logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari

Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

534.689453125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari Rrja: I.Kirish II.Asosi qisim 2.1.Manitor va ularning turlar. 2.2.Sistemali bilak . 2.3.Klaviatura III.Xulosa IV.Adabiyotlar Kirish Kompyuter   (ing. computer  —  hisoblayman),   EHM   ( Elektron Hisoblash Mashinasi )  —  oldindan  berilgan  dastur  (programma)  bo yicha  ishlaydigan ʻ avtomatik  qurilma.  Elektron  hisoblash  mashinasi  (EHM)  bilan  bir  xildagi  atama. Biroq,  K.  hisoblash  ishlarini  bajarishdan  tashqari  uning  funksiyasi  ancha  keng. EHMlarning  rivojlanishida  K.  ning  bir  necha  avlodlarini  ko rsatish  mumkin.  Bu ʻ avlodlar  element  turlari,  konstruktiv-texnologik  xususiyatlari,  mantiqiy  tuzilishi, dastur  ta minoti,  texnik  tafsilotlari,  texnikadan  foydalanishning  qulaylik  darajasi ʼ bilan  bir-biridan  farq  qiladi.  K.ning  dastlabki  avlodida  (Ural-1,  Minsk-2,  BSEM-2) asosiy  element  elektron  lampa  bo lgani  uchun  u juda  katta  joyni  egallagan  edi. ʻ So ngra  bu  lampa  o rnida  tranzistorlar  ishlatilgan  K.  (Razdan-2,  M-220,  Minsk-22 ʻ ʻ va  boshqalar),  integral  mikrosxemalar  ishlatilgan  K.  (IBM-360,  1BM-370, (AQSH),  YESEVM  (Rossiya)  va  boshqa,  integratsiya  darajasi  katta  bo lgan ʻ integral  sxemalar  urnatilgan  shaxsiy  K.lar  paydo  bo ldi.  Shaxsiy  K.  (mikro  va- ʻ mikro  EHM)  tushunchasi  20-asr  70-yillar  oxiridan  boshlab  keng  tarqala  boshladi. Shaxsiy  K.ning  keyingi  avlodlarida  mikroelektron  va  biosxemalardan  foydalanildi; ularning  hajmi  kitob  kattaligidek  hajmgacha  kichraydi,  massasi  esa  3,5   kg  gacha kamaydi.  1981-yil  IBM  (Ay-Bi-Em)  firmasi  shaxsiy  K.ning  yanada  takomillashgan modellarini  ishlab  chiqara  boshladi.  Keyinchalik  boshqa  firmalar  IBM  bilan  PC biriktirilgan  K.ni,  Apple  firmasi  esa  Macintosh  ("Makintosh")  yoki  oddiygina "maki"  deb  ataladigan  K.  ni  yaratishdi.  21-asr  boshlarida  dunyoda  o nlab  mln. ʻ shaxsiy  K.lar,  1 mln.ga  yaqin  EHM  (shu  jumladan,  bir  necha  o n  superEHM) ʻ bo lgan.  K.lar  masalalarni  yechishda  foydalaniladigan  komponentlar  (tarkibiy ʻ qismlar)  tarkibi  va  tavsifi  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Murakkab  masalalarni yechishda  kuchli  qurilmalar  o rnatilgan  K.dan,  xujjatlarni  bosishda  harf  bosish ʻ qurilmasi  bo lgan  K.dan  foydalaniladi.  Istalgan  K.  tizimlar  bloki,  monitor  va ʻ klaviaturadan  iborat  bo ladi.  Kerak  bo lganda  bulardan  tashqari  boshqa  qurilmalar ʻ ʻ ham  ulanadi.  Tizimlar  bloki  da  K.ning  ishlashi  uchun  zarur  muhim  qismlar  (diskni yuritkich,  vinchester  —  qattiq  disk,  mantiqiy  amallarni  bajaruvchi  mikrosxemalar) bo lib, unga  qolgan  qurilmalar  ulanadi.  Monitor  {displey)  matn  va  turli  tasvir ʻ kurinishidagi  axborotlarni  ekranda  aks  ettiradi.  Klaviatura  K.ga  buyruq  va  turli axborotlarni  kiritadi.  Ko pincha,  K.  tarkibiga  "sichqon"  manipulyatori  va  printer ʻ kiritiladi.  "Sichqon"  ikki  yoki  uchta  knopkasi  (tugmasi)  bo lgan  qurilma  bo lib, ʻ ʻ uning  yordamida  K.  ishini  osonlashtiradi.  Printer  esa  axborotlarni  qog ozga ʻ tushirish  uchun  xizmat  qiladi.  Zamonaviy  K.lar,  asosan,  to rt  qurilma:  boshqarish, ʻ protsessor,  xotira  va  kiritish-chiqarish  qurilmalaridan  iborat.  Boshqarish  qurilmasi K.ning  barcha  qurilmalari  ishini  muvofiklashtiradi  va  boshqaradi.  Protsessor K.ning  asosiy  qurilmasi  bo lib,  axborotlarga  ishlov  beradi,  ya ni  hisoblash ʻ ʼ amallari,  solishtirish  va  uzatish  kabi  arifmetikmantiqiy  amallarni  bajaradi.  Bu qurilma  bajaradigan  amallar  dasturlar  orqali  belgilanadi.  Xotira  qurilmasi axborotlarga  ishlov  berish  vaqtida  uni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi. Foydalanayotgan  dasturlar  ichki  xotirada,  uzoq,  muddat  saqlanadigan  axborotlar tashqi  xotira  (disketalar)da  saqlanadi.  Ichki  va  tashqi  xotiralarda  axborot almashinuvi  kiritish-ch  iqarish  qurilmalari  yordamida  amalga  oshiriladi.           Monitorlar  axborotni  aks  ettirishning  juda  muhim  qurilmalaridir.  Katta  sondagi videostandartlar  bo‘lgani  kabi  hozirgi  vaqtda  mavjud  monitorlar  tiplari  ham  rang- barangligi  bilan  ajralib  turadi.   Ba’zi bir  kompaniyalar  yassi  indekatsion  panellarni ishlab  chiqaruvchilardan  texnologiyani  o‘rganib, suyuq  kristalli  displeylar  ishlab  chiqishdi.  Bu displeylar  LCD  displey  (Liquid-Crystal  Display)  deb ataladi.  Ularda  dog‘siz  yassi  ekran  va  kam ishlatiladigan  quvvat  (bunday  displeylarning  ba’zi rusumlari  5 Bt  ishlatishadi,  elektron  – nurli  trubkali  monitorlar  esa,  - 100  Bг ishlatishadi)  mavjud.  Rang  uzatish  sifati  bo‘yicha  faol  matritsali  suyuqkristalli panellar  hozirgi  kunda  elektron  nurli  trubkali  monitorlar  rusumlaridan  o‘zib ketyapti.  Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  suyuq  kristalli  ekranlarning  qobiliyati  elektron nurli  trubkalarga  qaraganda  sust  va  ular  qimmatroq  turadi.  Suyuqkristalli displeylarni  bir  necha  turlari  mavjud,  bular:  passiv  matritsali  rangli,  aktiv  matritsali rangli  (analogli)  va  aktiv  matritsali  rangli  (raqamli)  eng  zamonaviy  displey.  Suyuq kristalli  ekranda  poryarizatsion  yorug‘lik  filtri  ikkita  alohida  yorug‘lik  to‘lqin tug‘diradi  va  faqat  qutblanish  tekisligi  uni  o‘ziga  parallel  bo‘lgan  to‘lqinni o‘tkazadi.  Suyuq  kristalli  monitorda,  birinchi  o‘qiga  perpendikulyar  qilib  ikkinchi yorug‘lik  filtrni  joylashtirsak,  yorug‘lik  o‘tishini  to‘liq  bartaraf  etishimiz  mumkin (ekran  to‘q  qora  bo‘ladi).  Ikkinchi  filtr  qutblanish  o‘qini   aylantirsak ,  ya’ni yorug‘lik  filtri  o‘qlar  orasidagi  burchakni  o‘zgartirsak,  yorug‘lik  energiyasini o‘tuvchanlik  sonini,  ya’ni  ekran  yorug‘ligini  ham  o‘zgartirishimiz  mumkin  bo‘ladi. Rangli  suyuq  kristalli  ekranida  tasvirni  har  bir  pikseliga  uchta  yacheykasi  bo‘lgan yana  bir  qo‘shimcha  yorug‘lik  filtri  bor  – qizil,  yashil  va  ko‘k  nuqtalarni  aks  etish uchun  bittadan  yacheyka  yorug‘lik  to‘lqini  suyuq  kristalli  yacheyka  orqali  o‘tadi, lekin  har  bir  rang  o‘z  yacheykasiga  ega. Suyuqkristallar  sterjen  sifatli  molekulalarni  ifodalaydi,  ularni  xususiyati suyuqlikka  o‘xshaydi.  Bu  suyuqlik  o‘zidan  yorug‘likni  bemalol  o‘tkazadi,  uni qutblanish  tekisligi  optik  o‘qiga  parallel,  ammo,  molekulalar  elektr  zaryadi  ta’siri ostida  o‘z  yo‘nalishini  o‘zgartiradi.  Bir  vaqtda  bundan  o‘tuvchi  yorug‘lik  to‘lqinni qutblanish tekisligi  yo‘nalishi  o‘zgaradi.  Biroq  monoxrom  suyuq  kristalli monitorda  rang  filtri  mavjud  emas,  unda  bo‘linishning  bir  elementiga  kul  rang gradatsiyasini  uzatish  uchun  bir  nechta  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  bir yacheyka  yorug‘ligi  bilan  tranzistor  orqali  o‘tuvchi  elektr  zaryadi  (aniqrog‘I kuchlanish)  boshqaradi.  Tranzistorlarning  nomerlari  ekran  matritsasidagi  mazkur yacheykaning  qator  va  ustunining  raqamiga  teng  bo‘ladi.  Tranzistorlar  sonini (ustin  va  qatorlar  bo‘yicha)  ekran  kattaligi  aniqlaydi.  Masalan,  800X600 kattalikdagi  ekran  gorizontal  bo‘yicha  800  va  vertikal  bo‘yicha  600  ta  tranzistorga ega.  Yacheyka  keladigan  kuchlanish  impul’siga  shunday  ta’sir  qiladiki,  o‘tuvchi yorug‘lik  to‘lqinining  qutblanish  tekisligi  buriladi,  bunda  kuchlanish  qancha yuqori  bo‘lsa,  burilish  burchagi  ham  katta  bo‘ladi.  Yacheykani  barcha  kristallarini to‘liq  o‘zgarishi,  masalan,  yoqilgan  holatiga  muvofiq  bo‘ladi  va  tasvirning maksimal  kontrastini  aniqlaydi.  Shunday  qilib,  qo‘shni  yacheykalarning  qutblanish tekisligini  yo‘nalishlarida  o‘zgarishlar  qancha  katta  bo‘lsa,  tasvirning  kontrasti shuncha  yuqori  bo‘ladi.  Passiv  matritsali  suyuq  kristalli  monitor  yacheykasiga pul’slovchi  kuchlanish  uzatiladi,  shuning  uchun  ular  tasvir  yorug‘ligi  bilan  aktiv matritsali  suyuq  kristalli  monitordan  qolib  ketadi.  Aktiv  matritsali  suyuq  kristalli monitorlarni  har  bir  yacheykasiga  doimiy  kuchlanish  beriladi.  Tasvir  yorug‘ligini ba’zi  bir  konstruksiyalarda  yaxshilanishi  uchun  boshqaruv  usuli  ishlatiladi.  Uni ikkilamchi  skanerlash  deyishadi  va  uning  uskunasi  – ikkilamchi  skanerlashli  suyuq kristalli  monitorlardir  (double-scan  LCD).  Ekran  mustaqil  ishlaydigan  ikkita bo‘lakka  (yuqori  va  quyi)  bo‘linadi.  Bu  yacheykaga  tushadigan  impul’slar orasidagi  intervallarni  qisqarishiga  olib  keladi. Ikkilamchi  skanerlash  tasvir  yorug‘ligini  oshiribgina  qolmay,  ekran  reaktsiyasi vaqtini  ham  tushiradi,  chunki  yangi  tasvir  yaratilishiga  vaqtni  qisqartiradi.  Shuning uchun  ikkilamchi  skanerlash  suyuqkristalli  monitorlar  tez  o‘zgaradigan  tasvirni yaratish  uchun,  masalan,  televizion  tasvir  uchun  ko‘proq  to‘g‘ri  keladi.  Aktiv matritsali  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  bir  yacheykani  alohida  tranzistor  xarita boshqaradi.  Masalan,  1024Ч768  aktiv  matritsali  displey  786  432  tranzistorlarga ega. Bu  passiv  matritsali  suyuq  kristalli  monitorlarga  qaraganda,  tasvirning  yuqori yorug‘ligini  ta’minlaydi,  chunki  har  bir  yacheyka  impul’sli  emas,  balki  doimiy elektr  maydoni  ta’siri  ostida  bo‘ladi.  Bunda,  albatta,  aktiv  matritsa  ko‘proq energiya  sarflaydi.  Bundan  tashqari,  har  bir  yacheyka  uchun  alohida  tranzistor kaliti  mavjudligi  bunday  asboblarni  ishlab  chiqarilishini  murakkablashtiradi  va ularni  qimmatbaho  qiladi. Aktiv  matritsada  bo‘lganidek,  passiv  matritsali  suyuqkristalli  monitorlarda  ham ikkinchi  qutblangan  yoryg‘lik  filtri  yacheyka  orqali  o‘tuvchi  yorug‘lik  miqdorini boshqaradi.  Yacheykalar  yorug‘lik  filtri  orqali  o‘tadigan  qutblash  tekisligiga  iloji boricha  yaqin  o‘tadigan  qilib  yorug‘lik  to‘lqinini  qutblash  tekisligini  qaytaradi.  Har bir  yacheykada  yorug‘lik  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  piksel  shuncha  yorug‘  bo‘ladi. Monoxromli  (oq-qora)  suyuq  kristalli  monitorlarda  kulrang  gradatsiyasi  (CI  gacha) yoki  yacheyka  yorug‘ligi  o‘zgarishi  hisobiga,  yoki  bitta  pikselga  muvaffaq  bo‘lgan yoqilgan  va  o‘chirilgan  yacheykalar  miqdori  orasidagi  mutanosibligi  hisobiga yaratiladi.  Rangli  suyuq  kristalli  monitorlarda  bir  pikselga  uchta  yacheyka  to‘g‘ri keladi  va  ularning  yorug‘ligini  boshqargan  holda  ekranda  tasvirni  turli  rangliligiga erishish  mumkin.  Hozirgi  kunda  passiv  matritsali  va  ikkilamchi  skanerlashli  suyuq kristalli  monitorlarkeng  tarqalgan,  chunki  tasvir  sifati  bo‘yicha  aktiv  matritsali suyuq  kristalli  monitorlarga  yaqinlashtirib  olindi,  ammo  oddiy  passiv  matritsali suyuq  kristalli  monitorlarga  qaraganga  uncha  qimmat  emas. Aktiv  matritsali  monitorlarni  ishlab  chirarishda  uchraydigan  jiddiy  muammo chiqish  nazoratida  braklash  foizi  yo‘qori:  panellarda  ishlamaydigan  yacheykalar haddan  tashqari  ko‘p  topiladi  (asosan  tranzistorlar  buzilgani  uchun).  Bu  ularni ancha  qimmatlashtiradi,  chunki  braklangan  mahsulot  qiymati  sifatli  mahsulot qiymatiga  kiradi.     Eng  yaxshi  rangli  displey  –   aktiv  matritsali  displeylardir ,  yoki har  bir  pikselni  uchta  tranzistor  (qizil,  yashil  va  ko‘k  rang  uchun)  boshqaradigan ingichka  plyonkali  tranzistorlardir  (TFT).  Aktiv  matritsali  monitorlar  tasvir yorug‘ligi  bo‘yicha  passiv  displeylardan  oshadi,  shuning  uchun  ulardagi  tasvir burchak  ostida  yaxshi  ko‘rinadi. Hozirgi kunda  suyuqkristalli  monitorlar  nafaqat  portativ  kompyuterlarda  faol ishlayapti,  balki  stol  usti  tizimlarda  ham  qo‘llanila  boshladi.  Ularni  elektron  nurli trubkali  monitorlardan  bir  qator  faziolatlari  ajratib  turadi: -  Ma’lumot  aks  etishi  uchun  monitor  ekranining  butun  yuzi  ishlatiladi.  Masalan,  17 dyuymli  suyuqkristalli  monitorlarda  ko‘rish  doirasi  – 17  dyuym,  elektron  nurli trubkali  monitorlarda  esa  faqat  15  dyuym.  - Ish  joyini  tejashga  imkon  beradigan kichik  chuqurligi. -  Kam  energiya  ishlatadi,  natijada  issiqlik  kam  chiqaradi. -  Suyur  kristalli  monitorlarda  lyuminoforni  “kuiyshiga”  ga  moyil  emas. -  Dizaynerlarni  xursand  qiladigani,  monitorni  900  ga  burish  mumkinligi. -  Suyuq  kristalli  monitorlarni  sotib  olishdan  oldin  barcha  kamchilik  va  yutuqlarini hisobga  olish  kerak.  Bu  monitorlarni  keng  tarqalmasligiga  sabab  – ularning  yo‘qori narxi  (ammo  kompyuter  apparatlarini  ta’minlashga  taaluqli  narxi  doim  tushib turadi) Foydalanuvchi  va  kompyuter  orasidagi  informatsion  muloqotni  monitor ta`minlaydi.  Printer,  diskovod  va  kengaytirish  platalarisiz  ishlash  mumkin  lekin monitorsiz  ishlash  ko`r-ko`rona  ishlash  bilan  barobardir. Dastlabki   mikrokompyuterlar   kichik   blok   ko`rinishida   bo`lib,   ularda indikatsiyalash  vositalari  bo`lmagan.  Foydalanuvchi  faqat  svetodiod  yoki printerdan  foydalangan.  Foydalanuvchi  teletayp  yoki  yozuv  mashinkasi  bilan kompyuterga  murojaat  qila  olgan.  Monitorlarning  paydo  bo`lishi  bilan kompyuterlar  keng  ommada  ham  ancha  qiziqish  tug`dirdi.Kompyuterning akslantirish  tizimi  ikki  qismdan  iborat:           Monitor  (displey)       Videoadapter  (videoplata,  grafik  plata)  Elektron-nur trubkali  monitorlar Ma`lumotlar monitorda  bir  necha  xil  usul  bilan  akslantirilishi  mumkin.  Eng  keng tarqalgani  - elektr-nur  trubkali  (ENT)  ekranda  akslantirish.  ENT  bo`g`zida  elektron pushka,  tubida  lyuminofor  bilan  qoplangan  ekran  bo`lgan  shishali  kolbada joylashgan  elektron  vakkumdir. Elektron  pushka  qizib  elektonlar  nurlatadi,  ular  esa  katta  tezlikda  ekran  tomonga harakatlanadi.  Elektronlar  oqimi  (elektron  nur)  lyuminofor  bilan  qoplangan ekranning  ma`lum  burchagiga  yo`naltiruvchi  fokuslovchi  va  og`diruvchi  katushka orqali  o`tadi.  Elektronlar  urilishi  ta`sirida  lyuminofor  nurlana  boshlaydi.  Ana  shu yorug`lik  nurini  monitor  oldida  o`tirgan  foydalanuvchi  ko`radi.  Elektron  nur  katta tezlikda  ekranda  chapdan  o`ngga,  yuqoridan  pastga  rastr  deb  nomlanuvchi trayektoriya  bo`yicha  harakatlanadi.    Ekranda  harakatlana  turib  nur  ekranning elementar  soxalariga  ta`sir  ko`rsatadi.  Nurning  intensivligi  doimo  o`zgaradi  va lyuminoforni  ham  turli  yorqinlik  bilan  yoritadi.  Shunday  qilib  ekranda  tasvir  hosil bo`ladi.  Yorqinlik  tez  so`ngani  uchun  elektron  nur  yana  va  yana  ekran  orqali  o`tib undagi  tasvirni  tiklashi  kerak.  Bu  jarayon  tasvirni  qayta  tiklash  ( regeneratsiya)  deb aytiladi.    Ko`pgina  monitorlarda  regeneratsiya  chastotasi  yoki  vertikal  yoyish chastotasi  taxminan  85  Gtsni  tashkil  qiladi,  y`ani  ekrandagi  tasvir  bir  sekundda  85 marta  yangilanadi.  Regeneratsiya  chastotasinig  kamayishi  ko`zni  charchatuvchi tasvirni  miltillashiga  olib  keladi.  Demak,  regeneratsiya  jarayoni  qancha  katta bo`lsa  foydalanuvchiga  ham  shunchalik  qulay  bo`ladi.           Monitorning regeneratsiya  chastotasi  videoadapter  sozlangan  chastotasiga  mos  bo`lishi  juda muhimdir.  Agar  bunday  moslik  bo`lmasa  ekranda  tasvir  umuman  hosil  bo`lmaydi, monitor  esa  ishdan  chiqadi.  