logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. KALSIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMINDAN IBORAT SUVLI SISTEMADA KOMPONENTLARNING O`ZARO TASIRLASHUVINI VA FAZALARNING TARKIBI TAXLILINI O’RGANISH

KALSIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMINDAN IBORAT SUVLI SISTEMADA KOMPONENTLARNING O`ZARO TASIRLASHUVINI VA FAZALARNING TARKIBI TAXLILINI O’RGANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

582.4365234375 KB
Ko'chirib olish
KALSIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMINDAN IBORAT SUVLI SISTEMADA KOMPONENTLARNING O`ZARO TASIRLASHUVINI VA FAZALARNING TARKIBI TAXLILINI O’RGANISH MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I BOB. DOLOMITDAN KALSIY VA MAGNIY TUZLARINI AJRATISH VA TUZLARNING ERUVCHANLIK DIAGRAMMALARI TAHLILI ........................................................................ 7 1.1 Kalsiy va magniy tuzlaridan kalsiy va magniyni ajratish usullari ......................................... 7 1.2 Kalsiy va magniy tuzlari asosida preparatlar olish usullari va texnologiyasi ...................... 13 1.3. Kalsiy va magniy xloratlari va xloridlarni politermik eruvchanlik sistemalar tahlili ......... 18 1.4 Adabiyotlar sharhi bo‘yicha xulosa ..................................................................................... 22 II BOB. TADQIQOT O‘TKAZISH USULLARI .......................................................................... 23 2.1 Tadqiqot ob’yektlarining xususiyatlari ................................................................................ 23 2.2 Kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari ......................................................................... 24 2.3. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar ......................................................................................... 26 III BOB. DOLOMITNI XLORID KISLOTADA PARCHALAB KALSIY XLORIDNI AJRATISH VA UNING ASOSIDA KALSIY XLORAT OLISH ................................................ 27 3.1. “Sho‘rsu” dolomiti tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlili ....................................... 27 3.2. “Sho‘rsu” dolomitining xlorid kislota bilan parchalanish tadqiqotlari ............................... 30 3.3. CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish ............................... 33 3.4 CaCl 2 ·2H 2 O – [25%NH 3 + 75%H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasi ..................... 37 3.5. Kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishda kalsiy va magniy tuzlariga monoetanolaminning ta’sirini o‘rganish ....................................................................................................................... 39 3.6. Uchunchi bob bo‘yicha xulosalar ....................................................................................... 46 XULOSA ....................................................................................................................................... 47 ADABIYOTLAR RO’YXATI ...................................................................................................... 48 1 KIRIS H Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Hozirgi kunda respublikamizda mavjud mahalliy xomashyolarni qayta ishlab, ular asosida chet-eldan olib kirilayotgan mahsulotlarni o‘rnini to‘la bosa oladigan kimyoviy preparatlarni ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi. Jumladan, respublikamizda kalsiy karbonat va magniy karbonatdan iborat xomashyolar yetarlicha bo‘lib, ularni qayta ishlab kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika sanoati uchun tadqiqotchilar muhim mahsulotlarni ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoda oxaktosh, dolomit va boshqa xomashyolarni qayta ishlab turli ko‘rinishdagi preparatlarni olish va qo‘llash bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu borada, dolomit mineralini parchalab, uning asosida kalsiy va magniy xloratlar olingan va defoliant tarkiblari ishlab chiqilgan. Dolomit tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarini ajratish va ular asosida yangi preparat turlarini olinish texnologiyasini ishlab chiqish, ularni faolligini aniqlash kimyogarlar oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Respublikamizda mahalliy xom ashyolarni qayta ishlab defoliantlar, o‘g‘itlar, fiziologik faol moddalar va boshqa turdagi kimyoviy preparatlarni olish va qishloq xo‘jaligini ushbu preparatlar bilan ta’minlash borasida muayyan natijalarga erishildi. Jumladan, natriy, kalsiy va magniy xloratlar asosida O‘zDef, Sixat, Sadaf, Morel, Super XMD, PoliDef, suyuq o‘g‘itlarning preparatlarini alohida ta’kidlash mumkin. O‘zbekiston Respublikasining “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi PF-60- sonli farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan...” muhim vazifalar belgilangan . Bu borada, mahalliy dolomit mineralini parchalab, kalsiy va magniy tuzlarini ajratish, komponentlarning o‘zaro ta’sirlashish bo‘yicha eruvchanlik sistemalarini o‘rganish, diagrammaning hosil bo‘lgan fazalarini kimyoviy va fizik- 2 kimyoviy usullarda aniqlash va olib borilgan tadqiqotlar natijasida kalsiy xlorat sintez qilishni yangi uslubini taklif etish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28-yanvardagi PF-60- sonli “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi o‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom ettirib, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish” va 2021 yil 13 fevraldagi PQ-4992-sonli “ Kimyo sanoati korxonalarini yanada isloh qilish va moliyaviy sog‘lomlashtirish, yuqori qo‘shilgan qiymatli kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida ”gi qarori hamda, mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining VII. «Kimyo texnologiyalari va nanotexnologiyalar» ustuvor yo‘nalishiga muvofiq holda bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyotlarda organik va noorganik moddalar asosida preparatlar olish bo‘yicha ishlar keng yoritilgan. O‘zbekistonda Nabiyev M.N. rahbarligida noorganik moddalar texnologiyasi ixtisosligi bo‘yicha ilmiy maktab yaratilib, S.Tuxtayev, M.K. Askarova, B.M. Beglov, B.S. Zakirov, Sh.S. Namazov, X. Kucharov, Z.Isabayev, S.M. Tajiyev va boshqa namoyandalari kimyo-texnologiya fanining rivojiga o‘zlarining o‘lkan hissalarini qo‘shgan. A.I. Imamaliyev, T.S. Zakirov, N.N. Melnikov, A.M. Prugalov, L.D. Stonov, R.S. Nazarov, Sh.J. Teshayev, F.J. Teshayev kabi yetakchi olimlar g‘o‘za defoliatsiyasi samaradorligiga turli tashqi omillar va agrotexnik tadbirlarning ta’sirini o‘rgangan va ular hozirgi vaqtga kelib soha rivojining asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Dunyoda Jayms Cost, Loston Rowe , J. Dan Smit , Ch.S. Wulyams, J.C. Suttle, F.R.H. Katterman, W.C. Hall, L.C. Brown, C.L. Rhyne, Yo Gan kabi 3 olimlar organik moddalar asosida preparatlar olish va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish bo‘yicha qator ilmiy izlanishlar olib borgan. Adabiyotlarda dolomit mineralini sulfat kislotada parchalab, gips va magniy sulfat olish (Dmitrevskiy B.A.); xlorid kislotada parchalab, olingan kalsiy, magniy xloridlarni natriy xlorat bilan konversiya qilib “Fandef” defoliantini olish (Xamraqulov Z.A.), hamda sulfat va xlorid kislota asosida kalsiy sulfat va magniy xlorid olish bo‘yicha (Dadaxodjayev A.T.) olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Olimlar tomonidan dolomit mineralini parchalab, kalsiy, magniy xloridlarni olish va ularni ajratib undan olingan kalsiy xloridni natriy xlorat bilan konversiya qilib, kalsiy xlorat sintez qilish, hamda kalsiy xlorati, oziqlantiruvchi, fiziologik faol va insektitsidlar asosida yangi defoliantlar olish texnologiyasini yaratish bo‘yicha hozirga qadar ilmiy tadqiqotlar olib borilmagan. Ushbu dissertatsiya ishi kalsiy xlorat asosida kompleks defoliant turini mahalliy xomashyo dolomitdan olishga va ularni paxtachilikda qo‘llab, hosildorlikni oshiruvchi preparatlarni yaratishga imkon beradi. Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilayotgan ilmiy tadqiqot muassasasining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi Umumiy va noorganik kimyo institutining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining PZ- 20170926386 “Mahalliy xom ashyo asosida kompleks ta’sir etuvchi, samaradorli defoliant sintezi va olinish texnologiyasini ilmiy asoslarini ishlab chiqish” mavzudagi loyiha doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi mahalliy xom ashyo dolomitdan magniy va kalsiy tuzlarini ajratishda, kalsiy xlorid, ammiak, monoetanolamin sistemalarini o‘rganish va fazalarning tarkibini taxlil qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, kalsiy xloridni ajratish usulini ishlab chiqish; CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish va taxlil qilish; 4 CaCl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasini keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganish; Eruvchanlik diagrammalarida hosil bo‘lgan fazalarning tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida aniqlash; [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] eritmasini monoetanolamin bilan ta’sirlashuvini, tushadigan cho‘kmaning miqdoriga, eritmaning tarkibiga va pH muhitiga bog‘lab o‘rganish; kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratib olishda, monoetanolaminni ammiak bilan aralashma miqdorini magniy tuzini mol miqdoriga bog‘lab o‘rganish. Tadqiqotning ob’yekti kalsiy xlorid, monoetanolamin, ammiakli suv, xlorid kislota. Tadqiqotning predmeti respublikamizda mavjud bo‘lgan dolomit mineralini kislotada parchalash, kalsiy va magniy tuzlarini ajratishdan iborat. Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada vizual-politermik, piknometrli, analitik, termik va rentgenfazali tahlil usullaridan foydalanilgan. Vizkozimetr VPJ yordamida eritmaning qovushqoqligi tekshirildi, pH ni aniqlashda METTLER TOLEDO FE 20/ FG 2 pH metrda va sindirish ko‘rsatkichini BM modelli IRF 454 refraktometrida aniqlandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, kalsiy xloridni ajratishning maqbul usuli ishlab chiqilgan; - CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasi keng xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilgan va hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlangan; - CaCl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 +75% H 2 O ] – H 2 O eruvchanlik sistemasi keng xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilgan va politermik diagrammasi q u rilgan; - o‘rganilgan sistemalarda hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlangan; 5 - “kalsiy, magniy xlorid eritmasidan kalsiy xloridni ajratishda [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ]: MEA massa nisbati 100 10 nisbat maqbul˸ sifatida tanlab olingan; - [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] eritmasini magniy xloridni 1 mol qismga, monoetanolaminni ammiak bilan aralashmasini [0.1 mol + 0.9 mol] dan [0.9 mol + 0.1 mol] nisbatda qo‘shib, magniy tuzini ajratish o‘rganilgan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Kalsiy xlorid monoetanolamin va ammiak asosida o‘rganilgan eruvchanlik sistemalari tahlili asosida kalsiy xlorat olish. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Foydalanilgan kimyoviy (analitik kimyo) va fizik-kimyoviy (rentgen fazali, termik, kuzatuv-politermik) tahlil natijalari. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati tarkibida kalsiy xlorid, monoetanolamin, ammiakli suvdan iborat bo‘lgan suvli murakkab sistemalardagi komponentlarning o‘zaro eruvchanligi va ta’sirlashuvi bo‘yicha yangi ma’lumotlar olingan. Olingan ilmiy natijalar kalsiy va magniy tuzlaridan kalsiy tuzini ajratib olish texnologiyasini yaratishga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati o‘rganilgan eruvchanlik sistemalari kimyo va kimyoviy texnologiya talabalari uchun spravochnik ma’lumoti bo‘lib hizmat qiladi, shu bilan birga kalsiy xloriddan kalsiy xlorat va uning asosida suyuq defoliantlar olish texnologiyasi ishlab chiqiladi va g‘o‘zada qo‘llashga tavsiya etiladi. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan 81 nomdagi adabiyotlar ro‘yxatidan va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi 57 betni tashkil et ib , 13 ta rasm va 7 ta jadvallardan iborat. 