdek, radonning yemirilishidan hosil bo‘lgan
zararli elementlarni elektrostatik cho‘ktirish bilan birgalikda);
- ionizatsion (ionizatsion kameralar, gaz razryadli sanagich lar, elektret
detektorlar);
- trekli, -zarralar treklarini qattiq jismli detektorlarda qayd qilish bilan;
- gamma-spektrometrik usulda, ya’ni ssintillyatsion, odatda NaI(Tl) yoki
germaniyli yarim o‘tkazgichli detektorlardan foydalanib;
- radiometrik, gamma- yoki beta-radiometrlar, suyuq ssin tillyator asosidagi
alfa-, beta-sanagichlardan foydalanib.
Bitta o‘lchashni (namunani olish davomliligi, yig‘ish bilan birga) davomliligi
bo‘yicha radonning hajmiy aktivligi (PHA) va radonning oqim zichligi
(ROZ) larining o‘lchash usullarini quyidagilarga bo‘lish mumkin:
- integral (bitta o‘lchash davomliligi bir necha kunlardan oylargacha),
masalan, trekli detektorlardan foydalanib;
- kvaziintegral (bir kundan bir necha kungacha), masalan, elektret
detektorlardan foydalanib, dinamik usul, ko‘mir adsorberlardan foydalanishga
asoslangan statik usul;
- oniy (ekspress) (o‘nlab minutdan bir necha soatlargacha), masalan,
ssintillyatsion, yarim o‘tkazgichli detektorlar, ionizat sion kamera, gaz razryadli
sanagichlardan foydalanishga asos langan statik usul; radonni yig‘uvchi kamera
ichidagi aktivlash gan ko‘mirda yig‘ishga asoslangan statik usul.
Radonning oqim zichligini o‘lchashda yaratilgan barcha usullarni, ular
natijalarining qo‘llanilish maqsadiga bog‘liq holda sinflarga bo‘lish mumkin:
- radioekologiya, qurilish, geoekologiyada hududning radon bo‘yicha
xavfsizligini baholash maqsadida bir karrali o‘lchash lar uchun;
- monitoring, ilmiy tadqiqotlar maqsadida davomli (uzluksiz) o‘lchashlar
uchun [67].](/data/documents/17cc37c9-d4aa-4fc8-abb8-7947725d2fc5/page_46.png)
JIZZAX VILOYATINING BAXMAL TUMANIDA AHOLI YASHAYDIGAN BINO INSHOOTLARINING RADIOAKTIV RADON (Rn-222) GAZINING VAQT VARIASIYASI M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………….……….…………………….3 I- BOB. RADON VA U NING XOSSALARI …………………….............7 1.1. Radon izotoplari …………………………………………………………7 1. 2 . Tuproqning o‘tkazuvchanligi, g‘ovakligi va radon emanatsiyasi ……….7 1. 2 .1. Tuproqning o‘tkazuvchanligi ……………………………………… 9 1. 2 .2. Tuproqning g‘ovakligi ……………………………………………….10 1. 2 .3. Radon emanatsiyasi ………………………………………………….10 1. 2 . 4 . Radonning tuproqdagi miqdori ……………………………………..11 1.3. Radonning tuproq chuqurligi bo‘yicha taqsimlanishi………………….13 1.4. Tabiiy buhronlar va radon variatsiyasi………………………………… 14 1. 5. Radonning hajmiy aktivligi …………………………………………….15 1. 6. Atmosferadagi RHA miqdori …………………………………………..15 1. 7 . Uylar havosidagi RHA mi q dori ………………………………………..18 1. 7 . 1 . Bino poydevori va y er maydoni – radon manbai ……………………18 1. 8 . Uylardagi radon muvozanat koeffitsienti va taqsimlanishi ……………..19 1. 8 .1. Uylardagi radon muvozanat koeffitsienti …………………………….19 1. 8 .2. Radonning uylardagi taqsimlanishi ………………………………….20 1 . 