Ba`zi  monitorlarda  yoyish  chastotasi  fiksirlangan bo`ladi.  Boshqalarida  esa  ma`lum  diapazonda  turli  chastotalarni  qo`llab quvvatlovchi  monitorlar  ham  bor  (bunday  monitorlar  ko`p  chastotali  deb  ataladi (multiple-frequency   monitor)).   Ko`pgia   zamonaviy   monitorlar   aynan ko`pchastotalidir,  yani  videosignallarning  turli  standartlari  bilan  ishlay  oladi.ishlab chiqaruvchi  firmalar  bunday  monitorlarni  belgilashda  turli  atamalardan foydalanishadi   -   sinxronlashtiriladigan   (multisync),   ko`pchastotali (multifrequency),  ko`prejimli   (multiscan),   avto   sinxronlashtiriladigan (autosynchronous)  va  avtosozlashli  (autotracking). Monitor  ekranlari  ikki  xil  bo`lishi  mumkin  - qabariq  va  yassi  (tekis).  Tipik  displey ekrani  qabariqdir.  Bunday  konstruktsiya  ko`pgina  ENT  lar  uchun  xarakterlidir. Odatda  ekran  vertikaliga  ham,  gorizontaliga  ham  egilgan  bo`ladi.  Ba`zi  modellarda Tinitron  konstruktsiyasi  qo`llaniladi.  Bu  konstruktsiyali  ekranlar  faqat  gorizontal tomonga  ozgina  egilgan  bo`ladi.  Bunday  ekranda  miltillashlar  ancha  kam  bo`ladi va  tasvir  sifati  ham  oshadi.  Ushbu  konstruktsiyaning  kamchiligi  - qimmatligidadir. Suyuq  kristalli  displeylar    Boshqa  fizik  xossalarga  asoslangan  alternativ akslantirish  konstruktsiyalari  ham  mavjud.  Yassi  indikatsion  panellar  ishlab chiqaruvchilardan  texnologiyalarini  olib,  ba`zi  kompaniyalar  LCD-displey  (Liquid- Cystal  Display)  ham  deb  ataluvchi  suyuq  kristalli  displeylarni  ishlab  chiqishdi. Ularga  miltillashsiz  va  kam  quvvat  talab  qiluvchi  (bu  modellarning  ba`zilari  5Vtda ishlasa,  elektro-nur  trubkali  monitorlar  100Vtgacha  quvvatda  ishlaydi)  yassi ekranlar  hosdir.  Yorug`lik  uzatish  ko`rsastkichlari  bo`yicha  aktiv  matritsali  suyuq kristalli  displeylar  xozirda  ko`pgina  elektron-nur  trubkali  monitorlardan yaxshiroqdir.    Shuni  aytib  o`tish  lozimki,  odatda  suyuq  kristalli  ekranlarning kengaytirish  qobiliyati  tipik  elektron-nur  trubkali  monitorlarnikidan  kichik  bo`lib, ularning  narxi  ancha  qimmatdir.  Suyuq  kristalli  ekranlarning  bir  necha  xil  turlari mavjud:  passiv  matritsali  monoxrom,  passiv  matritsali  rangli,  aktiv  matritsali rangli  (analogli)  va  zamonaviy  aktiv  matritsali  rangli  (raqamli). Suyuq  kristalli  ekranlarlarda  qutblantiruvchi  yorug`lik  filtri  ikkita  aloxida yorug`lik  to`lqinini  xosil  qiladi  va  ulardan  faqat  qutblanish  tekisligi  o`zining  o`qi bilan  parallel  bo`lganini  o`tkazadi.  Ekranda  birinchi  yorug`lik  filtri  o`qiga perependikulyar  boshqa  yorug`lik  filtrini  joylashtirish  xisobiga  ekranga  umuman yorug`lik  nurini  o`tkazmaslik  mumkin.  Ikkinchi  yorug`lik  filtrini  aylantira  turib, y`ani  yoruglik  filtrlari  orasidagi  burchakni  o`zgartirtirib  ekranga  o`tayotgan yorug`lik  energiyasini  o`zgartirish  va  demak,  ekran  yorqinligini  o`zgartirish mumkin. Rangli  suyuq  kristalli  ekranda  yana  bir  qo`shimcha  yorug`lik  filtri  bo`lib unda  tasvirning  har  bir  pikseli  uchun  uchtadan  katakchasi  bo`ladi  - bittadan  qizil, yashil  va  ko`k  nuqtalarni  akslantirish  uchun. Yoruglik  to`lqini  suyuq  kristalli  katakdan  o`tadi,  bunda  har  bir  rangga  aloxida katak  mos  keladi.  Suyuq  kristallar  xossalari  suyuqlikka  o`xshash  o`zaksimon molekulalardir.  Bu  modda  optik  o`qiga  parallel  yorug`likni  bemalol  o`tkazadi, lekin  elektr  zaryadi  ta`sirida  molekulalar  oriyentatsiyasini  o`zgartirish  mumkin.  Bir vaqtda  qutblantirish  tekisligi  oriyentatsiyasi  ham  o`zgaradi.  Monoxrom  emkranlar rangli  bo`lmasa  ham  ularda  kul  rangni  har  xil  darajada  ko`rsatuvchi  bir  nechta kataklar  bo`ladi. Passiv  matritsali  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  birining  nomerlari  qator  va  ustun nomerlariga  mos  keluvchi  katak  yorqinligini  kataklardan  o`tuvchi  zaryadlar (aniqrog`i  kuchlanish)  boshqaradi.  Tranzistorlar  soni  monitor  kengaytirish qobiliyatini  aniqlaydi.  Masalan,  800*600  kengaytmali  monitor  gorizontaliga  800   ta tranzistor ,  vertikaliga  600  ta  tranzistor  joylashadi.  Kataklar  kelayotgan  impulsga shunday  reaktsiya  qiladiki  o`tayotgan  yorug`likning  qutblantirish  tekisligi  buriladi, bunda  kuchlanish  qanchalik  katta  bo`lsa  burilish  burchagi  ham  shunchalik  katta bo`ladi.  Barcha  kristallarning  to`liq  qayta  orientirlanishi  tasvirning  maksimal kontrasiga  (keskinligiga)  mos  keladi,  y`ani  o`z  yonidagi  katakcha  bilan  farqi maksimumiga  mos  keladi.  Shunday  qilib,  qo`shni  katakchalardagi  qutblanish tekisliklari  oriyentatsiyasi  qanchalik  katta  bo`lsa  kontrast  ham  shunchalik  katta bo`ladi. Passiv  matritsali  suyuq  kristalli  ekran  kataklariga  o`zgaruvchi  kuchlanish  beriladi, shuning  uchun  ular  har  bir  katagiga  o`zgarmas  kuchlanish  beriladigan  aktiv matritsali  suyuq  kristalli  ekranlarga  yorqinligi  bo`yicha  yon  bosadi.  Yorqinlikni oshirish  maqsadida  ba`zi  konstruktsiyalarda  ikkilangan  skanerlash  deb  nom  olgan usul  va  unga  muvofiq  ikkilangan  skanerlashli  suyuq  kristalli  ekranlardan foydalaniladi  (double-scan  LCD).  Ekran  ikkita  mustaqil  ravishda  ishlovchi qismlarga ajratiladi.  Bu  esa  katakka  kelayotgan  impulslar  orasidagi  intervalni kamayishiga  olib  keladi.  Ikkilangan  skanerlash  usuli  nafaqat  yorqinlikni  oshiradi, balki  ekran  reaktsiyasi  ham  tezlashadi,  chunki  yangi  tasvir  hosil  qilish  vaqti qisqaradi.  Shuning  uchun  ikkilangan  skanerli  suyuq  kristalli  ekranlar  tez o`zgaradigan  tasvirlar  hosil  qilish  uchun,  masalan,  television  tasvirlarni  hosil  qilish uchu  qulaydir. Aktiv  matritsali  suyuq  kristalli  ekranlarda  har  bir  katakni  alohida  tranzistor  kaliti boshqaradi.  Masalan,  800*600  aktiv  matritsali  displey  480  ming  tranzistorga  ega. Bu  narsa  passiv  matritsali  displeylarga  nisbatan  aktiv  matritsali  displeylar  ancha yorqin  bo`lishini  ta`minlaydi,  chunki  aktiv  matritsaga  doimiy  kuchlanishli  to`k uzatiladi.  Bunda,  tabiiyki,  aktiv  matritsa  ko`proq  energiya  talab  qiladi.  Bundan tashqari,  har  bir  katak  uchun  alohida  tranzistor  kalit  bo`lgani  uchun  bu  turdagi monitorlar  ishlab  chiqarilishini  qiyinlashtiradi  va  shuning  uchun  ularning  narxi ancha  yuqoridir.    Aktiv  matritsali  yoki  passiv  matritsali  suyuq  kristalli monitorlarda  ikkinchi  yorug`lik  filtri  katakchadan  o`tuvchi  yorug`lik  miqdorini nazorat  qiladi. Monoxrom  suyuq  kristalli  monitorlarda  kul  rangning  darajasi  katakchaning yorqinligi  yoki  bir  pikselga  mos  keluvchi  yoqiq  va  ochiq  katakchalarning  soniga qarab  aniqlanadi.  Rangli  suyuq  kristalli  ekranlarda  bir  pikselga  uchta  katakcha  mos kelib,  ularning  yorqinligini  boshqarib  ekranda  turli  rangli  tasvirlar  hosil  qilish mumkin.  Xozirgi  kunda  passiv  matritsali  ikkilangan  skanerlovchi  suyuq  kristalli monitorlarga  talab  katta,  chunki  tasvir  sifati  bo`yicha  ular  aktiv  matritsali ekranlarga  ancha  yaqinlashdi,  ularning  narxi  esa  passiv  matritsali  suyuq  kristalli monitorlarnikidan  bir  oz  qimmatdir. Aktiv  matritsali  suyuq  kristalli  ekranlarni  ishlab  chiqarishdagi  jiddiy muammolardan  biri  tayyor  mahsulotlarni  tekshirishda  panellarda  juda  ko`plab ishdan  chiqqan  tranzistorlar  aniqlangani  tufayli  bu  maxsulotlarni  chiqitga  chiqarish bo`lmoqda. Bu  ularni  narxini  ko`tarilishiga  olib  keladi,  chunki  chiqitga  chiqqan maxsulot  narxi  sifatli  maxsulot  narxiga  kiradi. Eng  yaxshi  rangli  displeylar  - aktiv  matritsali  displeylar  yoki  yupqa  plyonkali tranzistorli  displeylar  bo`lib,  ularda  bitta  pikselni  uchta  tranzistor  boshqaradi. Aktiv  matritsali  monitorlar  tasvir  yorqinligi  jihatidan  passiv  matritsali displeylardan  ancha  o`tadi  va  shuning  uchun  ulardagi  tasvir  burchak  ostida  ham yaxshi  ko`rinadi. Gap  so`ngida  suyuq  kristalli  monitorlarning  ENT  monitorlardan  afzalliklarini sanab  o`tamiz:         Ma`lumotni  akslantirish  maqsadida  monitorning  butun  yuzasi  ishlatiladi.         Kichik  chuqurligi,  bu  esa  ish  soxasini  tejaydi.           Kam  nergiya  talab  qilishi, natijada  esa  issiqlik  kam  ajraladi.         Suyuq  kristalli  monitorlarda  lyuminifor "kuyishi"  kabi  muammo  bo`lmaydi.       Suyuq   kristalli   monitorlar   90°   burilish   burchagiga   ega. Raqamli  (TTL)  monitorlar.TTL  inglizcha  Transistor  Transistor  Manic  atamasining qisqartmasi  bo‘lib,  o‘zbekchada  tranzistor-tranzistor  manikasini  anglatadi.  TTL atamasi  elektron  texnikasida  qo‘llaniladigan  raqamli  mikrosxemalar  standart talqinsini  anglatadi.  Har  doimgidek,   raqamli  texnikada ,  signallar  faqat  ikkita: Mantiqiy   “1”   va   “0”   holatga   ega. Monoxromli  monitorlar  ( MDA). TTL-monitorlar  haqida  so‘z  borganida,  ko‘pincha  monoxromli  monitorlar  ko‘zda tutilib,  ularni  boshqarish  signallari  MDA  yoki  Hercules  kartalari  tomonidan shakllantiriladi.  Monoxromli  deganidan  tushunarliki,  ekrandagi  nuqta  faqat  yorqin yoki  qora  rangli  bo‘lishi  mumkin.  Yaxshi  holda  nuqtalar  yana  o‘zlarining intensivliklari  bilan  farqlanib  turishi  lozim. Raqamli   RGB-monitorlari   (CGA,   EGA,   VGA). RGB-raqamli  monitorlar  (Red/Green/Blue  –  qizil/yashil/ko‘k)  asosan  EGA standartdagi kartaga  ulanish  uchun  mo‘ljallangan.  Bunday  tuzilmalar  16  ta raqamlarni  gradatsiyasini  aks  etishga  imkon  beradigan  monoxrom  rejimda  ham ishlaydilar.  Shaxsiy  kompyuterlar  paydo  bo‘lganidan  beri,  bir  necha  standartlar o‘zgaradi:  MDA  (monoxrom),  CGA  (4  ta  rang),  EGA  (16  ta  rang),  VGA  (256  ta rang).  Hozirgi  kunda  qator  standart  qiymatlardan  ekran  kengaytmasini  to‘g‘ri tanlash  imkoniyatiga  ega  bo‘lgan,  16,7  mln  ranglarni  tasvirlay  oladigan  SVGA monitorlari  ishlatilmoqda.                     Sistem  blok  (tizimli  qism)   -  kompyuter  ishini  boshqarishni ta’minlaydigan   asosiy  qism  hisoblanadi ;  Hozirda  APPLE  firmasi  «MAKINTOSH» rusumidagi  kompyuterlari  bilan,  ayniqsa,  AQSH  ning  o’zida  tanilgan  bo’lsa,  IBM kompyuterlari  dunyoda  keng  tarqalgan.  Shu  sababli  aynan  IBM  kompyuterlarining arxitekturasi  va  asosiy  qurilmalari  ustida  to’xtalib  o’tamiz. Kompyuterning  arxitekturasini  quyidagicha  tasvirlash  mumkin: Kompyuterning  asosiy  qurilmalari  quyidagilar:   sistemali  blok ,  monitor  va klaviatura  (sichqoncha  bilan). Sistemali  blokda  markaziy  protsessor,  operativ  (tezkor)  xotira,   qattiq  disk , kontrolerlar,  disketalar  va  lazerli  kompakt  disklar  bilan  ishlash  uchun  qurilmalar  va boshqalar  joylashadi. Markaziy  protsessor.  Kompyuterning  eng  muhim   qismini  markaziy  protsessor , (ya'ni  protsessor  va  boshqaruv  qurilmasi)  tashkil  etadi.  Dastur  yordamida  berilgan ma'lumotlarni  o’zgartiradigan,  hamma  hisoblash  jarayonlarini  boshqaradigan hamda  hisoblash  ishlariga  tegishli  moslamalarning  o’zaro  aloqasini  o’rnatadigan qurilma  —  protsessor  deb  ataladi.  Arifmetik  va  mantiqiy  amallarni bajarish,   xotiraga  murojaat  qilish ,  dasturdagi  ko’rsatmalarning  berilgan  ketma- ketlikda  bajarilishini  boshqarish  va  boshqa  amallar  protsessor  zimmasidadir.  Bir so’z  bilan  aytganda,  protsessor  kompyuterning  barcha  ishini  boshqaradi  va  barcha ko’rsatmalarini  bajaradi. Mikroprotsessor. IBM  rusumli  kompyuterlarda  protsessor  sifatida  odatda  Intel firmasi  yoki  unga  muvofiq  boshqa  firmalarning  mikroprotsessorlari  o’rnatiladi. Kompyuterlar  mikroprotsessor  turlari  bilan  farqlanadi.  Mikroprotsessorlarning Intel  8088,  80284,  80386SX,  80386,  80486  kabi  turlari  ma'lum. 1993-yildan  boshlab  Intel  firmasi  Pentium  mikroprotsessorlarini   ishlab  chiqarib , IBM  kompyuterlariga  o’rnatmoqda.  Hozirda  Respublikamizda  IBM  rusumli kompyuterlardan  PIII  keng  tarqalgan.  Ayrim  korxona  va  tashkilotlarda,  xususan ta'lim   muassasalarida ,  jumladan  akademik  litsey  va  kasb-hunar  kollejlarida PIV   kompyuterlari  ham  o’rnatilib  foydalanilmoqda. Kontrolerlar  (maxsus  elektron  sxemalar)  kompyuter  tarkibiga  kiruvchi  turli qurilmalar  (monitor,  klaviatura  va  boshqalar)  ishini  boshqaradi. Kiritish-chiqarish  portlari  orqali  protsessor  tashqi  qurilmalar  bilan  ma'lumot almashadi.   Ichki  qurilmalar  bilan  ma'lumot  almashuvi  uchun  maxsus  portlar hamda  umumiy  portlar  mavjud. Umumiy  portlarga  printer,  «sichqoncha»  ulanishi  mumkin.  Umumiy  portlar  2 xil bo’ladi:  parallel  —  LPT1—LPT4  deb  belgilanadi  va  ketma-ket  —  COM1— COM3.  Parallel  portlar  kirish-chiqishni  ketma-ket  portlarga  nisbatan  tezroq bajaradi.Klaviatura.   IBMPCklaviaturasifoydalanuvchitomonidanma'lumotlarnivab oshqaruvbuyruqlarinikompyutergakiritishgamo’ljallanganqurilmadir.   Klaviaturani ngumumiyko’rinishiundagitugmachalarsonivajoy - lanishigaqarabturlixilkompyuterlardafarqqilishimumkin,   lekinularningvazifasio’zg armaydi. Sichqonchavatrekbol.   Sichqonchavatrekbolkompyutergaaxborotnikiritishningkoor dinataliqurilmalarihisoblanadi.   Ularklaviaturaningo’rninito’laligichaalmashtiraolm aydi.   Buqurilmalarasosanikkiyokiuchtaboshqaruvtugmachasigaega. Sichqonchani   ulanishining   uch   usulini   ko’rsatish   mumkin.   Eng  ko’p  tarqalgan  usul ketma-ket  port  orqali  ulanishdir.  Shinali  interfeysli  sichqonchalar  kamroq tarqalgan. Ularni  ulash  uchun  maxsus  interfeys  yoki  «sichqoncha»  porti  kerak bo’ladi.  Uchinchi  ko’rinishdagi  ulanish  PSG`2  stilidagi  sich qonchalarda  amalga oshirilgan.  Hozirgi  kunda  ular  portativ  kompyuterlarda  ishlatilmoqda. Trekbol  —  «ag’darilgan»  sichqonchani  eslatuvchi  qurilmadir.   Trekbolda   uning korpusi   emas ,   balki   sharcha   harakatga   keltiriladi .   Bu   esa   kursorni   boshqarish aniqligini   sezilarli   ravishda   oshirishga   imkon   beradi .   Shu   bois   trekbolga   ega bo ’ lgan   sichqonchalarga   qiziqish   ortib   bormoqda .                  Klaviatura   –  kompyuterga   buyruq   va   axboratlarni   kiritish   qurilmasi . Tugmalari   soniga   ko ’ ra   ctandart   (84)   va   kengaytirilgan   (101)   klaviaturalari mavjuddir .   Bundan   tashqari ,   klaviyaturalar   lotin   harflarining   joylashuviga   ko ’ ra ham   farqlanadi :   amerika   va   angliya   standarti   – QWERTY ,   fransuz   standarti - AZERTY . Klaviaturadagitugmalarvazifasi Foydalanuvchitomonidankompyutergaaxborotkiritishuchunmo ’ ljallangan . Albatta , modeliga   qarab   tugmalarining   soni   va   joylashishi   klaviaturalarda   farqlanishi mumkin .   Lekin  bir  xil  tugmalarining  vazifasi  har  xil  klaviaturalarda  bir  biriga  mos keladi.  Klaviaturaning  asosiy  tugmalari  va  ularning  vazifalari  bilan  batafsil tanishib   chiqamiz: [ESC]   –   tugma   -aynan   bajarilayotgan   harakatlarni   to’xtatadi; [F1]…[F12]  – funksional  tugma,  dasturchi  (foydalanuvchi)  mo’ljaliga  ko’ra dasturlanadi. [PrScr]  (PRINT  SCREEN)  –  bu  tugmadan  foydalanib  ekrandagi  tasvirni to’laligicha   bosmaga   chiqarish   mumkin. [SCROLL   LOCK]   –   vaqtincha   to’xtatish. [BREAK]  – bu  tugmadan  faqat  [CTRL]  tugmasi  bilan  hamkorlikda  qo’llaniladi. [CTRL  – BREAK]  tugmalarini  bir  vaqtda  bosish  bajarilayotgan  buyruq  yoki dasturni   tugallashni   bildiradi. [CAPS  LOCK]  – bosh  harflarni  foydalanishni  belgilab  qo’yish  uchun.  [CAPS LOCK] ni  bosilganda  klaviaturaning  o’ng  tepa  qismida  joylashgan  xabar chiroqchasi  yonib  qoladi.  [CAPS  LOCK]  tugmani  qayta  bosish  bosh  harflardan foydalanishni   bekor   qiladi. Ba’zan  [CAPS  LOCK]  bu  tugmani  boshqa  maqsadlar,  misol  uchun,  rus  alfavitiga o’tish   uchun   ishlatiladi. [Shift]  – klaviaturaning  yuqorigi  registrida  joylashgan  bosh  harflar  va  boshqa simvollarni  kiritish  uchun  qo’llanadi.  Masalan,  «d»  kichik  harfini  kiritish  uchun, «D»  tasvirlangan  tugmani  bosish  kerak,  agar  «D»  bosh  harfini  kiritmoqchi bo’lsangiz  [Shift]  ni  bosib,  qo’yib  yubormay  turib  «D»  tugmasini  bosasiz. [CTRL]  – o’z  holicha  ishlamaydi,  klaviatura  imkoniyatlarini  kengaytirish  uchun qo’llaniladi. [ALT]  – bu  tugma  ham  analogik  holatda  ishlaydi.  [CTRL]  va  [ALT]  tugmalarini Windows  98  da  qo’llanishini  biz  amaliy  mashg’ulotlarda  ko’rib  o’tamiz. [Backspace]  ([Enter]  tugmasi  tepasida  chapga  strelka)  –  kursordan  chapda joylashgan   simvollarni   yo’qotish   uchun. [Enter]   –   «kiritish»   tugmasi [Ins]  –  simvollarni  qo’yish  va  o’zgartirish  uchun  qo’llanadi.  (simvollarni o’chirmasdan   almashtiradi). [Del]  – tugmasi  ustida  kursor  joylashgan  simvollarni  yo’qotish  uchun  qo’llanadi. [Home]  –  kursorni  chap  va  qator  boshiga  qo’yish  uchun  ishlatiladi. [End]   –   kursorni   o’ng   va   ekranni   pastki   burchagiga   o’tkazadi. [PgUp]  –  betlarni  tepaga  o’tkazishga,  to’g’ri  yo’nalishda  varaqlash  uchun. [PgDn]  – betlarni  pastga  varaqlash  uchun. —  bu  tugma  kursorni  boshqarishga  mo’ljallangan,  kursorni  kerakli  yo’nalishi tanlab   bosilsa   shu   yo’nalishda   harakatlanadi. [Space]  – bu  tugma  klaviaturaning  pastki  qismida  joylashgan  bo’lib,  [Alt] tugmalari  oralig’ida,  bo’sh  joy  (probel)  qoldirish  deb  ataladi. Kampyuterning  qo'shimcha  qurulmalari  va  vazifalari   Diskyurituvchi   - disklarni  aylantirishga  xizmat  qiluvchi  motor  moslamasi  hamda ularga  ma`lumot  yozish  va  o'qish  magnit  boshchasidan  tashkil  topuvchi  qurilma. Disklar  asosan  uchga  bo'linadi:   egiluvchan  disk ,  qattiq  disk  (vinchester)  hamda kompakt  disk  (CD  ROM  - Compakt  - Disk  - Read  Only  Memory).                     Egiluvchan  disk  va  qattiq  disklarga  axborotlar  sektorlarga  bo'lingan halqasimon  yo'lchalar  bo'ylab  yoziladi.  Disklar  temir  moddasini  saqlovchi qotishmadan  tayyorlanib  ularning  magnitlangan  qismi  birlarni,  qolgan  qismlari  esa nollarni  ifodalaydi.  Sektor  va  yo'lchalar  o'z  tartib  raqamlariga  ega  bo'lib,  har  bir sektorning  sig'imi  0.5  Kbayt  ni  tashkil  etadi.                     Egiluvchan  disk  asosan  ikki  xil  bo'lib  ular  diametrlarining  uzunliklari  bilan farqlanadilar  (3,5  dyuymli-  98mm,  5,25  dyuymli  - 133  mm).                     Egiluvchan  disk  uni  himoya  qiluvchi  maxsus  qattiq  plastik  qutilarda saqlanadi.  Diskning  sig'imi  yo'lchalarning  zichligi  va  uning  ishchi  tomonlari soniga  bog'liq.  Zichliklarning  bir  karrali  (SD  - Single  Density),  ikki  karrali  (DD- Double  Density),  to'rt  karrali  (QD-Quadruply  Density)  va  yuqori  darajali  (HD- High  Density)  xillari  mavjud.  Diskning  faqat  bir  tomonidan  foydalanish  mumkin bo'lsa,  u - SS  - Single  Sided  belgi  bilan  va  diskning,  ikki  tomonini  ishlatish imkoniyati  bo'lsa  - DS  - Double  Sided  belgilari  bilan  tamg'alanadi.                     Masalan,  DS/HD  xildagi  3.5  dyuymli  diskning  axborot  sig'imi  1.44  Mbayt ni,   5.25   dyuymli   disk   uchun   esa   1.2   Mbayt   ni   tashkil   etadi.                     Vinchesterlar   kompyuterning  ichida  joylashgan  bo'lib,  uning  hajmi  bir  necha Gbaytgacha  boradi.  Vinchester  deganda  silindrsimon  shaklidagi  maxsus  germetik idishga  joylashtirilgan  bir  o'qqa  mustahkamlangan  ustma-ust  joylashgan disklarning  majmuini  tushuniladi.  Kompyuter  ichida  birdaniga  bir  necha vinchesterlar   joylashishi   ham   mumkin. Kompakt  disklarning  axborot  sig'imi  o'rta  hisobda  640  Mbayt  ni  tashkil  etadi. Undagi  axborotlarni  yozish  yo'lchalari  spiralsimon  shaklda  bo'lib,  ma`lumotlarni o'qish  va  yozish  lazer  nuri  ko'magida  amalga  oshiriladi.   Kompakt  disklar  oltin yoki   alyuminiy   qotishmalaridan tayyorlanib,  doirasimon  plastik  ichiga  joylangan holatda   bo'ladi. Alyuminiy  (Aluminium),  A1  -Mendeleyev  davriy  sistemasining  III  guruhiga mansub  kimyoviy  element.  Tartib  raqami  13,  atom  massasi  26,9815;  Aluminiy  lot. alumen  (achchiqgosh)  so‘zidan  kelib  chiqqan.  Tabi-atda  bitta  barqaror  izotop holida  (AG‘  100%)  uchraydi,  bir  necha  sun’iy  radio-aktiv  izotoplari  bor,  ular orasida  eng  ahamiyatlisi  A12’  (yarim  yemirilish  dav-ri  7,4-105  y.). Kompakt  disklar  bilan  ishlashga  mo'ljallangan  diskdonning  vazifasi  ham  oddiy diskdonnikiga  o'xshash  ammo  ish   prinsipi  magnitlanishga  emas ,  balki  lazer nuridan  foydalanishga  asoslangan.  Kompakt  diskning  zarur  qismlari  nur  berib qizitib  bo'rttiriladi.  Kompakt  disklar  bilan  ishlashga  mo'ljallangan  diskdon  ichida kichik  quvvatda  berilgan  nur  kompakt  diskning  bo'rtib  chiqqan  qismlariga  borib urilib  akslanadi.  Nurning  akslanib  qaytgani  haqidagi  signal  birlarni,  teskarisi  esa nollarni  ifodalaydi.  Hozirgi  davrda  sig'imi  10  Gbaytgacha  boradigan  kompakt disklarni  ishlab  chiqish  yo'lga  qo'yilmoqda.  Kompakt  disklarda  axborot  saqlash qulay  bo'lsada,  uning  ish  tezligi  vinchesternikiga  qaraganda  sekindir.  Ushbu disklarning  diametrlari  ham  5.25  yoki  3.5  dyuymlik  bo'ladi.                     Magnit  disklarning  yangi  xillariga  misol  sifatida  magnitooptik  disklarni keltirishimiz  mumkin.  Bu  disklarni  yaratishda  magnit  va  optik  texnologiyaning yutuqlari  birlashgan.  Magnitooptik  disklarning  ustunligi  ularning  sig'imlarining kattaligi,   olib  yurish  mumkinligi ,  ish  tezligining  kattaligidir.  Demak,  xuddi  shu diametrli  egiluvchan  disklarga  qaraganda  o'rtacha  olganda  ularning  sig'imlari  hajmi 300,  axborotlarni  o'qish  yoki  yozish  tezligi  esa  10  barobardan  ham  ortiq  kattadir. 3.Shaxsiy   kompyuterning   qo'shimcha   qurilmalari                       Printer   -  ma`lumotlarni  qog'ozga  chiqarish  qurilmasi.  Printerlarning  uch  xili mavjud:  bosma  (matritsa-o'yma  qolip),  purkovchi,  lazerli.  Bosma  printerda qog'ozdagi  bosilayotgan  satr  bo'ylab  harakatlanadigan  maxsus  qurilmaga o'rnatilgan   metall   ignachalar  qog'oz  va  qurilma  orasiga  o'rnatilgan  rangli  tasmaga tegib qog'ozda  iz  qoldirib  ma`lumotlarni   hosil  qiladi,  shu  nuqtalarning  to'plami  esa qog'ozga   belgilar   yoki   shakllarni   chiqarilishini   ta`minlaydi. Metallar  (yun.  metalleuo  - qaziyman,  yerdan  qazib  olaman)  - oddiy  sharoitda yuqori  elektr  o tkazuvchanligi,  issiq  o tkazuvchanligi,  elektr  o tkazuvchanligi, ʻ ʻ ʻ elektr  magnit  to lqinlarini ʻ   yaxshi  qaytarishi ,  plastikligi  kabi  o ziga  xos ʻ xususiyatlarga   ega   bo lgan   oddiy   moddalar.   M. ʻ Ko'rinib  turibdiki,  bosma  printerdan  chiqarilayotgan  axborotlarning  rangi o'rnatilgan  tasma  rangiga  mos  bo'ladi.                     Purkovchi  printer-   qog'ozga  chiqariladigan  ma`lumotlarni,  maxsus  idishdagi suyuqlikni  juda  kichik  naycha  teshigidan  bosimli  purkash  yo'li  bilan  hosil  qiladi.                        Lazer  printeri-  ma`lumotlarni  chop  etishda  rang  solingan   maxsus barabanga   elektr   maydonini   ta`sir   ettirishdan   foydalanadi. Maydon  - ochiq,  me moriy  jihatdan  tartibga  keltirilgan,  atrofi  bino,  inshootlar  yoki ʼ daraxtlar  bilan  to silgan  keng  satq.  To rtburchakli,  temperaturapetsiyasimon. ʻ ʻ doirasimon,  tuxumsimon  (oval)  va  boshqa  shakllarda  yopiq  yoki  ochiq  holda bo ladi. ʻ Bunday   printerlar   tez  va  soz  ishlaydi ,  qog'ozga  chiqariladigan  axborotli mahsulotning  sifati  yuqoridir.  Bosma  yoki  purkovchi  printer  bir  minutda  bir  bet ma`lumot  chop  etsa,  lazer  printerining  shunday  ko'rsatkichi  o'n  betdan  ortiq. Purkovchi  va  lazer  printerlarda  ma`lumotlarni  turli  rangli  qilib  chop  etish imkoniyati  mavjud. Yurgichni  boshqarish  va  qo'shimcha  boshqarish  vazifalarni  bajaruvchi qurilmalarning  quyidagi  xillari  mavjud:  "sichqoncha",  trekbol,  joystik. "Sichqoncha"  - biror  sirt  bo'ylab  surib  yurgizilganda  ichida  joylashgan  sharcha harakatga keladi,  hosil  bo'lgan  signallar  kompyuterga  uzatiladi  va  ekranda yurgichning  mos   harakatlari   yuzaga  keladi. Harakat  - borliqnint  ajralmas  xususiyati  bo lgan  o zgaruvchanlikni  (q.  Barqarorlik ʻ ʻ va   o zgaruvchanlik)   ifodalovchi   falsafiy   kategoriya.   H.   tushunchasi ʻ imkoniyatlarning   voqelikka  aylanishini ,  ro y  berayotgan  hodisalarni,  olamning ʻ beto xtov   yangilanib   borishini   aks   ettiradi. ʻ "Sichqonchada"  o'rnatilgan  tugmalar  ko'magida  boshqaruvchi  buyruqlarni  jo'natish mumkin. Trekbol   -  sichqoncha"ning  to'nkarib  qo'yilgan  holatiga  o'xshaydi,  undan  asosan notebook   xilidagi   ko'chma   kompyuterlardan   foydalaniladi. Joystik   -  tugmali  harakatlanuvchi  maxsus  dastadan  iborat  qurilma,  u asosan  faqat o'yin  yoki  mashq  bajaruvchi  dasturlarni  boshqarishda  qo'llanadi.                   Plotter   (grafyasagich)  - chizmalarni  qog'ozga  chiqarish  uchun  xizmat qiluvchi  qurilma.  Qog'ozda  tasvirlanadigan  chizmalar  tushlangan  pero  bilan  hosil qilinadi.  Chizmalar  300x300  sm  o'lchamgacha  bo'lgan  katta  qog'ozlarga  ham chiqarilishi  mumkin. Skaner   -  foto  rasm,  grafik  va  matn  shaklidagi  axborotlarni  kompyuterga  kiritish uchun   ishlatiladi.   Demak,   rasm,   shakl   yoki   matnni   albatta   bevosita kompyuterda   hosil  qilish  shart  emas,  balki  uni  oldin  tashqarida  tayyorlab  olib kompyuterga  kiritish  sharoitini  yaratib,  bu  rasmdan  kompyuterda  ko'rsatmali foydalanish  imkoniyatini  beradi.  Hozirda  stol  usti  skanerlari  va  qo'l  skanerlari  keng tarqalgan.  Stol  usti  skanerlari  o'z  navbatida  planshet,  rulon,  proeksionxillarga bo'linadi.  Skanerning  har  bir  turi  qo'yilgan  masalaga  mos  ravishda  bajara  oladigan vazifaga   qarab   o'z   joyida   qo'llanadi. Strimer   -  vinchesterdagi  eng  zarur  axborotlarni   buzmasdan  asrash  uchun ,  uning nusxasini ko'chirib  zahirada  saqlash  uchun  xizmat  qiladigan  qurilma.  Strimer ma`lumotlarni  magnit  tasmalarga  juda  tez  ko'chirishni  tashkil  etadi.  Magnit  lentalar sifatida   audio   yoki   video   tasmalardan   foydalaniladi.                       Modem   -  kompyuter  signallarini  telefon  signallariga  aylantiruvchi  va aksincha  telefon  signallarini  kompyuter  signallariga  aylantirishni  ta`minlovchi maxsus  qurilma.  Demak,  modem  telefon  tarmoqlari  orqali  kompyuterlarni  o'zaro bog'lash  imkoniyatini  yaratib  berar  ekan.  Modem  kompyuterda  o'zgarmas  tok orqali  hosil  qilingan  signallarni  turli  chastotali  tovush  signallarining kombinatsiyasiga  aylantiradi  va  shu  jarayonni  teskari  tartibda  ham  bajaradi.  Bu  esa yakka  kompyuterdan  foydalanganga  qaraganda,  ancha  katta  hajmdagi  axborot bilan   ishlash   imkoniyatlarini   ochib   beradi.                     Soundblaster   -  axborot  saqlagichlarga  yozilgan  raqamli  audioaxborotni tovushlarga  aylantirib  beruvchi  qurilma.  Soundblaster  qurilmasining  chiqish qismiga  ovoz  kuchaytirgich  yoki  ovoz  kolonkalarini  ulash  mumkin,  bu  bilan kompyuterning  multimedia  imkoniyatlarini  to'liq  namoyon  etishga  yo'l  ochiladi. Multimedia   -  matn,  tovushli  ma`lumotlarni,  tabiiy  va  grafik  tasvirlarni birlashtiruvchi  axborot  texnologiyasi.  Multimedia  uchun  zamonaviy  CD  - ROM texnologiyalar  taqdimnomasi  ilk  marta  1987  yili  Sietldagi  konferensiyada  (Second Microsoft  CD  - ROM  Conference)  bo'lib  o'tdi  va  bu  sana  video  va  audioaxborotli to'laqonli  multimedianing  paydo  bo'lishining  boshlanishi  deb  hisoblanadi. Printerlar   va  ularning  turlari,  vazifasi   farqi Kompyuterning  bitta  vazifasi-xujjatni  pechatlangan  ko‘inishini  ham  boshqacha qilib  aytganda  qattiq  nusxasini  yaratishdir.Shuning  uchun  printer  kompyuterni zarur  bo‘lgan  jihozdan  biri  hisoblanadi.  Bundan  har  bir  kompyuterga  bittadan printer  bo‘lishi  kerak  degan  xulosa  kelib  chiqmaydi. Hozirgi kunda  bozorlarda  printerlarning  turli  hillari  mavjud.Ularni  bosmaga chiqarish  texnologiyasining  asoslari,  printer  turlari  va  ularning  funksiyasi imkoniyatlari  ko‘rib  chiqiladi.  Bugungi  kunda  bosmaga  chiqarishning  uchta  asosiy texnologiyasi  mavjud.  Har  joyda  lokal  tarmoqlari  joylashgani  uchun  printerlar  bir nechta   foydalanuvchini   ta’minlash   mumkin. Lazerli.  Lazerli  printer  quyidagicha  ishlaydi:lazer  nuri  yordamida  fotosezuvchi baraban  betni  elektrostatik  tasvir  yaratiladi.  Barabanga  joylashgan  mahsus bo‘yalgan  kukun  ”toner”  deyiladi.Bu   “toner”   betlarda  mavjud  tasvir  yoki  harflarga yopishadi.  Baraban  aylanib  qog‘oz  varag‘iga  yopishib  tonerni  o‘tkazadi.  Toner qog‘ozga  mahkamlangandan  keyin  tayyor  tasvir  hosil  bo‘ladi.  Bunday  tehnologiya nusxa  ko‘chirish  apparatlarida  ishlatiladi.  Okidata  va  Lexmark  kompaniyalari chiqaradigan  yorug‘diod  printerlar  ham  huddi  shu  tarzda  ishlaydi.  Faqat  lazer o‘rniga   ularda   yoritishdiodlaridan   massiv   ishlatiladi. Siyoh-oqimli.  Oqimli  printerlarda  siyohni  yonlangan  tomchilari  sopl  orqali qog‘ozga  tarqaladi.Tarqatilish  faqat  tasvir  yoki  qaror  shakllanishi  kerak  bo‘lgan joyda   sodir   bo‘ladi.                  Nuqta  matritsasi.  Matritsali  printerlarda  bo‘yaladigan  tasma  orqali qog‘ozga  uriladigan  yumaloq  ignalar  guruhi  ishlatiladi.  Bu  ignalar  to‘g‘ri to‘rtburchakli  setkaga  yig‘ilgan.  Buni  matritsa  deymiz.  Ma’lum  ignalari  matritsaga bosilganda  turli  belgi  yoki  tasvirlar  shakllanadi. Bosishni  eng  zo‘r  sifatli  lazerli  so‘ng  oqimli,  so‘ng  esa  matritsalilar  ta’minlaydi. Lazerli  printerlar  narxi  tushayapti,  shuning  uchun  ular  foydalanuvchilarning ko‘ngliga  ularni  arzon  bo‘lib  qolgan.  Oxirgi  paytda  oqimli  va  matritsali  printerlar asosan  mahsuslashtirilgan  bo‘lmoqda:  oqimlilar  rangli  bosish  uchun  asosiy jihozga,  matritsalilar  esa  asosan  tez  va  arzon  bosish  uchun  (masalan  bank  yoki magazinlarda  cheklarni  bosish  uchun)  ishlatishga  aylanaypti. “Kengaytma” Kengaytma (resolution)  – termini  pechatlangan  namunani  sifati  va  kontrastini ta’riflash  uchun  ishlatiladi.  Bosishni  barcha  ko‘rib  chiqilayotgan  tehnologiyalarida qog‘ozda  nuqtalar  bo‘lishi  puli  bilan  yaratiladi. Printer   kengaytmasi ,  demak  bosishni  sifati  ham  shu  nuqtalarni  hajmiga  va  bosishni soniga  bog‘liq.  Betlarni  ko‘rganda  matritsali  printerday  kichik  kengaytmali bosilgan  betlarga  bir  qarashda  ko‘rsa  bo‘ladi.  Bu  nuqtalarni  katta  bo‘lgani  va  bir hilda  bo‘lgani  uchun  shunday  bo‘ladi.  Lazerli  printerday  bosilgan  betlarda  belgilar bir  –  biriga  zich  ko‘rinishda  bo‘lib  nuqtalar  mayda  joylashgan.  Printerni kengaytmasi  odatda  dyuymdagi  nuqtalarda  (dofs  per  inch  – dpi)  o‘lchanadi; boshqacha  qilib  aytganda  bir  dyuym  uzunlikdagi  chiziqda  printer  shuncha  alohida nuqtalar  miqdorini  bosish  mumkin.  