6 I BOB. DOLOMITDAN KALSIY VA MAGNIY TUZLARINI AJRATIS H VA TUZLARNING ERUVC H ANLIK DIAGRAMMALARI TAHLILI 1.1 Kalsiy va magniy tuzlaridan kalsiy va magniyni ajratish usullari Dolomit ( CaM g (CO 3 ) 2 ) - kalsiy va magniyning qo‘sh karbonatli tuzi xisoblanadi . Texnik xususiyatlariga ko‘ra, dolomit ohaktoshlardan bir oz farq qiladi. Dolomitning sof shakli: CaCO 3 - 54,2%; MgCO 3 - 45,8%. Oksidlar bo‘yicha dolomit tarkibida: CaO - 30,41%; MgO - 21,86%; CO 2 -47,73%. Dolomitning kristall tuzilishi olti burchakli rombi k shaklda bo‘lib, uning rangi xilma-xil: oq, kulrang, och sariq va jigarrang ( aralashmalar, temirli birikmalarga qarab ) . Ba’zida qora dolomit mavjud bo‘lib, uning rangi t arkibi da bitumli yoki karbona t li aralashmalar mavjudligiga bog‘liq. Texnologiyada ular quyidagich a guruhlana di: dolomit mineralining donalaridan hosil bo‘lgan dolomit yoki marmar dolomit; ohaktoshga o‘xshash zich dolomit; toshli va uyali dolomit [ 1 ]. Dolomit tarkibida aralashmalar, xususan: magnezit, kvars, siderit, gil mineral guruhlari, FeO, Fe 2 O 3 , Al 2 O 3 , MnO va boshqa organik moddalar mavjud. CaMg(CO 3 ) 2 ning solishtirma og‘irligi 2,85 dan 2,95 gacha. Mineralogik shkala bo‘yicha qattiqlik 3,5-4,0; bosim kuchi - 400 dan 1300 kg / sm 2 gacha, issiqlik quvvati - 0,217 kal/g/g rad [67]. Kalsiy o‘z ichiga olgan xom ashyoning kimyoviy tarkibining xilma-xilligi har bir aniq holatda optimal sintez rejimlarini ishlab chiqish zarurligini belgilaydi. Bir qancha usullar qo‘llanilganda ko‘pgina kamchiliklar yuzaga keladi (ko‘p bosqichli, sintez davomiyligi, yuqori energiya sarfi, erishish qiyin yoki qimmat reagentlardan foydalanish, faol moddaning past miqdori va boshqalar), 7 eksperimental sanoat ishlab chiqarishni tashkil qilishda bunday kamchiliklarni yo‘q qilishni talab qiladi. Bundan tashqari, doimiy ravishda takomillashib borayotgan texnologiyalar va o‘simliklarni himoya qilish mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida jahon bozorida mavjud bo‘lgan raqobat sintezlangan defoliantlar, xususan, kalsiy xlorat va unga asoslangan defoliantlar sifatiga talablarni oshiradi va kengaytiradi. Ko‘pgina sohalarda qattiq chiqindilarning katta hajmining to‘planishi tegishli xom ashyoni qayta ishlash texnologiyasining mavjud darajasi va undan kompleks foydalanishning yetishmasligi bilan bog‘liq. Ba’zi korxonalar uchun chiqindilarni olib tashlash (tashish) va ularni saqlash (axlatxonalar va loy akkumulyatorlarini joylashtirish va saqlash) asosiy mahsulotlar ishlab chiqarish xarajatlarining 8-30 foizini tashkil qilishi mumkin. Sanoat chiqindilari asosida mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish maxsus qazib olingan tabiiy xom ashyo asosida tegishli ishlab chiqarishlarga qaraganda 2- 3 baravar kam xarajatlarni talab qiladi. Angliya va Germaniyada chiqindilardan qurilish materiallarining yillik chiqishi taxminan 30 million tonnani, Rossiyada esa atigi 100 ming tonnani tashkil etadi [3 , 4]. Kalsiy birikmalari uchun kalsiy o‘z ichiga olgan texnogen xom ashyo sifatida fosfogipsum (fosfor kislotasi ishlab chiqarish chiqindilari), florogipsum (florit xom ashyosini flotatsion boyitish mahsuloti), borogipsum (borat kislotasi ishlab chiqarishda datolit konsentratini qayta ishlash chiqindilari), soda ishlab chiqarish chiqindilari, ohak hamda shakar ishlab chiqarish chiqindilari, sintetik kauchuk ishlab chiqarish chiqindilari va boshqalar [5, 6]. Deyarli barcha tabiiy suvlarda turli konsentratsiyalarda kalsiy birikmalari mavjud. Ko‘p miqdordagi kalsiy xlorid soda ishlab chiqarish, xlorli organik birikmalarni gidroliz qilish va boshqa ishlab chiqarish jarayonlarida chiqindilar sifatida hosil bo‘ladi. Ko‘p tonnali sanoat chiqindilarini qayta ishlash - kalsiy xloridni utilizatsiya qilish uchun elektrokimyoviy usullardan foydalaniladi [7]. Belorussiya Respublikasida suvni tozalash chiqindilaridan foydalanish yo‘nalishlari, ularni ikkilamchi moddiy resurslar sifatida iqtisodiy aylanmaga jalb 8 qilish usullari o‘rganilgan. Ivish suspenziyalaridan foydalanish uchun taklif qilingan texnologiyalarning eng ko‘pi qurilish materiallari ishlab chiqarish bilan bog‘liq: bog‘lovchi maxsus kompozitsiyalar ishlab chiqarish (tijorat bo‘r o‘rniga), gipsli eritmalar ishlab chiqarish uchun (texnologik xususiyatlarni yaxshilash, sirtga oson tatbiq etish), pulpa va qog‘oz sanoatida, kimyoviy suv tozalash loyidan ohak ishlab chiqarishda, asfalt beton aralashmalar ishlab chiqarishda (sovuqqa chidamliligini va suvni ajratishni yaxshilash), keramika mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun alyuminiy xom ashyosi sifatida qo‘llaniladi [8]. Mualliflar [95] kimyoviy suvni tozalash loyqasining elementar va fazaviy tarkibi va uning fizik- kimyoviy xossalarini o‘rganishgan. Mualliflar tomonidan olib borilgan ishlar va adabiyot ma’lumotlarini tahlil qilish asosida sanoat va qishloq xo‘jaligining turli sohalarida suvni tozalash, loyidan foydalanish variantlari taklif etiladi, bu xom ashyo narxini pasaytiradi va Chyelyabinsk issiqlik elektr stansiyalariga tutash hududlarning ekologik holatini yaxshilashga yordam beradi. OAJ Berezniki Soda zavodida soda ishlab chiqarish jarayonida katta miqdordagi chiqindilar hosil bo‘ladi. Loyqa akkumulyatorlari chiqindilarni sellyuloza shaklida qabul qiladi, bunda (98%) suyuq faza ustunlik qiladi. Rentgen difraksiyasi tahliliga ko‘ra, saqlanayotgan chiqindilarning asosiy minerali kalsit bo‘lib, u kristall xolida (58% gacha) va kriptokristall holatda (70% gacha) bo‘ladi. Uning umumiy miqdori 79-97% oralig‘ida bo‘lib, eng yuqori miqdori 1-1,5 m qalinlikdagi yuqori qatlamga xosdir. Kalsitdan tashqari loyda oz miqdorda boshqa karbonatlar ham mavjud. Bular aragonit 1-2%, dolomit 1% gacha va sezilarli miqdorda kalsiy gidroksidi mavjud. Xozirgi kunda bunday qoldiq chiqindi Shimoliy-sharqiy mintaqada 2,5 dan 15 m gacha oshagan. Taxminiy hisob- kitoblarga ko‘ra, qoldiq chiqindi hajmi hozirgi vaqtda 10 million tonnadan oshadi [10]. Yiliga 500 ming tonnadan ortiq hosil bo‘ladigan Sterlitamak sodasining quruq chiqindisi tarkibida 56,7 –75,5% C a C O 3 , 5,2 – 15,7% C a(O H ) 2 , 0,03 – 10,4% CaCl 2 , 4,75 – 15,0% SiO 2 , 3,21 – 7,61% R 2 O 3 va boshqa komponentlar mavjud. Yuqori fizik-mexanik xususiyatlari, ishlab chiqarishning nisbiy qulayligi 9 va qo‘llashning yuqori samaradorligi bilan ajralib turadigan ohak-belit turidagi avtoklav bog‘lovchi texnologiyasi Sterlitamak “Soda” ishlab chiqarishning distiller loyi asosida pilot-sanoat miqyosida amalga oshiriladi [11]. Distiller suyuqligidan tashqari, soda kuli ishlab chiqarish chiqindilari quyidagilardir: inkrustatsiya, sho‘r suvni tozalash loyi, karbonatlash ustunlarining chiqindi gazlari va ustun gazlari, filtr havosi va ohak pechlarining chiqindi gazlari [12]. Texnologik siklda hosil bo‘lgan distiller suyuqligi mexanik suvsizlanishga qaratilgan. Taxminan 60% namlikda suvsizlangan soda loyining asosiy tarkibiy qismlari quyidagicha: CaCO 3 50 - 65%; MgCO 3 20 - 25%; Ca(OH) 2 4—10%; CaC1 2 5 - 10%; SiO 2 + Al 2 O 3 5 - 10%; CaSO 4 3 - 9,5%; SiO 2 0 - 4,9%. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, soda ishlab chiqarish loyi magniy va kalsiy karbonatlar hamda kalsiy sulfat aralashmasi bo‘lib, qurilish materiallari ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin bo‘lgan chiqindilarning yuqori resurs potensialidan dalolat beradi [13]. Shunday qilib, mavjud ishlab chiqarish tajribasi ishlab chiqarish korxonalarida loydan turli xil materiallar olish uchun xom ashyo sifatida samaradorligi yuqoriligini ko‘rsatadi. Respublikamizda sanoat korxonalari juda ko‘p miqdorda kalsiy xlorid va karbonatlar eritmalarini, slyudalar xamda distiller suyuqligi shaklida ishlab chiqaradilar. Masalan, “Farg‘onaazot” OAJ da tabiiy suvlarning vaqtincha qattiqligi ohak bilan bartaraf etilganda katta miqdordagi karbonatni o‘z ichiga olgan loy hosil bo‘ladi, ularning tarkibida kalsiy oksidi 44,94%, magniy oksidi 2,0%, karbonat angidrid 37,5%, erimaydigan qoldiq 0,56% va 15,0% suv mavjud. Navoiazot OAJ da natriy xloridni elektroliz qilish yo‘li bilan ishqor ishlab chiqarish jarayonida ortiqcha xlorid kislota, kalsiy xlorid eritmasini olish uchun ishlatilmaydigan va chiqindi mahsulot bo‘lgan maydalangan tosh bilan neytrallanadi. Shuning uchun xlorid kislota va kalsiy xlorid eritmalarini maqsadli qayta ishlash talab etiladi. Yetarli miqdordagi CaO bo‘lgan sanoat chiqindilari xloridlar, keyinchalik kalsiy xloratlar sintezi uchun xom ashyo sifatida samarali ishlatilishi mumkinligi aniqlangan. Ushbu turdagi chiqindilarni yo‘q qilishning 10 istiqbolli usullaridan biri bu ularni konsentrlangan kalsiy xlorat defoliantini ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida ishlatishdir. Oldingi bo‘limda ta’kidlanganidek, suyuq kalsiy xlorat defoliantining fizik- kimyoviy xossalari yetarli darajada o‘rganilmagan. Shuning uchun maxsulot tarkibida aktiv modda konsentratsiyasini oshirish va kalsiy xlorat defoliantida kalsiy xlorat miqdorini kamaytirish yo‘llarini o‘rganish lozim. Xlorid aralashmasini kamaytirish orqali faol modda, kalsiy xlorat konsentratsiyasini oshirish uning o‘simliklarga ta’sirini sezilarli darajada oshiradi va kalsiy xlorat defoliantining samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, defoliantning faol modda uchun iste’mol darajasini pasaytiradi va preparatning o‘simliklarga ta’sir samaradorligi yaxshilanadi. Bir vaqtlar yangi defoliantlarni sintezi bo‘yicha izlanishlar olib borilganda, aralash formulalar ishlab chiqildi va defoliantlarni olish texnologiyalari takomillashtirildi. Ilgari olingan kalsiy xlorat defolianti, yuqorida qayd etilganidek, asosan xloratlar va natriy hamda kalsiy xloridlar aralashmasidan iborat. Faqat ayrim ishlarda bu aralashmalarni ajratish usullari ko‘rib chiqilgan [14, 15], lekin keng sanoat usulida amalga oshirilmagan. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish chiqindilari yuzlab gektar yerni egallagan va ularni qurish va texnik xizmat ko‘rsatish uchun juda katta kapital xarajatlarni talab qiladigan loyqa akkumulyatorlarga to‘liq tashlanadi. Bundan tashqari, suyuqlikning muntazam to‘planishi filtrlashga qarshi qo‘shimcha bosim hosil qiladi. Shu bilan birga, loy akkumulyatorlari yer osti suvlarining ifloslanishi va zararli moddalarning suv ta’minoti manbalariga, shu jumladan ichimlik suviga kirib borishi xavfi mavjud bo‘lib, ular atrof-muhitga ham, inson salomatligiga ham qaytarib bo‘lmaydigan zarar yetkazishi mumkin. Xlorid chiqindilarini ishlab chiqarish miqdorini kamaytirishning asosiy usuli bu tijorat mahsulotlarini olish uchun ularni qayta ishlashdir. Hozirgi vaqtda chiqindilarni yo‘qotish masalasini hal qilishda quyidagi yo‘nalishlar mavjud: distiller suyuqligidan kalsiy va natriy xloridlarini olish; neft va gaz sanoatida distiller suyuqligidan foydalanish; kalsiy 11 gidroksidi va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun loydan foydalanishdan iborat. Oziq-ovqat, tibbiyot, kosmetika, rezina, kabel, qog‘oz, bo‘yoq, kimyo sanoatida: distiller suyuqligidan ko‘p sohalarda keng foydalanish, yuqori sifatli kimyoviy kalsiy karbonat, plastmassa va polimerlar ishlab chiqarishda, qishloq xo‘jaligida xom ashyo sifatida keng foydalanish imkonini beradi [16]. Mualliflar [17, 18] soda ishlab chiqarishning suyuq va qattiq chiqindilarini yo‘q qilish usullarini taklif qilishdi. Asbest-sement mahsulotlarini ishlab chiqarishda distiller suyuqligidan foydalanish usullarini o‘rgandilar. Soda ishlab chiqarish oqava suvlari cho‘kindilari asosida murakkab kon-geologik sharoitlarga ega quduqlarni sementlash uchun qurilish materiallari va tutash bog‘lovchilarini ishlab chiqarish mumkinligi ko‘rsatdilar. Kalsiy xlorid olishda soda ishlab chiqarish chiqindilaridan foydalanish usullaridan biri mualliflar tomonidan taklif qilingan [19]. Kaustik OAJ da suyuq kalsiy xlorid an’anaviy usulda olinadi. Tabiiy ohaktoshni xlorid kislotada eritib, usul quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: ohaktoshni xlorid kislotada eritish; kislotali kalsiy xlorid eritmasini zararsizlantirish; suyuq kalsiy xloridni cho‘ktirish va saqlash; loyni filtrlash; kalsiy xlorid ishlab chiqaradigan qatlamda qaynoq suv apparatida eritmani termal suvsizlantirish va maxsulotni donadorlash [20]. Karbonat xom ashyosini xlorid kislota bilan qayta ishlash bo‘yicha ilmiy- texnik adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, tabiiy ohaktoshdan kalsiy xlorid ishlab chiqarish to‘g‘risidagi ma’lumotlardan tashqari, mineral o‘g‘itlar olish uchun xam bu sohadagi asosiy ishlar amalga oshirilgan [21, 22] va kalsiy- magniy xloratli defoliantlar olish uchun dolomitlar Shorsu va Pachkamarni xlorid kislota eritmasida parchalash usullari o‘rganilgan [23, 24]. Shunday qilib, sanoat chiqindilari yordamida konsentrlangan kalsiy xlorat defoliantini olish muammosi yetarlicha o‘rganilmagan. Kalsiy xloratning mahsulotda konsentratsiyalash usullari va uni kalsiy, natriy xloridlarining aralashmalaridan ajratish muammosi ishlab chiqilmagan va deyarli hal qilinmagan. 