9 . Radonning eksxalya t siya tezligi va uni aniqlash usullari ……………….24 1.9.1. Radonning eksxalya t siya tezligi ……………………………………....24 1. 10. Xonadagi RHA mi q dorini nazariy hisoblash ………………………….25 1 . 11 . Uy materiallari va poydevorining RETni hisoblash …………………..26 1. 11.1. Uy materiallarining RETn i h isoblash ………………………………26 1.1 2. Bino poydevorining RETni hisoblash ………………………………….27 1 . 1 3. Radon va uning hosilalarining o‘tish masofalari ……………………….31 1 . 1 3.1. Radon va toronning o‘tish masofalari ………………………………..31 1 . 14 . Rado n hosilalarining o‘tish masofalari …………………………………31
II-BOB. RADON VA UNING HOSILALARINI O‘LCHASH ASBOBLARI VA USULLARI ……………………………………………..33 2 .1. Ionlashtiruvchi kameralar ………………………………………………..33 2 .2.Yarimo‘tkazgich detektorlari …………………………………………….35 2. 3. Radonni aspiratsion usul yordamida o‘lchash ……………………………36 2. 4 . Radonni elektrostatik maydon yordamida qayd qilish …………………..38 2. 5. Ssintillyasion usul ………………………………………………………..41 2 . 6 . Gamma spektrlar bo‘yicha radonni aniqlash …………………………….43 I II-BOB. TAJRIBADA OLINGAN NATIJALAR TAHLILI ……………45 3.1.Qurilma va o‘lchash sharoitlariga qo‘yiladigan talablar ………………..45 3.2.Havo namunalarini olish.Namunalar -spektrlarini o‘lchash……………47 3.3. Urgut tumanining Mergancha qishlog‘ida olingan o‘lchash natijalari…..49 3.3. Baxmal tumanining O‘smat shaharchasida olingan o‘lchash natijalari…51 XULOSA …………………………………………………………………….54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
QISQARTMA SO‘ZLAR RHA – radonning hajmiy aktivligi HAT – havo almashish tezligini RO‘A – radonning o‘rtacha aktivlik RET – radonning eksxalyatsiya tezligi DSKM – diffuzion sizib kirish modeli IK – ionlashtiruvchi kamera YAO‘D – yarimo‘tkazgichli detektorlarga RIJQ – radonning ish joyidagi qiymati FEK – fotoelektron ko‘paytirgich ROZ – radonning oqim zichligi QJID – qattiq jismli iz detektori
K I R I S H Mavzuning dolzarbligi . Aholi yashaydigan binolarning asosiy qurilish materiallarining tarkibida tabiiy va sun’iy radioaktiv elementlarning yemirilishi natijasida radioaktiv gaz radon-222 izotopi hosil bo‘ladi. Bu izotop suvda yaxshi eriydi hamda havo va suv orqali odamning ichki organizmiga tushib turli xil patologik o‘zgarishlarga olib keladi. Shu sababli hozirgi kunda radon-222 radioaktiv gazini o‘rganish dolzarbdir. Tabiiy radioaktiv izotoplarning tarqalishi turli hududlarda hududning geografik joylashuviga (tekisliklar, ishlov berilgan yerlar, tog‘li hududlar, turli rudalar qazib olinadigan konlar va boshqa) bog‘liq ravishda turlicha bo‘ladi. Shuning uchun radioaktiv izotoplar miqdori turli hudud namunalarida, hududlar orqali oqib o‘tadigan suvlarda turlicha miqdorda aniqlanadi, radioaktiv izotoplar kishilar organizmiga havo, suv, iste’mol mahsulotlari kishilar biologik zanjiri orqali o‘tadi va kishilarning organlarini ichkaridan nurlantiradigan ichki nurlanish manbai bo‘lib qoladi. Radionuklidlarning organizmda chiqarilishi, radionuklidlarning fizikaviy-kimyoviy xossalariga, yarim yemirilish davrlariga bog‘liq bo‘lib, to‘liq chiqarilmasdan organizmdagi turli organlarda (suyakda, mushaklarda, o‘pkada va boshqalarda) to‘planadi. Kishilar organizmiga o‘tgan radioaktiv izotoplarning xavfsiz deb belgilangan chegaraviy miqdoridan (PDKdan) ortib ketishi kishilarning ortiqcha nurlanish olishiga olib keladi. Ortiqcha nurlanish esa sog‘lom hujayralar atomlarini ionlashtirib, xujayralarni yemiradi, qon tarkibini o‘zgartiradi, hayot uchun xavfli bo‘lgan turli patalogik jarayonlar (saraton, nasl kasalligi, bepushtlik, teri, qon kasalliklari) kelib chiqishiga sabab bo‘lishi aniqlangan. Shuning uchun ham atrof-muhit namunalarining tarkibidagi radionuklidlar miqdorini, o‘zgarishini, migratsiyasini nazorat qilish, radionuklidlarning to‘planishini kamaytirish chora-tadbirlarini izlash kishilarning radiatsion xavfsizligini ta’minlashda tabiiy fanlar oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotlarni Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Yadro fizikasi laboratoriyasida mavjud bo‘lgan sertifikatlangan etalon radionuklidlaridan (OMASN) foydalanilgan holda NaI(Tl) kristalli ssintilyatsion gamma-spektrometr yordamida o‘tkazilishi, NaI(Tl) kristalli ssintilyatsion gamma-spektrometr ning ishlash prinsipi va tuzulishini o‘rganib chiqish, natijalarni qayta ishlash va tahlil qilish. Aholi yashaydigan bino inshootlarining radioaktiv radon (Rn-222) gazining vaqt variasiyasi o‘rganish. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Dissertatsiya mavzusini tanlash va uning dolzarbligini ko‘rsatish uchun quyida keltirilgan adabiyotlardan foydalanildi. 1. Абдусамад Васидов. Радон ва уни аниқлаш усуллари. Монография. – Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2015. – 200 б.; 2. R.Bekjonov . Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi. – Toshkent. 1995; 3. A.T.Mo‘minov, T.M.Mo‘minov, I.Xolbayev, G.Axmedova, O.B.Mamatqulov. Atrof-muhit obyektlarini gamma-spektrometriya usullari bilan tadqiq qilish. Monografiya. – Toshkent: Vneshinvestprom, 2020. – 290 b.; 4. G. Axmedova . Radioaktivlik va uning ahamiyati. Monografiya. – Toshkent: Vneshinvestprom, 2020. – 186 b.; 5. Э.М.Крисюк . Радиационньш фон поме щ ений . – М осква : Энергоатомиздат, 1989 . – 130 с. ; 6. Нормы радиационной безопасности ( НРБ -99): Гигиенические нормативы СП . М ., Центр санитарно - эпидемиологического нормиро вания , гигиенической сертификации и экспертизы Минздрава России , 1999. – 116 с .; 7. Нормы радиационной безопасности и основные санитарные правила обеспечения радиационной безопасности - ( СанПиН №0193-06, НРБ -2006 и ОСПОРБ -2006). Ташкент , 2006. – 95 с . Keltirilgan adabiyotlarda radioaktivlik, tabiiy radioaktiv izotoplar, radon va uning hosilalari, aholi yashaydigan bino inshootlarining radioaktiv radon (Rn-222) gazining vaqt variasiyasi o‘rganildi. Dissertatsiya ishining maqsadi va vazifalari: Ushbu magistrlik dissertatsiya ishini bajarishdan ko‘zlangan maqsad Jizzax viloyatining Baxmal tumanida aholi yashaydigan bino inshootlarining radioaktiv radon (Rn-222)