Ko‘pgina  printerlarda  kengaytma  ikki yo‘nalishda  – vertikal  va  gorizontala  aniqlanadi.  Shunday  qilib,  bir  kvadrat dyuymda  300  – dpi  kengaytma  deganda  300*300  nuqtalar  tushuniladi.  300  dpili kengaytmali  printer  qog‘ozda  bir  kvadrat  dyuymda  to‘qson  ming  nuqtalarni  bosish mumkin.  Shunday  printerlar  ham  borki  ikki  yo‘nalishdagi  razresheniyasi  farq qiladi  (masalan,  600*1200  dpi).  Bunday  printerning  bir  dyuym  kvadratida  720 ming  nuqtalarni  bosish  mumkin. Printer  xotirasi.  Har  bir  printerda  xotira  mikrosxemasi  mavjud,  lazerli  va  oqimli printerlarda  esa  undan  tashqari  o‘rnatilgan  protsessor  ham  bor.  Shuningdek, printerni  – mahsuslashtirilgan  kompyuter  deb  ham  atasak  bo‘ladi.  Printerdagi xotira  bosish  vazifasini  ma’lumotlarni  kiritish  uchun  bog‘lovchi  bo‘lib   hizmat qiladi ;  u tasvir,  shrift  va  buyruqlarni  yaratish  jarayonida  ma’lumotlarni  saqlash uchun,  hamda  shriftlarni  yozilish  va  boshqa  ma’lumotlarni  vaqtincha  saqlash uchun  mo‘ljallangan.  Lazerli  va  oqimli  printerlar  xotirasining  hajmi  – uning imkoniyatlarining  ko‘zgusi  bo‘ladi.  Printer  xotirada  butun  betdagi  rastrli  tasvirni (grafik  tasvirni  va  shriftni)  yaratish,  so‘ng  uni  bosib  chiqarish  kerak  bo‘ladi. Bosishdan  oldin  har  bir  vektorli  tasvir  va  shriftlar  konturi  rastrda  qaytadan  tuziladi. Betlardagi  grafik  va  shriftlarni  katta  miqdori  katta  xotira  hajmini  talab  etadi. Undan  tashqari,  xotira  printerning  shriftlarni  va  betlarning  ta’rifi  tilini tushuntiruvchini saqlash  uchun  kerak.  Xotira  yetmaganda  printer  grafika  yoki matnni   aralashmasini  bosib  chiqaradi ,  grafik  tasvirni  ikkita  qog‘ozga  bo‘ladi,  bir nechta  shrift  ishlatadi  yoki  hech  qanday  shriftni  bosmaydi. Oqimli  printer. Oqimli  birinchi  printerni  Hewlett  Packard  firmasi  bo‘ladi.  Oqimli  printerlarning ishlash  uslubi  tasvir  yoki  harf  qayerda  shakllanishi  kerak  bo‘lsa,  shu  yerda  bo‘yoq sachratiladi.  Sachratish  printer  kallagida  joylashgan  soch  tolasiga  o‘xshash  sopl orqali  amalga  oshiriladi.  Bu  kallakda  mikro  bo‘lakchlar  kabi  sopl  orqali  o‘tadigan siyohlik  lazervuar  o‘rnatilgan.  Sopllar  soni  (16  dan  64  gacha)  printer  rusumi  va ishlab  chiqaruvchisiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Ba’zi  oxirgi  rusumlarda  soplning  ko‘proq bo‘ladi.  Masalan  HP  DESCJET  1600  kallagi  qora  siyoh  uchun  300  sopel  va  rangli uchun  416  sopelga  ega.  Siyohni  saqlash  uchun  ikkita  usul  mavjuad: Printer  kallagi  siyoh  uchun  rezervuar  bilan  bog‘liq,  rezervuarni  almashtirish boshchani   almashtirishga   bog‘liq.   Printer  kallagini  siyoh  bilan  kapillyar  tizimi  orqali  ta’minlaydigan  alohida rezervuarishlatiladi. Ishlash  uslublari.  Bosma  davomida  trubkadagi  pezoelement  siyoh  bilan  kapillyar tizimni  to‘ldiradi.  Orqaga  siqiladigan  siyohlar  rezervuarga  qayta  quyiladi,  siqilgan siyohlar  esa  qog‘ozda  o‘z  izini  qoldiradi.  Bunday  uslublarni  EPSON,  BROTHER va  boshqalari  ishlab  chiqariladi. Mikroprosessorlar 8088/8086  protsessorlari  1978  yilning  iyunida  Intel  o‘zining  ya’ngi  8086 protsessorini  taqdim  etib,  inqilob  sodir  etdi.  Bu  bozordagi  ilk  16-razryadli mikroprotsessorlar  edi;  u vaqtda  barcha  boshqa  protsessorlar  8-razryadli  edi.  8086 protsessori  16-razryadli  ichki  registrlarga  ega  bo‘lib  va  16-  razryadli  yangi toifadagi   dasturiy   ta’minotni   bajara   olar   edi. U,  shuningdek,16-razryadli  tashqi  shinaga  ega  bo‘lib,  bir  vaqtda  16  bit  ma’lumotni xotiraga  uzata  olar  edi.Manzil  shinasining  razryadi  20  bitni  tashkil  qilar  edi  va 8086 protsessori  1 Мbayt  (20-darajadagi  2)  sig‘imli  xotirani  manzillay  olar  edi. O‘sha  vaqtda  bu  mo‘jiza  tuyular  edi,  boshqa  ko‘pchilik  mikrosxemalar  8- razryadli   ichki  registrlariga ,  8-razryadli  malumotlarning  tashqi  shinasiga  va  16- razryadli  manzil  shinasiga  ega  bo‘lib,  64  Kbayt  dan  ko‘p  bo‘lmagan  operativ xotiranigina   manzillay   olar   edi   (16   –darajadagi   2). 8086  protsessorining  narxi  ancha  yuqori  edi-  uning  uchun  arzonroq  8-razryadli emas,16-razryadli  ma’lumotlar  shinasi  talab  qilinar  edi.  O‘sha  vaqtda  8-razryadli tizimlarning  narxi  arzonroq  bo‘lganligi  uchun,  8086  protsessorlari  kam  sotilar  edi. Inteldagilar  foydalanuvchilarning  16  qoshimcha  unumdorlikka  ortiqcha  harajat qilishni  istashmayotganini  tushunib  etdi  va  biroz  vaqtdan  so‘ng  8088  deb  atalgan 8806  protsessorning  “kesik  ” talqinini  taqdim  etdi.Unda,  malumotlar  shinasidagi 16  razryaddan  8 tasi  olib  tashlangan  va  8086  protsessori  ma’lumotlarni  kiritish  va chiqarishga  nisbatan  8-razryadli  mikrosxema  sifatida  qaraladi.Biroq,unda  16- razryadli  ichki  registrlar  va  20-razryadli  manzil  shinasi  to‘la  saqlanib  qolganligi uchun  8086  protsessori  16-razryadli  dasturiy  ta’minotni  bajarar  edi  va  1 Мbayt sig‘imli   operativ   xotirani   manzillay   oladi. IBM  PC  ning  ilk  kompyuterlarida  4,77  MGts  takt  chastotali  8088  protsessorlardan foydalanilar  edi,  ya’ni  bir  sekundda  4 770   000ta  takt  bajarilar  edi.  8088  va  8086 protsessorlarning  buyruqlari  uchun  o‘rtacha  12  takt  zarur  bo‘lar  edi.  Ba’zida,  8088 protsessor  1Mbayt  sig‘imdagi  asosiy  xotirani  manzillay  olsa  ham,  nima  uchun kompyutyerdagi  asosiy  xotiraning  sig‘imi  640  Kbayt  bilan  chegaralanadi  degan savol   tug‘iladi. Buning  sababi,  IBM  boshidanoq  manzil  fazosining  yo‘qori  qismida  384  Kbaytni adapter  platalari  va  tizimli  BIOS  uchun  rezervlab  qoyadi.  Qolgan  640  Kbayt  DOS va  dastur  –ilovalar  uchun  foydalaniladi.  80286  (yoki,oddiygina  286)  protsessorida 80186  va  80188  protsessorlari  uchun  xarakterli  bo‘lgan,  moslashuvchanlik muammosi  tug‘ilmaydi.  U  1981  yili  paydo  bo‘ldi,va  uning  asosida  IBM  AT kompyuteri  yaratildi.  Shundan  so‘ng,  50  va  60  rusumdagi  ilk  PS/2  yaratildi  (PS/2 keyingi  rusumlari  386  va  486  protsessorlari  asosida  uaratildi).  Bir  nechta  firmalar, AT  sinfiga  tegishli  kompyuterlarning  analoglarini  ishlab  chiqarishni  o‘zlashtirib oladi. AT  kompyuteri  uchun,  asos  sifatida  286  protsessorining  tanlanishi  uning 8088  protsessori  bilan  moslashuvchan  bo‘lganligi  bilan  bog‘liqdir,  ya’ni  IBM  PC va  XTlar  uchun  ishlab  chiqilgan  dasturlar  AT  uchun  ham  to‘g‘ri  kelar  edi.  286 protsessorlari  o‘zidan  oldingilariga  qaraganda  yo‘qori  tezlikka  ega  bo‘lib,  shu sababli,  bu  kompyuterlar  keng  qo‘llanila  boshladi.  6 MGts  takt  chastotali  AT birinchi  kompyuterining  unumdorligi  IBM  PC  (4,77  MGts)  unumdorligidan  besh baravar  ortadi.  Buyruqlarning  o‘rtacha  4,5  taktda  bajarilishi,  286  protsessorli kompyuterlarining  unumdorligi  yo‘qori  bo‘lishining  bosh  sababidir.  Undan tashqari,  16-razryadli  tashqi  shina  tufayli  ma’lumotlar  almashish  tezligi  ikki marotaba   oshdi. AT  kompyuterlarining  yana  bir  sababi  protsessorning  takt  chastotasining ortishidadir.  Quyidagi  6,  8,  10,  12,  16  va  20  MGts  takt  chastotali  protsessorlar mavjud. Oldingi  protsessorlarda  bu  ko‘rsatgich  8 MGts  dan  oshmas  edi.  Takt  chastotalari bir  hil  bo‘lganda  ham  oxirgisining  unumdorligi  taxminan  3 marta  ko‘proqdir. 286  protsessori  real  va  himoyalangan  deb  ataluvchi  ikkita  bir-biridan  farq  qiluvchi rejimda  ishlaydi.  Real  rejimda  8086  protsessoriga  ekvivalent  va  obekt  kodi bo‘yicha  8086  va  8088  protsessorlari  bilan  moslashuvchan.  Bu,  ular  uchun mo‘ljallangan  dasturlarni  va  buyruqlarni  modifikatsiyasiz  bajara  olishini  bildiradi  . 286  protsessori  himoyalangan  rejimda  butunlay  boshqa  rusumga  aylanadi.  Agar bajaralayotgan  dastur,  uning  yangi  imkoniyatlarini  e’tiborga  olib  yozilgan  bo‘lsa, protsessor  16  Мbayt  Real  xotiradan  manzillay  olishi  mumkin  bo‘lsa  ham,  u 1 Gbayt  virtual  xotiraga  ega  bo‘lishi  mumkin.  286  ko‘zga  ko‘rinarli  kamchiligi oldindan  apparatli  sbros  (tushirish  ) ya’ni,  kompyuterni  issiq  qayta  yuklanishini amalga  oshirmasdan  himoyalangan  rejimdan  real  rejimga  o‘ta  olmaydi.  Real rejimdan  himoyalangan  rejimga  sbrossiz  o‘ta  oladi.  Shuning  uchun,  386 protsessorining  asosiy  ustunligi  uning  real  rejimdan  himoyalangan  rejimga  va aksincha,   dasturiy   ulanmasdan   o‘ta   olishidadir. Pentium  protsessorlari.  1992  yilning  oktyabrida  Intel  beshinchi  avlodning moslashuvchan  kompyuterlari  ko‘pchilik  o‘ylaganiday  586  emas,  balki  Pentium deb atalishini  e’lon  qildi.  586  deb  nomlanishi  tabiy  edi,  biroq  raqamli  belgilashlar savdo  markasi  sifatida  ro‘yxatga   olinmaganligi  uchun ,  ularning  raqobatchilari ko‘payib  ketar  edi  va  ular  ,,patentlanmaydigan“  nom  bilan  shunday mikrosxemalarni  ishlab  chiqishni  boshlab  yuborar  edi.  1993  yil  martda  birinchi Pentium  protsessorlari,bir  necha  oydan  so‘ng  ular  asosida  birinchi  kompyuterlar chiqarila  boshladi.  Pentium  Intel  firmasining  oldingi  protsessorlari  bilan moslashuvchan  bo‘lganligi  bilan  birga,  ulardan  ko‘zga  ko‘rinarli  farq  qiladi. Undagi  bir  hususuiyatni  inqilobiy  den  hisoblash  mumkin.  Pentium  protsessorida ikkita  konveyer  bo‘lib,  uning  bir  vaqtda  ukkita  buyruqni  bajarishiga  imkon yaratadi  (Barcha  oldingi  protsessorlar  vaqtning  har  bir  momentida  faqat  bitta buyruqni   bajara   oladi). Intel  bu  imkoniyatni  superskalyar  texnologiya  deb  atadi.  Shu  texnologiyaga  asosan Pentiumning  samaradorligi  protsessor  bilan  taqqoslaganda  ko‘zga-  ko‘rinarli oshdi   . 486  standart  mikrosxema  bir  buyruqni  o‘rtacha  ikki  ichki  taktda   bajaradi ,  DХ2  va DХ4  protsessorlarida  esa  chastotasini  ikki  marta  oshirish  natijasida  bir  taktda bajaradi.  Pentium  protsessorida  superskalyar  texnologiyadan  foydalanish  natijasida bir  taktda  ikkita  buyruqni  bajarish  mumkin.  Superskalyar  arxitektura  tushunchasi odatda  yuqori  samaradorligi  RISС-protsessorlari  bilan  bog‘liq.  Pentium— superskalyar  deb  ataluvchi,  birinchi  CISC  (Complex  Instruction  Set  Computer) protsessorlaridir.U  bitta  korpusga  biriktirilgan  486  ikki  protserssoriga  ekvivalent. Pentium  protsessorlarining  xarakteristikalari. Vujudga  kelish  sanasi 1993  yil,  22-mart  (1-avlod),  1994  yil  ,7  -mart(2- avlod) Maksimal  takt  chastotasi 60,66  MGts  (1-avlod),  75,  90,  100,  120,  133,  150, 166,  200  MGts  (2-avlod) Chastotaning  ko‘payish karraligi 1x  (1-avlod),  1,5x-3x  (2-avlod) Registrlarning  razryadliligi 32 M alumotlarning   tashqi shinasining  razryadliligi 64 Manzil   shinasining razryadliligi 32 Manzillanayotgan  xotira 4  Gbayt Ichki  kesh  xotiraning  o‘lchami 8  Kbayt  (kodlar  uchun),8  bayt  ( ma’lumotlar uchun) Ichki   kesh  xotiraning  tipi Ikki  betli,  ikki  yo‘nalishli  ( ma’lumotlar  uchun) Xotiraning   qisqartirilgan sikllari Bor Tranzistorlar  miqdori 3,1mln  va  undan  yuqori ristaldagi  elementlar  miqdori 0,8  mkm  (60/66  MGts),  0,6mkm  (75-100MGts), 0,35  mkm(120  MGts  va  undan  yuqori) Korpus 273-kontaktli  RGA,  196-kontaktli  SPGA,qatlamli korpus Soprotsessor O‘rnatilgan Energiya  ta’minotining pasayishi CMM  tizim,2-avlodda  yaxshilangan Ta’minot  kuchlanishi 5  V(1-avlod),  3,465;  3,3;  3,1;  va  2,9  V  (2-avlod) Pentium   Pro   protsessori Pentium  MMX  ning  davomchisi   Pentium  Pro   protsessori  bo‘ldi.   U   1995  yil sentuabrida  taqdim  etilib,  1996  yili  keng  sotila  boshladi.  Protsessor  Socket  8 tipli uyaga  o‘rnatiladigan  387  –kontaktli  korpusning  ichiga  joylashtiriladi,   shuning uchun ,  u oldingi  Pentium  protsessorlari  bilan  moslashuvchan  emas.   Dual  Cavity PGA   (PGA  ikkilangan  korpusi)  deb  ataluvchi  Intel  texnologiyasi  asosida bajarilgan  bir  nechta  mikrosxemalar  MCM  (Multi-Chip  Module)  modulga biriktirilgan.  387-kontaktli  korpus  ichida  ikkita  mikrosxema  joylashgan  bo‘lib, ulardan  biri   Pentium  Pro   protsessorini,  ikkinchisi  esa256  Кbayt,  512  Кbayt  yoki  1 Мbayt  sig‘imdagi  ikki  bosqichdagi  kesh  xotirani  o‘z  ichiga  oladi.  Protsessorning o‘zida  5,5  mln  tranzistorlar,  birinchi  bosqichdagi  kesh  –xotirada  256  Кbayt  —  15,5 mln  sig‘imli  tranzistorlar,ikkinchi  kesh-  xotirada  512  Кbayt—  31  mln  sig‘imdagi, 512  Кбай  sig‘imli  kesh  –xotirali  modulda  36,5  mln  tranzistorlar  mavjud bo‘lib,1Mbayt  sig‘imda  ularning  soni  68  mln  ga  borib  qoldi!  1 Мbayt  sig‘imga  ega bo‘lgan  Pentium  Pro  uchta  mikrosxemadan  iborat:  protsessor  va  512  Kbayt sig‘imli  ikkita  kesh-xotira. Ona plata Ona plata  "materinka"   ( inglizcha :   mainboard   —  bosh  plata;  hisoblanadi.   sleng .   ona -   barcha   chip   va   qurilmalarni   bir   biriga   ulash   uchun   asos )   —   Shaxsiy kompyuterning ,   noutbuk ,   telefon ,   planshetlarning   asosiy   qurilmalari   —   tezkor xotira ,   qattiq   disk ,   chiplar ,   slot ,   kuler ,   ulash   portlari   va   boshqa   qurilmalar o ʻ rnatiladigan   ko ʻ p   qatlamli   muxr   plata .   Aynan  ona  plata  bir-biridan  farq  qiluvchi qurilmalarni  birlashtiradi  va  boshqaradi. Asosiy  qismlari[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] Shaxsiy  kompyuterning  sxemasi:   1.   Monitor  tizimi   2.   Ona  plata   3.   Protsessor   4. Port   ATA   5.   Tezkor   xotira   6.   Kengaytiruvchi   kartalar   7.   Quvvat bloki   8.   Diskovod   9.   Qattiq  disk   10.   Klaviatura   11.   Sichqon Ona  plataga  o rnatiladigan  asosiy  qurilmalar: ʻ Markaziy   protsessor   (CPU). Tizimning   mantiqiy   yig indisi   ( ʻ chipset   —   inglizcha :   chipset)   — Markaziy   protsessor   (CPU)ni  tezkor  xotira  va  periferik  qurilmalar  kontrollyo rlari ʻ bilan  ulanishni  ta minlovchi  mikrosxemalar  yig indisi.  Odatda,  zamonaviy ʼ ʻ tizimning  mantiqiy  yig indisi:  „Shimoliy“"  va  „Janubiy“  ko priklar  asosida ʻ ʻ quriladi. Shimoliy  ko prik ʻ   ( inglizcha :   Northbridge),  MCH  (Memory  controller  hub),   tizim kontrollyori. Janubiy  ko prik ʻ   ( inglizcha :   Southbridge),  ICH  (I/O  controller  hub),   periferik kontrollyor. Ona   plataning   form-faktori   (shakli,   katta-kichik   o'lcham)   bo yicha ʻ tasnifi[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] Asosiy  maqola:   Form-faktor  (texnika) Ona plataning  form-faktori   —  bu  ona  plataning  xajmi,  mahkamlash  joylari, protsessorning  qay  tartibda  o rnatilishini  aniqlovchi  standart. ʻ Eskirgan:   Baby-AT ;   Mini-ATX ;   polnorazmernaya  plata  AT ;   LPX . Zamonaviy:   ATX ;   microATX ;   FlexATX ;   NLX ;   WTX ,   CEB . Kiritilayotgan:   Mini-ITX   i   Nano-ITX ;   Pico-ITX ;   BTX ,   MicroBTX   i   PicoBTX Shunday  ona  platalar  bor  hech  qaysi  form-faktorga  mos  kelmaydi.  Mashxur  ona plata   ishlab   chiqaruvchi kompaniyalar: Asus ,   Gigabyte ,   MSI ,   Intel ,   Biostar ,   Elitegroup ,   ASRock . Modelini  aniqlash[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] Ona  plataning  o rnatilgan  modelini ʻ   DMI   orqali  bilish  mumkin.  Linuxda  dmidecode utilitasi  orqali,  Windowsda   —   SIW   yoki   AIDA64   orqali  bilib  olish  mumkin. Quvvat  saqlash  texnologiyasi[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] „Zangori“  texnologilarga  katta  e tibor  ko p  ona  plata  ishlab  chiqaruvchi ʼ ʻ kompaniyalarni  yangi  masalarni  yechishga  undadi. Mobil  kompyuterlarning  ona  platasi[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] Mobil  kompyuterlarning  ( noutbuk )  ona  platasi  stol  kompyuterlarining  ona platasidan  ancha  farq  qiladi  va  ularda  ko p  qurilmalar  o rnatilgan  bo ladi.  