12 Yuqoridagi qisqacha ma’lumotdan shu narsa kelib chiqadiki, mavjud kalsiy xlorat asosidagi defoliantlar qatori mazkur bo‘limda yuqorida qayd etilgan kamchiliklar tufayli paxtachilikning zamonaviy talablariga javob bermaydi. Shuning uchun sanoat korxonalaridan tarkibida kalsiy saqlagan chiqindilar yordamida olingan faol moddadan konsentrlangan kalsiy xlorat defoliantini ishlab chiqarish dolzarb va istiqbolli hisoblanadi. Shu jihati bilan Respublikamizda mavud mahalliy xom ashyolar yordamida kalsiy xloridni natriy xlorat bilan konversiyalash orqali tarkibida natriy va kalsiy xlorid aralashmalari bo‘lgan kalsiy xlorat defoliantini ishlab chiqish bizning asosiy maqsadimiz hisoblanadi. Kimyo sanoatining ekologik muammolarini hal qilishning eng istiqbolli yechimi bu chiqindilarni yuqori sifatli tijorat mahsulotlariga aylantirish, xususan paxta defoliatsiyasi uchun ishlatiladigan samarali kalsiy xlorat defoliantini olish hamda bir vaqtning o‘zida bir qator ekologik, kimyoviy, texnologik va agrokimyoviy muammolarni hal qilishdir. 1.2 Kalsiy va magniy tuzlari asosida preparatlar olish usullari va texnologiyasi Defoliantlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, sintez qilish, samarali qo‘llash usulini izlash, ishlab chiqishda birmuncha mehnatni talab etadi. Shuningdek, 1987 yilda butifosdan foydalanish taqiqlanganidan so‘ng, O‘zbekiston va mintaqaning boshqa paxta yetishtiradigan davlatlarida paxtachilikda asosiy defoliant sifatida noorganik birikma - magniy xlorat qo‘llanila boshladi. Noorganik defoliantlar guruhi asosan xlorat kislota tuzlari bilan ifodalanadi: magniy xlorat, natriy xlorat va kalsiy xlorat-xlorid. Sanoat sharoitida magniy xlorat eritmadagi natriy xloratning bishofit bilan o‘zaro ta’siridan olinadi [30-32]. 60 ± 2% magniy xlorat geksagidratini o‘z ichiga olgan qattiq kristalli mahsulot 100% xom ashyodan foydalanganda olinadi. Texnologik jarayon yopiq rejimda amalga oshiriladi va quyidagi bosqichlardan iborat: 13 - bishofit eritmasi ni MgCl 2 · 6N 2 O olish; - magniy xlorat defoliantining eritmasini olish uchun bi sh ofit ni natriy xlorat eritmasiga solish ; - mahsulotning kristallanishi yoki erishi ; - mahsulotni joylash va qadoqlash; - drenajlarni tozalash. Bishofit aralashtirgich va bug‘latgich bilan maxsus jihozlangan kislotabardosh qoplamalar bilan qoplangan eritgichlarda 110-120 ° C haroratda namlik 5-10 % bo‘lguncha bug‘ holida suv qo‘shib eritiladi. Keyin kristall holdagi natriy xlorat solinadi va doimiy ravishda aralashtiriladi. Almashinuv reaksiyasi natijasida magniy xlorat olinadi. MgCl 2 • 6N 2 O + 2NaClO 3 = 2NaCl + Mg(ClO 3 ) 2 • 6H 2 O Ortiqcha namlik bug‘latilgandan so‘ng, reaktordagi defoliant eritmasi - 12÷15 ° C da suv bilan sovutiladigan kristalizator barabani qolipining tagiga yuboriladi. Aylanadigan qolipli jixozda mahsulot plyonka shaklida kristallanadi va pichoq bilan kesiladi. Barabandan kesilgan defoliant plastinalari yoki bo‘lakchalari lentali uzatgichga yuboriladi va qadoqlashga o‘tkaziladi, u erda maxsulot qog‘oz yoki polietilen qoplamali qoplarda qadoqlanadi. Bu usul bo‘yicha “Farg‘onaazot” OAJda magniy xlorat defolianti ishlab chiqariladi. “ UzDEF ” defolianti suyuq magniy xlorat defolianti, karbamid, atsetat monoetanolamin va ammoniy nitrat asosida sintezlanadi [25, 26]. Uni ishlab chiqarish texnologiyasining mohiyati karbamid, atsetat monoetanolamin va ammoniy nitratni 36% suyuq magniy xlorat defoliantida komponentlarning 8,82:1:0,03:0,15 bo‘lgan massa nisbatida ketma-ket eritib, so‘ngra bir hil eritma olishdan iborat [27]. Texnologik jarayon quyidagi asosiy bosqichlardan iborat [ 28 ]: - magniy xloratning 36% li eritmasini reaktorga solish ; - magniy xlorat dikarbamid olish uchun karbamidni magniy xlorat eritmasiga solish va eritish; 14 - hosil bo‘lgan magniy xlorat dikarbamid eritmasi ga ammiakli selitrani solish va eritish; - hosil bo‘lgan bir jinsli eritma da ats e tat mono e tanolaminni eritish; - olingan tayyor “UzDEF” defoliantini drenajlash va qadoqlash. Suyuq magniy xlorat defolianti “Farg‘onaazot” aksiyadorlik jamiyatida ishlab chiqariladi. Zaharlilik darajasi past “ Sadaf ” defolianti natriy xlorat va karbamiddan sintez qilib olinadi [29, 30]. "Sadaf" defoliantini ishlab chiqarish usulining mohiyati karbamidni natriy xloratning 46,5% eritmasida 1,69:1,0 komponentlarning massa nisbatida eritib, so‘ngra natriy xlorat trikarbamidning bir x il 70% eritmasini olishdan iborat. Texnologik jarayon quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: - omborga karbamid va natriy xlorat qabul qilish; - reaktorga suv solish ; - natriy xloratni suv g a solish va erishi; - natriy xlorat trikarbamidning 70,0% eritmasini olish uchun karbamidni natriy xlorat eritmasiga solish va eritish; - olingan mahsulotni qadoqlash. " Sardor " natriy xlorat, 2-xloroetilfosfat kislota va monoetanolamin asosida sintezlanadi [31]. "Sardor" suyuq defoliantini ishlab chiqarish 50% li natriy xlorat va 2- xloroetilfosfat kislota eritmalari yordamida amalga oshiriladi. Asosiy texnologik jarayon quyidagi bosqichlardan iborat [32]: - 2-xloroetilfosfa t kislotasining 50% li suvl i eritmasini reaktorga solish va uni monoetanolamin bilan ammonizatsiya qilish; - natriy xloratning 50% li eritmasini 2-xloroetilfosfonat monoetanolam moniy va monoetanolamin eritma lari aralashmasiga solish va aralashtirish; - olingan mahsulotni qadoqlash. 15 Olingan mahsulot 39,51% natriy xlorat, 10,81% 2-xloroetilfosfonat monoetanolam moniy , 2,53% monoetanolamin va 47,15% suvni o‘z ichiga olgan biroz sarg‘ish rangga ega shaffof suyuqlikdir. Xlorat li defoliant ning yana bir guruhi kalsiy xloratdir . Uning asosiy miqdori ohak sutini xlorlash yo‘li bilan olinadi [ 33 ]. 6Ca(OH) 2 + 6Cl 2 = Ca(ClO 3 ) 2 + 5CaCl 2 + 6H 2 O Olingan eritma suvli muhitda yaxshi eruvchanligi tufayli kalsiy xloriddan kalsiy xlorat ajratib olish juda qiyin [34]. Shu sababli kalsiy xlorat yaqingacha eritma shaklida xlorat-xlorid kalsiy defolianti savdo nomi ostida ishlab chiqarilmoqda [35]. Sanoat usulida soda eritmasi va ohak sutini alohida xlorlashga asoslangan bo‘lib, ular ClO 3 - / Cl - 1,05:1,25 nisbatlarda aralashgan bo‘ladi. Natriy xloratning suvsiz kalsiy xlorid bilan atseton muhitidagi reaksiyasiga asoslangan qattiq holatda defoliantni olish usuli ham ishlab chiqilgan [36]. 2NaClO 3 + CaCl 2 = Ca(ClO 3 ) 2 + 2NaCl " Xayot " defolianti karbamid va kalsiy xlorat asosida ishlab chiqariladi. Buning uchun 25-28% Ca(ClO 3 ) 2 va 23-25% CaCl 2 bo‘lgan kalsiy xlorat-xlorid eritmasiga 55-60 °C da 46,0% karbamid eritiladi [37]. Texnologik jarayon davriy rejimda amalga oshiriladi va quyidagi bosqichlardan iborat: - karbamidni kalsiy xlorat-xlorid eritmalariga solish va eritish; - mahsulotning kristallanishi va filtrlanishi; - ishchi eritmaning konversiyasi va bug‘latilishi; - mahsulotni quritish, qadoqlash va yuklash . Olingan preparat sarg‘imtir tusli oq kristall modda bo‘lib, tarkibida 86.98% faol modda - Ca(ClO 3 ) 2 ko‘pincha Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 · 2H 2 O, 11 , 21% kalsiy xlorid t o‘rt karbamid va 1 , 81% suv bo‘ladi. Suyuq kalsiy xlorat-xlorid defolianti va kristall kalsiy xlorat tayyorlash [ 38 , 39 ] adabiyotlarda ko‘rib chiqilgan. 16 Suyuq xlorat-xlorid kalsiy defolianti va kristal kalsiy xlorat ishlab chiqarish soda ishlab chiqarish chiqindilarini xlorlash natijasida olingan kristalli natriy xlorat va xlorli su v hamda ohak ishtirokida amalga oshiriladi [ 40-46 ]. Texnologik jarayon quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: - distiller suyuqligi va ohakni reaktorga solish, so‘ngra xlorli suyuqlik olish uchun xlorlash jarayoni; - xlorli suyuqlikni natriy xlorat reaktoriga solish, so‘ngra bug‘latish va pulpa filtratsiyasi purkash va natriy xloridni ajratish uchun konvertatsiya qilish; - ishchi eritmani sovutish va pulpani cho‘kindi jinslardan filtrlash va natriy xloratni ajratish; - olingan tarkibida kalsiy xlorat bo‘lgan, ishchi eritma kalsiy xlorat-xloridni defolianti sifatida qadoqlash; - kristalli kalsiy xlorat olish uchun ishchi eritmas ini bug‘la tish ; - kalsiy xlorid bo‘lgan konsentrlangan eritmani sovutish va kalsiy bikarbonat olish uchun pulpani cho‘kindi jinslardan filtrlash; - qattiq mahsulotni qadoqlash va yuklash. " Fandef - alo " preparatini ishlab chiqarish 3 bosqichdan iborat: - birinchi bosqichda kalsiy va magniy xloridlari eritmasi dolomitni xlorid kislota li parchalash yo‘li bilan olinadi [ 44 ]; - ikkinchi bosqichda kalsiy-magniy defoliant xlorat kalsiy va magniy xloridlari eritmasini natriy xlorat bilan konversiyalash yo‘li bilan olinadi [45, 46]; - uchinchi bosqichda "Fandef-alo" preparatining sintezi "Fandef", karbamid va etilen ishlab chiqaruvchilar asosida amalga oshiriladi. Kalsiy va magniy xloridlari eritmasini olish [ 47 ]. Kalsiy va magniy xloridlari eritmasini olish quyidagi bosqichlardan iborat: - dolomitning xlorid kislota bilan ikki bosqichli parchalanishi [ 48 ; 49 ]; - olingan suspenziyani e rimaydigan qoldiqlardan tozalash; - olingan kalsiy va magniy xloridlari eritmasini neytrallash; - chiqindi gazlar dan tozalash (uskunalardan CO 2 va dolomit changlarini chiqarish) [ 50 ]. 17 "Fandef" kalsiy-magniy xlorat defoliantini tayyorlash [ 51 ]. Texnologik jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: - 60% eritma olish uchun kristalli natriy xloratni suvd a eri ti sh; - kalsiy va magniy xloridlari eritmasini bug‘la t ish va natriy xlorat bilan konversiyasi [ 52 ]; - pulpa filtratsiyasi va kristal natriy xloridni ajratish; - qolgan suyuqli k ni sovutish, pulpa ni filtrlash va natriy xloratni ajralishi; – tarkibida kalsiy va magniy xlorat bo‘lgan eritmani suyuq kalsiy-magniy xlorat defolianti "Fandef" sifatida qadoqlash; [ 53 ]. "Fandef-alo" preparatini ishlab chiqarish [ 54-57 ] quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: - reaktorga kalsiy-magniy xlorat defoliantini "Fandef" eritmasini solish ; - bir jinsli eritma olish uchun karbamidni "Fandef" eritmasiga solish va eritish; - reaktorga e tanolni solish va tarkibida karbamid bo‘lgan kalsiy-magniy xlorat eritmasida eritish; - 2-xloroetilfosfat kislota va di e tanolaminni reaktorga 1:1 molyar nisbatda solish va 2-HEF•D E A olish; - sintez reaktoriga "Fandef", karbamid va e tanoldagi 2-HEF•D E A eritmasidan iborat eritmani solish va ularni murakkab ta’sir e tuvchi defoliant olish uchun eritish; - olingan mahsulotni qadoqlash. 1.3. Kalsiy va magniy xloratlari va xloridlarni politermik eruvchanlik sistemalar tahlili Kalsiy va magniy xloratlari va xloridlari, karbamid, etanol, etilatsetat asosida yangi kompleks ta’sirli defoliantlar ishlab chiqarishni fizik-kimyoviy asoslash uchun komponentlarning murakkab suvli sistemalarida eruvchanligi va o‘zaro ta’sirini o‘rganish lozim. 18 Adabiyotlarda yuqorida ko‘rsatilgan murakkab sistemalarni tuzuvchi alohida sistemalarning eruvchanligi to‘g‘risida faqat ayrim ma’lumotlar keltirilgan xolos. CaCl 2 -Ca(ClO 3 ) 2 -H 2 O sistemadagi eruvchanlik 12, 20, 25 va 55 ° C haroratda izotermik usul bilan o‘rganilgan. Ularning eruvchanlik diagrammalarida dastlabki tuzlarning turli kristallogidratlarini kristallanish sohalari chegaralangan [58; s.21]. Shuningdek, bu sistema vizual-politermik usulda -50 dan 100 ° C harorat oralig‘ida o‘rganilgan [59; s.25] bo‘lib, ushbu sistema oddiy evtonik tipga mansubligi aniqlangan. Diagrammaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda kalsiy xloratning kalsiy xloridi eruvchanligi keskin kamaytirishga ta’sir etishi kuzatilgan. CaCl 2 -CO(NH 2 ) 2 -H 2 O sistemasi 12 va 20 ° C haroratda izotermik usul bilan o‘rganilgan. Har bir diagrammaning likvidus egri chiziqlari dastlabki komponetlar -CO(NH 2 ) 2 , CaCl 2 ·6H 2 O va birikmalarning: CaCl 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ; CaCl 2 ·2CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O kristallanishiga mos keladigan to‘rtta sohaga bo‘linadi [60; s.51]. Murakkab sistema Ca(ClO 3 ) 2 -CaCl 2 -CO(NH 2 ) 2 -H 2 O 12, 20 va 30 ° C haroratda o‘rganilgan [60]. Sistemaning eruvchanlik diagrammasida 12 °C haroratda karbamid, kalsiy xloratining digidratli geksagidratli va quyidagi birikmalarning kristallanish maydonlari chegaralangan: Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O; CaCl 2 ·4CO(NH 2 ) 2 Ca(ClO 3 ) 2 ·2CO(NH 2 ) 2 ·H 2 O. 20 °C haroratda diagramma yuzasi quyidagi kristallanish maydonlari bilan chegaralangan: CaCl 2 ·4H 2 O; CaCl 2 ·6H 2 O; Ca(ClO 3 ) 2 ·2H 2 O; CO(NH 2 ) 2 ; CaCl 2 ·2CO(NH 2 ) 2 ·H 2 O; CaCl 2 ·4CO(NH 2 ) 2 va Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O. Diagrammaning 30 ° C haroratdagi yuzasida quyidagi kristallanish maydonlari chegaralangan: Ca(ClO 3 ) 2 ·2H 2 O; CO(NH 2 ) 2 ; CaCl 2 ·6H 2 O; CaCl 2 ·4H 2 O; Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O; CaCl 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ; CaCl 2 ·2CO(NH 2 ) 2 ·H 2 O. Ca(ClO 3 ) 2 -CO(NH 2 ) 2 -H 2 O uchlamchi sistemasida yettita ichki kesim yordamida o‘rganilgan [61; s.150]. Eruvchanlik diagrammasi quyidagi: muz; CO(NH 2 ) 2 ; olti-, to‘rt-, ikki- va suvsiz kalsiy xlorati hamda Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O birikmalarining kristallanish maydonlari chegaralangan. 19 CO(NH 2 ) 2 -[52,0% Ca(ClO 3 ) 2 +48,0% CaCl 2 ]-H 2 O sistemasining eruvchanlik politermasi -57,6 dan 50 ° C harorat oralig‘ida o‘rganilgan [60]. Uning politermik diagrammasida quyidagi kristallanish maydonlari chegaralangan: muz, CO(NH 2 ) 2 ; CaCl 2 ·6H 2 O va Ca(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O. MgCl 2 -CaCl 2 -H 2 O tizimidagi eruvchanlik -50,2 dan 115 °C gacha vizual- politermik usulda o‘rganilib, ikkita birikma CaCl 2 ·2MgCl 2 ·12H 2 O, CaCl 2 ·MgCl 2 ·6H 2 O hosil bo‘lgani aniqlangan [62; s.709-722., 63; pp. 1442-1444]. MgCl 2 -CO(NH 2 ) 2 -H 2 O uchlamchi sistemasining 30 °C haroratda geterogen muvozanati o‘rganilib, ushbu tizimning eruvchanlik diagrammasi murakkab bo‘lib, beshta sohada ikkita boshlang‘ich komponentning kristallanish sohalari va uchta yangi moddalarning sohalari mavjudligi bilan tavsiflanadi: MgCl 2 ·6CO(NH 2 ) 2 , MgCl 2 ·4CO(NH 2 ) 2 , MgCl 2 ·CO(NH 2 ) 2 ·4H 2 O. Mualliflar magniy xlorid ishtirokida sistemada karbamidning eruvchanligining deyarli ikki baravar ortganligini qayd etadilar [64; s.224]. Mg(ClO 3 ) 2 -CO(NH 2 ) 2 -H 2 O uchlamchi sistemasi vizual-politermik usulda - 53,8 dan 50 ° C harorat oralig‘ida o‘rganildi. Uning eruvchanlik diagrammasida muz, CO(NH 2 ) 2 , Mg(ClO 3 ) 2 6H 2 O, Mg(ClO 3 ) 2 ·12H 2 O, Mg(ClO 3 ) 2 ·6H 2 O va quyidagi birikmalarning: Mg(ClO 3 ) 2 ·2CO(NH 2 ) 2 ·4H 2 O, Mg(ClO 3 ) 2 ·4CO(NH 2 ) 2 ·2H 2 O; Mg(ClO 3 ) 2 ·6CO(NH 2 ) 2 kristallanish maydonlari chegaralangan [61]. Ca(ClO 3 ) 2 -C 2 H 5 OH-H 2 O sistemasi -126,0 ° C haroratdan 50 ° C haroratgacha bo‘lgan oralig‘da vizual-politermik usulda o‘rganilgan. Uning eruvchanlik diagrammasida quyidagi moddalarning kristallanish maydonlari chegaralangan: muz, olti-, to‘rt-, va ikki suvli kalsiy xlorati, ikki- va bir suvli etanol. Sistemada komponentlarning o‘zaro eruvchanliklarini kamaytirishi kuzatiladi [65; s.35, 66; s.17-20]. Mg(ClO 3 ) 2 -C 2 H 5 OH-H 2 O sistemasi muallif tomonidan -126,0 dan 30 ° C harorat oralig‘ida o‘rganilgan. Diagrammada muzning, Mg(ClO 3 ) 2 ·16H 2 O, Mg(ClO 3 ) 2 ·12H 2 O, Mg(ClO 3 ) 2 ·6H 2 O, C 2 H 5 OH·2H 2 O, C 2 H 5 OH·H 2 O moddalarning kristallanish maydonlari chegaralangan. Diagrammaning o‘ziga xos xususiyati 20 shundan iboratki, uning komponentlarining o‘zaro eruvchanligiga salbiy ta’siri ko‘rsatilgan [67; s.11-14]. Etanol va suyuq magniy xlorat defolianti asosida suyuq defoliant olish jarayonining fizik-kimyoviy asoslash maqsadida, mualliflar tomonidan (79,0% Mg(ClO 3 ) 2 +21,0% MgCl 2 )-C 2 H 5 OH-H 2 O sistemasining eruvchanligi o‘rganilgan. Sistemaning politermik diagrammasida muzning, Mg(ClO 3 ) 2 ·6H 2 O, C 2 H 5 OH·2H 2 O va C 2 H 5 OH·H 2 O larning kristallanish maydonlari chegaralangan. Sistemaning eruvchanlik diagrammasining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, komponentlarning bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlashuvi to‘liq ochib berilgan [68, s.65- 67]. Mg(ClO 3 ) 2 -NН 2 С 2 Н 4 ОН·СlСН 2 СН 2 РО(ОН) 2 -Н 2 О sistemasi -55,9 dan 30 °C harorat oralig‘ida vizual-politermik usulda o‘rganilgan. Faza diagrammasi quyidagi kristallanish maydonlarini mavjudligi bilan tavsiflanadi: Mg(ClO 3 ) 2 ·16H 2 O, Mg(ClO 3 ) 2 ·12H 2 O; Mg(ClO 3 ) 2 ·6H 2 O va NН 2 С 2 Н 4 ОН·СlСН 2 СН 2 РО(ОН) 2 . Sistemada yangi birikmalar hosil bo‘lmaydi [69; s.99]. Мg(ClО 3 ) 2 -СН 3 СООН·NН 2 С 2 Н 4 ОН-Н 2 О sistemasi to‘liq muzlash harorati (- 56,9) dan 68,4 °C haroratgacha o‘rganilgan. Eruvchanlikning politermik diagrammasida quyidagi kristallanish maydonlari chegaralangan: muz, o‘n olti-, o‘n ikki-, olti suvli magniy xlorat, sirka kislotasi, monoetanolamin atsetatining gidratlari va yangi faza sifatida Мg(СН 3 СОО) 2 ·4Н 2 О [70; рр.27-28]. Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki kalsiy xlorat va xloridlari, magniy, karbamid, etanol, etilatsetat, monoetanolamin atsetati, bis-monoetanolammoniyning 2- xloretilfosfonatini o‘z ichiga olgan fizik-kimyoviy tizimlar yetarlicha o‘rganib chiqilmagan. Kalsiy xloratni monoetanolamin atsetati bilan va bis- monoetanolammoniyning 2-xloretilfosfonati bilan kimyoviy o‘zaro ta’siri ko‘rib chiqilmagan. Ca(ClO 3 ) 2 -Mg(ClO 3 ) 2 -H 2 O sistemasidagi komponentlarning, shuningdek, kalsiy xloratlari va xloridlari hamda magniyni karbamid, etanol, etilatsetat, atsetat va 2-xloretilfosfonat bis-monoetanolammoniydan iborat bo‘lgan murakkab 21 sistemalardagi komponentlarning o‘zaro ta’siri ko‘rib chiqilmagan. Ushbu tizimlarni o‘rganish katta nazariy va amaliy qiziqish uyg‘otadi, chunki bizga komponentlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlashuvini tushunishga, preparatlarning barglarga ta’sir qilish mexanizmini, shuningdek, preparatni tayyorlash va defoliantlarni saqlash sharoitlarini aniqlash imkonini beradi. 1.4 Adabiyotlar sharhi bo‘yicha xulosa Ushbu bobda dolomit mineralini xususiyatlari va parchalab undan olingan mahsulotlar haqida umumiy ma’lumotlar berilgan. Noorganik birikmalar kalsiy va magniy xloratlar asosida olingan defoliantlarning batafsil tavsifi keltirilgan. Xloratli yangi defoliantlarni olinishi va ishlab chiqarish bo‘yicha kimyoviy va fizik-kimyoviy tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratilgan. Kalsiy va magniy tuzlarining o‘zaro ta’sirlashuvini keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida eruvchanlik sistemalarini o‘rganib, ularning kristallanish sohalari chegaralarini aniqlash bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. 22 II BOB. TADQIQOT O‘TKAZIS H USULLARI 2.1 Tadqiqot ob’yektlarining xususiyatlari Tadqiqotlarda kalsiy xloridning “ch” turi ishlatilgan. Monoetanolamin 80- 90°C da vakuml i distillash jixozi orqali tozalangan “ch” turidan foydalanilgan . Kalsiy xlorid – oq rangli gigroskopik kukun. Molekulyar massasi 110 , 98 g/ mol , zichligi 2, 15 g/sm 3 . Suyuqlanish xarorati 772-775 °C. K alsiy xlorat suvda yaxshi eriydi. Suvda 74,5 g/100 gr (20 °C) eriydi, etanolda 18,3 gr/100 gr 20℃ eriydi, metanolda 29,2 gr/100 gr 20 eriydi, atsetonda 0,01 gr/100 gr 20 eriydi. ℃ ℃ Kalsiy xlorid odatda gidratlangan qattiq modda sifatida uchraydi CaCl 2 · n H 2 O bu yerda n – 0, 1, 2, 4, 6 bo‘lishi mumkin. Bu tuzlar asosan yo‘llardagi muzlarni eritishda, suvsiz holatida qurituvchi sifatida ishlatiladi. Kalsiy xlorid oziq-ovqatlar uchun E509 raqam bilan qattiqlashtiruvchi vosita sifatida ruxsat etilgan. Plasmassa sanoati va yong‘inga qarshi vosita sifatida va ftorid ionlarini kalsiy ftorid sifatida cho‘ktirishda ham ishlatiladi. Ammiakli suv - eritma tarkibida 18 - 25% ammiak bo‘lgan suvdagi eritmasi. Undan suyuq o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Ammiakli suv ammoniy sulfat, soda olish, bo‘yoq moddalar ishlab chiqarish sanoatida va o‘simliklarni barg orqali oziqlantirishda ishlatiladi. Ammiakli suvning 5-10 % li eritmasi ( novshadil spirt ) dan tibbiyotda foydalaniladi. Monoetanolamin NH 2 C 2 H 4 OH – rangsiz suyuqlik bo‘lib, qaynash harorati 171°C ni tashkil qiladi. Molekulyar massasi 61,08 g/mol, zichligi 1,019 g/sm 3 . Monoetanolamin suvda cheksiz eriydi, quyi spirtlarda oson eriydi va qutbsiz erituvchilarda amalda erimaydi. Monoetanolamin - organik asos hisoblanib pH qiymati 12,5 ga teng. Sanoatda monoetanolamin TU 6-09-2447-72ga muvofiq asosiy moddaning 80 va 98% li konsentratsiyada ishlab chiqariladi. Sirka kislotasi (IUPAC nomi - etan kislota) CH 3 COOH, molyar massasi 60,05, o‘tkir hidli rangsiz shaffof suyuqlik. Suvsiz (“muz sirka” deb ataladigan) kislota uchun suyuqlanish harorati 16,64 °C, qaynash harorati esa 117,8 °C; d420 = 23 1,0492; nD20 = 1,3715; pKa 4,76 (25°C), suv, spirt, efir, benzol bilan barcha nisbatda aralashadi. Xlorid kislota - vodorod xloridning o‘tkir hidli rangsiz shaffof eritmasi. Molekulyar og‘irligi 36,45. Fe, Cl 2 va boshqa moddalar mavjud bo‘lganda, kislota sarg‘ish-yashil rangga ega. Xlorid kislotaning eritmasi tarkibida turli xil HCl bo‘lishiga ko‘ra zichligi 1,018 dan 1,179 g / sm 3 gacha o‘zgarib turadi. Xlorid kislota kimyoviy jihatdan juda faol. U manfiy normal potensialga ega bo‘lgan barcha metallarni eritadi, ko‘plab metall oksidlari va gidroksidlarini xloridlarga aylantiradi va fosfatlar, silikatlar, boratlar va boshqalar kabi tuzlardan erkin kislotalarni chiqaradi. Etanol C 2 H 5 OH - b ir atomli spirt bo‘lib, u ning molekulyar og‘irligi 46,063 g/mol . Bu rangsiz suyuqlik, 78,3°C da qaynaydi, zichligi 0,806 g/sm 3 tashkil etadi . 2.2 Kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari Dastlabki moddalarni va politermik eruvchanlik diagrammalarida hosil bo‘lgan yangi fazalarning kimyoviy tarkibini aniqlashda quyidagi kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar qo‘llanildi: amidli azotni - spektrofotokolorimetriya yo‘li bilan aniqlandi [71; 56-b.]. Kalsiy miqdori - hajmiy kompleksonometrik usulda aniqlandi [72]. Xlorid ionining miqdori - permanganometrik usul bilan [73; 5-b.], uglerod, azot va vodorod uchun elementar tahlil [74; 224-b.] usuliga muvofiq amalga oshirildi. Politermik eruvchanlik sistemalarda fazalarning eruvchanligini o‘rganishda vizual-politermik usuldan foydalanilgan [75; 94-b.]. Vizual-politermik usul bir tekis sovutilganda birinchi kristallarning paydo bo‘lish haroratini yoki sekin qizdirilganda va eritmalarni doimiy aralashtirishda oxirgi kristallarning yo‘qolishini vizual kuzatishga asoslangan. Eruvchanlikni aniqlash moslamasi yopilgan tiqinli probirkada aralashtirgich yordamida, bo‘linish qiymati 0,1°C bo‘lgan termometrda olib borildi. Bir xil sovutish va isitish uchun probirka sovutish yoki isitish aralashmasida joylashgan tashqi gilzaga joylashtiriladi. Sovutish suyuq azot yoki quruq muz bo‘lgan Dyuar idishlarida amalga oshiriladi. 24 Birinchi natija sifatida vizual-politermik usul eruvchanlik egri chiziqlarini beradi, ular asosida nuqtalar joylashtiriladi. Komponentlar aralashmasining tarkibini muntazam ravishda o‘zgartirib, tabiati va yo‘nalishi sistemaning o‘ziga xos xususiyati bilan bog‘liq bo‘lgan politermik kesmalar olinadi. Politermik kesmalar va binar sistemalar haqidagi ma’lumotlar asosida o‘rganilayotgan sistemaning eruvchanlik diagrammasi tuziladi, unda tugun nuqtalarining holati qo‘shma kristallanish egri chizig‘ining yo‘nalishini belgilaydi. Uchta birgalikda kristallanish egri chizig‘ining kesishgan nuqtasi uchlamchi nuqtasidir. Eruvchanlik egri chiziqlari natijasida, aniqlangan nuqtalar asososida politermik eruvchanlik diagrammasi shakllantirildi va ichki izotermalar o‘tkazildi. Komponentlarning eritmada turli massa konsentratsiyasida turli xaroratga bog‘lab ikki komponentli, uch komponentli va ko‘p komponentli eruvchanlik diagrammalari quriladi. Sintez qilib olingan birikmalarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning tabiatini aniqlash uchun IQ spektroskopik tahlil o‘tkazildi. Dastlabki komponentlar va sintez qilib olingan birikmalarining IQ yutilish spektrlari Specord IQ-75 spektrofotometrida 4000–400 sm –1 chastota diapazonida qayd etildi. Namunalar tabletkalarni kaliy bromidi bilan presslash orqali tayyorlangan [80; 52- b.]. O‘rganilayotgan yangi fazalarning termik tahlil qilish 10 daraja/min qizdirish tezligida havo atmosferasida Paulik-Paulik-Erdei sistemasining derivatografiyasida moddaning namunasi 100 mg, galvanometrlarning sezgirligi DTA 1/5 va DTG 1/10, T 900°C da amalga oshirildi. Standart sifatida kalsiylangan alyuminiy oksidi ishlatilgan [81; 222-b.]. Rentgen faza tahlili Dron-3.0 difraktometrida 40 kV kuchlanish, 20 mA oqim va qarshi disk tezligi 2 deg/min bo‘lgan filtrlangan mis nurlanishi bilan amalga oshirildi. Eritmalarning kinematik qovushqoqligi kapillyar diametri 1,47 mm bo‘lgan VPJ tipidagi viskozimetr [ 76; 117-124-b.] yordamida o‘lchandi. Natijalarning aniqligi ±0,0001 10-1 m 2 /sek tashkil etadi. 25 Nur sindirish ko‘rsatkichi BM modelining IRF 454 refraktometrida bitta refraktometrik birlik bilan 1,2 dan 1,7 gacha bo‘lgan diapazonda aniqlandi [77]. O‘rganilayotgan birikmalar va eritma namunalarining solishtirma z ichligi piknometrik usulda 20°C da aniqlandi [ 78 ; 572-b. ]. Bunda 5 sm 3 hajmli kapillyar piknometr ishlatilgan. Hajmni aniqlash uchun harorat doimiy 25°C da, piknometr bidistillangan suv bilan maxsus belgisigacha to‘ldirilgan hamda massasi o‘lchangan. Quruq piknometrning og‘irligini, 25° C da suvning zichligini va suv bilan to‘ldirilgan piknometrning og‘irligini bilib, uning hajmi hisoblab chiqilgan. Tarozi ± 0,00005 mg aniqlikda amalga oshirildi. Natijalar ±0,1 kg/m 3 aniqlik bilan taqdim etiladi. Defoliantlarning ishchi eritmalarining pH qiymati [79; 310-b.] usul bo‘yicha "METTLER TOLEDO pH metr FE20 da aniqlandi. 2.3. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar Bobda boshlang‘ich komponentlarning xususiyatlari, shuningdek, yangi birikmalar, ularni sintez qilish usullari, kimyoviy, fizik-kimyoviy tahlil usullari bilan aniqlash yoritilgan. Ko‘p komponentli sistemalarni keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida eruvchanlikni o‘rganish usullari, shuningdek, tizimli eritmalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish usullari keltirilgan. 