Masalan, ʻ ʻ ʻ (videokarta),  oddiy  kompyuterlarda  ona  plataga  o rnatiladi.  Bu,  o z  navbatida, ʻ ʻ noutbuklarning  oz  quvvat  ishlatishga  va  xajmini  kichikligini  ta minlaydi. ʼ Intel   mikroprosessori   haqida   malumot 088/8086  protsessorlari   1978   yilning   iyunida   Intel   o‘zining   ya’ngi 8086   protsessorini  taqdim  etib ,  inqilob  sodir  etdi.  Bu  bozordagi  ilk  16-razryadli mikroprotsessorlar  edi;  u vaqtda  barcha  boshqa  protsessorlar  8-razryadli  edi.  8086 protsessori  16-razryadli  ichki  registrlarga  ega  bo‘lib  va  16-  razryadli  yangi toifadagi  dasturiy  ta’minotni  bajara  olar  edi. U,  shuningdek,16-razryadli  tashqi  shinaga  ega  bo‘lib,  bir  vaqtda  16  bit  ma’lumotni xotiraga  uzata  olar  edi.Manzil  shinasining  razryadi  20  bitni  tashkil  qilar  edi  va 8086  protsessori  1 Мbayt  (20-darajadagi  2)  sig‘imli  xotirani  manzillay  olar  edi. O‘sha  vaqtda  bu  mo‘jiza  tuyular  edi,  boshqa  ko‘pchilik  mikrosxemalar  8-razryadli ichki  registrlariga,  8-razryadli  malumotlarning  tashqi  shinasiga  va  16-razryadli manzil  shinasiga  ega  bo‘lib,  64  Kbayt  dan  ko‘p  bo‘lmagan  operativ  xotiranigina manzillay   olar   edi   (16   –darajadagi   2). 8086  protsessorining  narxi  ancha  yuqori  edi-  uning  uchun  arzonroq  8-razryadli emas,16-razryadli  ma’lumotlar  shinasi  talab  qilinar  edi.  O‘sha  vaqtda  8-razryadli tizimlarning  narxi  arzonroq  bo‘lganligi  uchun,  8086  protsessorlari  kam  sotilar  edi. Inteldagilar  foydalanuvchilarning  16  qoshimcha  unumdorlikka  ortiqcha  harajat qilishni  istashmayotganini  tushunib  etdi  va  biroz  vaqtdan  so‘ng  8088  deb  atalgan 8806  protsessorning  “kesik  ” talqinini  taqdim  etdi.Unda,  malumotlar  shinasidagi 16  razryaddan  8 tasi  olib  tashlangan  va  8086  protsessori  ma’lumotlarni  kiritish  va chiqarishga  nisbatan  8-razryadli  mikrosxema  sifatida  qaraladi.Biroq,unda  16- razryadli  ichki  registrlar  va  20-razryadli  manzil  shinasi  to‘la  saqlanib  qolganligi uchun  8086  protsessori  16-razryadli  dasturiy  ta’minotni  bajarar  edi  va  1 Мbayt sig‘imli   operativ   xotirani   manzillay   oladi. IBM  PC  ning  ilk  kompyuterlarida  4,77  MGts  takt  chastotali  8088  protsessorlardan foydalanilar  edi,  ya’ni  bir  sekundda  4 770   000ta  takt  bajarilar  edi.  8088  va  8086 protsessorlarning  buyruqlari  uchun  o‘rtacha  12  takt  zarur  bo‘lar  edi.  Ba’zida,  8088 protsessor  1Mbayt  sig‘imdagi  asosiy  xotirani  manzillay  olsa  ham,  nima  uchun kompyutyerdagi  asosiy  xotiraning  sig‘imi  640  Kbayt  bilan  chegaralanadi  degan savol  tug‘iladi. Buning  sababi,  IBM  boshidanoq  manzil  fazosining  yo‘qori  qismida  384  Kbaytni adapter  platalari  va  tizimli  BIOS  uchun  rezervlab  qoyadi.  Qolgan  640  Kbayt  DOS va  dastur  –ilovalar  uchun  foydalaniladi.  80286  (yoki,oddiygina  286)  protsessorida 80186  va  80188  protsessorlari  uchun  xarakterli  bo‘lgan,  moslashuvchanlik muammosi  tug‘ilmaydi.  U  1981  yili  paydo  bo‘ldi,va  uning  asosida  IBM  AT kompyuteri  yaratildi.  Shundan  so‘ng,  50  va  60  rusumdagi  ilk  PS/2  yaratildi  (PS/2 keyingi  rusumlari  386  va  486  protsessorlari  asosida  uaratildi).  Bir  nechta  firmalar, AT  sinfiga  tegishli  kompyuterlarning  analoglarini  ishlab  chiqarishni  o‘zlashtirib oladi.  AT  kompyuteri  uchun,  asos  sifatida  286  protsessorining  tanlanishi  uning 8088  protsessori  bilan  moslashuvchan  bo‘lganligi  bilan  bog‘liqdir,  ya’ni  IBM  PC va  XTlar  uchun  ishlab  chiqilgan  dasturlar  AT  uchun  ham  to‘g‘ri  kelar  edi.  286 protsessorlari  o‘zidan  oldingilariga  qaraganda  yo‘qori  tezlikka  ega  bo‘lib,   shu sababli ,  bu  kompyuterlar  keng  qo‘llanila  boshladi.  6 MGts  takt  chastotali  AT birinchi  kompyuterining  unumdorligi  IBM  PC  (4,77  MGts)  unumdorligidan  besh baravar  ortadi.  Buyruqlarning  o‘rtacha  4,5  taktda  bajarilishi,  286  protsessorli kompyuterlarining  unumdorligi  yo‘qori  bo‘lishining  bosh  sababidir.  Undan tashqari,  16-razryadli  tashqi  shina  tufayli  ma’lumotlar  almashish  tezligi  ikki marotaba   oshdi. AT  kompyuterlarining  yana  bir  sababi  protsessorning  takt  chastotasining ortishidadir.  Quyidagi  6,  8,  10,  12,  16  va  20  MGts  takt  chastotali  protsessorlar mavjud. Oldingi  protsessorlarda  bu  ko‘rsatgich  8 MGts  dan  oshmas  edi.  Takt  chastotalari bir  hil  bo‘lganda  ham  oxirgisining  unumdorligi  taxminan  3 marta  ko‘proqdir. 286  protsessori  real  va  himoyalangan  deb  ataluvchi  ikkita  bir-biridan  farq  qiluvchi rejimda  ishlaydi.  Real  rejimda  8086  protsessoriga  ekvivalent  va  obekt  kodi bo‘yicha  8086  va  8088  protsessorlari  bilan  moslashuvchan.  Bu,  ular  uchun mo‘ljallangan  dasturlarni  va  buyruqlarni  modifikatsiyasiz  bajara  olishini  bildiradi  . 286  protsessori  himoyalangan  rejimda  butunlay  boshqa  rusumga  aylanadi.  Agar bajaralayotgan  dastur,  uning  yangi  imkoniyatlarini  e’tiborga  olib  yozilgan  bo‘lsa, protsessor 16  Мbayt  Real  xotiradan  manzillay  olishi  mumkin  bo‘lsa  ham,  u 1 Gbayt  virtual  xotiraga  ega  bo‘lishi  mumkin.  286  ko‘zga  ko‘rinarli  kamchiligi oldindan  apparatli  sbros  (tushirish  ) ya’ni,  kompyuterni  issiq  qayta  yuklanishini amalga  oshirmasdan  himoyalangan  rejimdan  real  rejimga  o‘ta  olmaydi.  Real rejimdan  himoyalangan  rejimga  sbrossiz  o‘ta  oladi.  Shuning  uchun,  386 protsessorining  asosiy  ustunligi  uning  real  rejimdan  himoyalangan  rejimga  va aksincha,   dasturiy   ulanmasdan   o‘ta   olishidadir. Pentium  protsessorlari.  1992  yilning  oktyabrida  Intel  beshinchi  avlodning moslashuvchan  kompyuterlari  ko‘pchilik  o‘ylaganiday  586  emas,  balki  Pentium deb  atalishini  e’lon  qildi.  586  deb  nomlanishi  tabiy  edi,  biroq  raqamli  belgilashlar savdo  markasi  sifatida  ro‘yxatga  olinmaganligi  uchun,  ularning  raqobatchilari ko‘payib  ketar  edi  va  ular  ,,patentlanmaydigan“  nom  bilan  shunday mikrosxemalarni  ishlab  chiqishni  boshlab  yuborar  edi.  1993  yil  martda birinchi   Pentium  protsessorlari ,bir  necha  oydan  so‘ng  ular  asosida  birinchi kompyuterlar  chiqarila  boshladi.  Pentium  Intel  firmasining  oldingi  protsessorlari bilan  moslashuvchan  bo‘lganligi  bilan  birga,  ulardan  ko‘zga  ko‘rinarli  farq  qiladi. Undagi  bir  hususuiyatni  inqilobiy  den  hisoblash  mumkin.  Pentium  protsessorida ikkita  konveyer  bo‘lib,  uning  bir  vaqtda  ukkita  buyruqni  bajarishiga  imkon yaratadi  (Barcha  oldingi  protsessorlar  vaqtning  har  bir  momentida  faqat  bitta buyruqni   bajara   oladi). Intel  bu  imkoniyatni  superskalyar  texnologiya  deb  atadi.  Shu  texnologiyaga  asosan Pentiumning  samaradorligi  protsessor  bilan  taqqoslaganda  ko‘zga-  ko‘rinarli oshdi   . 486  standart  mikrosxema  bir  buyruqni  o‘rtacha  ikki  ichki  taktda  bajaradi,  DХ2  va DХ4  protsessorlarida  esa  chastotasini  ikki  marta  oshirish  natijasida  bir  taktda bajaradi.  Pentium  protsessorida  superskalyar  texnologiyadan  foydalanish  natijasida bir  taktda  ikkita  buyruqni  bajarish  mumkin.  Superskalyar  arxitektura  tushunchasi odatda  yuqori  samaradorligi  RISС-protsessorlari  bilan  bog‘liq.  Pentium— superskalyar  deb  ataluvchi,  birinchi  CISC  (Complex  Instruction  Set  Computer) protsessorlaridir.U  bitta  korpusga  biriktirilgan  486  ikki  protserssoriga  ekvivalent.                                                                                                                   Redistrlar Registrlar va  ularning  turlari  Registrlar  deb,   raqamli  axborotni  qabul  qilish , xotirada  saqlash,  uni  uzatish  va  shu  axborotni  kodini  o‘zgartiradigan  qurilmaga aytiladi.  Registr  inglizcha  so‘zdan  olingan  bo‘lib,  yozuv  jurnali  (Jurnal registratsiy)  degan  ma’noni  anglatadi.  Registrda  axborot  0 va  1 raqamlarining kombinatsiyasidan  iborat  sonlar  ko‘rinishida  saqlanadi.  Registrlar  triger  deb ataluvchi  mantiqiy  elementlar  to‘plamidan  tashkil  topgan  va  ularning  soni  mashina so‘zining  razryadlar  soniga  teng  bo‘ladi.  Axborotdagi  ikkilik  kodning  har  bir razryadiga  registrning  bitta  mos  razryadi  to‘g‘ri  keladi.  Registrlar  axborotni xotirada  saqlashdan  tashqari  ular  quyidagi  vazifalarni  ham  bajaradi.  1)  Sonning kodini  o‘zgartirish;  2)  Axborotni  o‘ngga  va   chap  istalgan  razryadga  surish ;  3) Ketma-ket  kodlarni  parallel  kodlarga  almashtirish  va  aksincha;  4)  Ayrim   mantiqiy amallarni  bajarish ;  Registrlar  axborotni  yozish  usuliga  qarab  ketma-ket  va  paralel registrlarga  bo‘linadi.  Registrda  axborotni  qabul  qilish,  siljitish  va  uzatish boshqaruvchi  impulslar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Boshqaruvchi  impulsli signallar  konyuktorlar  orqali  registrlarga  tushadi. Registrlar  axborotni  uzatish  usuliga  qarab  2 turga  bo‘linadi:  xotira  (siljitmaydigan) registr;  siljituvchi  registr.  Siljituvchi  registrlarni  ko‘ramiz.  Siljituvchi  registr  deb, boshqaruvchi  taktli  impuls  ta’sirida  ikkilik  soni  kodini  bir  yoki  bir  necha  razryad o‘ngga  yoki  chapga  siljitadigan  registrga  aytiladi.  Razryad  setkasidan  chiqib ketgan  son  yo‘qoladi.  Siljituvchi  registrlar  arifmetik  va  mantiqiy  operatsiyalarni bajarish  uchun  ham  qo‘llaniladi.  Qo‘shni  razryadli  triggerlar  orasiga  kechiktiruvchi elementlar  ulanadi.  Katta  razryadli  trigerni  hisobchining  kirishiga  ulangan.  Son registrga  2 usulda  yozilishi  mumkin.   Parallel  kodlarda ;  Ketma  – ket  kodlarda. Ketma  – ket  kodlar  bilan  sonni  yozishda  katta  razryadli  trigerni  hisobchining kirishiga  soni  kichik  razryaddan  boshlab  ketma  – ket  kodli  signal  impulsi ko‘rinishida  beriladi.  Har  bir  razryad  yozilgandan  keyin  siljituvchi  impuls  beriladi. Natijada yozilgan  ikkilik  son  bir  razryad  o‘ngga  siljiydi.  Siljituvchi  impuls  hamma trigerlarni  0 holatga  keltiradi.  Bu  holda  trigerlarda  yozilgan  birlik  signal  impulsi shu  trigerlarning  chiqishidan  kichik  razryadli  trigerga  ma’lum  vaqt  kechikib boradi.  Trigerlardagi  o‘tkinchi  protsesslar  tugashi  bilan  registrdagi  ikkilik  son (kodli  signal)  kichik  razryadga  siljiydi.  Registrda  soni  hamma  razryadlar  yozib bulingandan  keyin  “o‘qish”  komandasi  bilan  chiqishdagi  kon’yunktorlar  orqali parallel  kodli  shinaga  uzatiladi.  Parallel  kod  bilan  soni  yozishda  signal  kodi  kodli shinaga  beriladi.  “Siljituvchi”  komandasi  bilan  signal  kodi  bir  razryad  o‘ngga siljiydi.  N  razryad  siljitish  uchun  n marta  siljituvchi  impuls  berish  kerak.  Shunday qilib  bitta  registr  yordamida  soni  parallel  kodini  ketma  – ket  kodiga  aylantirish mumkin.  Sonni  chapga  siljitish  uchun  kichik  razryadli  trigerni  birlik  chiqishini kechiktiruvchi  element  orqali  katta  razryadli  trigerni  hisobchining  kirishiga  ulash kerak.  Ko‘pincha  EHM  larda  zahira  siljituvchi  registrlar  ham  ko‘p  qo‘llaniladi. Hozirgi  paytda  registrlar  integral  mikrosxema  ko‘rinishda  ishlab  chiqarilmokda. Trigerlar,  xotira  va  arifmetik  qurilmaning  asosiy  elementi  hisoblanadi.  U  2 ta turg‘un  holatga  ega  bo‘lgan  elektron  qurilmadir.  U  ikki  kaskadli  simmetrik qarshilikli  kuchaytirgichdan  iborat  bo‘lib  kaskadlar  orasida  100  %  li musbat  teskari bog‘lanishi  amalga  oshirilgan.  Hisoblash  texnikasida  trigerlar  xotira  qurilmasi sifatida  qo‘llaniladi.  Trigger  kirishiga  beriladigan  boshqaruvchi  signal  ta’sirida  u bir  turg‘un  holidan  ikkinchi  turg‘un  holatga  o‘tadi.  Uning  bitta  turg‘un  holati mantiqiy  1 deb,  ikkinchisi  0 deb  qabul  qilinadi.  Trigerni  kirishiga  beriladigan  har bir  signalga  muvofik  u o‘z  holatini  o‘zgartirishi  uchun  hisobli  kirish  rejimi qo‘llanildi.  Buning  uchun  trigerni  alohida  kirishlari  o‘zaro  birlashtirib  ulanadi. Trigerlar  amalda  inersiyasiz  bo‘lib  1 sekunda  106  marta  qayta-qayta  ulanib  turishi mumkin.  Trigerlar   asosida  EHM  larni  registrlari ,  hisoblagichlari  va  jamlagichlari yig‘iladi.  Trigerlar  integral  mikrosxema  asosida  ish  chiqilmokda.  Trigerlar axborotni  saqlash  usuliga  ko‘ra  asinxron  va  sinxron  trigerlarga  bo‘linadi.  Asinxron trigerlarda  axborot  vaqtning  istalgan  momentida  kirish  signalining  o‘zgarishi  bilan o‘zgarishi  mumkin.  Sinxron  trigerlarda  ularning  chiqishlaridagi  axborot  vaqtning aniq  momentida  sinxron  signal  berilgandagina  o‘zgaradi. Teglar nternetning WWW  hizmati,  asosan,  wyeb-sahifalarga  bog‘liq  ekan,  ular  qanday yaratiladi?  – degan  savol  tug‘ulishi  tabiiy.  Wyeb-sahifalar  HTML  (Hypertext Markup  Language   –  Gipermatnli  markerlash  tili)  tilida  yoziladi.  HTML  – dasturlash  tili  hisoblanmaydi.  Bu  tilda  hujjat  (wyeb-sahifa)  tayyorlash  uchun Windows’ning  Bloknot  kabi  oddiy  matn  muharriri  yetarli.  HTML  tilining buyruqlari  “<”  ва  “>”  belgilari  orasiga  yoziladi  va  deskriptor  yoki  teg  (inglizcha tag  – yorliq,  belgi,  alomat)  deb  ataladi. Masalan,  yozuvi  HTML  tilidagi  hujjatning  boshlanishini  anglatadi.  Teglarni  yuqori yoki  quyi  registrdagi  lotin  alifbosi  harflari  yordamida  yozish  mumkin,  ya’ni  va  bir xil  tegdir.  Umuman,  teglar  ikki  turga  bo‘linadi: Juft  teglar  yoki  konteyner-teglar:   ko‘rinishdagi  teg  uchun   tegi  mavjud  bo‘lib, birinchisi  biror  amal  boshlanishini  bildirsa,  ikkinchisi  shu  amal  yakunlanganini bildiradi. Juftmas  teglar:   ko‘rinishdagi  teg  ochiladi,  yopilishi  shart  emas,  masalan,  o‘zidan keyingi   matnni   yangi   satrga   o‘tkazuvchi tegi   kabi. HTML-hujjat  – “html”  yoki  “htm”  kengaytmali  matnli  fayl  bo‘lib,  u oddiy  matn muharririda  teglar  qo‘llab  yozilgan  matn.  HTML-hujjat  va  teglari  orasida  yozilgan bo‘ladi.  HTML-hujjat  hotiraga  yuklansa,  u ekranda  web-brauzer  yordamida  wyeb- sahifa  ko‘rinishida  aks  etadi. HTML-hujjat,  odatda,  ikkita  bo‘limdan  iborat  bo‘ladi.  Birinchi  bo‘lim  HEAD (bosh  qism  yoki  sarlavha)  bo‘limi  bo‘lib  u tegi  bilan  boshlanib  tegi  bilan  tugaydi. Ikkinchi  bo‘lim  BODY  (tana)  bo‘limi  bo‘lib,  unda  hujjatni  mazmuni  aks  ettiradi  va u  tegi  bilan  boshlanib  tegi  bilan  tugaydi.  Agar  HTML-hujjat  freym-strukturani ifodalashi  (wyeb-brauzer  oynasidagi  ma’lumotlar  alohida  sohalarda  aks  ettishi) lozim  bo‘lsa,  u holda  BODY  bo‘limi  o‘rniga  FRAMESET  (FRAME  SET  – strukturalar  (ramkalar)  tizilmasi  (to‘plami),  juft  tegi  yordamida)  bo‘limi  ishlatiladi. Shuni ta’kidlash  joizki,  HTML-hujjatda  va  juft  teglarini  yozish  tavsiya  etiladi, lekin  majburiy  emas. Wyeb-sahifaga  kiritilishi  lozim  bo‘lgan  yana  bir  element  – wyeb-sahifa  nomi bo‘lib,  nom  kiritish  uchun  <ТITLE>  tegi  qo‘llaniladi.  Wyeb-sahifada  bu  teg  bir marta  ishlatiladi.  Wyeb-sahifa  nomi  wyeb-brauzerning  sarlavha  satrida  aks  etib, wyeb-sahifaning  o‘zida  ko‘rinmaydi.  Shu  sababli  uni  wyeb-sahifaning  istalgan joyiga  yozish  mumkin.  Ammo  wyeb-sahifa  nomini  wyeb-sahifa  boshiga  yozish maqsadga  muvofiq.  