26 III BOB. DOLOMITNI XLORID KISLOTADA PARC H ALAB KALSIY XLORIDNI AJRATIS H VA UNING ASOSIDA KALSIY XLORAT OLIS H Mahalliy xom ashyolardan, xususan “Shorsu” dolomiti asosida organik preparatlar o‘rnini to‘liq bosa oladigan yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan, kam zaharli, g‘o‘zaga yumshoq va kompleks ta’sir etuvchi yangi defoliant turlarini ishlab chiqish paxtachilik va kimyo sanoatining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Xlorat tutuvchi noorganik birikmalar, kam zaharliligi va tuproqda nisbatan tez parchalanish xususiyati bilan ko‘p turdagi kimyoviy preparatlar ichida eng istiqbolli hisoblanadi. Ular hosilning urug‘iga va uning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Shu munosabat bilan ushbu bo‘limda dolomitning parchalanishi va kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, kalsiy xloridini ajratib olish va uning asosida kalsiy xlorat sintezi, hamda texnologik jarayonlarning ko‘rsatkichlari, sxemalari ma’lumotlari keltirilgan. 3.1. “Sho‘rsu” dolomiti tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlili Dolomitni xlorid kislota bilan parchalash jarayonlarini, dastlabki tadqiqotlari O‘zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti olimlari tomonidan dolomitni parchalashda taklif etilgan usul bo‘yicha olib borildi. Dastlab “Sho‘rsu” dolomitining kimyoviy tarkibi tahlil qilindi, quruq massaga nisbatan kalsiy oksidi – 31,25%, magniy oksidi – 19,06%, kremniy IV oksidi – 3,01%, temir oksidlari aralashmasi – 0,54%, alyuminiy oksidi – 0,31%, uglerod IV oksidi – 44,76%, oltingugurt VI oksidi – 0,31% va boshqa moddalar – 0,76% ni tashkil etadi. 27 3.1-jadval Dolomit namunasining kimyoviy tarkibi (og‘ir. %)D olom it konining nom lanishi Quruq havo modda hisobiga % - dagi miqdori CaO M gO A l2O 3 Fe2O 3 + FeO FeO SiO 2 M nO TiO 2 N a2O K 2O P2O 5 SO 3 um um . CO 2 Shorsu 31,48 19,17 0,32 0,29 0,25 2,87 0,01 0,02 0,05 0,15 0,03 0,3 45,0 3.2-jadval “Sho‘rsu” dolomitining termik taxlil natijalari Xarorat , ° C Pik effekt lar , ° C Massa kamayishi , % Umumiy massaning kamayishi , % Termoeffekt tabiati Birikmaning o‘zgarishi “Sho‘rsu” dolomiti 70-160 150 0,77 0,77 endotermi k Suvning yo‘qolishi 160-350 310 1,59 2,38 endotermi k Suvning yo‘qolishi 350-522 410 0,40 2,78 endotermi k Dolomit ning parchalanishi C aCO 3 , MgCO 3 522-742 711 3,57 6,35 ekzotermi k MgCO 3 parchalanishi 742-820 770 6,59 13,94 ekzotermi k C aCO 3 parchalanishi 820-918 890 32,54 46,48 ekzotermi k C aCO 3 parchalanishi 28 3.1–rasm. “Sho‘rsu” dolomitining rentgenogrammasi Farg‘ona “Sho‘rsu” konidan olingan dolomit namunasini qizdirish egri chizig‘ida to‘rtta endotermik effekt 150, 310, 410, 890°C, shuningdek ikkita ekzotermik effekt 711 va 770°C aniqlangan. Birinchi uchta endotermik jarayon 70- 160, 160-350, 350-522 ° C harorat oralig‘ida sodir bo‘ladi va massa kamayadi 0,77, 1,59, 0,40% mos ravishda. Keyingi ikkita ekzotermik ta’sir ham massaning pasayishi bilan birga boradi 522-742 harorat oralig‘ida; 742-820 ° C , vazn yo‘qotish mos ravishda 3,57% va 6,59% ni tashkil qiladi. Oxirgi endotermik ta’sirning tabiati kalsiy va magniy oksidi hosil bo‘lishi bilan karbonatlarning intensiv parchalanishi bilan bog‘liq. Harorat oralig‘ida massa kamayishi TG egri chizig‘iga ko‘ra 820-918°C 32,54% ni tashkil qiladi. 70-918 ° C diapazondagi umumiy massa yo‘qolishi 46,48% ni tashkil qiladi. 29 3.2. “Sho‘rsu” dolomitining xlorid kislota bilan parchalanish tadqiqotlari “Sho‘rsu” konidagi dolomitning xlorid kislota bilan parchalanish jarayonini kislota konsentratsiyasi va haroratiga qarab o‘rganish zarur. Shu maqsadda 2 5 , 3 1 , 35 % kon se ntratsiyali xlorid kislota eritmalari ishlatilgan. Tajribalar 2 0, 3 0, 4 0 °C haroratda termostatli uch og‘izli shishali reaktorda o‘ tkazildi. Maydalangan dolomitning hisoblangan miqdori reaktorga solinadi, s o‘ ngra xlorid kislotaning hisoblangan miqdori asta-sekin 100% stexiometriyaga muvofiq q o‘ yiladi. Parchalanish jarayoni tugaganidan 30 minut o‘ tgach, eritmadagi CaO va MgO ning tarkibi tahlilning kompleksometrik usuli bilan aniqlandi hamda CaO va MgO ning eritmaga o‘tish darajasi hisoblab chiqildi. Eksperimental ma’lumotlar natijalari 3.3-jadvalda ko‘rsatilgan. 3.3-j adval CaO va MgO larni eritmaga o‘tish darajasini harorat va xlorid kislotaning konsentratsiyasiga bog‘liqligi Dolomit nomi HCl konsentratsiya si , % Temperatura, ° C 2 0 3 0 4 0 K p τ, s K p τ, s K p τ, s m.r «Shorsu» 25,0 9,49 968 13,14 890 15,21 670 31,0 13,11 1530 16,29 1300 18,05 1200 35,0 18,81 2700 21,23 2200 23,03 1820 3.3-jadvalda kislota konsentratsiyasi va haroratning kalsiy va magniy oksidlarini eritmaga o‘tish darajasiga ta’siri bo‘yicha eksperimental ma’lumotlar natijalari ko‘rsatilgan. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, dolomitning xlorid kislota bilan parchalanish jarayonida 2 0°C haroratda kislota kon se ntratsiyasining 25 dan 35% gacha k o‘ tarilishi bilan ko‘pik nisbati (Kp) 9 , 49 dan 18, 81 gacha va “yashash” vaqti yoki barqarorligi ( τ , s) 968 dan 2700 soniyagacha ortadi. Ya’ni , kislota konsentratsiyasi qanchalik yuqori bo‘lsa , ko‘pik nisbati shunchalik katta bo‘ladi, bu hosil bo‘lgan pulpaning qovushqoqligini oshirish bilan bog‘liq. “ Sho‘rsu ” dolomitini xlorid kislota yordamida parchalanishida haroratning 30 ko‘piklanish jarayoniga ta’sirini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, harorat oshishi bilan ko‘pik nisbati ortadi va yashash muddati ya’ni , barqarorlik pasayadi. Shunday qilib, dolomitni 31,0% li xlorid kislota bilan 3 0°C haroratda parchalashda ko‘pik nisbati K k =1 6 , 29 , barqarorlik τ = 1300 sek, 4 0°C haroratda esa bu ko‘rsatkichlar mos ravishda: K k =18,05, τ = 1200 sek. bo‘lgan. Shunday qilib, xlorid kislotasi kont se ntratsiyasining ortishi ko‘pik lanish karraliligining ortishiga olib keladi , bu eritmalarning qovushqoqligi ni oshirish bilan bog‘liq. Xlorid kislotasining parchalanish jarayoni haroratning ortishi kuchli ko‘piklanishga olib keladi, ammo hosil bo‘lgan pulpaning qovushqoqligining pasayishi ko‘pikning barqarorligini pasaytiradi. “Sho‘rsu” koni dolomitining xlorid kislota bilan parchalanishi jarayonida ko‘piklanishni o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar natijalari ko‘pik nisbati qiymatlari 13, 11 ÷18,05 (aralashtirgich aylanish tezligi V=250÷300 ay/daq. bo‘lganida) ekanligini , bu k o‘ rsatkich yuqori ligi tufayli uskunaning ishlashiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin ligini ko‘rsatdi . “ Sho‘rsu ” dolomitining xlorid kislota bilan parchalanishida ko‘p miqdorda ko‘pik hosil bo‘lishini bartaraf etish uchun bu jarayonni ikki bosqichda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Parchalanishning birinchi bosqichida 35÷40% dolomitni xlorid kislotasi bilan dekarbonizatsiya qilish lozim . Ikkinchi bosqichda, dolomitni qolgan 60÷65% qismini xlorid kislota bilan parchalashni amalga oshirilishi kerak. Bu nda ko‘piklanish keskin kamayishi kuzatiladi . “ Sho‘rsu ” dolomitining xlorid kislota bilan ikki bosqichda parchalanishida k o‘ piklanish jarayoni kislota konsentratsiyasi 31,0% bo‘lgan i , 3 0÷ 4 0°C haroratda kislotaning uzatish vaqti va tezligiga qarab o‘ rganildi. Tahlil natijasida ko‘rinadiki, “Sho‘rsu” dolomitining tarkibida kalsiy va magniylar karbanat miqdori yuqori bo‘lib, ularni xlorid kislota bilan parchalash qulay hisoblanadi. Shu bilan birga dolomitni xlorid kislota yordamida parchalash jarayonida ko‘p miqdorda karbanat angidrid ajralib chiqadi, natijada ko‘piklanish sodir bo‘ladi, bu esa jarayonni olib borishga qiyinchilik tug‘diradi. Shu bois, 31 dolomitni xlorid kislota bilan parchalab kalsiy va magniy xloridlarni olish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlarda olib borildi: - dolomit mineralini xlorid kislota bilan ikki bosqichda parchalash; - suspenziyani erimay qolgan qoldiqlardan markazdan qochma kuch yordamida tozalash; - tozalangan kalsiy va magniy xloridlari eritmasini CaO yordamida 5-6 pH gacha neytrallash, chiqindi gazlarni tozalash. Ushbu jarayonni amalga oshirishda topilgan maqbul ko‘rsatkichlar: dolomit zarralari 0,1÷0,9 mm o‘lchamda, xlorid kislota konsentratsiyasi 31%, harorat – 30- 40°C, o‘zaro ta’sirlashuv vaqti – 30 daqiqa, aylanish tezligi 1000 ayl./daqiqa. Yuqoridagi ma’lumotlar asosida “Sho‘rsu” dolomiti xlorid kislota bilan parchalab tarkibida 21,923% CaCl 2 va 15,485% MgCl 2 tutgan eritmani ajratib olindi, jarayonning borishi va moddiy balansi 3.2-rasmda keltirildi. 3.2 - rasm. Dolomitni xlorid kislota bilan parchalab kalsiy va magniy xlorid olishning blok sxemasi 32 3.3. CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish Kalsiy va magniy xlorid eritmasidan kalsiy xloridni ajratishda, kalsiy xlorid, magniy xlorid, monoetanolamin suvli sistemalarini eruvchanlik diagrammalari o‘rganildi. Diagrammalarda komponentlarning o‘zaro ta’sirlashuvi bo‘yicha ilmiy ma’lumotlar olindi va ular solishtirilib maqbul komponentlarning maqbul meyorlari tanlandi. CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O sistemasi yettita ichki kesmalar yordamida keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida kuzatuv-politermik usul bilan o‘rganildi. Ulardan I - III kesmalar NH 2 C 2 H 4 OH - H 2 O tomondan yuqori CaCl 2 ·2H 2 O tomonga, IV - VII kesmalar CaCl 2 ·2H 2 O - H 2 O tomondan yon NH 2 C 2 H 4 OH tomonga o‘tkazilib tadqiq qilindi. 3.3 – rasm. 20%- li kalsiy xlorid eritmasiga monoetanolamin qo‘shib borilganda, kristall fazalar o‘zgarishini harorat va konsentratsiyaga bog‘liqligi 3.3 -rasmda 20% li kalsiy xlorid eritmasiga monoetanolamin qo‘shib borish 33 tartibida, keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida eritma kristallarining hosil bo‘lishi o‘rganildi. Kalsiy xlorid eritmasiga 42,4 % gacha monoetanolamin qo‘shib borilganda muzning kristallari hosil bo‘ladi, 42,4%÷56,8% oralig‘ida ikki suvli monoetanolamin kristallanadi, 72% gacha monoetanolamin qo‘shilganda esa bir suvli monoetanolamin unda ortiq qo‘shganda monoetanolaminning o‘zi kristallanadi. 3.4 -rasmda 20% li monoetanolamin eritmasiga kalsiy xlorid qo‘shib borish tartibida, keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida eritma kristallarining hosil bo‘lishi o‘rganildi. Kalsiy xlorid eritmasiga 34,0 % gacha kalsiy xlorid kristallogidratidan qo‘shib borilganda muzning kristallari hosil bo‘ladi, 34,0%÷52,7% oralig‘ida olti suvli kalsiy xlorid kristallanadi, 72% gacha kalsiy xlorid qo‘shilganda esa to‘rt suvli kalsiy xlorid unda ortiq qo‘shganda ikki suvli kalsiy xloridning o‘zi kristallanadi. 3.4 – rasm. 20% li monoetanolamin eritmasiga kalsiy xlorid qo‘shib borilganda, kristall fazalar o‘zgarishini harorat va konsentratsiyaga bog‘liqligi 34 Monoetanolamin va kalsiy xlorid moddalarining 20 % li eritmalari tanlab olindi va o‘zaro bir birida erishi o‘rganildi, hamda hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlandi. O‘rganilgan eruvchanlik sistemalari kalsiy xlorid – monoetanolamin – suv eruvchanlik sistemasini kuzatuv - politermik usulda chizishda, ilmiy asos bo‘lib hizmat qiladi. Olingan ma’lumotlar va ichki kesmalar yordamida evtetik nuqtalarning kristallanish harorati -48,3 °C dan 67,0 °C gacha bo‘lgan politermik eruvchanlik diagrammasi tuzildi. Diagrammada muz, CaCl 2 ·6H 2 O, CaCl 2 ·4H 2 O, CaCl 2 ·2H 2 O, NH 2 C 2 H 4 OH·2H 2 O, NH 2 C 2 H 4 OH·H 2 O va NH 2 C 2 H 4 OH ning kristallanish maydonlari chegaralandi (3.5.–rasm). Ushbu maydonlar sistemaning uchta uchlamchi nuqtasida birlashadi. 3.5 – rasm. CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi 35 Sistemaning ikkilamchi va uchlamchi nuqtalaridagi eritmalar muvozanat tarkibi va mos keladigan kristallanish haroratlari aniqlandi ( jadval - 3.1 ) . Birinchi uchlamchi nuqta kristallanish harorati -42,0 °C bo‘lganda 39,6% kalsiy xlorid, 26,0% monoetanolamin va 34,4% suvga to‘g‘ri keladi. Bunda, qattiq faza muz, CaCl 2 ·6H 2 O va NH 2 C 2 H 4 OH·2H 2 O dan iborat bo‘ladi. Ikkinchi uchlamchi nuqtaning tarkibi 42,5% kalsiy xlorid, 31,5% monoetanolamin va 26,0% suvga to‘g‘ri keladi, kristallanish harorati -39,0°C, qattiq fazaning CaCl 2 ·6H 2 O, NH 2 C 2 H 4 OH·2H 2 O va NH 2 C 2 H 4 OH·H 2 O dan iborat. 