Wyeb-sahifa  nomi  tegi  bilan  yakunlanadi.  Wyeb-sahifaga istalgan  nom,  masalan,  o‘z  ismingizni  berishingiz  mumkin. HTML  tili  muttasil  rivojlanib  bormoqda.  O‘z  navbatida  wyeb-brauzerlar  ham yangilanib  turibdi.  Hozirgi  kunda  wyeb-sahifa  tayyorlash  uchun  asosan  HTML-4 tilidan  foydalaniladi.  Uning  ba’zi  buyruqlarini  “yeski”  wyeb-brauzerlar  (Internet Explorer-3,  Internet  Explorer-4)  bajara  olmaydi.  Bundan  tashqari  turli  wyeb- brauzerlar,  masalan,  Internet  Explorer   va  Netscape  ham  bir  biridan  bir  oz  farq qiladi.  Shu  sababli  bitta  HTML-hujjat  turli  wyeb-brauzerlarda  biror  farq  bilan  aks etishi  mumkin. Operasion sistemalar va ularning turlari Operatsion  sistemaning  vazifasi  kompyuter   ishini  boshqarishdan  iborat ,  ya‘ni   u dasturlarni   ishga   tushiradi ,   ma‘lumotlar   ximoyasini   ta‘minlaydi, foydalanuvchilarning  va  dasturlarning  talablari  bo’yicha  turli   servis  amallarini bajaradi ,  printer  va  boshqa  kompyuterga  ulangan  «tashqi»  qurilmalar  ishini boshqaradi.  Kompyuterga  yuklanuvchi  ixtiyoriy  dastur  operatsion   sistema xizmatidan  foydalanadi ,  shuning  uchun  bu  dastur  faqat  unga  shu  xizmatlarni ta‘minlab  beruvchi  OS  boshqaruvida  ishlaydi.   Osni   tanlash   juda   muxim ,   chunki   u foydalanuvchi   kompyuterida   kaysi   dasturlar   bilan   ishlash   mumkinligini ,   uning ma ‘ lumotlari   ximoyasining   darajasini ,   qanday   apparat   vositalari   kerakligini   va xakozolarni   aniqlaydi . Operatsion   sistemaning   vazifasi   kompyuter   ishini   boshqarishdan   iborat ,  ya ‘ ni   u dasturlarni   ishga   tushiradi ,   ma ‘ lumotlar   ximoyasini   ta ‘ minlaydi , foydalanuvchilarning   va   dasturlarning   talablari   bo ’ yicha   turli   servis   amallarini bajaradi ,   printer   va   boshqa   kompyuterga   ulangan   « tashqi »   qurilmalar   ishini boshqaradi .   Kompyuterga   yuklanuvchi   ixtiyoriy   dastur   operatsion   sistema xizmatidan   foydalanadi ,   shuning   uchun   bu   dastur   faqat   unga   shu   xizmatlarni ta ‘ minlab   beruvchi   OS   boshqaruvida   ishlaydi .   Osni   tanlash   juda   muxim ,   chunki   u foydalanuvchi   kompyuterida   kaysi   dasturlar   bilan   ishlash   mumkinligini ,   uning ma ‘ lumotlari   ximoyasining   darajasini ,   qanday   apparat   vositalari   kerakligini   va xakozolarni   aniqlaydi . Windows     Operasion   sistemalar   va   ularning   turlari Windows  (inglizcha  Windows-  oynalar  degan  ma‘noni  anglatadi)  Microsoft (kiskacha  MS)  firmasining  programma  maxsuli  bo'lib,  maxsus  tayyorgarlikka  ega bo'lmagan  kompyuterdan  foydalanuvchilar  uchun  mo'ljallangan  operatsion sistemadir.  Uning  asosiy  maqsadi-  kompyuterdan  foydalanishni  iloji  boricha  sodda va  o'rganish   uchun  oson ,  shu  bilan  birga  foydalanuvchiga  mumkin  kadar  keng imkoniyatlar  yaratish  xoliga  keltirishdir.  Microsoft  firmasi  garchand  Windows dasturini   dastlab   1983   yilda   yaratgan   bo’lsada,   yildan-yilga   uni takomillashtirmokdalar.  Dastlab  Windows  3.0,  3.1,  3.11,  3.12   versiyalari ,  1995 yilda  Windows  95,  1998  yilning  yozida  yangi  Windows  98  va  2000-2007  yillarda Windows  OS  ning  mos  ravishda  Windows-2000,  ME,  XP  ko’rinishlari   yaratilib , yo’qori   darajadagi  ishonchliligi ,   yaxshilangan  bezagi ,  o’z-o’zini  rivojlantirish uchun  maxsus  vositalari  mavjudligi  bilan  ajralib  turadi. Windows  98  dan  yo’qori  ko’rinishlari  grafik  maxsulotning  ko’rinishi,  tovush  va zamonaviy  texnologiyalar  bo’yicha  yaratilgan  multimedia  ilovalarini  qo’llash imkoniyatlarini  yaxshilaydi.  Universal  Serial  Bus(  USB)  shinasi  yordami  tashqi qurilmalarning  oson  ulanishi  va  o’zib  quyillishini  ta‘minlaydi,  televidenie  hamda shaxsiy  kompyuterning  imkoniyatlarini  birlashtirishga  imkon  yaratadi. Windows XP  va  undan  yo’qori  ko’rinishning  oldingi  versiyalaridan  asosiy  farki- uning  ishlatilishi  va  Internetga  kirishdagi  soddaligi  hisoblanadi.  Ularda  Web texnologiyasi  bo’yicha  o’zgaruvchan  yordam  tizimi  va  kompyuter  ishlatilishini urgatuvchi  15  ta  dastur  mavjud.  Web–yunaltirilgan  interfeys   foydalanuvchiga kompyuterda ,   lokal   kompyuter   tarmog’ida   ham   Web–texnologiyada axborotlarning  bir  shaklda  ifodalanishini  ta‘minlaydi  va  shu  bilan  birga  axborotlar kidiruvini  osonlashtiradi. Ko‘p  saytlarda  Windows  7 operatsion  tizimini  o‘rnatish   haqida  maqolalar  mavjud , ba’zi   birlari  nomiga  yozilgan ,  ba’zilari   tushunarsiz  yozilgan ,  foydalanuvchilar uchun  yozilganlari  kam.  Shunday  bo‘lsa  ham,  bu  maqolalarning  ko‘pi  rus tilida.   Shu   sababli ,   maqolani   o ‘ zbek   tilida ,   imkon   qadar   tushunarli   yozishga harakat   qilaman .   Biz   Windows   7   Ultimate   64 x   operatsion   tizimini   o ‘ rnatamiz . Dastlab ,   operatsion   tizim   diskini   kompyuterga   qo ‘ yib ,   shu   diskdan   yuklanishni biosda   ko ‘ rsatib   o ‘ tamiz ,   ya ’ ni   kompyuter   yonganda   dastlab   shu   disk   ishlasin . Agar   bunday   qilish   qo ‘ lingizdan   kelmasa ,   diskni   kompyuterga   qo ‘ yib ,   uni   yoqing , odatda   avtomat   disk   o ‘ qiladi ( ko ‘ p   hollarda ).   Shunda  ekranga  quyidagi  oyna chiqadi  va  diskdan  yuklanish  uchun  istalgan  biror  tugmani  bosish  talab ilinadi.   Biror   tugmani   bosib ,   kompyuterni   disk   orqali   yuklanishiga   zamin yaratamiz ( zamin   yaratamiz   ).   Zamin  yaratgandan  so‘ng,  quyidagi  oynaga  duch kelamiz. Ofis   dasturlar Microsoft  Office   —   Microsoft   korporatsiyasi  tomonidan  Microsoft   Windows , Windows  Phone,   Android ,   Mac  OS ,   iOS   operatsion  tizimlari  uchun  yaratilgan idora  dasturlari  to plamidir.  Ushbu  to plam  tarkibiga  turli  xildagi  hujjatlar: ʻ ʻ   matn, jadval,  ma lumotlar  ombori ʼ   va  boshqalar  bilan  ishlash  imkonini  beruvchi  dasturiy ta minotlarni  o z  ichiga  oladi.  Shuningdek ʼ ʻ   VBA   tilida  yozilgan  skriptlar  va makroslarni  qo llay  oladi. ʻ Microsoft Offiсe  dasturlaridan  foydalanuvchi  har  bir  masalani  yechishda, hujjatlarni  taxrirlashda  va  boshqa  ishlarda  unimli  foydalanishi  mumkin.  Officedan foydalangan  foydalanuvchi  ekranni  o z  xohishi  bo yicha  o zgartirishi,  shriftlarni ʻ ʻ ʻ tanlashi,  printerlarni  tanlashi,  boshqa  tizimlarni  disklarga  yozishi,  qo shimcha ʻ kompyuter  qurilmalarini  o rnatishi  va  hakozo  imkoniyatlardan  foydalanishi ʻ mumkin.  Qisqa  qilib  aytganda,  kompyuter  ishini  o z  xohishiga  moslab  kompyuter ʻ xotirasi,  ekranni,  ishlash  tezligi,  qo shimcha  qurilmalaridan  optimal  foydalanishi ʻ mumkin.   Mashxur   Microsoft   korporatsiyasi   shaxsiy   kompyuterlardan foydalanuvchilar  uchun  ko pgina  dasturlar  va  operatsion  tizimlarni  ishlab ʻ chiqarishni   jadal   rivojlantirmoqdalar.   Jumladan,   foydalanuvchilarning kompyuterdan  foydalanish  imkoniyatlarini  oshirish  uchun  OFFICE  dasturlar to plamini   ham   ishlab   chiqarishgan. ʻ Ko pgina  foydalanuvchilar  Windows  operatsion  tizimi  bilan  OFFICE  dasturlar ʻ to plamini  chalkashtirishadi.  To g'ri,  bu  ikkala  dasturlarni  ham  Microsoft ʻ ʻ korporatsiyasi  ishlab  chiqqan  va  asosan  shaxsiy   IBM   va  Pentium  kompyuterlariga o rnatishga  mo ljallangan.  Windows  operatsion  tizimi  OFFICE  dasturlarisiz ʻ ʻ bemalol   ishlay   oladi,   lekin   OFFICE   dasturlari   Windows   dasturisiz ishlamaydi.   Windows   dasturlarining  quyidagi  versiyalari  mavjud:  Windows-3.X, Windows-95,  Windows-98,  Windows-2000,  Windows-2002,  Windows  NT, Windows   XP   va   hokozo. Office  dasturlar  to plamini  esa  quyidagi  versiyalari  mavjud:  Office-95,  Office-96, ʻ Office-97,  Office-2000,  Office-2002  va  Office  XP.  Office-2003  dasturlar to plamini  shaxsiy  kompyuterga  o rnatish  uchun  kompyuterda  Windows ʻ ʻ operatsion  tizimi  o rnatilgan  bo lishi,  so ng  kompyuter  operativ  xotirasi  kamida  8- ʻ ʻ ʻ 16  Mb  bo lishi  va  qattiq  diskda  kamida  250  Mbdan  700  Mbgacha  (Officedan ʻ foydalanish  imkoniyatiga  qarab)  bo sh  joy  bo lishi  lozim. ʻ ʻ Office  tarkibi[ tahrir   |   manbasini  tahrirlash ] Microsoft Office  bir  nechta  xilda  sotuvga  chiqariladi.  Ularning  farqi  to plam ʻ tarkibi  va  narxida.  Office  dasturlar  to plamining  nisbatan  to liqroq  variantiga ʻ ʻ quyidagi  dasturlar  kiradi: Microsoft  Word   —  har  xil  ko rinishdagi  oddiy  va  murakkab  matnlarni  taxrirlashga ʻ mo ljallangan  matn  muharriri. ʻ Muqobil  dasturlar:  OpenOffice.org  Writer,  LibreOffice  Writer,  StarOffice  Writer, KWord,  NeoOffice  Writer,  Corel  WordPerfect,  Apple  Pages  (bu  faqat  Mac  OS tizimida)  va  AbiWord. Microsoft  Excel   —  har  ko rinishdagi  hisob—kitobli  ma lumotlar  bilan  ishlashga ʻ ʼ mo ljallangan  elektron  jadvalli  dastur. ʻ Muqobil  dasturlar:  OpenOffice.org  Calc,  LibreOffice  Calc,  KSpread,  StarOffice, Gnumeric,  Corel  Quattro  Pro  va  Apple  Numbers  (bu  faqat  Mac  OS  tizimida). Microsoft  PowerPoint   —  ma lumotlarni  taqdimot,  reklama  qilishga  mo ljallangan ʼ ʻ taqdimot  dasturi. Muqobil  dasturlar:  OpenOffice.org  Impress,  LibreOffice  Impress,  KPresenter, Corel  WordPerfect  va  Apple  Keynote. Microsoft  Access —  ma lumotlar  ombori  (bazasi)  bilan  ishlashga  mo ljallangan ʼ ʻ dastur. O rnini  bosuvchi  dasturlar:  OpenOffice.org  Base,  LibreOffice  Base,  Kexi. ʻ Microsoft  Publisher  —  har  xil  ko rinishdagi  noshirlik  ishlarini  bajarishga ʻ mo ljallangan  muharrir  dastur. ʻ Microsoft  Outlook  (Outlook  Express  bilan  chalkashtirmang)—  elekton  pachtadan foydalanishga  mo ljallangan  dastur  va  hokazo  Uning  tarkibiga  taqvim,  ish ʻ rejalashtirgich,  qaydnoma,  manzillar  kitobi  va  shaxsiy  pochta  kiradi. Pochta xizmati  uchun  —  Mozilla  Thunderbird/SeaMonkey,  Novell  Evolution, Claws  Mail,  Eudora  Mail,  The  Bat!;  shaxsiy  ma lumotlar  dispetchiri  —  Mozilla, ʼ Lotus  Organizer  и Novell  Evolution. Microsoft  InfoPath  —  ma lumot  yig ish  va  uni  boshqarish  dasturi. ʼ ʻ Microsoft  Communicator  (Microsoft  Lync)  —  insonlar  bilan  har  tomonlama muloqot  qilishni  tashkilashtiradigan  dastur. Microsoft  Visio  —  biznes  va  texnik  diagrammalar  bilan  ishlovchi  dastur. Muqobil  dasturlar:  LibreOffice  Draw,  OpenOffice.org  Draw,  yEd  Grapth  Editor. Microsoft  Project  —  loyihalar  bilan  ishlovchi  dastur. Microsoft  Query  —  ma lumotlar  omboridan  ma lumot  oluvchi  va  ko rib  chiquvchi ʼ ʼ ʻ dastur. Microsoft  OneNote  —  qaydnomalar  yozish  uchun  mo ljallangan  dastur. ʻ Microsoft  Groove  —  birgalikdagi  ishni  qo llab  quvvatlovchi  dastur. ʻ Microsoft  SharePoint  Designer  —  Microsoft  SharePoint  tizimida  dastur  yaratish uchun  vosita. Microsoft  Picture  Manager  —  rasmlar  bilan  ishlash. Muqobil  dastur:  OpenOffice.org  Draw. Microsoft  Document  Image  Writer  —  virtual  printer. Microsoft  Diagnostics  —  Microsoft  Officening  zararlangan  dasturlarini diagnostika  qiluvchi  va  tuzatuvchi  dastur. Office dasturlar  to plamini  o rnatishda  yuqorida  ko rsatilgan  dasturlarni  tanlash ʻ ʻ ʻ orqali,  ya ni  keraklisini  o rnatish  orqali  kompyuter  qattiq  diskidagi  joyni  tejash ʼ ʻ mumkin. Microsoft Excel 2019 dasturi Elektron  jadvallar  asosan  iktisodiy  masalalarni  yechishga  mo’ljallangan  bo’lsa-da, uning  tarkibiga  kiruvchi  vositalar  boshqa  soxaga  tegishli   masalalarni  yechishga xam ,  masalan,  formulalar  bo’yicha  xisoblash  ishlarini  olib  borish,  grafik  va diagrammalar  ko’rishga  xam  katta  yordam  beradi.  Shuning  uchun  EXCEL dasturini  o’rganish  muhim  axamiyat  kasb  etadi  va  xar  bir  foydalanuvchidan EXCEL  bilan  ishlay  olish  kunikmasiga  ega  bo’lish  talab  etiladi. Inson  uz  ish  faoliyati  davomida  ko’pincha  biror  kerakli  ma`lumot  olish  uchun  bir xil,  zerikarli,  ba`zida  esa,  murakkab  bo’lgan  ishlarini  bajarishga  majbur  bo’ladi. MICROSOFT  EXCEL  dasturi  mana  shu  ishlarni  osonlashtirish  va  kizikarli  qilish maqsadida  ishlab  chiqilgandir. MICROSOFT  EXCEL  elektron  jadvali  xisoblash   vositasi  sifatida  karalib ,  iktisodiy va  moliyaviy  masalalarni  yechishda  yordam  beribgina  kolmay,  balki  xar  kungi xarid  qilinadigan  ozik-ovkatlar,  uy-ruzKor  buyumlari  hamda  bankdagi  xisob raqamlari  xisob-kitobini  olib  borishda  xam  yordam  beruvchi  tayyor  dasturdir. eXCEL  elektron  jadvalining  asosiy  elementlari   MICROSOFT  EXCEL  dagi  barcha  ma`lumotlar  jadval  Ko’rinishida  namoyon bo’lib,  bunda  jadval  yacheykalarining  (xonalarining)  ma`lum  qismiga  boshlang’ich va  birlamchi  ma`lumotlar  kiritiladi.  Boshqa  qismlari  esa  xar  xil  arifmetik  amallar va  boshlang’ich  ma`lumotlar  ustida  bajariladigan  turli  amallar  natijalaridan  iborat bo’lgan   axborotlardir. Elektron  jadval  yacheykalariga  uch  xil  ma`lumotlarni  kiritish  mumkin: —  matnli; —   sonli ifodalar ; —  formulalar. Matnli  ma`lumotlar  sarlavxa,  belgi,  izoxlarni  uz  ichiga  oladi. Sonli  ifodalar  bevosita  jadval  ichiga  kiritiladigan  sonlardir. Formulalar  —  kiritilgan  sonli  qiymatlar  bo’yicha  yangi  qiymatlarni  xisoblaydigan ifodalardir. Formulalar  xar  doim  «=»  belgisini  qo’yish  bilan  boshlanadi.  Formula  yacheykaga kiritilgandan  keyin  shu  formula  asosida  xisoblanadigan  natijalar  yana  shu yacheykada  xosil  bo’ladi.  Agar  shu  formulada  foydalanilgan  sonlardan  yoki belgilardan  biri  uzgartirilsa,  EXCEL  avtomatik  ravishda  yangi  ma`lumotlar bo’yicha  xisob  ishlarini  bajaradi  va  yangi  natijalar  xosil  qilib  beradi. EXCELning  asosiy  ishlov  berish  ob`yekti   xujjatlar  (dokumentlar)   xisoblanadi. EXCEL  xujjatlari  (dokument lari)  ixtiyoriy  nomlanadigan  va  XLS  kengaytmasiga ega  bo’lgan  fayllardir.  EXCELda  bunday  fayllar   «Ishchi  kitob»   deb  ataladi.  Uar  bir Ishchi  kitob  ixtiyoriy  sondagi  elektron  jadvallarni  o’z  ichiga  olishi mumkin.   Ularning   xar   biri   « ishchi   varaq »   deb   ataladi .   Uar   bir   ishchi   varaq   o ’ z nomiga   ega   bo ’ ladi .   Ishchi  kitobni  xosil  qilish  uchun  MICROSOFT  EXCEL dasturini  ishga  tushirish  zarur.  Ishchi  kitobning  tarkib  elementlaridan  biri   ishchi varaq,   ya`ni  elektron  jadval  xisoblanadi. Elektron   jadvalning   asosiy   elementlari   esa   yacheyka   va   diapazonlardir.   Yacheyka   —  bu  jadvaldagi  manzili  ko’rsatiladigan  hamda  bir  qator  va  bir  ustun kesishmasi  oraliKida  joylashgan  elementdir.  Yacheyka  kesishmalarida  xosil bo’lgan  ustun  va  qator  nomi  bilan  ifodalanadigan  manzili  bilan  aniqlanadi. Masalan,  A  —  ustun,  4 —  qator  kesishmasida  joylashgan  yacheyka  —  A4  deb nom oladi.  Yacheykaga  sonli  qiymatlar,  matnli  axborotlar  va  formulalarni joylashtirish  mumkin. Bir  necha  yacheykalardan   tashkil  topgan  gurux   diapazon   deb  ataladi.  Diapazon manzilini  ko’rsatish  uchun  uni  tashkil  etgan  yacheykalarning  chap  yuqori  va  ung kuyi  yacheykalar  manzillari  olinib,  ular  ikki  nukta  bilan  ajratilib  yoziladi.  Masalan: A1:A4 Ishchi  jadvallarni  ko’rib  chiqishda  yoki  yacheykalarni  bichimlashda  ish  olib borayotgan  diapazonning  manzilini  bilish  shart  emas,  lekin  formulalar  bilan ishlayotganda   bu   narsa   juda   muhimdir.   MICROSOFT  EXCEL  dasturini  ishga  tushirish   MICROSOFT  EXCEL  dasturini  bir  necha  usul  bilan  ishga  tushirish  mumkin: 1.   Ish   stoli   menyusidan   quyidagilarni   bajarish   orqali: «Pusk»—«Programmi»—«MICROSOFT   EXCEL»   2.  MICROSOFT  EXCEL  da  yozilgan  ixtiyoriy  xujjatni  ochish  yordamida  (8.2- rasm),  bunda  EXCEL  dasturi  avtomatik  ravishda  ishga  tushiriladi.   MICROSOFT  EXCEL  ishga  tushirilgandan  So’ng  ekranda  ikkita  darcha  xosil bo’ladi:   ilovalar   darchasi   va   xujjatlar   darchasi     Ilovalar   darchasining   asosiy   elementlari 1.  Sarlavxalar  qatori.   Bunda  dasturning  nomi,  joriy  (ayni  vaqtda  ish  yuritilayotgan) ishchi  kitobining  nomi  beriladi.     Shu  qatorning  ung  yuqori  burchagida  darchaning  tashki  Ko’rinishini  uzgartiruvchi uchta  boshqaruv  tugmasi  joylashgan.   1)  Ish  olib  borilayotgan  ekranni  (dasturni)  vaqtincha  yopish.   Bunda   yopilgan dastur   « Pusk »   menyusi   qatorida   paydo   bo ’ ladi .   2)   Ish   olib   borilayotgan   muloqot   darchasini   ekranda   tulik   yoki   dastlabki   xolatga keltirish   tugmasi   3) Ish  olib  borilayotgan  muloqot  darchasini  yopish  tugmasi 2.   Menyu   qatori   (gorizontal   menyu).   Unda   quyidagi   bo’limlar mavjud:   «Fayl»   (Fayl),   «Pravka»   (To’g’rilash),   «Vid»   (Ko’rinish),   «Vstavka»   (Qo’ yish),   «Format»   (Bichim),   «Servis»   (Xizmat ko’rsatish),   «Dannie»   (Ma`lumotlar),   «Okno»   (Oyna),   «Spravka»   (Ma`lumotnoma) .  Ulardan  biri  bilan  ishlash  uchun  qatordagi  ixtiyoriy  bo’lim  ustiga  sichqoncha ko’rsatkichini  olib  kelib  bosiladi,  natijada  tanlangan  bo’lim  menyusi  elementlari ro’yxati  ochiladi.  Menyular  bilan  ishlash  MICROSOFT  EXCEL  ning  asosiy buyruqlarini   berish   usullaridan   biri   xisoblanadi. 3.   Uskunalar   paneli. a)   Standart  uskunalar  paneli   buyruqlarni  kursatuvchi,  gorizontal  menyuning standart  buyruqlarini  takrorlovchi  tugmalardan  (piktogrammalar)dan  iborat.   b)   Bichimlash  uskunalari  paneli,   buyruqlarni  kursatuvchi  va  kiritilayotgan axborotlarni  bichimlashga  imkon  beruvchi  tugmalardan  iborat.   4.   Formulalar  qatori.   MICROSOFT  EXCEL  ga  ma`lumotlar  kiritilayotganda barcha  axborotlar,  matnlar,  sonlar  va  formulalar  mana  shu  qatorda  aks  ettiriladi. 5.   Nom  maydoni.   Bu  maydonda  joriy  ishchi  kitobning  faol  yacheykalarining manzili  va  nomi  ko’rsatiladi.  Nom  maydoni  diapazon  (yacheykalar  guruxi)ga  yoki tanlangan  yacheykaga  tezda  nom  berish  uchun  xam  ishlatiladi.  Agar  sichqoncha ko’rsatkichini  nom  maydonidan  ung  tomonda  joylashgan  strelka  ustiga  olib  borib sichqonchaning   chap  tugmasini  bossak ,  unda  faol  ishchi  kitobidagi  nomlangan yacheykalar  va  diapazonlarning  ( agar  ular  mavjud  bo’lsa)  xamma  nomlarini birma-bir  ko’rib  chiqish  mumkin. Microsoft  Publisher     2019  dasturi Zamonaviy operatsion  tizimlar  har  qanday  muammoni  hal  qilishga  imkon  beruvchi dasturiy  vositalar  bilan  to'ldirilgan.  Ushbu  qo'shimchalardan  biri-Microsoft Publisher.  Bu  yuqori  sifatli  kontent  va  professional  sifatli  veb-sahifalarni  yaratish va  nashr  etishni  osonlashtiradi. Dastur   Microsoft  nashriyoti   bosma  ishlarni  yaratishga  jiddiy  yondashadigan foydalanuvchilar  uchun  maxsus  ishlab  chiqilgan.  Nashriyotchi  foydalanuvchiga shablonlar,  maket  tekshiruvi,  Microsoft  Office  mosligi,  bosma  va  veb  -nashr  kabi ish  stoli  nashrining  boy  xususiyatlarining  to'g'ri  kombinatsiyasini  taqdim  etadi.  Bu imkoniyatlardan  foydalanish  ish  samaradorligini  oshirishda  katta  yordam  beradi. Microsoft  Office  Publisher  -ning  funktsional  imkoniyatlari: Microsoft  Office  Word-da  paragraflar  darajasidagi  formatlash,  shu  jumladan chiziqlar  va  intervallar,  satr  yoki  paragrafni  oxirigacha  formatlash. Belgilangan  va  raqamlangan  ro'yxatlarni  yaratish  uchun  dialog. Butun  nashr  yoki  bitta  matnli  blokda  matnni  qidirish  va  almashtirish. Publisher-ning  ishlatish  uchun  qulay,  xususiyatlarga  boy  boshlang'ich  menyusi bilan  tezroq  boshlang. Yangi  nashr  vazifalar  panelining  yangi  bo'limlaridan  foydalanish))  Siz  nashr  turini tanlash  (chop  etish,  elektron  pochta  yoki  veb-xosting),  shablonni  tanlash  yoki noldan  nashr  yaratish  orqali  boshlashingiz  mumkin. Nashriyot  variantlarini  sozlash  uchun  Tez  nashr  variantlari  vazifalar  panelidan foydalaning.  Siz  ranglar,  shrift  sxemalari,  sahifa  tuzilishi  sozlamalari  va  dizayn elementlarini  tanlashingiz,  so'ngra  o'z  matn  va  rasmlaringizni  qo'shishingiz mumkin. Nashriyotchi  sozlash  uchun  ko'plab  shablonlarni,  dizayn  yordamini  va  ish  stoli nashriyot  vositalarining  to'liq  to'plamini  o'z  ichiga  oladi.  Bundan  tashqari, "Avtomatik aylantirish"  funksiyasi  foydalanuvchilarga  Internetda  foydalanish uchun  har  qanday  nashrni  konvertatsiya  qilish  imkonini  beradi. Nashriyot  to'rt  rangli  va  ko'p  rangli  bosib  chiqarishni  o'z  ichiga  olgan  professional bosma  vositalarini  to'liq  qo'llab-quvvatlaydi. Nashriyotchi  Microsoft  Office  to'plamini  o'rnatganingizda  o'rnatiladi.  Nashriyot tizimini  yuklagandan  so'ng,  ekranning  chap  tomonida  joylashgan  Vazifalar  paneli oynasi  paydo  bo'ladi.Nashriyotchi  (boshqa  Office  ilovalarida  ekranning  o'ng tomonida)  yangi  hujjatlarni  qidiradi,  ochadi  yoki  yaratadi,  ularni  oldindan  ko'radi. clipboard  mazmuni  va  nashrlarni  formatlash.  Vazifalar  maydoni  nusxa  ko'chirilgan ma'lumotlar  va  matnning  vizual  ko'rinishini  beradi,  bu  esa  boshqa  hujjatlarga joylashtirish  uchun  kerakli  elementni  topishni  osonlashtiradi. Barcha  Office  dasturlarida  bo'lgani  kabi,  vazifalar  paneli  - bu  foydalanuvchilar yangi  fayl  yaratishi  yoki  mavjud  faylni  ochishi  mumkin  bo'lgan  markazlashtirilgan joy.  Publisher  -dagi  Yangi  nashr  vazifalari  paneli  Publisher  katalogini  (yangi hujjatni  yaratishda  nashrlar  va  nashrlarning  turlarini  ko'rish  nuqtasi)  va  sehrgar oynasini  birlashtiradi. Foydalanuvchilar  yangi  nashrni  tuzish  tartibini  (masalan,  bo'lak,  panjara),  nashr turini  (masalan,  axborot  byulleteni,  broshyura)  qayta  ko'rib  chiqish  orqali boshlashlari  mumkin  yoki  darhol  bo'sh  nashr  yaratish  bilan  boshlashlari  mumkin. Publisher  -ning  yangi  versiyasi  sizga  kerakli  nashr  turini  tanlashda  yordam beradigan  grafik  namunalar  to'plamini  o'z  ichiga  oladi. Office  Clipboard  endi  Publisher  -da  qo'llab  -quvvatlanadi.  ("Tahrirlash"  - "Vaqtinchalik   almashish").   Kengaytirilgan   almashish   buferi   yordamida foydalanuvchilar  bir  vaqtning  o'zida  barcha  Office  ilovalarida  24  tagacha elementlardan  nusxa  ko'chirishlari  va  ma'lumotlar  va  ma'lumotlarni  vazifalar paneliga  saqlashlari  mumkin. Vazifalar panelida  o'rnatilgan  ma'lumot  qidiruvi  mavjud  ("Fayl"  menyusida  "Top" buyrug'ini  tanlang).  Shuningdek,  joriy  hujjat  ustida  ishlashni  davom  ettirishda, qaerda  saqlanishidan  qat'i  nazar,  papkalar  va  fayllarni  qidirish  mumkin.  Bundan tashqari,  foydalanuvchilar  o'z  kompyuterlarida  fayllarni  indekslashlari  mumkin. Qidiruv  tezroq  va  samaraliroq. Nashrlarning  joylashuvi  nashrning  tartibini  tanlashni  va  yangi  tartibni  qo'llashni tezlashtiradi  (Format  menyusidan  Nashrlar  tartibini  tanlang). Vazifalar  panelida  Rang  sxemalari  (nashrning  rangi  tanlangan),  shrift  sxemalari ("Format"  menyusida  "Shrift  sxemalari"  buyrug'ini  tanlang)  mavjud:  shrift sxemalaridan  foydalanib,  siz  ketadigan  shriftlar  to'plamini  tez  va  oson  tanlashingiz mumkin.  Word  -da  mavjud  uslublar  va  uslublarga  asoslanib,  siz  shrift  sxemasini import  qilingan  Word  hujjatiga  yoki  Publisher  -da  yaratilgan  nashrga  qo'llashingiz mumkin,  shrift  va  rang  sxemalari  esa  butun  nashrga  mos  ravishda  qo'llaniladi. "Uslublar  va  formatlash"  vazifalar  paneli  (Format  menyusi,  Uslublar  va  formatlash -ni  tanlang)  sizning  hujjatingiz  matniga  qo'llashingiz  mumkin  bo'lgan  uslub  va formatlash  variantlarini  ko'rsatadi.  Har  qanday  parametrlarga  kiritilgan o'zgartirishlar  darhol  hujjatda  aks  etadi.  Agar  foydalanuvchi  o'z  uslubini  yaratsa, ikkinchisi  avtomatik  ravishda  mavjud  variantlar  ro'yxatiga  qo'shiladi. Publisher  -ning  so'nggi  versiyasi  umumiy  Word  dasturini,  yaxshilangan  pochta birlashmasini  taqdim  etadi  ("Asboblar"  menyusidan  "Pochta  birlashtirish  ustasi"  ni tanlang).  Bu  funksiya  sizga  Word,  Outlook,  Excel,  Works  va  boshqa  umumiy ma'lumotlardan  foydalanib  o'z  nashringizga  qo'shilish  imkonini  beradi.  manzillar kitoblari  va  ma'lumotlar  bazalari  Internetda  minglab  rasmlar,  tovushlar,  rasmlar  va animatsiyalar  mavjud  bo'lib,  ularga  to'g'ridan  -to'g'ri  Publisher  -dan  kirish  mumkin. Design  Gallery  Live  (ilgari  Clip  Gallery  Live)  har  oy  yangilanadi  va foydalanuvchilar  o'z  post  -dizayn  imkoniyatlarini  doimiy  ravishda  kengaytirishi mumkin.  Ilova  foydalanuvchilari Nashriyotchi, shuningdek,  Publisher  2002  bilan  birga  kelgan  CD-ROMlardan sevimli  rasmlarining  bosma  (yuqori  aniqlikdagi)  versiyalarini  topishi  mumkin (Qo'shish  menyusidan  Rasm  buyrug'ini  tanlang). Nashriyotchi  boshqa  Office  dasturlarida  ishlatiladigan  Avtomatik  shakllarni  o'z ichiga  oladi  (Vertikal  ob'ektlar  asboblar  panelida,  Avtomatik  shakllar  tugmachasini bosing),  foydalanishga  tayyor  bo'lgan  avtofokuslarga  chiziqlar,  ulagichlar,  asosiy shakllar,  jingalak  o'qlar,  oqim  elementlari,  izohlar,  yulduzlar  va  tasmalar  kiradi.  , shakllarni  aylantiring,  aylantiring,  bo'yang  va  ularni  doira  va  kvadrat  kabi  shakllar bilan  birlashtiring  va  murakkabroq  shakllar  yarating,  agar  matn  qo'shishingiz  kerak bo'lsa,  uni  tegishli  AutoShape  -ga  kiritishingiz  mumkin. Format  muloqot  oynasida  quyidagi  yorliqlar  mavjud:  Ranglar  va  chiziqlar, O'lcham,  Layout,  Dizayn,  Matn  va  Internet.  Ular  sizga  "Format"  menyusidagi ob'ektlarni  formatlash,  "Ob'ektni  formatlash"  buyrug'ini  tanlash  imkonini  beradi, Oldindan  ko'rish  sizga  nashrning  dizayni,  joylashuvi  va  mazmunini  chop  etishdan oldin  oldindan  ko'rishga  imkon  beradi,  shuningdek,  ranglarning  ajratilishi  va tuzatilishini  ko'rib  chiqishingiz  mumkin  ("Fayl"  menyusida  "Ko'rib  chiqish" buyrug'ini  tanlang),  ekranning  tog'ida.  asboblar  paneli,  siz  "Asboblar"  menyusidagi mavjud  panellarga  ikonkalar  qo'shish  uchun  tahrir  qilishingiz  yoki  yangi  panellar yaratishingiz  mumkin,  "Variantlar"  buyrug'ini  tanlang, "Sozlamalar"  muloqot  oynasida,  "Kategoriyalar"  maydonida  har  xil  buyruqlar toifalari  mavjud.  Ular  asosan  menyu  nomlari  bo'yicha  guruhlangan,  lekin  biz kamdan  -kam  uchraydigan  buyruqlar  va  toifalar  nomlari  ro'yxatlari  mavjud.  hech qachon  uchrashmang, Agar  Microsoft  Word  kabi  keng  tarqalgan  dasturlarda  "Barcha  buyruqlar"  toifasi mavjud  bo'lsa  va  u erda  o'z  vizual  oldindan  ko'rish  yordamida  o'zingizni  topish osonroq  bo'lsa,  qo'shimchalar  uchun  eng  keng  tarqalgan  buyruqlar  ikki  menyuda yig'ilgan  ko'rinadi.  - Qo'shish  va  formatlash  (Format),  asboblar  paneli  "Rasmni sozlash" rang  va  yorqinlikni  o'zgartirish,  shaffof  ranglar  vazifasi,  rasmni  kesish, skaner  yordamida  olingan  rasmni  kiritish,  chiziqlar  va  chegaralar  uslubini o'zgartirish,  matnni  o'rash  opsiyasi,  rasmni  formatlash  va  uning  asl  parametrlarini tiklash  ("Ko'rish"  menyusida  "Asboblar  paneli"  ni  tanlang  "Rasm  sozlamalari"  ni tanlang). Asboblar  panelini  ko'rib  chiqing.  U  ekranning  chap  tomonida,  ish  joyining  chap tomonida  joylashgan. Microsoft  Access     2019  dasturi icrosoft  Office  kеng  tarqalgan  ofis  ishlarini  avtomatlashtiruvchi  dasturlar  pakеtidir. Uning  tarkibiga  kiruvchi  Access  nomli  dasturlar  majmuasi  xozirda  MOBT  sifatida kеng  o`rganilmokda  va  qo`llanilmokda. MOning  dastlabki  oynasi  soddaligi  va  tushunarliligi  bilan  ajralib  turadi.  Undagi oltita   ilova,   dastur   ishlaydigan   olti   ob`еktni   tasvirlaydi. Bular   «Таблицы»   (Jadvallar),   «Запросы»   (So`rovlar),   «Формы»   (Shakllar),   «Отч ёты»   (Hisobotlar),   «Макросы»   (Makroslar),   «Модули»   (Modullar)   (14.2-rasm). Ularning  xar  biri  xaqida  kiskacha  tuxtalib  utamiz: 1.   «Таблицы»   (Jadvallar) —  MO  ning  asosiy  ob`еkti.  Unda  ma`lumotlar saqlanadi. 2.   «Запросы»   (So`rovlar)  —  bu  ob`еkt  ma`lumotlarga  ishlov  bеrish,  jumladan, ularni  saralash,   ajratish ,  birlashtirish,  o`zgartirish  kabi  vazifalarni  bajarishga mo`ljallangan. 3.   «Формы»   (Shakllar)  —  bu  ob`еkt  ma`lumotlarni  tartibli  ravishda  oson  kiritish yoki  kiritilganlarni  ko`rib  chiqish  imkonini  bеradi.  Shakl  tuzilishi  bir  qancha  matn - li  maydonlar,  tugmalardan  iborat  bo`lishi  mumkin. 4.   «Отчёты»   (Hisobotlar)  —  bu  ob`еkt  yordamida  saralangan  ma`lumotlar  qulay va  ko`rgazmali  ravishda  qog`ozga  chop  etiladi. 5.   «Макросы»   (Makroslar)  —  makrobuyruqlardan  iborat  ob`еkt.  Murakkab  va  tеz- tеz  murojaat  qilinadigan  amallarni  bitta  makrosga  guruxlab,  unga  ajratilgan tugmacha  bеlgilanadi  va  ana  shu  amallarni  bajarish  o`rniga  ushbu  tugmacha bosiladi.  Bunda  amallar  bajarish  tеzligi  oshadi. 6.   «Модули»   (Modullar)  —  Microsoft  Access  dasturining  imkoniyatini  oshirish maqsadida  ichki  Visual  Basic  tilida  yozilgan  dasturlarni  o`z  ichiga  oluvchi  ob`еkt. Bundan  tashkari,   «Странисы»   (Saxifalar)  nomli  alohida  ob`еkt  ham  mavjud.  Bu ob`еkt   HTML  kodida  bajarilgan ,  Web  —  saxifada  joylashtiriladigan  va  tarmoq orqali  mijozga  uzatiladigan  aloxida  ob`еktdir MICROSOFT  ACCESSda  MA`LUMOTLAR OMBORINI   YARATISH   Biror  ma`lumotlar  omborini  loyixalash  va  yaratish  uchun  Microsoft  Access dasturini  ishga  tushirish  kеrak.  Buning  uchun  WINDOWS  oynasining  masalalar panеlidagi  «Пуск»  tugmachasi  ustiga  sichqoncha  ko`rsatkichini  olib  borib  chap tugmachasini bosamiz  va  «Программы»  bo`limiga  o`tib,  Microsoft  Access qismini   tanlab   olamiz   (14.3-rasm).   . Dastur  ishga  tushgandan  kеyin  quyidagi  oyna  hosil  bo`ladi  (14.4-rasm):   MOning  dastlabki  oynasida  yuqorida  sanab  o`tilgan   6   ta  asosiy  ob`еktlarning ilovalaridan   tashkari,   yana   3   ta   buyruq   tugmachalari   mavjud. Bular:   «Открыт»   (Ochish),   «Конструктор»   (Tuzuvchi),   «Создат»   (Yaratish) tugmachalaridir   (10.2-rasm). «Открыт»   (Ochish)   tugmachasi   tanlangan   ob`еktni ochadi.   «Конструктор»   (Tuzuvchi)  xam  tanlangan  ob`еktni  ochadi,  lеkin  u ob`еktning  tuzilmasinigina  ochib,  uning  maz munini  emas,  balki  tuzilishini to`g`rilash  imkonini  bеradi.  Agar  ob`еkt  jadval  bo`lsa,  unga  yangi  maydonlar kiritish   yoki   mavjud   maydonlarning   xossalarini   o`zgartirish mumkin.   «Создат»   (Yaratish) tugmachasi  yangi  ob`еktlarni:   jadvallar ,  so`rovlar, shakllar  va  hisobotlarni  yaratish  uchun  ishlatiladi. Biror  MOni  yaratishdan  oldin  albatta  uning  loyixasini  ishlab  chiqish  lozim.  Buning uchun  MOning  tuzilmasini  aniqlab  olish  kеrak  bo`ladi.  MOning  yaxshi  tuzilmasi talablarga  mos  kеladigan,  samarali  MOni  yaratish  uchun  asos  bo`ladi. MS  Accessda  MOni  yaratishning  ikki  usuli  mavjud.  Ulardan  biri  bo`sh  bazani yaratib,  so`ngra  unga  jadvallar,  shakllar,  xisobotlar  va  boshqa  ob`еktlarni kiritishdan  iborat.  