3.4 - jadval CaCl 2 ·2H 2 O - N H 2 C 2 H 4 OH - H 2 O sistemaning ikkilamchi va uchlamchi nuqtalari Suyuq faza tarkibi , % Kristall harorati º C Q atti q faza tarkibi CaCl 2 · 2 H 2 O N H 2 C 2 H 4 OH H 2 O 57,0 - 43,0 45,2 CaCl 2 · 2 H 2 O + CaCl 2 ·4H 2 O 60,0 32,0 8,0 51,2 - // - 63,0 14,8 22,2 56,0 - // - 65,8 20,6 13,6 60,0 - // - 70,8 29,2 - 67,0 - // - 50,4 - 49,6 29,7 CaCl 2 · 4 H 2 O + CaCl 2 · 6 H 2 O 52,7 9,2 38,1 39,0 - // - 55,6 17,8 26,6 46,0 - // - 59,0 24,8 16,2 51,0 - // - 64,4 35,6 - 58,0 - // - 30,5 - 69,5 -49,7 CaCl 2 · 6 H 2 O +Muz 34,0 13,2 52,8 -32,0 - // - 34,4 13,8 51,8 -31,0 - // - 38,5 23,5 38,0 -31,0 - // - 38,8 24,4 36,8 -33,0 - // - 39,6 26,0 34,4 -42,0 CaCl 2 ·6H 2 O+NH 2 C 2 H 4 OH·2H 2 O+ Muz 42,5 31,5 26,0 -39,0 CaCl 2 ·6H 2 O+NH 2 C 2 H 4 OH·2H 2 O+ NH 2 C 2 H 4 OH·H 2 O 44,0 33,9 22,1 -26,0 CaCl 2 ·6 H 2 O +N H 2 C 2 H 4 OH· H 2 O 47,2 39,5 13,3 -12,0 CaCl 2 ·6H 2 O+NH 2 C 2 H 4 OH·H 2 O+ 36 NH 2 C 2 H 4 OH 52,8 47,2 - 1,0 CaCl 2 ·6 H 2 O +N H 2 C 2 H 4 OH 36,4 27,2 36,4 -41,2 N H 2 C 2 H 4 OH·2 H 2 O+ Muz 27,2 32,0 40,8 -42,0 - // - 18,5 37,2 44,3 -43,6 - // - 11,6 42,4 46,0 -45,0 - // - - 52,0 48,0 -48,3 - // - 31,0 38,4 30,6 -40,0 N H 2 C 2 H 4 OH·2 H 2 O+N H 2 C 2 H 4 OH· H 2 O 22,1 44,3 33,6 -40,8 - // - 14,0 51,8 34,2 -42,0 - // - 8,8 56,8 34,4 -43,2 - // - - 66,5 33,5 -46,1 - // - 22,4 55,7 21,9 -16,4 N H 2 C 2 H 4 OH· H 2 O+ N H 2 C 2 H 4 OH 15,3 61,6 23,1 -18,4 - // - 10,0 67,2 22,8 -20,4 - // - 5,8 72,0 22,2 -22,0 - // - - 55,8 44,2 -25,2 - // - Uchinchi uchlamchi nuqtaning kristallanish harorati -12,0 °C ga to‘g‘ri keladi, bunda suyuq faza tarkibi 47,2% kalsiy xlorid, 39,5% monoetanolamin va 13,3% suv, qattiq faza tarkibi esa CaCl 2 ·6H 2 O, NH 2 C 2 H 4 OH·H 2 O va NH 2 C 2 H 4 OH lardan iborat. Sistemada yangi kimyoviy birikmalarning hosil bo‘lishi sodir bo‘lmaydi, komponentlar o‘zlarining individualligini saqlab qoladi. 3 .4 CaCl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasi Kalsiy xlorid – ammiak - suv sistemasi kuzatuv -politermik usulda keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganildi [ 135, 136 ] . Dastlab kalsiy xlorid – suv ikki komponentli sistemasi o‘rganildi va diagrammasi chizildi. Diagramma to‘rtta fazaga muz, kalsiy xloridning olti suvli, kalsiy xloridning to‘rt suvli va kalsiy xloridning ikki suvli kristallanish maydonlariga. Kalsiy xloridning konsentratsiyasi 30,5 % gacha qo‘shilganda muz 37 kristallari, 50,4% gacha qo‘shilganda olti suvli kalsiy xlorid kristallari, 57,0% gacha kalsiy xlorid qo‘shilganda esa ikki suvli kalsiy xlorid kristallanadi. CaCl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemasi -49,7 dan 45,2 o C harorat oralig‘ida oltita ichki kesmalar o‘tkazib diagrammasi qurildi 3.6 -rasm. 3.6-rasm. CaCl 2 · 2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi Politermik eruvchanlik diagrammada muzning, kalsiy xloridning olti suvli, kalsiy xloridning to‘rt suvli va kalsiy xloridning ikki suvli kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. Diagrammada -49,7 dan -33,5 o C harorat oralig‘ida muz bilan olti suvli kalsiy xlorid birgalikda kristallanadi, -31,0 dan 29,7 o C harorat oralig‘ida olti suvli kalsiy xlorid to‘rt suvli kalsiy xlorid bilan birgalikda kristallanadi, -17,0 dan 45,2 o C harorat oralig‘ida to‘rt suvli kalsiy xlorid ikki suvli kalsiy xlorid bilan birgalikda kristallanadi. Diagrammada fazalar ikkita uchlamchi nuqtalar orqali tutashadi. 38 Sistemaning uchlamchi nuqtalari proyeksiya asosida aniqlandi va uning tarkibi va kristallanish harorati tahlil qilindi 4.3-jadval. Birinchi uchlamchi nuqta 47,2% ammiakli suv, 9,8% ikki suvli kalsiy xlorid va 43,0% suvga mos kelib, kristallanish harorati -31,0 °C ni tashkil etadi. Ushbu qattiq faza tarkibi olti suvli kalsiy xlorid, muz va to‘rt suvli kalsiy xlorid birgalikda kristallanadi. Ikkinchi uchlamchi nuqta 60,6% ammiakli suv, 7,6% ikki suvli kalsiy xlorid va 31,8% suvga mos kelib, kristallanish harorati -19,5 °C ga to‘g‘ri keladi, qattiq fazaning tarkibi ikki suvli kalsiy xlorid, to‘rt suvli kalsiy xlorid va muzdan iborat. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida chizilgan diagrammaning fazalari eritmadan kristal xolida ajratib olindi va olingan eritmaning tarkibi kimyoviy va fizik-kimyoviy usullarda tarkibi aniqlandi. Diagrammadan shu jihatiga etibor qilish mumkinki, ammiakning konsentratsiyasi ortib borishi bilan muzning kristallanish fazasi kichrayib boradi va so‘ngra ortadi, bu esa ammiakli suvning kalsiy xlorid eritmasida eruvchanligi yaxshilanib so‘ngra bir oz yomon erishini anglatadi. Diagrammada barcha fazalar ichida asosiy qismini ikki suvli kalsiy xloridning kristallanish maydoni tashkil etadi, bu nimani anglatadi diagrammadagi barcha fazalarni hosil qilgan moddalar ichida eruvchanligi pastligini tushunish mumkin. Xulosa o‘rnida shu narsani aytish mumkinki, diagrammaning taxlili natijasida ammiakli suvdan qancha miqdorda kalsiy xloridga qo‘shsak xam eritmada yangi suvda erimaydigan moddalar hosil bo‘lmaydi, bu esa kalsiy va magniy tuzlari ichidan kalsiyni eritmada ushlab qolish imkoniyatini beradi. 3 . 5. Kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishda kalsiy va magniy tuzlariga monoetanolaminning ta’sirini o‘rganish Tadqiqotlar davomida kalsiy xlorid eritmasini ajratishda texnologik jarayonlarni asoslash uchun “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislota bilan parchalab olingan kalsiy va magniy xloridlari eritmasiga oshib boruvchi turli nisbatlarda monoetanolamin qo‘shib borish tartibida, hosil bo‘lgan cho‘kmaga, kalsiy xlorid eritma massasiga va pH o‘zgarishiga bog‘lab o‘rganildi 3.3 - jadval. 39 3.5 - jadval Kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishda 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga turli nisbatda monoetanolamin qo‘shib borish tartibida maqbul sarf meyorini aniqlash № Eritma [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] : MEA gr Eritma massasi, gr Cho‘kma massasi, gr Eritmadag i CaCl 2 miqdori % pH 1 100:1 98,494 2,506 22,26 6,01 2 100:2 96,988 5,012 22,60 6,36 3 100:3 95,485 7,519 22,96 6,65 4 100:4 93,975 10,025 23,33 6,87 5 100:5 92,470 12,530 23,71 7,05 6 100:6 90,960 15,040 24,10 7,11 7 100:7 89,460 17,540 24,51 7,20 8 100:8 87,950 20,050 24,93 7,25 9 100:9 86,440 22,560 25,36 7,28 10 100:10 84,572 25,428 26,25 7,31 11 100:11 85,572 25,428 25,62 8,34 12 100:12 86,572 25,428 25,32 9,42 13 100:13 87,572 25,428 25,03 10,49 14 100:14 88,572 25,428 24,75 11,56 Kalsiy, magniy xlorid eritmasiga monoetanolamin qo‘shib borilganda, monoetanolamin massasini eritma konsentratsiyasiga bog‘liqlik grafigi (3.7 – rasm) va cho‘kma massasining o‘zgarishiga bog‘liqlik grafigi (3.8 – rasm). 40 0 2 4 6 8 10 12 14 167580859095100 MEA massasi (gr)Umumiy eritma massasi (gr) 3. 7 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, umumiy eritma massasining MEA miqdoriga bog‘liqligi 0 2 4 6 8 10 12 14 16051015202530 MEA massasi (gr) Cho'kma massasi (gr) 3. 8 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, cho‘kma massasining MEA miqdoriga bog‘liqligi Kalsiy, magniy xlorid eritmasiga turli nisbatda monoetanolamin qo‘shish natijasida, monoetanolamin konsentratsiyasini eritmada hosil bo‘lgan kalsiy xlorid 41 eritma konsentratsiyasiga bog‘liqlik grafigi (3.9 – rasm) va pH o‘zgarishiga bog‘liqlik grafigi (3.10 – rasm). 0 2 4 6 8 10 12 14 162021222324252627 MEA massasi (gr)СaCl2 ning konsentratsiyasi, % 3. 9 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, C a C l 2 foiz miqdorining MEA miqdoriga bog‘liqligi 0 2 4 6 8 1 0 1 2 1 4 1 602468101214 mea massasi (gr) рН 3. 10 - rasm. 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga MEA qo‘shib borilganda, pH ko‘rsatkichining MEA miqdoriga bog‘liqligi Olib borilgan tadqiqotlar natijasida kalsiy, magniy xlorid eritmasiga monoetanolamin qo‘shib borishda, MEA:MgCl 2 bilan 1:1 ekvivalent mol nisbatda bo‘lganda to‘liq birikib Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl tarkibli yangi birikmani hosil qilib cho‘kishi aniqlandi. 42 Ushbu tanlab olingan [0,1 mol NH 2 C 2 H 4 OH + 0,9 mol NH 3 ] aralashmani turli 20; 25; 30; 40 haroratda CaCl 2 va MgCl 2 eritmasiga qo‘shib borishda, hosil bo‘lgan magniy saqlagan cho‘kmaning miqdorini, pH ko‘rsatkichlarini vaqt davomiyligiga bog‘liqligi o‘rganildi. Tadqiqotlar natijasida kimyoviy reaksiyaning davomiyligi 20 ÷ 25 0 C haroratda maqbul meyor sifatida tanlab olindi 3.5 - jadval, 3. 11 - rasm. Kalsiy va magniy xlorid eritmasini [0 , 1 mol MEA + 0, 9 mol NH 3 ] aralashmasi bilan neytrallashdan hosil bo‘lgan pulpa normal sharoit (n.sh.)da va vakum ostida filtrlash jarayonining vaqtga bog‘liqligi o‘rganildi 3.6 - jadval. 3.6 - jadval 21,92% CaCl 2 va 15,49% MgCl 2 eritmasiga [0 , 1 mol MEA + 0, 9 mol NH 3 ] qo‘shishda, turli haroratda hosil bo‘lgan cho‘kma miqdori va eritmaning pH ko‘rsatkichini vaqt davomiyligiga bog‘liqligi V aqt davom iyli gi 20 0 C 2 5 0 C 30 0 C 40 0 C Reaksiya borishi, % pH Reaksiya borishi, % pH Reaksiya borishi, % pH Reaksiya borishi, % pH 1 69,8 7,12 64,9 7,07 55,4 7,04 42,5 6,86 2 82,2 7,14 79,2 7,09 75,6 7,06 62,4 6,89 3 88,1 7,16 86,3 7,11 83,4 7,08 76,6 6,91 4 91,5 7,17 89,7 7,13 87,6 7,09 83,5 6,93 5 93,6 7,18 92,2 7,14 90,5 7,10 87,7 6,94 6 95,2 7,19 93,9 7,15 92,6 7,11 90,2 6,95 7 94,0 7,20 95,2 7,16 93,8 7,12 92,0 6,95 8 94,1 7,21 95,8 7,17 94,7 7,13 93,1 6,96 9 95,2 7,22 96,3 7,18 95,6 7,14 93,8 6,97 10 95,6 7,23 96,6 7,19 95,8 7,14 94,3 6,98 11 97,8 7,24 96,9 7,20 96,0 7,15 94,9 6,99 12 98,1 7,25 97,2 7,20 96,4 7,15 95,2 7.00 13 98,4 7,26 97,7 7,21 96,6 7,16 95,4 7,01 14 98,8 7,26 98,0 7,22 96,8 7,16 95,6 7,02 15 99,4 7,26 98,4 7,22 97,1 7,16 95,8 7,02 43 3.11 – r asm. 20, 25, 30, 40 haroratlarda hosil bo‘lgan cho‘kma miqdorini℃ vaqtga bog‘liqligi 3.7 - jadval Eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani 0,1 MPa n.sh. va 0,05 MPa, 0,01 MPa vakumda filtrlashning vaqtga bog‘liqligi № Vaqt davomiyligi 0,01 MPa (0,1 atm) 0,05 MPa (0,5 atm) 0,1 MPa (1 atm) Filtrat miqdori,% Filtrat miqdori,% Filtrat miqdori,% 1 3 min 60,42 36,75 21,57 2 6 min 84,06 59,67 34,14 3 9 min 94,52 77.06 44,82 4 11 min 98,88 84,95 31,08 5 16 min - 97,58 62,74 6 48 min - - 81.96 7 60 min - - 86.66 8 90 min - - 95,12 44 Bunda atmosfera bosimida 20 ÷ 25 haroratda filtrlash jarayoni 90℃ minutda amalda tugallanadi va filtr miqdorining 95,12% cho‘kmadan ajratilib olinadi. 0,5 atmosfera yoki 0,05 MPa vakumda jarayon davomiyligi tezlashadi, 16 minutda filtratning 97,58% miqdori ajralib chiqishi bilan jarayon amalda tugallanadi. Filtrlash jarayonini 0,1 atmosferada olib borilganda 11 minutda pulpaning 98,8% cho‘kmadan ajratib olinadi va bu n.sh.ga nisbatan vaqtning 8-9 barobar tejalishi hamda filtrat miqdorining 3-4% ga ortishiga olib keladi. 3.1 2 - rasmda eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlash jarayonining vaqtga bog‘liqlik grafigi keltirilgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlash vaqti 11 minut davomida, 0,1 atmosfera vakumda olib borish maqbul sifatida tanlab olindi, bunda pulpaning 98,8% miqdori cho‘kmadan ajratib olishga erishiladi. Tadqiqotlar natijasida kalsiy va magniy xlorid eritmasidan kalsiy xloridni ajratib olishning blok sxemasi taklif etildi, u quyidagicha 3.13 - rasm. 3.12 - rasm. Eritmada hosil bo‘lgan cho‘kmani 0,1 MPa, 0,05 MPa va 0,01 MPa (vakum)da filtrlashning vaqtga bog‘liqligi 45 3.13 - rasm. Kalsiy va magniy xlorid eritmasidan kalsiy xlorid ajratib olishning blok sxemasi 3.6. Uchunchi bob bo‘yicha xulosalar Ushbu bobda dolomitni xlorid kislota bilan parchalab kalsiy va magniy xloridlarni olish, olingan kalsiy va magniy xloridlardan kalsiy xlorid eritmasini ajratib olish va kalsiy xloratga aylantirish bo‘yicha ilmiy ma’lumotlar olingan va texnologiyalari keltirilgan. Xususan “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotasi bilan parchalab olingan kalsiy va magniy xloridlarini monoetanolamin bilan ajratish jarayonini birinchi marta CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O sistemasi kuzatuv– politermik usulida keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganildi. Kalsiy va magniy xlorid eritmasidan kalsiy xloridini ajratib olishda monoetanolamin sarf me’yorlari xisoblab topildi, kimyoviy reaksiya borishining optimal harorati va vaqti o‘rganildi, shuningdek hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlab olishning maqbul parametrlari ishlab chiqildi va ajratishning blok sxemasi ishlab chiqildi. 46 XULOSA 1. “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, kalsiy xloridni ajratishning maqbul usuli ishlab chiqildi. 2. CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasi politermik usulda -49,7 dan 67,0 xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilib, diagrammasi℃ ℃ qurildi. Diagrammada muzning, CaCl 2 ·6H 2 O, CaClO 2 ·4H 2 O, CaCl 2 ·2H 2 O, NH 2 C 2 H 4 OH ·2H 2 O, NH 2 C 2 H 4 OH ·H 2 O va NH 2 C 2 H 4 OH ning kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. Ushbu maydonlar sistemaning uchta uchlamchi nuqtasida birlashadi. 3. CaCl 2 · 2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O sistemasi -49,7 dan 45,2 o C harorat oralig‘ida oltita ichki kesmalar o‘tkazib diagrammasi qurildi. Politermik eruvchanlik diagrammada muzning, kalsiy xloridning olti suvli, kalsiy xloridning to‘rt suvli va kalsiy xloridning ikki suvli kristallanish maydonlari chegaralari aniqlandi. 4. O‘rganilgan eruvchanlik sistemalarining diagrammalarida hosil bo‘lgan fazalarning tarkibi kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida aniqlandi. 5. Kalsiy va magniy xloridning 100 massa qism eritmasiga monoetanolaminni 1÷14 massa nisbatda qo‘shib borish tartibida, [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] : MEA massa nisbati 100 10 nisbat maqbul sifatida tanlab olindi, ˸ bu eritmaning pH qiymati 7,31 ga tengligi aniqlandi. 6. Kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishning arzon va samarali usulini yaratish maqsadida, kalsiy, magniy xlorid eritmasidan magniy xloridni 1 mol qismga, monoetanolaminni ammiak bilan aralashmasini [0.1 mol +0.9 mol] dan [0.9 mol + 0.1 mol] nisbatda qo‘shishda, eritmadan ajratib olinadigan cho‘kma Mg OHC l ·C 2 H 4 NH 2 Cl ning massasi va eritmada kalsiy xlorid konsentratsiyasiga bog‘liqligi aniqlandi. 47 ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Паффенгольца К . Н . и др . Геологический словарь: в 2 - х томах . Под редакцией, М . :1978 . 2. Петтиджон Ф . Дж . Карбонатные породы , пер . с англ ., Т . 1 - 2 , М ., 1970 - 71 ; Осадочные породы , пер . с англ ., М ., 1981 . 3. Сметанин В.И. Защита окружающей среды от отходов производства и потребления. М.: Колос. 2000. 232 с. 4. Акатьева Л.В. Развитие химико-технологических основ процессов переработки сырья для получения силикатов кальция и композиционных материалов. Дисс. докт. техн. наук. Москва 2014. 328с. 5. Столбушко А.Ю., Стороженко Г.И. Утилизация шламистых железорудных отходов Кузбасса в технологии стеновых керамических материалов// Строительные материалы. — 2009. — № 4. — С. 77—84. 6. Дворкин Л.И., Дворкин О.Л. Строительные материалы из отходов промышленности: учеб.-справ. пособие / Л.И. Дворкин, О.Л. Дворкин. Ростов н/Д: Феникс. 2007. 368 с. 7. Использование вторичных ресурсов в производстве керамических изделий// Обз. инф. Сер. 5 / М.: ВНИИЭСМ. 1991. 90 с. 8. Гаджиева А.М. Электролиз водных растворов хлорида кальция: закономерности протекания электродных реакций и синтез кальцийсодержащих соединений . Автореф.дисс. канд. наук. Махачкала, 2004-32с. 10. Блинов С.М., Потапов С.С., Найданова Н.Ф. Формирование техногенного месторождения тонкодисперсного карбоната кальция в пределах шламонакопителя Березниковского содового завода//Минералогия техногенеза: доклады IV семинара. –Миасс, 2004. – С.80–92. 48 11. Материалы официального сайта а кционерного общества «Башкирская содовая компания» http://www.e-disclosure.ru/portal/company.aspx?id=2069 , http://www.soda.ru 12. Тимонин А.С. Инженерно-экологический справочник—Калуга: Изд-во Н. Бочкаревой, 2003. Т3. 1024с. 13. Е.В. Калинина. Утилизация шламов карбоната кальция в производстве товарных продуктов строительной отрасли. Вестник ПНИПУ. Урбанистика. 2012. № 1, C .97-113 14. А.с. 1143691 СССР. Способ получения хлорат-хлорид кальциевого дефолианта / М.Н. Набиев, Р. Шаммасов, С. Тухтаев и др. -№3620951/23- 26 Заявл.23.05.83.; опубл. 07.03.85// Открытия. Изобретения. –1985. -№9. –С.84. 15. Юсупов А.Х. Химия и технология дефолианта на основе хлорат-хлорида кальция, натрия и карбамида.: Автореф. дис. канд. хим. наук. –Ташкент, 1990. –21с. 16. Михайлова Е.А., Лобойка А.Я., Молчанов В.И., Панасенко В.А. Перспективные направления утилизации отходов содового производства//Материалы 1-ой международной конференции «Сотрудничество для решения проблемы отходов» 5-6 февраля 2004 г. г. Харьков. -С.115-116. 17. Шатов А.А., Дрямина М.А., Бадертдинов Р.Н. Возможные пути использования отходов содового производства//Химия в интересах устойчивого развития. 2004, №5, Т.12, -С.581-588. 18. Козлов С.Г., Вязовикова И.В., Черный С.А., Крепышева И.В. Использование отходов содового производства в дорожном строительстве//Фундаментальные исследования. – 2013. – № 10-12. – С. 2604-2611. 19. Я. О. Магеря , В. П. Михайличенко, С. А. Гринь. Применение выпарных аппаратов при получении хлорида кальция из отходов содового 49 производства/ Восточно-Европейский журнал передовых технологий. №1/6(61). 2013. С.10-13. 20. Т.В. Михайлова. Совершенствование технологии производства жидкого хлористого кальция. Фундаментальные и прикладные исследования в современном мире. 2014. Т.1. №7. С.78-83. 21. Себалло В.А., Степанов Н.В., Леонов А.А., [и др.]. Разработка и внедрение технологии и оборудования для производства гранулированного хлористого кальция//Сборник науч. тр. ЗАО «ВНИИ Галургии» Актуальные вопросы добычи и переработки природных солей/Под ред.Ю.В. Букши. 2006. Вып . 75. С . 256-275. 22. Fauzia Sultana, Tanjila Alam and A.K.M.A. Quader. Bench-Scale Preparation and Qualitative Analysis of Calcium Chloride from Locally Available Raw Materials. Journal of Chemical Engineering, IEB Vol. ChE 28, No. 1, December, 2013. 23. Хамракулов З . А ., Аскарова М . К ., Тухтаев С . Получение раствора хлоридов кальция и магния из доломита // Химическая промышленность . - Санкт - Петербург , 2013. Т .90, №2. С . 70-78. 24. Z.A. Khamrakulov, M.K. Askarova, S. Tukhtaev. Prepation of calcium- magnesium chlorate defoliant from dolomite //Journal of Chemical Technology and Metallurgy. Sofia, 2015. vol.50, p р . 65-70. 25. Toghasharov A.S. Solubility of Components in the System Mg(ClO 3 ) 2 – CH 3 COOH · NH 2 C 2 H 4 OH–H 2 O // XII international scientific and practical conference, International scientific review of the problems and prospects of modern science and education, Boston. -USA. 2016. – Р . 27-28. 26. Toghasharov A.S., Askarova M.K., Tukhtaev S. Studying of the Solubility of Components in the System Mg(ClO 3 ) 2 –CH 3 COOH · NH 2 C 2 H 4 OH–H 2 O // East European Scientific Journal Wschodnioeuropejskie Czasopismo Naukowe. - 2016. - Vol. 3. - № 8. - P. 56 - 60. 27. Тогашаров А.С., Шукуров Ж.С., Аскарова М.К., Тухтаев С. Комплекс таъсир этувчи “УзДЕФ-К” дефолиантининг самарадорлиги // Ўзбекистон 50 пахтачилигини ривожлантириш истиқболлари. Республика илмий тўплами. – Тошкент 2014. – С 136 - 137. 28. Тогашаров А.С. Синтез и разработка технологии получения хлорат содержащих эффективных дефолиантов.: Автореф.дис. док. тех. наук. – Ташкент, 201 7 . – 62 с. 29. Дефолиант «Садаф». Технические условия. Tsh 88.16-32-2003. -18с. 30. Салоҳиддинов Н., Тешаев Ф. Садаф ва Авгурон экстранинг мақбул қўллаш меъёрлари // Ў збекистон қ ишло қ х ў жалиги журнали. –Тошкент, - 2009. -№6. –Б. 20. 31. Тухтаев С., Кучаров Х., Абдурахманов У., Шакаров Н., Аминов З. Новые малотоксичные дефолианты хлопчатника на основе 2- хлорэтилфосфановая кислоты // Аналитическая химия и охрана окружающей среды «АНАЛИТИКА-90». Тез. докл. –Ташкент, 1990. -С. 27-28. 32. Дефолиант «Сардор». Технические условия. TSh . 88.16-42:2008. Ташкент. -13 с. 33. Шрайбман С.С., Рейкефельд А.Г. Применение хлоратов калия, натрия, кальция. М. -Л.: Оборонгиз, 1939.–52с. 34. William F. Ehret. Ternary systems: CaCl 2 - Ca(NO 3 ) 2 - H 2 O (25°C), CaCl 2 - Ca(ClO 3 ) 2 - H 2 O (25°C), SrCl 2 - Sr(NO 3 ) 2 - H 2 O (25°C), KNO 3 - Pb(NO 3 ) 2 - H 2 O (0°C) // J.Am. Chem. Soc. - 1932. - V. 54. -P. 3126 - 3134. 35. Шрайбман С.С. Производство бертолетовой соли и других хлоратов. - М.: ГОНТИНКТИ, 1938. - 368 с. 36. А.с. 1143691 СССР. Способ получения хлорат-хлорид кальциевого дефолианта / М.Н. Набиев, Р.Э. Шаммасов, С. Тухтаев, Х. Кучаров и др. (СССР) -№3620951 /23-26; заявлено 23.05.83.; опубл. 07.03.85г. // Открытия, изобретения. - 1985. -№9. - С.84. 37. Достходжаева Р.И. Биологическое действие и токсикологическая оценка нового дефолианта «Хаёт»: Автореф. дис. канд. хим. наук. – Ташкент, 1990. – 21 с. 51 38. Полвонов Х.М., Кучаров Х., Тухтаев С ., Умиров Ф. Изучение процесса конверсии хлорида кальция и хлората натрия // Материалы четвертой международной конференции «Ресурс воспроизводящие, малоотходные и природоохранные технологии освоения недр». Москва-Навои. Москва: Издательство Российского университета дружбы народов. – 2005. – С.247–248. 39. Полвонов Х.М., Кучаров Б.Х., Кучаров Х., Тухтаев С. Кинетика процесса конверсии хлорида кальция в хлорат кальция // Узб. хим. журн. -200 5 . - № 4 . -С. 1 3- 17 . 40. Полвонов Х.М., Кучаров Б.Х., Аскарова М.К., Тухтаев С. Қўнғирот сода заводи чиқиндиси асосида кам заҳарли, самарали дефолиант олиш // “Аналитик кимё ва экологиянинг долзарб муаммолари” илмий-амалий конференция материаллари. - Самарқанд, 2006 .- Б. 279-280. 41. Полвонов Х., Кучаров Х., Тухтаев С., Мамиров И., Мирсалимова С. Растворимость в системе хлорат кальция-хлорид кальция-вода // Узб. хим. журн. -2004. - №5. -С.13-15. 42. Полвонов Х.М., Кучаров Б.Х., Кучаров Х., Тухтаев С. Политермическая диаграмма растворимости системы хлорат кальция-хлорат натрия-вода // Узб. хим. журн. -2006. - №5. -С.3-6. 43. Полвонов Х.М. «Разработка технологии получения хлорат кальциевого дефолианта на основе отхода производства соды»: Автореф.дис… канд. тех. наук. –Ташкент. 2008. -25 с . 44. Khamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tukhtaev S. Prepation of calcium- magnesium chlorate defoliant from dolomite // Journal of Chemical Technology and Metallurgy. - Sofia, - 2015. – Vol. 50, ISSN 1. - P. 65-70. 45. Хамракулов З.А. Изучение взаимного влияния компонентов в системах, обосновывающих процесс получения нового дефолианта // Узбекский химический журнал. - Ташкент, 2015. - №3. – С . 24-30. 46. Khamrakulov Z.A., Askarova M.K., Tukhtaev S. Solubilitu of Components in the Systems MgCl 2 -CaCl 2 -H 2 O and (48,2% CaCl 2 +51,8% MgCl 2 ) - NaClO 3 - 52 H 2 O // Russian Journal of Inorganic Chemistry, - 2015, - Vol. 60 . - N 1 0. - P. 1286-1291. 47. Khamrakulov Z.A., Tukhtaev S., Askarova M.K., Khamrakulova H.A. Study of filtration processes at receipt of chlorate calcium-magnesium defoliant from dolomite // Austrian Journal of Technical and Natural Sciences. – Vienna (Austria), -2015. -№ 11 - 12. - P. 61 - 68. 48. Хамракулов З.А., Аскарова М.К., Тухтаев С. Изучение процесса разложения доломита соляной кислотой // Химия и химическая технология. - Ташкент, - 2014. - №4. – С . 5-9. 49. Тухтаев С., Хамракулов З.А., Таджиев С.М., Аскарова М.К. Кинетика разложения доломита Кашкадарьинского месторождения соляной кислотой. - Ташкент, - 2011. Спец. вып. – С . 150-153. 50. Хамракулов З.А. Изучение процесса пенообразования при взаимодействии природного доломита с соляной кислотой // Узбекский химический журнал. - Ташкент, - 2011. - №5. – С . 16-20. 51. Хамракулов З.А. Разработка технологии получения хлорат кальций– магниевого дефолианта на основе местного сырья.: Автореф.дис.... док. тех. наук. –Ташкент, 2016. -79с. 52. Хамракулов З.А., Аскарова М.К., Тухтаев С. Конверсия хлоридов кальция и магния с хлоратом натрия // Доклады АН РУз. - Ташкент, - 2014. - №6. – С . 52-57. 53. Хамракулов З.А., Аскарова М.К., Тухтаев С. Получение раствора хлоридов кальция и магния из доломита // Химическая промышленность. - Санкт-Петербург, - 2013. - Т. 90, - №2. – С . 70-78. 54. Ergashev Dilmurod, Mamura Askarova, Saydiahral Tukhtaev. Investigation of the mitual interactions of the components of system substantiatiang the process of obtaining a new defoliant // Austrian Journal of Technical and Natural Sciences Austria, Vienna, - 2016. March-April - № 3-4. - P. 135-141. 53 55. Ergashev D., Askarova M., Tuxtaev S. Physico-chemical studies of novel chlorate containing defoliant // Austrian Journal of Technical and Natural Sciences Austria, Vienna, - 2016. May-June. - №5-6. - P. 58-63. 56. Эргашев Д.А., Аскаров а М.К., Тухтаев С. Взаимодействие компонентов в водной системе с участием хлоратов и хлоридов кальция, маг ния и 2- хлорэтил фосфонат бис моноэтаноламмония // Universum : Химия и биология: электрон. научн. журн. - 2016. - №8 . (26). URL : 57. Эргашев Д.А. Изучение реологических свойств растворов в системе {[20,26%Ca(ClО 3 ) 2 +15,76%Мg(ClО 3 ) 2 +3,9%CaCl 2 +2,81%MgCl 2 +47,27%H 2 O]+10%CO(NH 2 ) 2 }+C 2 H 5 OH // Universum: Технические наук: электрон. научн. журн. 2016. №6 (27). URL: 58. Юсупов А.Х. Химия и технология дефолианта на основе хлорат -хлорида кальция, натрия и карбамида: Автореф. дис. канд. хим. наук. Ташкент, 1990. – 21 с. 59. Полвонов Х.М. «Разработка технологии получения хлорат кальциевого дефолианта на основе отхода производства соды»: Автореф. дис… канд. тех. наук. – Ташкент. 2008. -25 с. 30. Юсупов А.Х. Химия и технология дефолианта на основе хлорат -хлорида кальция, натрия и карбамида //Дис…канд. хим. наук. - Ташкент, 1990. – 151 с. 61. Мусаев Н.Ю. Физико-химическая основы получения дефолиантов и десикантов из хлоратов натрия, магния, кальция и азотных удобрения //Дис…канд. хим. наук. - Ташкент, 1985. – 150 с. 62. Янатьева О.К. Политерма растворимости систем СаС l 2 - MgCl 2 - H 2 O CaCl 2 - NaCl-H 2 O- Ж . прикл . хим ., 1946, т .19 №7, с .709-722. 63. Assarsson Q.O. Eguilibria in Adueous Systems Containing K + , Na+, Ca + , Mg 2+ and Cl - III. The Ternary System CaCl 2 -MgCl 2 -H 2 O. J. Am. chem. Soc., 1950, vol. Z 2, №4, pp .1442-1444. 64. C улайманкулов К. Соединения карбамида с неорганическими солями- Фрунзе: Илим, 1971.-224 с. 54 65. Шарипов С.Я. Растворимость в системе С a ( ClO 3 ) 2 - C 2 H 5 OH - H 2 O //Академик С.Ю.Юунсов хотирасига бағишланган ёш олимлар илмий анжуманинг дастури ва маърузаларининг қисқа мазмуни. Тошкент, 2005 й.-35 б. 66. Шарипов С.Я., Кучаров Б.Х., Тухтаев С. Растворимость в системе Са(ClO 3 ) 2 -C 2 H 5 ОН-H 2 O //Узб. хим. журн. 2004 г. №6. С.17-20. 67. Шарипов С.Я., Кучаров Б.Х., Аскарова М.К., Тухтаев С. Магний хлорат- этил спирт-сув системасининг эрувчанлик диаграммаси // Узб. хим. журн. 2007 г. №2. С.11-14. 68. Шарипов С.Я, Кучаров Б.Х, М.К.Аскарова, акад. Тухтаев С. Изучение системы [79,0%хлорат магния+21,0%хлорид магния]-этиловый спирт- вода // Доклады Академии Наук. 2008 г, №3. с. 65-67. 69. А.с.929636 СССР. Способ получения 2-бутилтиобензтиазола //А.П.Хордин, О.И.Тужиков, Т.В.Хохлова и др. (СССР).- №2964794/23- 04; заявл . 25.07.80; опубл . 23.05.82. // Откр , изоб -1982.-№19.- с .99. 70. Toghasharov A.S. Solubility of Components in the System Mg(ClO 3 ) 2 - CH 3 COOH·NH 2 C 2 H 4 OH-H 2 O //XII international scientific and practical conference, International scientific review of the problems and prospects of modern science and education, Boston. USA 7-8 April 2016. pp 27-28. 71. ГОСТ 20851. 1-75-ГОСТ 20851.4-75. Удобрения минеральные методы анализа.// -Москва. 1977. -С.56. 72. Шварценбах Г., Флашка Г. Комплексонометрическое титрование.// М.: Химия, 1970. 73. ГОСТ 10483-77. Хлорат магния. Технические условия.// - М.: Изд-во стандартов,1977.-С. 5. 74. Климова В.А. Основные микрометоды анализа органических соединений.// М.: Химия, 1975.-С. 224. 75. Трунин А.С., Петрова Д.Г. Визуально-политермический метод.// Куйбышевский политехн. Инс-т. – Куйбышев.: 1977, -С. 94 Деп. в ВИНИТИ №584-78. 55 76. Фролов Ю.Г. Курс коллоидной химии. Поверхностное явление и дисперсные системы.// –М.: 1982. –С. 117-124. 77. ТО 34.15.051 Техническое описание и инструкция по эксплуатации. 78. Здановский А.Б. Галлургия.// -Л.: Химия. 1972. –С. 572. 79. Горбачев С.В. Практикум по физической химии.// –М.: Высшая школа, 1974. –С. 310. 80. Тарасевич Б.Н. ИК спектры основных классов органических соединений.// Справочные материалы. Москва 2012. М.: Мир, -С.52. 81. Берг Л.Г., Бурмистрова Н.Г., Озерова М.И. и др. Практическое руководство по термографии.// Казанский университет. 1976 г.- С. 222. 56

KALSIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMINDAN IBORAT SUVLI SISTEMADA KOMPONENTLARNING O`ZARO TASIRLASHUVINI VA FAZALARNING TARKIBI TAXLILINI O’RGANISH MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I BOB. DOLOMITDAN KALSIY VA MAGNIY TUZLARINI AJRATISH VA TUZLARNING ERUVCHANLIK DIAGRAMMALARI TAHLILI ........................................................................ 7 1.1 Kalsiy va magniy tuzlaridan kalsiy va magniyni ajratish usullari ......................................... 7 1.2 Kalsiy va magniy tuzlari asosida preparatlar olish usullari va texnologiyasi ...................... 13 1.3. Kalsiy va magniy xloratlari va xloridlarni politermik eruvchanlik sistemalar tahlili ......... 18 1.4 Adabiyotlar sharhi bo‘yicha xulosa ..................................................................................... 22 II BOB. TADQIQOT O‘TKAZISH USULLARI .......................................................................... 23 2.1 Tadqiqot ob’yektlarining xususiyatlari ................................................................................ 23 2.2 Kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari ......................................................................... 24 2.3. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar ......................................................................................... 26 III BOB. DOLOMITNI XLORID KISLOTADA PARCHALAB KALSIY XLORIDNI AJRATISH VA UNING ASOSIDA KALSIY XLORAT OLISH ................................................ 27 3.1. “Sho‘rsu” dolomiti tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlili ....................................... 27 3.2. “Sho‘rsu” dolomitining xlorid kislota bilan parchalanish tadqiqotlari ............................... 30 3.3. CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish ............................... 33 3.4 CaCl 2 ·2H 2 O – [25%NH 3 + 75%H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasi ..................... 37 3.5. Kalsiy xlorid eritmasini ajratib olishda kalsiy va magniy tuzlariga monoetanolaminning ta’sirini o‘rganish ....................................................................................................................... 39 3.6. Uchunchi bob bo‘yicha xulosalar ....................................................................................... 46 XULOSA ....................................................................................................................................... 47 ADABIYOTLAR RO’YXATI ...................................................................................................... 48 1

KIRIS H Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Hozirgi kunda respublikamizda mavjud mahalliy xomashyolarni qayta ishlab, ular asosida chet-eldan olib kirilayotgan mahsulotlarni o‘rnini to‘la bosa oladigan kimyoviy preparatlarni ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi. Jumladan, respublikamizda kalsiy karbonat va magniy karbonatdan iborat xomashyolar yetarlicha bo‘lib, ularni qayta ishlab kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika sanoati uchun tadqiqotchilar muhim mahsulotlarni ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoda oxaktosh, dolomit va boshqa xomashyolarni qayta ishlab turli ko‘rinishdagi preparatlarni olish va qo‘llash bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu borada, dolomit mineralini parchalab, uning asosida kalsiy va magniy xloratlar olingan va defoliant tarkiblari ishlab chiqilgan. Dolomit tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarini ajratish va ular asosida yangi preparat turlarini olinish texnologiyasini ishlab chiqish, ularni faolligini aniqlash kimyogarlar oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Respublikamizda mahalliy xom ashyolarni qayta ishlab defoliantlar, o‘g‘itlar, fiziologik faol moddalar va boshqa turdagi kimyoviy preparatlarni olish va qishloq xo‘jaligini ushbu preparatlar bilan ta’minlash borasida muayyan natijalarga erishildi. Jumladan, natriy, kalsiy va magniy xloratlar asosida O‘zDef, Sixat, Sadaf, Morel, Super XMD, PoliDef, suyuq o‘g‘itlarning preparatlarini alohida ta’kidlash mumkin. O‘zbekiston Respublikasining “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi PF-60- sonli farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan...” muhim vazifalar belgilangan . Bu borada, mahalliy dolomit mineralini parchalab, kalsiy va magniy tuzlarini ajratish, komponentlarning o‘zaro ta’sirlashish bo‘yicha eruvchanlik sistemalarini o‘rganish, diagrammaning hosil bo‘lgan fazalarini kimyoviy va fizik- 2

kimyoviy usullarda aniqlash va olib borilgan tadqiqotlar natijasida kalsiy xlorat sintez qilishni yangi uslubini taklif etish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28-yanvardagi PF-60- sonli “ 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi o‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida ”gi farmonida “ Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom ettirib, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish” va 2021 yil 13 fevraldagi PQ-4992-sonli “ Kimyo sanoati korxonalarini yanada isloh qilish va moliyaviy sog‘lomlashtirish, yuqori qo‘shilgan qiymatli kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida ”gi qarori hamda, mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining VII. «Kimyo texnologiyalari va nanotexnologiyalar» ustuvor yo‘nalishiga muvofiq holda bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyotlarda organik va noorganik moddalar asosida preparatlar olish bo‘yicha ishlar keng yoritilgan. O‘zbekistonda Nabiyev M.N. rahbarligida noorganik moddalar texnologiyasi ixtisosligi bo‘yicha ilmiy maktab yaratilib, S.Tuxtayev, M.K. Askarova, B.M. Beglov, B.S. Zakirov, Sh.S. Namazov, X. Kucharov, Z.Isabayev, S.M. Tajiyev va boshqa namoyandalari kimyo-texnologiya fanining rivojiga o‘zlarining o‘lkan hissalarini qo‘shgan. A.I. Imamaliyev, T.S. Zakirov, N.N. Melnikov, A.M. Prugalov, L.D. Stonov, R.S. Nazarov, Sh.J. Teshayev, F.J. Teshayev kabi yetakchi olimlar g‘o‘za defoliatsiyasi samaradorligiga turli tashqi omillar va agrotexnik tadbirlarning ta’sirini o‘rgangan va ular hozirgi vaqtga kelib soha rivojining asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Dunyoda Jayms Cost, Loston Rowe , J. Dan Smit , Ch.S. Wulyams, J.C. Suttle, F.R.H. Katterman, W.C. Hall, L.C. Brown, C.L. Rhyne, Yo Gan kabi 3

olimlar organik moddalar asosida preparatlar olish va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish bo‘yicha qator ilmiy izlanishlar olib borgan. Adabiyotlarda dolomit mineralini sulfat kislotada parchalab, gips va magniy sulfat olish (Dmitrevskiy B.A.); xlorid kislotada parchalab, olingan kalsiy, magniy xloridlarni natriy xlorat bilan konversiya qilib “Fandef” defoliantini olish (Xamraqulov Z.A.), hamda sulfat va xlorid kislota asosida kalsiy sulfat va magniy xlorid olish bo‘yicha (Dadaxodjayev A.T.) olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Olimlar tomonidan dolomit mineralini parchalab, kalsiy, magniy xloridlarni olish va ularni ajratib undan olingan kalsiy xloridni natriy xlorat bilan konversiya qilib, kalsiy xlorat sintez qilish, hamda kalsiy xlorati, oziqlantiruvchi, fiziologik faol va insektitsidlar asosida yangi defoliantlar olish texnologiyasini yaratish bo‘yicha hozirga qadar ilmiy tadqiqotlar olib borilmagan. Ushbu dissertatsiya ishi kalsiy xlorat asosida kompleks defoliant turini mahalliy xomashyo dolomitdan olishga va ularni paxtachilikda qo‘llab, hosildorlikni oshiruvchi preparatlarni yaratishga imkon beradi. Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilayotgan ilmiy tadqiqot muassasasining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi Umumiy va noorganik kimyo institutining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining PZ- 20170926386 “Mahalliy xom ashyo asosida kompleks ta’sir etuvchi, samaradorli defoliant sintezi va olinish texnologiyasini ilmiy asoslarini ishlab chiqish” mavzudagi loyiha doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi mahalliy xom ashyo dolomitdan magniy va kalsiy tuzlarini ajratishda, kalsiy xlorid, ammiak, monoetanolamin sistemalarini o‘rganish va fazalarning tarkibini taxlil qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, kalsiy xloridni ajratish usulini ishlab chiqish; CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasini o‘rganish va taxlil qilish; 4

CaCl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 + 75% H 2 O] - H 2 O politermik eruvchanlik sistemasini keng harorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganish; Eruvchanlik diagrammalarida hosil bo‘lgan fazalarning tarkibini kimyoviy va fizik-kimyoviy tahlil usullari yordamida aniqlash; [21,92% CaCl 2 + 15,49% MgCl 2 ] eritmasini monoetanolamin bilan ta’sirlashuvini, tushadigan cho‘kmaning miqdoriga, eritmaning tarkibiga va pH muhitiga bog‘lab o‘rganish; kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, magniy xloridni ajratib olishda, monoetanolaminni ammiak bilan aralashma miqdorini magniy tuzini mol miqdoriga bog‘lab o‘rganish. Tadqiqotning ob’yekti kalsiy xlorid, monoetanolamin, ammiakli suv, xlorid kislota. Tadqiqotning predmeti respublikamizda mavjud bo‘lgan dolomit mineralini kislotada parchalash, kalsiy va magniy tuzlarini ajratishdan iborat. Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada vizual-politermik, piknometrli, analitik, termik va rentgenfazali tahlil usullaridan foydalanilgan. Vizkozimetr VPJ yordamida eritmaning qovushqoqligi tekshirildi, pH ni aniqlashda METTLER TOLEDO FE 20/ FG 2 pH metrda va sindirish ko‘rsatkichini BM modelli IRF 454 refraktometrida aniqlandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - “Sho‘rsu” dolomitini xlorid kislotada parchalab olingan kalsiy, magniy xlorid eritmasidan, kalsiy xloridni ajratishning maqbul usuli ishlab chiqilgan; - CaCl 2 ·2H 2 O – NH 2 C 2 H 4 OH – H 2 O eruvchanlik sistemasi keng xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilgan va hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlangan; - CaCl 2 ·2H 2 O – [ 25% NH 3 +75% H 2 O ] – H 2 O eruvchanlik sistemasi keng xarorat va konsentratsiya oralig‘ida o‘rganilgan va politermik diagrammasi q u rilgan; - o‘rganilgan sistemalarda hosil bo‘lgan fazalar tarkibi aniqlangan; 5

O'xshashlar

MAGNIY XLORID, AMMIAK, MONOETANOLAMIN, SUVDAN IBORAT POLITERMIK ERUVCHANLIK SISTEMALARINI O‘RGANISH VA FAZALARNING TARKIBINI TAXLIL QILISH
Noelektrolitli suvli eritmalarda fazaviy diagramma holatlarini o’rganish
Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish
Uch komponentli sistemalarning holat diagrammalari
FOSFORLI O‘G‘ITLAR SIRTINI OLTINGUGURT BILAN QOPLASH texnologiyasi