Bu  usul  ancha  yengil  va  qulay  bo`lgani  bilan  MOning  har  bir elеmеntini  alohida  aniqlashga  to`g`ri  kеladi.  SHuning  uchun  ikkinchi  usuldan ko`proq   foydalanishadi.   Unda   «Мастер»   (Usta)   yordamida   barcha   kеrakli jadvallar ,  shakllar  va  xisobotlarga  ega  bo`lgan  ma`lum  turdagi  MO  birdaniga yaratiladi,  so`ngra  tеgishli  o`zgartirishlarni  bajarish  mumkin.  Bu  boshlang`ich MOni   yaratishning   eng   sodda   usulidir. MOni   «Мастер»   (Usta)   yordamida   yaratish. 1.  MS  Access  ishga  tushirilgandan  kеyin  paydo  bo`lgan  oynadan  (10.4- rasm)   «Запуск  мастера»   (Ustani  ishga  tushirish)  paramеtrini  tanlab,  OK tugmachasini  bosamiz.  Agar  MO  oldindan  ochilgan  bo`lsa  yoki  dastlabki  muloqot oynasi  yopilgan  bo`lsa,  uskunalar  panеlidagi  «Создат  базу  данных»   (MOni yaratish)  tugmachasini  bosish  kеrak. 2. Sichqoncha  ko`rsatkichini  kеrakli  MOning  shabloni  (andazasi)  ustiga joylashtirib,  chap  tugmachasini  ikki  marta  bosish  kеrak  (14.5-rasm). 3.   Ochilgan   «Файл   новой   базы»   (Yangi   baza   fayli)   muloqot oynasidagi   «Папка»   (Jild)  ro`yxatidan,  yaratilayotgan  MOni  saklab  qo`ymoqchi bo`lgan  papkani  tanlash,   «Имя  файла»   (Fayl  nomi)  maydonida  MOning  nomini kiritish  va   «Создат»   (Yaratish)  tugmachasini  bosish  kеrak  (14.6-rasm).   4.  Kеyingi  muloqot  oynasida  Usta  yaratilayotgan  MO  qanday  axborotni  saqlashi kеrakligi  xaqida  ma`lumot  chiqaradi.  Ushbu  muloqot  oynasining  quyi  qismida quyidagi   tugmachalar   joylashgan: «Otmеna»   (Bеkor   kilish)   —   Ustaning   ishini   to`xtatadi; «Назад»   (Orkaga)   —   Usta   ishida   bitta   oldingi   qadamga   qaytadi; «Далее»   (Kеyingi)  —   Usta   ishida   kеyingi   qadamga   o`tadi; «Готово»   (Tayyor)  —  Tanlangan  paramеtrli  MOni  yaratish  ustasini  ishga tushiradi.  Ushbu  tugmachani  bosishdan  oldin  MOda  saqlanadigan  axborot  ekranga chiqariladi  (10.7-rasm). 5.   Ishni  davom  ettirish  uchun   «Далее»   (Kеyinga)  tugmachasi  bosiladi. 6.  Ochiladigan  muloqot  oynasi  (14.8-rasm)  ikkita  ro`yxatdan  iborat  bo`ladi. Ulardan  biri  MO  jadvallari  ro`yxati,  ikkinchisi  —  tanlangan  jadvalning  maydonlari ro`yxati. Ushbu  ro`yxatda  jadvalga  kiritilayotgan  maydonlar  bеlgilangan  bo`ladi. Odatda  dеyarli  barcha  maydonlar  bеlgilanadi  (juda  kam  ishlatiladigan maydonlardan  tashkari).  Maydonchalar  uchun  bayroqcha  bеlgisini  (`-bеlgisi) o`rnatish  yoki  olib  tashlash  bilan  jadvalga  maydonlarni  kiritish  yoki  kiritmaslik mumkin.  Shundan  so`ng   «Далее»   (Kеyinga)  tugmachasini  bosish  kеrak. Ustaning  kеyingi  qadamida  taklif  kilinayotgan  namunalardan  ekranni  jixozlashni tanlab   olish   va yana   «Далее»   (Kеyingi )   t ugmachasini   bosish kеrak  (14.9-rasm). 8.   Usta   ishining kеyingi  bosqichida  MO uchun   yaratilayotgan xisobotlar  ko`rinishini  aniqlash  mumkin. 9.  Ochilgan  navbatdagi  muloqot  oynasi  xisobotga  sarlav xa  qo`yish  va  rasm bеlgilash  imkonini  bеradi  (14.10  va  14.11-rasmlar).  Ular  kеyingi  barcha hisobotlarda  tеgishli  joyda  paydo  bo`ladi.  Agar  rasm  kеrak  bo`lsa   «Da»   (Ha) yozuvining   oldiga   bayroqcha   o`rnatish   kеrak.   Unda   «Рисунок»   (Rasm) tugmachasini  ishlatish  mumkin  bo`ladi.  Bu  tugmacha  bosilganda   «Выбор рисунка»   (Rasmni   tanlash)   oynasi   ochiladi.   10. Oxirgi  oynada   «Готово»   (Tayyor)  tugmachasini  bosish  ustani  MOni  tuzish uchun  ishga  tushirib  yuboradi  va  u avtomatik  ravishda  yuqorida  bеlgilangan paramеtrli  MOni  yaratadi.   MOni  mustakil  ravishda  yaratish Yangi  ma`lumotlar   omborini  Ustaning  yordamisiz ,  mus taqil  ravishda  yaratish mumkin.  Buning  uchun  MS  Access  ishga  tushirilgandan  kеyin  paydo  bo`lgan oynadan  «Новая  база  данных»   (YAngi  MO)  paramеtrini  tanlab,   OK   tugmachasini bosamiz.  Agar  MO  oldindan  ochilgan  bo`lsa  yoki  ishga  tushirish  oynasi  yopiq bo`lsa,  uskunalar  panеlidagi   «Соз дат  базу  данных»   (MOni  yaratish)  tugmachasini bosish  va  sichqoncha  ko`rsatkichini  yangi  MO  bеlgisi  ustiga  olib  borib, tugmachasini  ikki  marta  bosish  kеrak.  Shundan  so`ng   «Имя  файла»   (Fayl  nomi) qatoriga  ombor  nomini  yozamiz  va   «Создат»   (Yaratish)  tugmachasini  bosamiz. Natijada   bo`sh   bo`lgan   MO   tanasini   hosil   qilamiz. Ma`lumotlar   omborini  ochish   MOni  ochishning  ikki  usuli  mavjud.  Uni  Access  MOBT ni  ishga  tushirish jarayonida   yoki   u   bilan   ishlash   jarayonida   ochish   mumkin. MOni   Access   bilan   ishlash   jarayonida   ochish uchun   «Файл»   mеnyusida   «Открыт»   (Ochish)  buyrug`ini  tanlash  kеrak.  Shundan so`ng ochilgan  oynadan  foydalanib  (14.12-rasm),  quyidagi  ishlar  bajarilishi  kеrak: 1.  Adrеslar  panеlida  yorliq  ustida  sichqoncha  bеlgisini  joylashtirib  tugmachasini bosish  yoki   «Папка»   (Jild)  maydonida  kеrakli  MO  joylashgan  disk  yoki  jildni tanlash. 2.  Jildlar  ro`yxatida  kеrakli  jild  ustida  ikki  marta  sichqoncha  tugmachasini  bosib, MO  joylashgan  jildni  ochish. Agar  kеrakli  MO  topish  imkoni  bo`lmasa   «Сервис»   tugmachasini  bosish va   «Найти»   (Topish)  buyrug`ini  tanlash  kеrak.   «Найти»   (Topish)  muloqot oynasida  izlash  uchun  qo`shimcha  shartlarni  kiritish,  so`ngra  kеrakli  paramеtr ustida  sichqoncha  tugmachasini  bosish  kеrak.  MOni  faqat  o`qish,  ya`ni taxrirlamasdan  ko`rib  chiqish  uchun  ochganda   «Открыт»   (Ochish)  tugmachasi yonidagi  strеlkali  tugmachani  bosish  kеrak  va   «Открыт  для  чтения»   (O`qish uchun  ochish)  variantini  tanlash  lozim.  Access  MOBTni  ishga  tushirishda  ekranda muloqot  oynasi  paydo  bo`ladi.  Buni  siz  yaxshi  bilasiz.  Undagi   «Открыт  базу данных»   (MOni  ochish)  bo`limini  tanlash  va  taklif  etilayotgan  barcha  mavjud MOlar  ro`yxatidan  kеrakli  MOni  sichqoncha  tugmachasini  MOning  yozuvi  va nomi  ustida  bosish  bilan  ochish  mumkin.

Mavzu:Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari Rrja: I.Kirish II.Asosi qisim 2.1.Manitor va ularning turlar. 2.2.Sistemali bilak . 2.3.Klaviatura III.Xulosa IV.Adabiyotlar

Kirish Kompyuter   (ing. computer  —  hisoblayman),   EHM   ( Elektron Hisoblash Mashinasi )  —  oldindan  berilgan  dastur  (programma)  bo yicha  ishlaydigan ʻ avtomatik  qurilma.  Elektron  hisoblash  mashinasi  (EHM)  bilan  bir  xildagi  atama. Biroq,  K.  hisoblash  ishlarini  bajarishdan  tashqari  uning  funksiyasi  ancha  keng. EHMlarning  rivojlanishida  K.  ning  bir  necha  avlodlarini  ko rsatish  mumkin.  Bu ʻ avlodlar  element  turlari,  konstruktiv-texnologik  xususiyatlari,  mantiqiy  tuzilishi, dastur  ta minoti,  texnik  tafsilotlari,  texnikadan  foydalanishning  qulaylik  darajasi ʼ bilan  bir-biridan  farq  qiladi.  K.ning  dastlabki  avlodida  (Ural-1,  Minsk-2,  BSEM-2) asosiy  element  elektron  lampa  bo lgani  uchun  u juda  katta  joyni  egallagan  edi. ʻ So ngra  bu  lampa  o rnida  tranzistorlar  ishlatilgan  K.  (Razdan-2,  M-220,  Minsk-22 ʻ ʻ va  boshqalar),  integral  mikrosxemalar  ishlatilgan  K.  (IBM-360,  1BM-370, (AQSH),  YESEVM  (Rossiya)  va  boshqa,  integratsiya  darajasi  katta  bo lgan ʻ integral  sxemalar  urnatilgan  shaxsiy  K.lar  paydo  bo ldi.  Shaxsiy  K.  (mikro  va- ʻ mikro  EHM)  tushunchasi  20-asr  70-yillar  oxiridan  boshlab  keng  tarqala  boshladi. Shaxsiy  K.ning  keyingi  avlodlarida  mikroelektron  va  biosxemalardan  foydalanildi; ularning  hajmi  kitob  kattaligidek  hajmgacha  kichraydi,  massasi  esa  3,5   kg  gacha kamaydi.  1981-yil  IBM  (Ay-Bi-Em)  firmasi  shaxsiy  K.ning  yanada  takomillashgan modellarini  ishlab  chiqara  boshladi.  Keyinchalik  boshqa  firmalar  IBM  bilan  PC biriktirilgan  K.ni,  Apple  firmasi  esa  Macintosh  ("Makintosh")  yoki  oddiygina "maki"  deb  ataladigan  K.  ni  yaratishdi.  21-asr  boshlarida  dunyoda  o nlab  mln. ʻ shaxsiy  K.lar,  1 mln.ga  yaqin  EHM  (shu  jumladan,  bir  necha  o n  superEHM) ʻ bo lgan.  K.lar  masalalarni  yechishda  foydalaniladigan  komponentlar  (tarkibiy ʻ qismlar)  tarkibi  va  tavsifi  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Murakkab  masalalarni yechishda  kuchli  qurilmalar  o rnatilgan  K.dan,  xujjatlarni  bosishda  harf  bosish ʻ qurilmasi  bo lgan  K.dan  foydalaniladi.  Istalgan  K.  tizimlar  bloki,  monitor  va ʻ klaviaturadan  iborat  bo ladi.  Kerak  bo lganda  bulardan  tashqari  boshqa  qurilmalar ʻ ʻ ham  ulanadi.  Tizimlar  bloki  da  K.ning  ishlashi  uchun  zarur  muhim  qismlar  (diskni yuritkich,  vinchester  —  qattiq  disk,  mantiqiy  amallarni  bajaruvchi  mikrosxemalar)

bo lib, unga  qolgan  qurilmalar  ulanadi.  Monitor  {displey)  matn  va  turli  tasvir ʻ kurinishidagi  axborotlarni  ekranda  aks  ettiradi.  Klaviatura  K.ga  buyruq  va  turli axborotlarni  kiritadi.  Ko pincha,  K.  tarkibiga  "sichqon"  manipulyatori  va  printer ʻ kiritiladi.  "Sichqon"  ikki  yoki  uchta  knopkasi  (tugmasi)  bo lgan  qurilma  bo lib, ʻ ʻ uning  yordamida  K.  ishini  osonlashtiradi.  Printer  esa  axborotlarni  qog ozga ʻ tushirish  uchun  xizmat  qiladi.  Zamonaviy  K.lar,  asosan,  to rt  qurilma:  boshqarish, ʻ protsessor,  xotira  va  kiritish-chiqarish  qurilmalaridan  iborat.  Boshqarish  qurilmasi K.ning  barcha  qurilmalari  ishini  muvofiklashtiradi  va  boshqaradi.  Protsessor K.ning  asosiy  qurilmasi  bo lib,  axborotlarga  ishlov  beradi,  ya ni  hisoblash ʻ ʼ amallari,  solishtirish  va  uzatish  kabi  arifmetikmantiqiy  amallarni  bajaradi.  Bu qurilma  bajaradigan  amallar  dasturlar  orqali  belgilanadi.  Xotira  qurilmasi axborotlarga  ishlov  berish  vaqtida  uni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi. Foydalanayotgan  dasturlar  ichki  xotirada,  uzoq,  muddat  saqlanadigan  axborotlar tashqi  xotira  (disketalar)da  saqlanadi.  Ichki  va  tashqi  xotiralarda  axborot almashinuvi  kiritish-ch  iqarish  qurilmalari  yordamida  amalga  oshiriladi.           Monitorlar  axborotni  aks  ettirishning  juda  muhim  qurilmalaridir.  Katta  sondagi videostandartlar  bo‘lgani  kabi  hozirgi  vaqtda  mavjud  monitorlar  tiplari  ham  rang- barangligi  bilan  ajralib  turadi.

  Ba’zi bir  kompaniyalar  yassi  indekatsion  panellarni ishlab  chiqaruvchilardan  texnologiyani  o‘rganib, suyuq  kristalli  displeylar  ishlab  chiqishdi.  Bu displeylar  LCD  displey  (Liquid-Crystal  Display)  deb ataladi.  Ularda  dog‘siz  yassi  ekran  va  kam ishlatiladigan  quvvat  (bunday  displeylarning  ba’zi rusumlari  5 Bt  ishlatishadi,  elektron  – nurli  trubkali  monitorlar  esa,  - 100  Bг ishlatishadi)  mavjud.  Rang  uzatish  sifati  bo‘yicha  faol  matritsali  suyuqkristalli panellar  hozirgi  kunda  elektron  nurli  trubkali  monitorlar  rusumlaridan  o‘zib ketyapti.  Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  suyuq  kristalli  ekranlarning  qobiliyati  elektron nurli  trubkalarga  qaraganda  sust  va  ular  qimmatroq  turadi.  Suyuqkristalli displeylarni  bir  necha  turlari  mavjud,  bular:  passiv  matritsali  rangli,  aktiv  matritsali rangli  (analogli)  va  aktiv  matritsali  rangli  (raqamli)  eng  zamonaviy  displey.  Suyuq kristalli  ekranda  poryarizatsion  yorug‘lik  filtri  ikkita  alohida  yorug‘lik  to‘lqin tug‘diradi  va  faqat  qutblanish  tekisligi  uni  o‘ziga  parallel  bo‘lgan  to‘lqinni o‘tkazadi.  Suyuq  kristalli  monitorda,  birinchi  o‘qiga  perpendikulyar  qilib  ikkinchi yorug‘lik  filtrni  joylashtirsak,  yorug‘lik  o‘tishini  to‘liq  bartaraf  etishimiz  mumkin (ekran  to‘q  qora  bo‘ladi).  Ikkinchi  filtr  qutblanish  o‘qini   aylantirsak ,  ya’ni yorug‘lik  filtri  o‘qlar  orasidagi  burchakni  o‘zgartirsak,  yorug‘lik  energiyasini o‘tuvchanlik  sonini,  ya’ni  ekran  yorug‘ligini  ham  o‘zgartirishimiz  mumkin  bo‘ladi. Rangli  suyuq  kristalli  ekranida  tasvirni  har  bir  pikseliga  uchta  yacheykasi  bo‘lgan yana  bir  qo‘shimcha  yorug‘lik  filtri  bor  – qizil,  yashil  va  ko‘k  nuqtalarni  aks  etish uchun  bittadan  yacheyka  yorug‘lik  to‘lqini  suyuq  kristalli  yacheyka  orqali  o‘tadi, lekin  har  bir  rang  o‘z  yacheykasiga  ega. Suyuqkristallar  sterjen  sifatli  molekulalarni  ifodalaydi,  ularni  xususiyati suyuqlikka  o‘xshaydi.  Bu  suyuqlik  o‘zidan  yorug‘likni  bemalol  o‘tkazadi,  uni qutblanish  tekisligi  optik  o‘qiga  parallel,  ammo,  molekulalar  elektr  zaryadi  ta’siri ostida  o‘z  yo‘nalishini  o‘zgartiradi.  Bir  vaqtda  bundan  o‘tuvchi  yorug‘lik  to‘lqinni

qutblanish tekisligi  yo‘nalishi  o‘zgaradi.  Biroq  monoxrom  suyuq  kristalli monitorda  rang  filtri  mavjud  emas,  unda  bo‘linishning  bir  elementiga  kul  rang gradatsiyasini  uzatish  uchun  bir  nechta  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  bir yacheyka  yorug‘ligi  bilan  tranzistor  orqali  o‘tuvchi  elektr  zaryadi  (aniqrog‘I kuchlanish)  boshqaradi.  Tranzistorlarning  nomerlari  ekran  matritsasidagi  mazkur yacheykaning  qator  va  ustunining  raqamiga  teng  bo‘ladi.  Tranzistorlar  sonini (ustin  va  qatorlar  bo‘yicha)  ekran  kattaligi  aniqlaydi.  Masalan,  800X600 kattalikdagi  ekran  gorizontal  bo‘yicha  800  va  vertikal  bo‘yicha  600  ta  tranzistorga ega.  Yacheyka  keladigan  kuchlanish  impul’siga  shunday  ta’sir  qiladiki,  o‘tuvchi yorug‘lik  to‘lqinining  qutblanish  tekisligi  buriladi,  bunda  kuchlanish  qancha yuqori  bo‘lsa,  burilish  burchagi  ham  katta  bo‘ladi.  Yacheykani  barcha  kristallarini to‘liq  o‘zgarishi,  masalan,  yoqilgan  holatiga  muvofiq  bo‘ladi  va  tasvirning maksimal  kontrastini  aniqlaydi.  Shunday  qilib,  qo‘shni  yacheykalarning  qutblanish tekisligini  yo‘nalishlarida  o‘zgarishlar  qancha  katta  bo‘lsa,  tasvirning  kontrasti shuncha  yuqori  bo‘ladi.  Passiv  matritsali  suyuq  kristalli  monitor  yacheykasiga pul’slovchi  kuchlanish  uzatiladi,  shuning  uchun  ular  tasvir  yorug‘ligi  bilan  aktiv matritsali  suyuq  kristalli  monitordan  qolib  ketadi.  Aktiv  matritsali  suyuq  kristalli monitorlarni  har  bir  yacheykasiga  doimiy  kuchlanish  beriladi.  Tasvir  yorug‘ligini ba’zi  bir  konstruksiyalarda  yaxshilanishi  uchun  boshqaruv  usuli  ishlatiladi.  Uni ikkilamchi  skanerlash  deyishadi  va  uning  uskunasi  – ikkilamchi  skanerlashli  suyuq kristalli  monitorlardir  (double-scan  LCD).  Ekran  mustaqil  ishlaydigan  ikkita bo‘lakka  (yuqori  va  quyi)  bo‘linadi.  Bu  yacheykaga  tushadigan  impul’slar orasidagi  intervallarni  qisqarishiga  olib  keladi. Ikkilamchi  skanerlash  tasvir  yorug‘ligini  oshiribgina  qolmay,  ekran  reaktsiyasi vaqtini  ham  tushiradi,  chunki  yangi  tasvir  yaratilishiga  vaqtni  qisqartiradi.  Shuning uchun  ikkilamchi  skanerlash  suyuqkristalli  monitorlar  tez  o‘zgaradigan  tasvirni yaratish  uchun,  masalan,  televizion  tasvir  uchun  ko‘proq  to‘g‘ri  keladi.  Aktiv matritsali  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  bir  yacheykani  alohida  tranzistor  xarita boshqaradi.  Masalan,  1024Ч768  aktiv  matritsali  displey  786  432  tranzistorlarga

O'xshashlar

Kompyuter grafikasi va uning turlari.Grafik dasturlarning asosiy vazifalari va yo’nalishlari
ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI
Diqqatning mohiyati va vazifalari. Diqqat tushunchasi va mohiyati
PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI VA МЕТОDLАRI
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari