logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.6416015625 KB
Ko'chirib olish
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari MUNDARIJA Kirish ……………………………………..……………………………………….3 I BOB. “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSADI VA VAZIFALAR”NING TARAQQIYOT YO‘NALISHLARI 1.1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmunini modernizatsiyalash………… ……………….. ……………………….8 1.2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari” doir tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash………………………..…………………….. ….12 II BOB. INTERFAOL TA’LIM ASOSIDA “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSAD VA VAZIFALARI” 2.1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning ma q sad va vazifalari” ga doir interfaol metodlar tizimi………… ……………………. …………… . … .. ….. 19 2.2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mavzusiga doir interfaol mashg‘ulotlarni tashkil etish……… ……….. …………28 2.3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” jarayonida talabalarni to‘garaklar faoliyatini boshqarishga tayyorlash…………………………………………………………………………33 Umumiy xulosa ………………………………………………………………… . 49 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……..………………………….…..… …... 50 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Jadal sur’atlar bilan o‘zgarib borayotgan b ugungi murakkab globallashuv davrida ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xususan, dunyoning ayrim mintaqalarida tobora kuchayib ildiz otib borayotgan ma’naviy inqiroz xavfi xalqimiz ma’naviyatini asrash barobarida uni yuksaltirish, ayniqsa, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan himoya qilishni talab qilmoqda. Qolaversa, jahonnning qaysidir burchagida bo‘lmasin, ma’naviyatga qarshi qandaydir tahdidning paydo bo‘lishi o‘zining bugungi kuni va ertangi istiqbolini o‘ylab yashayotgan har bir ongli inson, har bir xalqni tashvishga soladi. Albatta, bunday ma’naviy tahdid va mafkuraviy xurujlar milliy va diniy tomirlarimizga bolta urishi, ulardan ayniqsa, farzandlarimiz ko‘proq aziyat chekishi mumkinligi yoshlarda mafkuraviy immunitet va g‘oyaviy kurashchanlik ruhini yanada kuchaytirish lozimligini taqozo etmoqda. Birinchi prezdentimiz ko‘p yillik hayotiy tajribalari natijasi o‘laroq dunyo yuzini ko‘rgan «Y u ksak ma’naviyat – y engilmas kuch» nomli asarida yoshlarimiz bizning nafaqat ishonchimiz va kelajagimiz, balki bugungi va ertangi kunimizning hal qiluvchi kuchi ekanligi, h al qiluvchi kuch esa y engilmas, y engilmas kuch yuksak ma’naviyatli shaxs timsolida namoyon bo‘lishi har jihatdan asoslab berildi. Ayni zamonda, «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosatini 2025-yilga rivojlantirish konsepsiyasi (keyingi o‘rinlarda — Konsepsiya) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va qarorlari, Hukumat qarorlari, Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilgacha Barqaror rivojlanish 2 maqsadlari, 2030-yilgacha mo‘ljallangan “Yoshlar strategiyasi”, Yoshlar manfaatlari bo‘yicha butunjahon harakatlar dasturi , 2020-yil dekabr oyida tashkil etilgan “O‘zbekiston yoshlari” forumida hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida yoshlarga oid davlat siyosatini yangi bosqichga olib chiqish bo‘yicha belgilangan vazifalar asosida ishlab chiqilgan. Jahondagi globallashuv jarayonlari, innovatsion jamiyatga bo‘lgan ehtiyoj, fan-texnika taraqqiyoti yoshlar uchun ko‘plab imkoniyatlar yaratishi bilan bir qatorda, ularning oldiga tezkor qarorlar qabul qilish, innovatsion tafakkurni shakllantirish, intellektual salohiyatni oshirish kabi ko‘plab talablarni qo‘ymoqda. Kelgusi besh yillikda yoshlarning ilmiy, kasbiy rivojlanishi, salomatligi, iqtisodiy imkoniyatlarining kengaytirilishi, texnologiya va innovatsiyalarni rivojlantirishga ajratiladigan sarmoyalar “demografik dividend”ga ega bo‘lishga, ya’ni mamlakatning qisqa muddatda yuqori iqtisodiy taraqqiyotga erishishiga zamin yaratadi. Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fani talabalarni tarbiyaviy faoliyatga samarali tayyorlashda alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari” interfaol ta’lim metodlari asosida o‘qitish mazkur jarayonning jadal amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Shaxs va jamiyat munosabatlari, ma’naviyat va axloqiy tarbiya masalalari, shaxsni shakllantirishda ijtimoiy munosabatlarning o‘rni Sharq mutafakkirlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Husayn Voiz Koshifiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy, Jaloliddin Rumiy, Abdulla Avloniylar tomonidan o‘rganilgan. Uzluksiz ta’lim jarayonida yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalasi keng o‘rganilgan sohalardan biri bo‘lib, o‘ziga xos pedagogik tizimning ishlab chiqilganligi bilan tavsiflanadi. M.Ochilov, K.Hoshimov, S.Temirova, 3 O.Musurmonova, S.Nishonova, U.Mahkamov, M.Inomova, M.Quronov, S.Ochilov, N.Ortiqov, M.Inomova, Q.Quronboev, J.Toshmatova, SH.Olimov, F.Olimova, G.Maxmutova, Sh.Xalilova, SH.SHodmonova, M.Axmedova, H.Axmedova, V.V.Karakovskiy, N.E.Shurkova kabi olimlar ta’limning turli bosqichlarida yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik asoslarini ishlab chiqqanlar. Ularning tadqiqotlarida ayniqsa, yuqori sinf o‘quvchilarining va oliy ta’lim muassasasi talabalarining ma’naviy-axloqiy madaniyatini shakllantirish, mazkur jarayonda milliy tarbiya asoslaridan samarali foydalanish, barkamol insonni tarbiyalash modelining ishlab chiqilganligi e’tiborga loyiq. Ta’limni turli bosqichlarida tarbiyalanuvchilarni ijtimoiylashtirish, ijtimoiy tarbiya masalalari M.Quronov, A.V.Mudrik, N.Egamberdieva, Z.Qurbonniyozova, A.Muxsieva, L.I.Aksenova, E.Aronson, O.A.Kolobov, P.V.Migeleva, F.A.Mustafaeva, V.A.Nikitin, V.G.Dmitrieva, F.P.Chernousova, I.V.Yarkova, V.D.Semenov, V.I.Kurbatov, E.I.Xolostovalar tomonidan ochib berilgan. Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirishning turli jihatlari M.Ochilov, J.G‘.Yo‘ldoshev, O‘.Tolipov, I.I.Zokirov, M.T.Jumaniyozova, S.Usmonov, B.Nuridinov, Sh.T.Ergasheva, I.F.Xarlamov, I.P.Podlasiy, V.S.Selivanovlar tomonidan tadqiq etilgan. Bitiruv (loyiha) ishining maqsadi – “ Interfaol metodlar asosida Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari”yo‘llarini aniqlashtirish. Bitiruv ( loyiha ) ishin in g vazifalari: 1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmunini modernizatsiyalash yo‘nalishlarini asoslash 2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash tartibini aniqlash. 3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir interfaol metodlarni tizimlashtirish. 4 3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir interfaol mashg‘ulotlarni ishlab chiqish. Bitiruv (loyiha) ishi ob’yekti – “ Interfaol metodlar asosida Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” jarayoni. Bitiruv (loyiha) ishining predmeti – interfaol metodlar asosida “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Bitiruv (loyiha) ishining metodlari: bitiruv loyiha ishiga tegishli psixologik, pedagogik va metodik adabiyotlar tahlili, pedagogik kuzatish, milliy va xorijiy ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish. Sharq va G‘arb mutafakkirlarining barkamol inson tarbiyasiga oid qarashlari, barkamol shaxsni ma’naviy shakllantirishga qaratilgan falsafiy, psixologik, pedagogik ta’limotlar, ilmiy-pedagogik, falsafiy, metodik manbalar, shuningdek, ta’lim islohotlariga doir Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi. Bitiruv (loyiha) ishining amaliy ahamiyati : bitiruv loyiha ishi natijasida ishlab chiqilgan texnologik ishlanmalardan “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanining “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”da foydalanish mumkin. Bitiruv (loyiha) ishining tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB. “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSAD VA VAZIFALARI” NING TARAQQIYOT YO‘NALISHLARI 1.1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmunini modernizatsiyalash Tarbiya jarayoni – shaxsni shakllantirishga maqsadli yo‘naltirilgan, o‘qituvchi va talabalar hamkorligi uchun maxsus tashkil etilgan, boshqariladigan va nazorat qilinadigan, o‘zining pirovard maqsadi sifatida shaxsni shakllantiradigan jarayondir. Tarbiya jarayonining eng asosiy natijasi – har tomonlama va uyg‘un kamol topgan yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishdir. Tarbiya jarayoni – tarbiyaviy ishlar, tadbirlarning doimiy harakatdagi zanjiridan iborat. Tarbiyaviy tadbirlar – turli xil moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga javob ber uvchi, tar bi yavi y m aqsadl ar ni ng yagona majmuasiga bo‘ysundirilgan, bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi, o‘zida bir butun ta’limni ko‘zda tutgan tarbiyaviy ta’sir majmuidir. Ta’lim jarayoni alohida mashg‘ulotlardan tashkil topgani kabi tarbiyaviy tadbirlardan tarbiya jarayoni vujudga keladi. Tadbirlar, tarbiyaviy ishlar – tarbiya jarayonining bir bo‘lagidir. Tarbiyaviy ish (TI) - bu tarbiyaning tizimliligi, to‘laligi, uzviyligi va uzluksizligidir. Tarbiyaviy ish talabalarning muayyan faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi shakldir. TIning asosiy xususiyati - zaruriylik, foydalilik va tatbiq etish imkoniyatidan iborat. Ta’lim muassasalari tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish va muvaffaqiyatli davom ettirish uchun zarur bo‘lgan tarbiyaviy ishlar uslublari, bilimlar, malaka va mahoratlar tizimi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va ularni tarbiyaviy ishlar amaliyotida qo‘llash masalalari pedagogik jamoalariing eng muhim muammosi bo‘lib qolmoqda. 6 Maktabgacha ta’lim muassasalarida talabalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish tarbiyaviy ishlar texnologiyasini to‘g‘ri tashkil qilish va qo‘llashga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida maktabgacha ta’lim muassasalari uchun tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish uslubiyati zamonaviy pedagogik texnologiyalar ishlanmalari asosida yaratishni talab etadi. Odatda tarbiyaviy ishlar jamoaviy va ijodiy tabiatiga ega bo‘ladi va mos ravishda jamoaviy tarbiyaviy ishlar (JTI) yoki jamoaviy ijodiy ishlar (JII) deb nomlanadi. JII – ish va o‘yin, ijod va o‘rtoqlik, xayotiy umid va xursandlik bilan to‘ldirilgan va ayni paytda, asosiy tarbiyaviy vosita bo‘lgan jarayonni tashkil etish usulidir. Tarbiyaviy ishlarda o‘qituvchilar va talabalar o‘zaro xamkorligining shakllari, vositalari va usullari uyg‘unlashib ketadi. Asosiy tarbiyaviy maqsad (ko‘pincha, axloqiy tarbiya maqsadi) aniq ishlarga oid vazifalarni belgilab beradi. Har bir ishda asosiy g‘oya ajralib turadi va u tarbiya umumiy yo‘nalishining (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va b.) biri bilan mos keladi. Maqsadni ko‘zlash bosqichida o‘qituvchining vazifasi – ijtimoiy vaziyatni baholash, o‘zining tarbiyaviy faoliyatini asosiy maqsadga bo‘ ysundi ri sh, t al abal ar ni ng kel aj akda muayyan tarbiyaviy ta’sirlarni qabul qilishga tayyorlik darajasiga tashxis qo‘yishdan iboratdir. Tarbiyaviy ishlar turli-tuman b o’ lishi kerak. Talabalar yorqin ishlarni uzoq eslab yuradilar, shu bois bunday ishlarni takrorlash maqsad ga muvofiq emas, chunki u ahamiyatini yo‘qotishi mumkin. Tarbiyaviy ishlarni har doim yangisini topish qiyin, ammo ularni topishga harakat qilish zarur. Tarbiyaviy ishlar zahirasida ko‘plab qiziqarli tadqiqotlar mavjud va bu takrorlamaslikni, aksincha, aniq sharoitlar bilan muvofiqlashtirgan holda o‘quvchini rivojlantirishni kafolatlaydi . Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur: 1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda talabalarning tayyorgarlik darajasiga tayanish, ularning yosh va shaxsiy xususiyatlarini imkon darajasida 7 kengroq qamrash lozim. Chunki, ishning favqulodda murakkabligi o‘qituvchi niyatining o‘quvchilar tomonidan anglab y etilmasligiga, ishning nega va nima uchun bajarilishi haqidagi noaniq tasavvur esa, tarbiyaviy ishni quruq rasmiyatchilikka aylantiradi. Keyingi ishga qiziqtirish yengil kechmaydi. 2. Tarbiyaviy ish – jamoatchilik ishi. Talabalarga reja tuzish ning nihoyatda mas’uliyatli mashg‘ulot ekanligini, talaba ishlayotgan har bir bo‘limning boshqa bo‘limlar bilan albatta bog‘liqligini va bir-birini taqozo etishini his qilishiga imkoniyat bering. Rejalashtirish, alba t ta, jamoaviy xarakter kasb etishi zarur. 3. Rejalashtirishning tarmoqli uslubiyoti, ko‘rgazmali, oson o‘qiladiga va tushunarli chizma rejalar tuzish uslubiyotlari bilan tanishing. Talabalar bilan ularni o‘rganing, ularni mehnatning boshqa turlarini rejalashtirishda tarmoqli chizmani qo‘llashga o‘rgating. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning asosiy qoidalari: - bajarilishi lozim bo‘lgan ishlarning maqsadini aniq belgilagan harakatni boshidan oxirigacha yaxlit tasavvur qilish (nimaga erishish kerak?); - qo‘l ostidagi har bir kishi uchun ani q vazifalarni b e lgilash (qanday harakatlar vositasida erishish mumkin?); - kutilayotgan ish uchun barcha zaruriy narsalarni tayyorlash (nimalar yordamida erishish mumkin?); - natijalarni aniqlash uchun muayyan mezonlarni belgilash (erishilgan mi q dor q ancha?); - javobgarlik, uning egasi va hisobot va q tini taqsimlash (maqsadga erishilganlikni nima bilan rag‘batlantirish mumkin?); - tashkiliy tizimni uyushtirish vositasi sifatida ijrochilarga yo‘l- yo‘riq ko‘rsatish (qanday qilib erishish mumkin?). 8 Tarbiyaviy ishlarni uyushtirishda ishtirok etish shaxsning muhim xislatlarini tarbiyalaydi. Mazkur bosqichda quyidagi tavsiyalarga amalga oshirish lozim: - tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda ishtirok etayotgan har talaba ning huquq va majburiyatlarini aniq belgilab berish lozim; - har bir ishtirokchiga uning imkoniyatlariga va xohishiga mos keluvchi bitta vazifa ajrating. Topshiriqlarni majburlamaslik lozim. Tarbiyaviy ishda ishtirok etish ixtiyoriy ekanligiga asoslanish darkor; - talabalarning tashkilotchilik qobiliyatiga ega emasligini h isobga olish kerak. O‘qituvchiga tushunarli va y engil bo‘lgan ish talaba uchun ham har doim shunchaki bo‘lmasligi mumkin. “Yengildan – murakkabga” qoidasiga amal qiling. Talabalarni muvaffaqiyat qozonishiga bo‘lgan ishonchini qo‘llab- quvvatlab, yaxshi natija bilan tugashiga ishonch uyg‘otish lozim. Tarbiyaviy ishlarning tashkil etishda boshqaruv muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish bosqichida o‘qituvchining mas’uliyati muhimdir. Birinchidan, dasturda ko‘zda tutilgan ishlarni tayyorlangan ssenariy asosida borishiga erishiladi, unga tuzatishlar kiritadi, dispetcherlik vazifasini amalga oshiradi va jarayonni kuzatib boradi. Ikkinchidan , o‘qituvchi butun jamoa va ayrim talabalarni kuzatib borgan holda, ularda muayyan fazilatlarni rivojlantiradi, bu fazilatlarning shakllanganlik d arajasini aniqlashga imkon beradi va tarbiya sohasida qilinadigan larning strategiyasini belgilaydi. Uchinchidan, o‘qituvchi tashkiliy masalalarning ani q h al etilishini kuzatib boradi. Umuman, tarbiyaning bu bosqichdagi boshqaruv faoliyati oddiy dars mobaynidagi ayni shunday faoliyatdan murakkabroqligi bilan farq qiladi. Bu murakkablik tarbiyaviy ishni boshqarishda hisobga olish, nazorat qilish va ko‘plab omillarga tuzatishlar kiritish lozimligida namoyon bo‘ladi. 9 1.2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari” ga doir tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash Tarbiyaviy tadbirlar – turli xil moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga javob beruvchi, tarbiyaviy maqsadlarining yagona majmuasiga bo‘ysundirilgan, bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi, o‘zida bir-butun ta’limni ko‘zda tutuvchi tarbiyaviy ta’sir majmuidir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiya ish yo‘nalishining asosini tarbiyaviy tadbirlar tashkil etadi. Mazkur tarbiyaviy tadbirlar maqsadni oydinlashtirish, loyihalashtirish, amalga oshirish, nazorat va tahlil qilish kabi ish harakatlari ketma- ketligidan iborat quyidagi texnologik chizmaga asoslanishni talab etadi: 1.2.1-rasm. Tarbiyaviy tadbirlarni texnologiyalashtirish bosqichlari 1.2.1-rasmdan ko‘rinadiki, tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish mazkur jarayonni loyihalashdan boshlanib, dastlab talabalarda tarkib toptirilishi lozim 10Texnologik yondashuv asosida tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish Loyihalash Rejalashtirish Qiziqish, ehtiyoj va motivlarni aniqlashtirish Maqsad va vazifalar hamda kutiladigan natijalarni oydinlashtirish Shakl, metod va vositalarni tanlab olish Bahlolash va refleksiya Tadbirni o’tkazish bosqichlari va vaqtni taqsimlash O’qituvchi-tarbiyachining vazifalari Ish tartibi Tarbiyaviy tadbir materiallari bo‘lgan qiziqish, ehtiyoj va motivlarni aniqlab olishdan boshlanadi, ya’ni talabalarda tarbiyaviy tadbirlarda ishtirok etishga ichki kuch va imkoniyatlarini tarkib toptirishni taqozo etadi. Motivatsiya – motivlarning harakatlanish jarayoni, insonni asosiy faoliyatga undovchi motivlar yig‘indisi. Motiv esa fransuzchadan ta rjima qilinganda, undovchi kuch, sabab degan ma’noni bildiradi. Adabiyotlarda keltirilishicha motiv tushunchasi tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Masalan, A.Maslou motivni ehtiyoj bilan bog‘lasa, S.L.Rubinshteyn motivni mazkur ehtiyojning his qilinishi va qondirilishi, deb hisoblaydi. A.N.Leontev motivni ehtiyojlarni qanoatlantirishga inson faoliyatini yo‘naltiradigan va uni qo‘zg‘otadigan ob’ektivlik deb hisoblaydi. L.I.Bojovichning fikricha, motiv nafaqat tashqi ob’ektiv omillar, balki tasavvurlar, g‘oyalar, his - tuyg‘ular, bir so‘z bilan aytganda ichki sub’ektiv omillar ko‘rinishida ham bo‘lishi mumkin. A.A.Reanning ta’rificha, motiv deb shaxsni faoliyatning u yoki bu turiga ichki jihatdan undashga aytiladi. V.K.Vilyunas motivni qo‘zg‘alish va faoliyat uchun javob beradigan jarayonlar tizimi deb hisoblaydi. Tarbiyaviy tadbirning maqsadi – diagnostik, tarbiyaviy ish qayta ishlab chiqiladigan – takrorlanadigan bo‘lishi uchun har bir maqsad erishiladigan bo‘lishi lozim, ya’ni tarbiyaviy tadbir maqsadi shunday ifodalanishi lozimki, unga erishilgani haqida aynan bir xil hukm chiqarish mumkin bo‘lsin. Tarbiyaviy tadbir natijasini aniqlash imkoniyatini beradigan vazifalar oydinlashtirilgan tarbiyaviy maqsadlar deyiladi. Oydinlashtirilgan maqsadlar talabaning kuzatish, o‘lchash mumkin bo‘lgan harakatlarini nazarda tutadi . Maqsadni ko‘zlash bosqichida o‘qituvchining vazifasi – ijtimoiy vaziyatni baholash, o‘zining tarbiyaviy faoliyatini asosiy maqsadga bo‘ ysundi ri sh, talabalarning kel aj akda m uayyan tarbiyaviy t a’sirlarni q abul q ilishga tayyorlik darajasiga tashxis q o‘yishdan iboratdir. 11 Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda quyidagi uslubiy tavsiyalarga amal qilinishi lozim: 1. Tarbiyaviy ishlarning aniq vazifalarini chu q ur anglash uning samaradorligini oshirishnint g zarur shartidir. Mazkur vazifalar mahorat bilan talqin etilgan va talabalarga y etkazilgan bo‘lishi kerak. Tarbiyaviy ish tashkilotchilari o’quvchilarga o‘z nuqtai nazarlarini majburan o‘tkazmasliklari kerak: o’quvchilarni zarur qarorlari qabul qilishga, go‘yo o‘z qarorlari sifatida qabul qilinadigandek ishontirish zarur. 2. Har qanday tarbiyaviy ish ishchan va majmuaviy yo‘nalish asosida loyihalashtiriladi. Birinchi yo‘nalish, yuqorida ta’kidlanganimizdek talabalarning jonli, ijodiy, qiziquvchan faoliyatini talab etadi va zarurat tug‘ilganda, tirishqoqlikni, harakatchan ishlarni tanlashga y o‘naltiradi. Ikkinchisi esa, o‘qituvchiga bir vazifadan har tomonlama samara olishga imkon beradi. 3. Tarbiyaviy ishlar jarayonida hal qilinishi lozim bo‘lgan barcha vazifalar turli ahamiyatga ega bo‘lishiga intilish shart emas, chunki tarbiya tizimini birdaniga bir necha mezonlar orqali optimallashtirib (muqobillashtirib) bo‘lmaydi. Tarbiyaviy ishda, xar qanday ishdagi kabi bosh vazifa ajratib olinadi va shu orqali qolgan vazifalar hal etiladi. 4. Tarbiyaviy ishlar mazmunini uning vazifalari va amalga oshirish sharoitlari bilan bog‘liq holda belgilab olish nihoyatda muhimdir! Material tanlanayotganda, u talabalarning tarbiyasiga ijobiy ta’sir etish tomonlariga e’tiborni q aratish lozim . Tarbiyaviy ishlarda turli xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun o‘qituvchi talabalarning qarashlarini va qiziqishlarini inobatga olgan holda ularni rivojlantirishi, shuningdek, ularga tayanib ish olib borishi kerak. 5. Maqsadga muvofiq uslublar, usullar va vositalar tarbiyaviy ishlarning har bir bosqichi uchun alohida loyihalanadi. Bunda uslublarning imkon qadar faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik tamoyillari ta’minlanishi nazarda tutilishi lozim. Sustlik 12 tarbiyaviy ishlarning asosiy dushmanidir. Shu bois, talabalarning xulqi kuzatilsa, nimani o‘zgartirish zarurligini ularning o‘zlari aytadilar. 6. Tarbiyaviy ishlarni tayyorlashda tashkillashtirishning yuqori darajadagi aniqligiga erishishga harakat qilish lozim. Har qanday tarbiyaviy ish talabalar uchun “tashkilotchilik maktabi”ga aylanishi kerak. Tayyorgarlik tashabbuskorlik, talabchanlik, kirishimlilik, majburiyatlarni taqsimlash ma h orati, vaziyatlarni tezda ba h olash kabi fazilatlarni tarbiyalaydi, Ishni tayyorlash va o‘tkazish jamoani jipslashtirishning to‘g‘ri yo‘lidir! 7. Tarbiyaviy ishlar nusxa ko‘chirishni yoqtirmaydi. O‘zgaruvchanlik va harakat doirasining kengligi tarbiyaviy ishlarning farqlovch i belgilaridir. Guruhlarning, ayrim talabalarning bir-biriga jips sligidan keng foydalanishga intilish yaxshi natija beradi. Tarbiyaviy ishlarni loyihalash chog‘ida, bir guruhda muvaffaqiyat keltirgan tajri ba ikkinchisida aynan shunday natijani bermasligi mumkinligini esda tutish kerak. Maqsad, mazmun, shakl kategoriyalari tarbiya jarayonining mohiyati (u nimaga qaratilgan, nimani to‘ldiradi, nimaga yo‘naltirilgan, qanday shaklda tugallanadi)ni ochib beradi. Biroq, tarbiya mohiyatini yoritishda qanday qilib tarbiyalash savoli bilan aloqador yana bir muhim kategoriya ham mavjud. Bu tarbiya metodi tushunchasidir. Tarbiya metodi (yunoncha “metodos” – yo‘l) tarbiya maqsadiga erishishning yo‘li. Ta’lim muassasasi amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar – bu talabalarning ongi, irodasi, tuyg‘ulari va xulqiga ta’sir etish usullaridir. Tarbiyaning mutlaqo yangi metodlarini yaratishga hamma murabbiy- o‘qituvchining kuchi etmaydi. Metodlarni takomillashtirish muammosi doimo mavjud, har bir murabbiy-o‘qituvchi o‘zining imkoniyatiga ko‘ra uni hal qiladi, tarbiya jarayonining aniq shart-sharoitlariga mos ravishda o‘zining xususiy qarashlarini ifoda etish asosida umumiy metodikani boyitadi. Tarbiya metodlarini 13 bunday xususiy takomillashtirish tarbiya usullari deb ataladi. Tarbiya usullari – umumiy metodning bir qismi, alohida harakati, yanada aniqlashuvi. Obrazli aytganda, usullar – bu qo‘yilganmaqsadga tezroq erishish uchun o‘qituvchi o‘zining talabalari bilan yo‘l ochadigan o‘rganilmagan so‘qmoq. Agar uni boshqa o‘qituvchilar ham foydalana boshlasa, u holda asta-sekin usullar keng ustunli yo‘llar – metodlarga aylanishi mumkin. Tarbiya metod va usullarini bilish, ularni to‘g‘ri qo‘llay olishni egallash – bu pedagogik mahorat darajasini belgilovchi muhim tavsiflardan biri. Tarbiya metod va usullarining aloqadorligi ana shunda. Amaliyotda tarbiya vositalari tushunchasi ham ajratiladi. Usullar deganda ta’sir ko‘rsatishlar birligi, vosita deganda, usullar yig‘indisi tushuniladi. Vosita – bu usul ham emas, metod ham emas. Masalan, mehnat – tarbiya vositasi, biroq uni ko‘rsatib berish, mehnatni baholash, ishdagi xatoni ko‘rsatish – bu usullar. So‘z (keng ma’noda) – tarbiya vositasi, biroq replika , taqqoslash – usullar. Bu bilan bog‘liqlikda ba’zan tarbiya metodlari qo‘yilgan maqsadni muvafaqqiyatli amalga oshirish uchun foydalaniladigan usul va vositalar tizimi sifatida aniqlanadi. Xuddi shuningdek metodning tuzilishida usullar va vosita albatta mavjud bo‘ladi. Tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash bosqichining yana bir muhim tarkibiy qismi – baholash va refleksiyadir. Pedagogik baholashning hozirda ikki turi qo‘llaniladi: ochiq pedagogik baholash va yopiq tarzdagi pedagogik baholash. Shaxsning sub’ektiv mustaqilligini intensiv rivojlantirgani bois, tobora samarali hisoblangan yopiq tarzdagi pedagogik baholash alohida ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy tarbiya amaliyotida quyidagi tarzda ifodalanishi mumkin bo‘lgan yopiq tarzdagi pedagogik baholash tobora katta ahamiyat kasb etib bormoqda: - “Men – xabar”, hayotiy hodisa bilan bog‘liq o‘z holati va kechinmalarini ovoz chiqarib ma’lum qilish (masalan: “Yoshi kattalar yoki mansabdorlar mening yonimda kichiklarga qo‘pol gapirsa, men doim o‘zimni noqulay his qilaman”; - “Sen – xabar”, talaba biror ish sodir qilgan vaziyatda uning taxmin qilingan holatini ovoz chiqarib aytish (masalan: “Sen juda xafa bo‘lganing va 14 o‘zingni nazorat qila olmaganinig uchun shunday qilgan, endi afsuslanayotgan bo‘lsang kerak” yoki “Bajarmadingmi, demak bajarishing kerak!”); - baholash vakolatini talaba zimmasiga yuklash (masalan: «Sen nima deysan? O‘z xatti - harakating ni qanday baholaysan? ” ); - kechiktirilgan baho ( “ Hammasini keyinroq muhokama qilamiz ” ) va boshqalar. Refleksiya – faoliyat natijalarini shaxsning o‘zi tomonidan baholanishi: “Menga berilgan vazifani yaxshi bajardimmi?”, “Tadbirda ishtirok etishda jarayonida nimalarni his qildim?”, “O‘zimni qay tarzda namoyon etdim?”, “Tadbirdan qoniqish hosil qildimmi?”. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish bosqichi maqsadni ko‘zlash bosqichidan keyin boshlanadi va undan faqat nazariy jihatdan farqlanadi, ammo amaliy jihatdan bu ajralmas jarayondir. Bu bosqichda o‘qituvchilar oldida: talabalar bilan birga faoliyat yo‘nalishining barcha qismlarini aniqlash, ishtirokchilar orasida majburiyatlarni taqsimlash, ularni qanday qilib bajarish lozimligini ko‘rsatish kabi muhim vazifalar ham turadi. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni rejalashtirishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur: 1. Tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishda talabalarning tayyorgarlik darajasiga tayanish, ularning yosh va shaxsiy xususiyatlarini imkon darajasida kengroq qamrash lozim. Chunki, tarbiyaviy tadbirning favqulodda murakkabligi murabbiy-o‘qituvchi maqsadining talabalar tomonidan anglab y etilmasligiga, tadbirning nega va nima uchun tashkil etilganligi haqidagi noaniq tasavvur esa, tarbiyaviy tadbirni quruq rasmiyatchilikka aylantiradi. Keyingi tadbir ga kiziqtirish engil kechmaydi. 2. Tarbiyaviy tadbir – jamoatchilik ishi. Murabbiy-o‘qituvchi talabalarning tadbir ishlanmasini tuzish ning nihoyatda mas’uliyatli iish ekanligi, talaba amalga oshirayotgan har bir bosqichning boshqa bosqichlar bilan albatta bog‘liqligi va bir-birini takozo etishi his etishiga imkoniyat yaratishi lozim. 15 3. Murabbiy-o‘qituvchi r ejalashtirishning tarmoqli metodikasi, ko‘rgazmali, oson o‘ kiladigan va tushunarli chizma rejalar tuzish metodikalari bilan t anish bo‘lishi lozim. Talabalar bilan ularni o‘rganish hamda tarbiyaviy tadbirni re jalashtirishda tarmoqli chizmani qo‘llashi maqsadga muvofiq. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishning asosiy qoidalari: - bajarilishi lozim bo‘lgan ishlarning maqsadini aniq belgilash, harakatni boshidan oxirigacha yaxlit tasavvur qilish (nimaga erishish kerak?); - tarbiyaviy tadbir ishtirokchilari uchun aniq vazifalarni b e lgilash (qanday harakatlar vositasida erishish mumkin?); - kutilayotgan ish uchun barcha zaruriy narsalarni tayyorlash (nimalar yordamida erishish mumkin?); - natijalarni aniqlash uchun muayyan mezonlarni belgilash (erishilgan mi q dor q ancha?); - javobgarlik, vazifani bajarishga mas’ul va hisobot vaqtini taqsimlash (maqsadga erishilganlikni nima bilan rag‘batlantirish mumkin?); - tashkiliy tizimni uyushtirish vositasi sifatida ijrochilarga yo‘l- yo‘riq ko‘rsatish (qanday qilib erishish mumkin?). Xulasa qilib aytadigan bo’lsak, tarbiyaviy ishlar turli-tuman bo’lishi kerak. O’quvchilar yorqin ishlarni uzoq eslab yuradilar, shu bois bunday ishlarni takrorlash maqsad ga muvofiq emas, chunki u ahamiyatini yo‘qotishi mumkin. Tarbiyaviy ishlarni har doim yangisini topish qiyin, ammo ularni topishga harakat qilish zarur. Tarbiyaviy ishlar zahirasida ko‘plab qiziqarli tadqiqotlar mavjud va bu takrorlamaslikni, aksincha, aniq sharoitlar bilan muvofiqlashtirgan holda o‘quvchini rivojlantirishni kafolatlaydi . 16 Tarbiyaviy ishlarda turli xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun o‘qituvchi talabalarning qarashlarini va qiziqishlarini inobatga olgan holda ularni rivojlantirishi, shuningdek, ularga tayanib ish olib borishi kerak. II BOB. “INTERFAOL TA’LIM ASOSIDA SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSAD VA VAZIFALARI” 2.1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” ga doir interfaol metodlar tizimi Bugungi kunda zamonaviy ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo’li- mashg’ulotlarni interfaol metodlar yordamida tashkil etish, deb qaralmoqda. Interfaol ta’lim axborot komunikatsion texnologiyalar yordamida bilim, ko’nikma, malakalarni o’zlashtirishni anglatadi. Matn bilan ishlash – talabalarni axborotlar bilan tanishishi, mazmunini tushunib yetishlari, axborotlarni tahlil etish, umumlashtirish, taqqoslash va xulosa chiqara olishlarigacha bo‘lgan jarayonni samarali amalga oshishini ta’minlovchi metod. Mazkur metodni qo‘llash jarayonida talabalarni matn bilan ishlashga qiziqishlarini orttirish maqsadida turli darajadagi savollardan foydalanish mumkin: 1) ma’lumotlarni o‘zlashtirganlikni aniqlash maqsadida va talabalardan o‘qiganlarini mexanik qayta esga tushurishlarini talab etuvchi oddiy turdagi savollar: “Mazkur voqea qachon va qayerda sodir bo‘lgan?”, “Matnda qanday voqea haqida gap boryapti?”; 2) o‘qilganlarini talabadan boshqa shaklga ko‘chirib o‘tkazishni talab etuvchi savollar: “O‘qiganlaringizni bayon etib bering”, “Mazkur kishi sizningcha, qanday ko‘rinishga ega?”; 3) g‘oya, dalil, tushuncha yoki qadriyatlar orasida aloqadorlikni ochib berish uchun talabalarga beriladigan savollar: “Sizningcha, bunday xulq-atvorning sababi 17 nima-da?”, “Mazkur voqeani kelib chiqish sabablarini qanday izohlash mumkin?”, “Mazkur voqeaga o‘xshash yana qanday holatlarni bilasiz?”; 4) bevosita talabalardan qo‘llab ko‘rishni talab etuvchi savollar: “Siz yoningizdagi o‘rtog‘ingizga xuddi shunday muomala qila olasizmi?”, “O‘zingizga zarur, biroq o‘rtog‘ingiz sizdan aynan shu narsani so‘rab turibdi, unga o‘zingizdan kechib berib tura olasizmi?”; 5) talabalardan tahlil etishni va yuqori intellektual darajada javob berishni talab etuvchi savollar: “O‘zingizni mazkur holatga ko‘rib qo‘ya olasizmi?”, “Mazkur kishining o‘rnida bo‘lganingizda qanday yo‘l tutgan bo‘lar edingiz?”; 6) talabalardan ijodiy yondashuvni talab etuvchi savollar: “Mazkur vaziyatdan qanday chiqib ketish mumkin?”, “Muammo qanday tarzda hal qilinsa, hech kimga zarar etmaydi?”; 7) talabalarda baho berishni talab etuvchi savollar: “Matni sizga yoqdimi?”; “Matndagi eng asosiy g‘oya nima?”, “Ishtirokchilarning matn yuzasidan bildirgan fikrlariga qanday munosabat bildira olasiz?”. “Aqliy hujum” metodi ilmiy va amaliy muammolarni hal etish uchun yangi g‘oyalarni izlab topishni keng qo‘llaniladigan usullari yig‘indisidir. Uning mohiyati muammoni hal qilishning noan’anaviy yo‘llarini izlab topishga doir jamoaviy birgalikdagi faoliyatni tashkil etishda yorqin namoyon bo‘ladi. Mazkur metodni qo‘llashda quyidagi pedagogik maqsadlarga erishishga harakat qilinishi lozim: 1) talabalar tomonidan o‘quv materialini ijodiy o‘zlashtirish; 2) nazariy bilimlarning amaliyot bilan aloqadorligi; 3) talabalarning o‘quv-bilish faoliyatini faollashtirish; 4) tanqidiy, moslashuvchan fikrlashni rivojlantirish; 5) refleksiv ko‘nikmalarni rivojlantirish; 6) dolzarb vazifalarni hal etishda talabalarning diqqat va aqliy kuchlarini birlashtira olish qobiliyatini shakllantirish; 7) jamoaviy ijodiy faoliyat tajribalarini shakllantirish; 18 8) talabalar guruhida xohish-istakka asoslangan ishchan muhitni shakllantirish. “Ma’ruza – munozara” metodi. Ushbu metodning maqsadi talabalarning tanqidiy fikrlashini rivojlantirish, axborotni tushuna olish jarayonini faollashtirish hamda o‘rganilgan ma’lumotni yanada chuqurroq tushunishdan iborat. Bunga ko‘ra, o‘qituvchi ma’ruzani mantiqiy qismlarini bayon etishda tezda fikrlar almashuvini tashkil etadi. Tanlab olingan masalalarni ma’ruzachi eshituvchilardan mustaqil muhokamasini amalga oshiradi. Munozara ishtirokchilari o‘z fikrlarini o‘tirgan joylaridan turmasdan ham bildirishlari mumkin. Munozara mashg‘ulot so‘ngida butun ma’ruza mazmuni bo‘yicha ham o‘tkazilishi mumkin. Hatto ma’ruza davomidagi qisqa munozara o‘quv jarayonini jonlantirib yuboradi, talabalarning bilish faolligini faollashtiradi, eng muhimi, ma’ruzachiga butun guruhning fikrini boshqarishga yordam beradi. Taxminan mazkur ma’ruza quyidagi chizma asosida tashkil etiladi: Ma’ruza Munozara Ma’ruza Munozara Xulosalar S h uningdek, mazmunli bosqichda dialog usullari dan keng foydalanish lozim. Dilogli muloqot o‘zaro ishonchga asoslangan munosabatlarni yo‘lga qo‘yishga imkon beribgina qolmasdan, balki shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv bilan bog‘liqlikda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasining muhim tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Dialog shaxslararo muloqot shakli sifatida individlarning bitta narsa- hodisaga nisbatan o‘zaro tenglikdagi harakatini talab etuvchi istalgan tarzdagi birgalikdagi kommunikativ faoliyatini o‘zida aks ettiradi. Dialogik muloqot birgalikdagi faoliyat ishtirokchilarining individual kuchlarini birlashtirish, o‘qituvchi va talabalarning to‘liq o‘zaro bir-birlarini tushuna olishlarining radikal 19 vositasi sifatida muhim ahamiyati kasb etadi. Dialogik muloqotga kirishish natijasida o‘qituvchi va talabalar o‘rtasida barqaror aloqalar yuzaga keladi. O‘yin metodi. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” da muhim o‘rin egallaydi. Pedagogik adabiyotlarda o‘yin “ijtimoiy tajribani yaratish va o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyat shakli” sifatida tavsiflanadi. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” da o‘yin metodining ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1) bo‘lajak hayotiy faoliyatini modellashtirish; 2) xilma-xil “fuqarolik qiyofasi” modellarida o‘zini sinab ko‘rish; 3) ishchan, ijtimoiy-rolli o‘zaro munosabatning refleksiv usullarini egallash. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” da turli murakkab hayotiy vaziyatlarda insonning xulq-atvor usullariga yo‘naltirilgan rolli, dramalashtirilgan, ishbop, taqlidga asoslangan (imitatsion) o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Trening metodi. Ta’limning faol metodlari orasida trening y etakchi o‘rin egallaydi. Mazkur yo‘nalishda tadqiqot olib borgan olimlar (I.V.Vachkov, L.P.Grimak, B.M.Masterov, G.A.Sukerman va boshqalar) treningni etakchi tamoyillari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatishadi: sub’ekt-sub’ekt, muammolilik, faollik, jamoaviylik. Bizning tadqiqotimizda esa trening “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” bilan bog‘liq qator usullarni o‘z ichiga oluvchi metod sifatida namoyon bo‘ladi. Trening turlari orasida ijtimoiy-psixologik treninglar muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy-psixologik treningning bosh maqsadi – muloqotda kompetentlikni oshirishdir. Keng ma’noda ijtimoiy-psixologik trening deganda, muloqot sohasida egallanadigan alohida bilim va ko‘nikmalar, ularni korreksiyalashga muvofiq keluvchi ish shakllari tushuniladi. “Kontakt” – jamoaviy hikoya tuzish treningi. Trening maqsadi: 1) ishtirokchilarni bir-biri bilan tanishtirish; 20 2) do‘stona munosabatni va ijodiy muhitni yuzaga keltirish; 3) talabalar o‘rtasidagi ruhiy to‘siqlarni y engishga o‘rgatish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi. Mashg‘ulot boshlanishidan oldin o‘qituvchi iltimosiga ko‘ra talabalar xonaning kiraverish joyida maxsus stolga tayyorlab qo‘yilgan raqamlar yozilgan qog‘ozlardan bittadan tanlab oladilar (raqamli qog‘ozlar o‘quvchilar soni bo‘yicha tayyorlanadi) va doira shaklida qo‘yilgan stullarga borib joylashadilar. Talabalar o‘z joylarini egallagach, o‘qituvchi ular bilan tuziladigan hikoyaning mavzusini kelishib oladi yoki o‘qituvchining o‘zi biron bir mavzu taklif etadi (hikoya mavzusi talabalarning yoshi, qiziqishlarini hisobga olgan holda sarguzashtli, hayotiy yoki yoshlar hayoti, odob-ahloqi haqida bo‘lishi mumkin). Mashg‘ulot talabalardan birining biron bir mavzu yoki tanlangan mavzu asosidagi hikoyasidan boshlanishi mumkin (uncha faol bo‘lmagan guruhlarda mavzu bo‘yicha hikoyani o‘qituvchining o‘zi boshlab berishi mumkin). Hikoyani boshlagan talaba, uning eng qiziqarli joyida so‘zlashdan to‘xtab, “Hikoyaning davomi raqamli talabada” deydi. Raqami ko‘rsatilgan talaba hikoyani (voqeani) to‘xtagan joyidan (mavzudan chiqmagan holda) boshlab davom ettiradi. Bu talaba ham avvalgi talaba kabi hikoyaning eng qiziqarli joyida to‘xtab “Hikoyaning davomi raqamli o‘quvchida” deydi. Mos raqam ko‘rsatilgan talaba hikoyani (voqeani) kelgan joyidan boshlab davom ettiradi. Hikoyani so‘zlash, davom ettirish davradagi talabalarning har biri ishtirok etmaguncha, shu tariqa davom etadi. O‘qituvchi talabalarning so‘zlayotgan hikoyalari bir-biriga mantiqan bog‘liq va mazmunga ega bo‘lishini kuzatib boradi hamda mavzudan, mazmundan chetlanish bo‘lsa, bu holatni to‘g‘rilab boradi. Hikoya tuzilgach, o‘qituvchi barchaga minnatdorchilik bildiradi va kerakli tavsiyalarni beradi. “Qadam-baqadam” treningi. 21 Treningmaqsadi: talabalarning tolerant xulq-atvorni egallaganlik darajalarini aniqlash. Treningdan kutiladigan natija: tarbiyalanuvchchilar bir-biriga qarama-qarshi so‘zlarni topish orqali tolerant va intolerant so‘zlar bilan tanishadilar, ularning hayotdagi o‘rnini aniqlaydilar, bu so‘zlarni o‘z faoliyatlarida qo‘llash darajasini belgilaydilar. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi. Mashg‘ulot “qadam-baqadam” usuli asosida tashkil etiladi, ya’ni mashg‘ulot davomida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan har bir ish bir qadam deb olinadi va har bir qadamda talabalar biron-bir faoliyatda ishtirok etadilar yoki biron-bir ish bajaradilar. Misol tariqasida, “Bir-biriga qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni ayt” mavzusidagi tarbiyaviy mashg‘ulotni o‘tkazish tartibini keltirib o‘tish mumkin: 1-qadam – talabalar o‘qituvchi tomonidan tarqatma materialda yozilgan so‘zlarni diqqat bilan o‘qib chiqishlari va har bir so‘zning qarshisiga ahamiyati bo‘yicha qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlarni yozishlari zarur: Hamdardlik – Rahmdillik – Ochiqko‘nglilik – Insonparvarlik – Ziyraklik – Sahovat – Erkinlik – Adolat – 2 -qadam – talabalardan har bir so‘zga ta’rif berish talab qilinadi. 3 -qadam – guruhlarga bo‘linib, keltirilgan so‘zlar ishtirokida hikoya yoki ertak tuzish tavsiya etiladi. 4-qadam – guruhlarda bir-birlarining hikoyalari (ertaklari) yuzasidan savol- javoblar o‘tkaziladi. 5 -qadam – guruh ishlari o‘zaro baholanadi. 22 6 -qadam – o‘qituvchi mashg‘ulotni yakunlaydi. “Panorama” treningi. Trening maqsadi: mashg‘ulot talabalarni aniq bir muammoni yakka holda (yoki kichik jamoa bo‘lib) fikr yuritib hal etish, yechimini topish, ko‘p fikrlardan zarurini tanlash, tanlab olingan fikrlarni umumlashtirish va ular asosida qo‘yilgan muammo yuzasidan aniq bir tushuncha hosil qilishga, shuningdek, o‘z fikrlarini ma’qullay olishga o‘rgatish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi. O‘qituvchi mashg‘ulotni yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi taxdidlar, xatarlar: xalqaro terrorchilik, diniy ekstremizm, giyohvand moddalar tajovuzi, OITS, egotsentrizm, ahloqsizlik falsafasi, “Dunyo fuqarolari” — kosmopolitizm va ularga nimalarni qarshi qo‘yish: farzandlarni asrash, hushyorlik, yoshlarni g‘oyaviy qurollantirish, mafkuraviy immunitetni kuchaytirish, tahdidlar mohiyatini oddiy so‘zlar, hayotiy misollar bilan tushuntirish, millat kelajagi uchun mas’uliyatni shakllantirish, iroda, e’tiqodni mustahkamlash, ongli yashashga o‘rgatish, axborot tajovuz mohiyatini ochib berish, nikohni mustahkamlash kerakligi haqida ma’lumot berishdan boshlaydi. O‘qituvchi mashg‘ulotning asosiy mavzusi bo‘yicha yo‘naltiruvchi so‘zida, hozirgi kunda yoshlarda mafkuraviy immunitetni kuchaytirishga katta e’tibor qaratilayotgani, chunki mafkuraviy immunitet — begona, zararli g‘oyalar, mafkuralar bilan to‘qnash kelganda, unga nisbatan o‘z munosabatini bildira olish, unga qarshi kurashishga g‘oyaviy, ma’nan tayyor bo‘lish imkoniyati ekanligi, har bir odam, avvalo, har bir yosh o‘zining mustaqil fikriga ega bo‘lmaguncha bunday immunitetni shakllantirib bo‘lmasligi haqida fikr bildiradi va shu sababdan bugungi tarbiyaviy mashg‘ulotning mazmunini “Zamonaning global muammolari” mavzusi orqali yoritish zarurligini tushuntiradi. O‘qituvchi kirish so‘zidan so‘ng, talabalarning umumiy soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi (kichik guruhlar soni 4 yoki 5 ta bo‘lgani maqsadga muvofiq). So‘ngra, u talabalarga mashg‘ulotning maqsadi va uni o‘tkazilish tartibini tushuntiradi. Har bir kichik guruhga avvaldan tayyorlangan 23 tarqatma materiallarni tarqatadi. O‘qituvchi kichik guruh a’zolarini tarqatma materialda berilgan jadvalda yozilgan asosiy fikr “Hozirgi zamon global muammolari” mavzusiga kiritilgan global muammolar bilan tanishib chiqish va ulardan bittasini tanlashni talab etadi. Tanlagan muammolari bo‘yicha ajratilgan bo‘limga o‘z fikr-mulohazalarini birgalikda yozma bayon etishlarini so‘raydi, uni bajarishga ularning o‘zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida ko‘rsatadilar: jamoaning yagona yoki qarama-qarshi holatlari ishlab chiqiladi. “Kerakli so‘zlarni topib qo‘ying” metodi talabalarning o‘z qadriyatlari tizimini mustaqil baholay olishlariga imkon beradi. Mazkur metodni qo‘llash uchun qadriyatlar tushirib qoldirilgan gaplar tuziladi. Tarbilanuvchilardan ana shu nuqtalar o‘rniga o‘zlari ma’qul deb hisoblaydigan qadriyat bilan bog‘liq so‘zni topib qo‘yish so‘raladi. Quyida berilgan gaplarni o‘qing va orasiga siz uchun muhim bo‘lgan kerakli so‘zlarni yozib chiqing. 1. Men ko‘proq insonlardagi …………………………qadrlayman. 2. Men o‘z tengdoshlarimni …………………… uchun hurmat qilaman. 3. Men o‘z tengdoshlarimni ……………… uchun hurmat qilmayman. 4. Men o‘zimda ko‘proq …………… .......... fazilatlarni aks ettirishni xohlayman. 5. Mening hayotdagi eng asosiymaqsadim – bu ……………………… ..... 6. Men istalgan qarorni chiqarishda …………………… asoslanaman. “Fikr bildirish” metodi. Mazkur metod talabalarning o‘z qadriyatli tasavvurlari bilan bog‘liqlikda fikrlarni to‘g‘ri baholay olish qobiliyatlarini shakllantirishmaqsadida qo‘llaniladi. Metodni qo‘llash uchun eng avvalo, baholovchi tavsifga ega fikrlar shkalasi hosil qilinadi. Mazkur fikrlarni baholash uchun “baholovchi so‘zlar” taklif etiladi. 24 Quyida bir nechta hayotingizda uchrab turadigan vaziyatlar taqdim etilgan. Mazkur vaziyatlar bilan tanishing va ularga o‘z munosabatingizni bildiring. Fikr bildirishja “ba’zan”, “qisman”, “hech qachon” javoblaridan foydalaning. 1. Men boshqa madaniyat(lar)ni, hayot tarzini, an’analarni, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni bilishga intilaman. 2. Men boshqa boshqa madaniyatlarni bilishga qiziqaman. 3. Men o‘z madaniy tasavvurlarimdan o‘zgacha madaniy hodisalarga tolerant munosabatda bo‘la olaman. 4. Men boshqa millat vakillarining milliy qadr-qimmatini hurmat qilaman. 5. Men boshqa millat xususiyatlarini bilishga qiziqaman. 6. Men milliy tafovutlarga tolerant munosabatda bo‘laman. 7. Men o‘zgacha nuqtai nazarni hurmat qilaman. 8. Men o‘z nuqtai nazarimni to‘g‘ri va asosli bayon qila olaman. 9. Men suhbatdoshimni empatik qabul qila olaman. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ushbu interfaol metodlar orqali o’quvchilarni qiziqishlarini oshirishga, ularni o’z qiziqishlari va yo’nalishlarini topib olishlariga yordam beradi. Interfaol metodlar yordamida har qanday to’garaklarni tashkillashtirish oson va qiziqarli kichadi. 25 2.2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir interfaol mashg‘ulotlarni tashkil etish 1-mashg‘ulot. “Tolerantlik” (amaliy mashg‘ulot). Mashg‘ulotning maqsadi : talabalarda tolerantlik haqidagi umumiy tasavvurlarni shakllantirish. Mashg‘ulotdan kutiladigan natijalar: 1) talabalar “tolerantlik”, “konflikt”, “kompromiss” tushunchalarining ta’rifini bilib oladilar; 2) demokratiya va tolerantlik, tolerantlik va konflikt orasidagi o‘zaro aloqadorlikni tushunib oladilar; 3) guruhlarda ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Mashg‘ulotning asosiy tushunchalari: - demokratiya; - tolerantlik; - konflikt; - intolerantlik; - kompromiss. I. Motivatsion da qiqa. Talabalarga demokratiya mavzusini eslash taklif etiladi. Dsokada mazkur atama yozib qo‘yiladi. Keyin quyidagi savol beriladi: “Sizda mazkur so‘z qanday fikr, his-tuyg‘uni hosil qilyapti?”. Doskada taxminan quyidagi yozuv paydo bo‘ladi: 26 Demokratiya: 1) erkinlik; 2) shaxsiy erkinlik; 3) erkin fikr; 4) erkin tanlov; 5) shaxsiy huquq va erkinlik va boshqalar. Talabalar e’tiboriga mazkur masala nihoyatda munozarali, murakkab ko‘rinishda namoyon bo‘lishi haqidagi fikr havola etilib, nega shunday ekanligi haqidagi savol bilan murojaat etiladi. Talabalarning individual javoblari eshitiladi, keyin xulosa chiqariladi: “Biz demokratiya qanday idrok etishimiz haqidagi fikrlarni eshitdik. Haqiqiy demokratiya esa qandaydir tayanch, negizga asoslanishi lozim. Aynan shunday tayanch sifatida tolerantlik aks etadi”. II. “Tolerantlik”tushunchasi ustida ishlash. O‘qituvchi biz hammamiy u yoki bu darajada “tolerantlik” tushunchasi bilan tanishmiz, deb ta’kidlab o‘tadi. So‘ng talabalarga tolerantlik tushunchasi mohiyati ochib berilgan matnni tarqatadi. Talabalar matn bilan tanishib bo‘lishgach, matn yuzasidan muhokama o‘tkaziladi. Muhokamadan so‘ng “Tolerantlik nima?” degan savolga javob taqdim etiladi: “Tolerantlik – bu chidamlilik, toqatlilik va sabr-bardoshlilikdir”. O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: “Nimaga nisbatan toqatlilik, chidamlilik?”. Talabalarning fikrlari yana doskaga yoziladi. Javoblar taxminan quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin: 1) boshqa dinlarga bag‘rikenglik; 2) boshqa turmush tarziga toqatlilik; 3) xulq-atvor me’yorlariga chidamlilik va boshqalar. O‘qituvchining savoli: “Kundalik turmush tarzimizda biz har doim ham tolerant bo‘lavermaymiz. Nima uchun?” 1. Savol muhokama qilinganidan so‘ng, talabalarga o‘z fikrlarini “Tarbiya” ensiklopediyasida keltirib o‘tilgan ma’lumotlar bilan taqqoslash taklif etiladi. Dastlab matn ustida ishlash “Insert” metodi asosida individual ravishda amalga 27 oshiriladi, ya’ni talabalar matn bilan ishlash jarayonida o‘z qog‘ozlarida quyidagi belgilarni qo‘yib borishlari so‘raladi: “ + ” – men uchun yangi; “!” – boshqacha o‘ylayman; “ v ” – qo‘shilmayman; “?” – alohida izohni talab etadi. Keyin guruhlarda matnni muhokama etiladi, natijada esa birinchidan, barcha “?”lar o‘z echimini topishi kerak, ikkinchidan, “v” belgisi bilan bog‘liqlikda barcha uchun qiziqarli umumiy masalalar belgilab olinishi kerak. Mashg‘ulotning mazkur bosqichi yakunida “tolerantlik” tushunchasining murakkabligi va mazkur fazilatni shakllantirishda yuzaga keluvchi qiyinchiliklar aniqlashtirilishi zarur. III. “Tolerantliksiz hayotimiz qanday bo‘ladi?!”. Biz yuqorida tolerantlik nima ekanligi va intolerantlikning asosiy sabablarini aniqladik. Talabalarga tolerantliksiz atrof-borliqni tasavvur qilib ko‘rish so‘raladi. Buning uchun guruhlarga kundalik hayotimizda tolerantlik tamoyiliga amal qilinmagan vaziyatlarni eslash topshirig‘i beriladi. Jumladan, birinchi guruhga Mehribonlik uyi bilan bog‘liq vaziyat beriladi; ikkinchi guruhga maktab hayotidan; uchinchi guruhga diniy masalalarga doir; to‘rtinchi guruhga millat masalasi bilan bog‘liq vaziyatlar taqdim etiladi. Guruhlarning fikrlari eshitib bo‘linganidan so‘ng, istalgan intolerantlik konfliktni keltirib chiqarishi haqidagi to‘xtamga kelinadi (“koflikt” tushunchasi doskaga yozib qo‘yiladi). IV. Konfliktni hal etish usullari. O‘qituvchi “Konfliktlar” mavzusi o‘z- o‘zidan murakkab masala ekanligi, shu sababli mashg‘ulotda konfliktli vaziyatlarni hal etish masalasiga to‘xtalib o‘tish lozimligini ta’kidlab o‘tadi. Buning uchun har bir guruhga konfliktni hal etish alohida usuli taqdim etiladi. Talabalardan guruh bo‘lib, mazkur usulni muhokama etishlari va uni loyiha ko‘rinishida taqdim etishlari so‘raladi (“birgalikda o‘rganamiz” va “kichik loyiha” metodlarining uyg‘unlashuvi). 28 Birinchi guruhga konfliktli vaziyatni hal etish usuli sifatida “kompromiss”, ikkinchi guruhga “muammoni kuch bilan hal etish”, uchinchi guruhga “masalani qonun yo‘li bilan hal etish”, to‘rtinchi guruhga “muzokara” yo‘li bilan hal etish taqdim etiladi. Guruhlarda ishlash yakunlangach, doskaga konfliktli vaziyatlarni hal etishga doir chizma, rasmlar ifodalangan loyiha taqdimoti o‘tkaziladi. V. Refleksiya. Refleksiv daqiqa sifatida tolerantlik tushunchasi bilan bog‘liq “O‘n minutlik esse” yozish, mazkur tushuncha bilan bog‘liqlikda sinkveyn tuzish, tolerantlik emblemasini chizish, mashg‘ulotga epigraf tanlash kabilar taklif etiladi. 2 -mashg‘ulot. O‘zbekiston – ko‘p millatli diyor (amaliy mashg‘ulot). Maqsad: talabalarni O‘zbekistonning ko‘p millatli tarkibi bilan tanishtirish. Vazifalar: talabalarda turli millatlarning e’tiqodiga hurmat hissini qaror toptirish; ularning boshqa millatlarning urf-odatlari, rasm-rusmlariga tolerant munosabatda bo‘lishlariga o‘rgatish: ijodkorlik sifatlarini shakllantirish. Mashg‘ulotning borishi: O‘qituvchi: Talabalar, qani aytingchi, O‘zbekistonda qanday millat vakillari istiqomat qilishadi? (Talabalarning bir nechta javobi tinglanadi). To‘g‘ri, respublikamizda turli xil millat vakillari istiqomat qilishadi. Hozirda O‘zbekistonda 136 millat va elat vakillari yashashadi. Siz qanday o‘ylaysiz, O‘zbekistonda eng ko‘p sonli millat vakillarini kimlar tashkil etadi? (Talabalarning javoblari). O‘zbekiston aholisining 80%dan ortig‘ini o‘zbek millatiga mansub kishilar tashkil etadi. Talabalar, o‘zbeklardan tashqari respublikamizda yana qanday millat vakillari istiqomat qilishadi? (Talabalarning javoblari). O‘qituvchi: O‘zbekiston o‘z tarkibiga ko‘ra ko‘p millatli davlat hisoblanadi. Aholining ko‘pchilik qismini (80%dan ortig‘i)ni o‘zbeklar, qolgan qismini esa, ruslar (5,5%), tojiklar (5 %), qozoqlar (3 %), qoraqalpoqlar (2,5 %), tatarlar (1,5 %) tashkil etadi. Aholisining 88% musulmon diniga e’tiqod qiladi, qolganlari 29 xristianlik, buddiylik, iudaizm kabi dinlarga e’tiqod qilishadi. O‘zbekistonda ta’lim til (o‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, tojik, qirg‘iz, turkman)da olib boriladi. Keling talabalar endi, sizning tengdoshlaringizning O‘zbekistonda yashovchi uch millat vakillarining madaniyati haqidagi ma’lumotlarini tinglaymiz. Birinchi talaba (rus millati haqida ma’lumot beradi). Ona tili – rus tili. Dini xristian. Uylari to‘rburchak shaklda quriladi. Xonalari ixcham, o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi. Asosan, cho‘chqa, baliq go‘shtidan qilingan taomlarni sevib iste’mol qilishadi. Ruslar ayniqsa, borshni juda mazzali tayyorlashadi. Qishda sho‘ba va paltolarda, yozda esa, engil kiyimlarda yurishadi. Ikkinchi talaba . (tatar millati haqida ma’lumot beradi). Ona tili – tatar. Dini – islom. Tatarlarning uyi labirint ko‘rinishida quriladi, ko‘k va yashil ranglar bilan bo‘yaladi. Ayol va erkaklarning ustki kiyimi beshmet deb nomlanadi. Erkaklari boshlariga do‘ppi, ayollari esa do‘xoba ro‘mol o‘rashadi. Tatarlarning milliy oyoq kiyimi ichigi deb ataladi. Uchinchi talaba (qozoq millati haqida ma’lumot beradi). Ona tili – qozoq tili. Dini – islom. Qozoqlar o‘ziga xos o‘tovlar qurishadi. Qimiz va qazini sevib iste’mol qilishadi. Milliy taomi – beshbarmoq deb ataladi. O‘qituvchi. Talabalar bugun biz siz bilan O‘zbekiston xalqining ko‘p millatli ekanligi haqida gaplashdik. Hozir aytib o‘tilganlari asosida o‘z daftarlaringizga “O‘zbekiston – ko‘p millatli diyor” mavzusida bayon yozing. 3. “S h axs va mas’uliyat” mavzusidagi trening. Mazkur trening q u yidagicha tarkibga ega: I. Savol-javoblar asosida pedagogik vaziyatni birlamchi o‘rganish . 1. SHaxs mas’uliyati deganda nimani tushunasiz? Fikringizni asoslang. 2. “ Daxldorlik hissi ” siyosiy madaniyatning asosiy mezoni bo‘la oladimi? 3. Mehribonlik uyi hayotidagi mas’uliyatli damlarning talabalarning siyosiy madaniyatini oshirishdagi o‘rni qanday? 30 II. Trening asosida amaliy faoliyatni tashkil etish. 1. Tarbiyaviy tadbirni loyihalash – “ SHaxs mas’uliyati ” mavzusida o‘n minutlik esse yozish. 2. SHaxs mas’uliyati tushunchasini tashkil etuvchilarni aniqlash va ularni izohlash. 3. SHaxs mas’uliyatini oshiruvchi shakl, metod va vositalardan qaysilarini samarali ekanligini aniqlang. 2.3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” jarayonida talabalarni to‘garaklar faoliyatini boshqarishga tayyorlash Zamonaviy pedagogika fani o’quvchiga ta’lim-tarbiya berish, ular iqtidorini rivojlantirishda yangidan-yangi imkoniyatlarni izlamoqda. Umumiy o’rta ta’lim tizimida o’quvchi o’zining shaxsiy ta’lim olish yo’nalishiga ham ega bo’lishi kerak. Bu esa uning individual ehtiyojlari va imkoniyatlarini namoyon qilishiga ko’maklashadi. Ana shunday imkoniyatni taqdim etadigan ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllaridan biri – to’garakdir. To’garak – o’quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojini hisobga olgan holda tashkil etiladigan ta’limni tashkil etish shakli bo’lib, o’quvchilarning iqtidor va qobiliyatlarini rivojlantirish hamda ularning bo’sh vaqtini samarali o’tkazishga xizmat qiladi. Shunga ko’ra Xalq ta’limi vazirligi maktabdan tashqari ta’lim muassasalari faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish, ularning metodik hamda moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Masalan, “O’quvchilarni tarbiyalashda oila, mahalla, maktab hamkorligi” kontseptsiyasi, “Maktabdan tashqari ta’limga qo’yilgan davlat talablari”, “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar Kontseptsiyasi” va o’ndan ortiq yoshlar ijodiyoti markazlari hamda to’garaklarning dasturlari qabul qilinib, amaliyotga joriy etilgan. 31 To’garak ishlari sinfdan tashqari vaqtlarda tashkil etiladi. Ular umumiy o’rta ta’lim muassasalarida, shuningdek, maktabdan tashqari ta’lim muassassalarida (bolalarning ijodiy uylari, madaniyat uylari, klublar kabilar) tashkil etilishi mumkin. Pedagogika kolleji o’quvchilarida umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida, bolalar yozgi dam olish oromgohlarida to’garak mashg’ulotlarni rahbarlik qilish ko’nikma va malakalari tarkib toptiriladi. To’garaklarning rang-barang shakl va ko’rinishlari mavjud. Ularni asosan fan (ta’lim dasturlariga ko’ra: ona tili, adabiyot, matematika, geografiya), badiiy- estetik (tasviriy san’at, rangtasvir, rassomchilik, musiqa, xor, xoreografik, raqs, badiiy ijodkorlik), texnik (o’quvchilarning texnik ijodkorligi sohalari bo’yicha), tabiatshunoslik (yosh tabiatshunoslar), turistik-o’lkashunoslik, sport- sog’lomlashtirish (ular, odatda, sektsiyalar deb yuritiladi), havaskorlik (qiziqishlariga ko’ra) va boshqa to’garaklarga ajratish mumkin. Talabalarni to’garaklarga rahbarlik qilishlari uchun quyidagi kasbiy ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlari lozim: 1) mavjud ilmiy, ijodiy, badiiy, amaliy to’garaklarning ish tajribasini o’rganish; 2) ular bilan bog’liq bo’lgan me’yoriy hujjatlarni qiyosiy tarzda o’rganish va tahlil qilish; 3) eng yaxshi ish tajribalarini o’rganish, ularni ommalashtirish; 4) me’yoriy hujjatlar (nizom, ish rejasi, hisobot ko’rinishlari, a’zolarni ro’yxatga olish tartibi)ning namunaviy nusxalarini tayyorlash va muhokamasini tashkil qilish; 5) ularning tegishli tarzda rasmiylashtirilishi va amalga kiritish tartiblarini ishlab chiqish; 6) to’garaklarning samaradorlik darajasini ani q lashning me’yor va mezonlarni ishlab chiqish. 32 To’garaklarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, u to’liq ixtiyoriylik asosida bo’ladi. Unga majburlash, zo’rlash to’garakning asl mohiyatini yo’qqa chiqaradi. Ixtiyoriylik asosida esa shaxsiy tashabbus va qiziqishlar yotadi. Psixolog mutaxassislar to’garakning to’laqonli faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’ladigan ruhiy-ma’naviy hodisa va holatlar tavsifini berishgan. Buning uchun deylik, “To’garakda siz uchun ko’proq nima qiziqarli?” degan savol qo’yiladi. Bu savolga xolis va to’g’ri javobni olish to’garak faoliyati haqidagi haqqoniy tasavvurlarning shakllanishiga imkon beradi. Shuningdek, ularning bilimlarini chuqurlashtirishga, bu bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun zarur bo’ladigan ko’nikma va malakalarni shakllantirish hamda takomillashtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari ular o’quvchilar o’rtasida hamkorlik muhitini shakllantirish; o’z faoliyatini to’g’ri tashkil etishga o’rgatish; muntazam ravishda fan yangiliklarini bilib borish; mustaqil va ijodiy ish ko’nikmasini o’zlashtirish imkonini ham beradi. To’garaklarda qo’shimcha adabiyotlar bilan erkin, o’z tashabbusi va ixtiyori asosida shug’ullanish imkoniyati ko’proq bo’lishini e’tirof etish kerak. Bu narsa o’quvchilarda o’zi qilayotgan ishdan qanoat hosil qilishga, undan zavqlanishga olib keladi. Ko’tarinkilik, yangi va yaxshi ish qilishga bo’lgan ishtiyoq tegishli qiziqishlar bilan birgalikda o’quvchi shaxsining shakllanishiga, undagi qator ijobiy fazilatlarning muntazam tarzda paydo bo’lishi va kamol topishiga olib keladi. To’garakdagi faoliyat o’quvchi uchun zerikarli, bir xil ishdan qutilib, o’zi xohlagan, yoqtirgan mashg’ulot bilan ko’proq shug’ullanish imkonini yaratadi. Bu yerda u tegishli mashq, vazifa, topshiriqlarni bajaradi, o’ziga huzur beradigan manba va materiallar ustida ishlaydi, hatto tengdoshlariga, do’stlariga samimiy yordam beradi, tengdoshlarining, o’rtoqlarining mustaqil va ijodiy fikr- mulohazalarini tinglaydi, ular bilai bahslashadi, munozaraga kirishadi, o’z fikrini asoslanma, haqqoniy fikrlarga, sog’lom nuqgai nazarlarga yon berishga o’rganadi. Eng muhimi, unda o’zi yoqtirgan o’quv predmeti bilan shug’ullanish, shu fanda erishilgan yangiliklarni muntazam tarzda bilib borish, o’rgangan yangi shakl 33 va usullarni amaliyotda qo’llash, olimlar, soha mutaxassislari va ijodkorlar hayoti bilan yaqindan tanishish imkonlari kengayadi. Har bir o’quvchi muayyan sohaga qiziqadi. Demak, uning kamida bitta to’garak a’zosi bo’lishi hayotiy mantiq taqozosidir. Ammo bu chegara bo’lmasligi lozim. To’garaklarga a’zolik uchun chegara qo’yilmaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek, fan to’garaklari o’quvchilarning tegishli fan sohasida yangi ma’lumot va bilimlar olishiga imkoniyat yaratadi, ulardagi mavjud bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash imkonini beradi. Shu bilan birgalikda o’quvchilar orasidagi o’zaro hamkorlikni yaratadi; o’qituvchi-murabbiy va o’quvchilarning hamkorlikda ishlashini ta’minlaydi; o’quvchilarni bo’sh vaqtdan samarali foydalanishga o’rgatadi, ularning yuksak ma’naviyatli shaxs bo’lib yetishuvi, ustoz-shogird munosabatlarining real tarzda amalga oshuvi uchun zamin hozirlaydi. Pedagogika fanlari nomzodi I.Rasulov o’quvchilarning to’garaklardagi ishtiroki uchun asos bo’ladigan maqsadlarning nihoyatda xilma- xilligini qayd etadi. Uning ko’rsatishicha, bunda: 1) yuqori malakali mutaxassis bo’lish; 2) o’z ustida ishlashga o’rganish; 3) o’quv jarayonidagi muvaffaqiyatlarni mustahkamlash; 4) fanlarni o’zlashtirishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish; 5) juda yaxshi o’qib, “a’lo” va “yaxshi” baholar olish; 6) fan sohalari bo’yicha yangi ma’lumotlar olish; 7) chuqur va mukammal bilimga ega bo’lish; 8) hamkorlikda ishlashga o’rganish; 9) sinfdoshlaridan ortda qolmaslik; 10) kelajakdagi kasbiy faoliyatiga oid muvaffaqqiyatni ta’minlash; 11) o’quv faoliyatida yuqori natijalarga zamin hozirlash uchun o’qituvchilarning talablariga javob berish; 12) o’qituvchilar hurmatiga sazovor bo’lish; 13) s infd oshlarga ibrat bo’lish; 34 14) o’qituvchilar va atrofdagilarning e’tirofiga sazovor bo’lish; 15) yomon natijalar tufayli jamoa tanbehlaridan qochish; 16) aqliy salohiyatini yanada oshirish kabi maqsadlar ustuvor mavqe tutadi. To’garak faoliyatining samaradorligi to’garak rahbari bo’lgan ustoz- murabbiyning tashkilotchiligiga, o’z fanini, o’quvchilarni, shogirdlarini qay darajada sevishi va tushunishiga ham chambarchas bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning to’qqizinchi sessiyasida so’zlagan nutqlarida, jumladan, shunday degan edilar: “Tarbiyachilarning o’zlariga zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu yerda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak”. O’qituvchi o’quvchilardagi mustaqillikni, ijodkorlikni tarbiyalashda alohida rol o’ynaydi. Bu undan har bir o’quvchidagi alohida xususiyatlarni juda mukammal darajada sezishni, uning shu fanga bo’lgan havasini oshirishda foydalanishini taqozo etadi. Abdulla Avloniy inson shaxsining kamol topishida, uning tarbiyasida muhim bo’lgan bir qator omillarni sanaydi: “Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilinur? – degan savol keladur. Bu savolga, birinchi, uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidur. Ikkinchi, maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur”, deb javob beradi. Ammo o’sha davrdagi o’qituvchi va mudarrislarga e’tirozlarini ham aytib o’tadi: “Maqsadi pul, maslagi shuhrat, yuqori maktablarda o’qumagan, usuli ta’lim ko’rmagan muallimlarni aytursizmi? Avval o’zlari dorulmualliminlarda o’qumaklari so’ngra auditoriya bermaklari lozimdur... Matlablari osh, maqsadlari chopon, auditoriyalari beimtihon, isloh yaqinidan yurmagan mudarrislarni aytursizmi? Bular o’z vazifalarini bilub, nafslaridin kechub, zamong’a muvofiq ravishda auditoriyalarini isloh qilub, imtihon birla o’qutmaklari lozimdur”. Boshqa bir o’rinda esa u shunday yozadi: 35 “Ilm o’rganmak, olim bo’lmak uchun maktabga kirmak, muallimdan ta’lim olmak lozim, aqlsiz kishilar na maktabga kirar va na muallimni bilar”. Bugungi kunda mavjud bo’lgan axborot oqimi yoshlar orasida noto’g’ri, ularning ma’naviyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan g’oyalarning tarqalishiga ham sabab bo’lmoqda . Y o shlarda begona madaniyatlarga intilish va buning natijasida axloqiy me’yorlarga zid xatti-harakatlar shakllanmoqda. Shu bilan bir qatorda, ijtimoiy-madaniy va ekologik muammolar ko’lami kengaymoqda. Natijada, ayrim yoshlar guruhlari orasida xudbinlik, o’z tengdoshlari va tabiat ne’matlariga nisbatan shafqatsiz munosabat, giyohvandlikka ruju qo’yish kabi salbiy xulq-atvor ko’rinishlari namoyon bo’lmoqda. Bugungi kunda sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning ahamiyati tobora ortib borar ekan, o’quvchilarni barkamol, vatanparvar, millatparvar qilib tarbiyalashda, tarixiy manbalar, obidalar, o’lkashunoslik materiallari alohida qimmatga ega. Shuning uchun ham respublikamizdagi ko’plab umumta’lim maktablari, maktabdan va sinfdan tashqari ta’lim jarayonlarida tarbiyaviy tadbirlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan to’garaklar va ularning a’zolari birinchi va keyingi o’quv yillarida qanday bilimlar, amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishlari lozimligi alohida belgilab qo’yilgan. Bu O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining 1999 -yil 30 iyuldagi 8/5-sonli Hayat qarori bilan tasdiqlangan “Maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar Kontseptsiyasi” hamda 2008-yil 28-avgustdagi 9/1-sonli Hay’at buyrug’i bilan tasdiqlangan “Maktabdan tashqari ta’limga qo’yilgan Davlat talablari” da o’z ifodasini topgan. Mazkur davlat talablari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 11-maydagi 130-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom talablari asosida takomillashtirilib, Xalq ta’limi vazirligining 2011-yil 31-martdagi ““Barkamol avlod” bolalar markazlari uchun maktabdan tashqari ta’limga qo’yiladigan davlat talablari” 69-sonli buyrug’i bilan tasdiqlandi va amaliyotga joriy etildi. To’garaklar ishini xuddi shu talablar asosida tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 36 Maktabdan va sinfdan tashqari yo’nalishda tashkil etilgan to’garaklar o’quvchilarda vatanparvarlik, milliy iftixor, ona tabiatga, tarixiy madaniy yodgorliklarga muhabbat hislari shakllanishi va rivojlanishida muhim o’ringa ega. Bundan tashqari bugungi kun talablaridan biri, o’quvchilarda o’zligini anglash ko’nikmasini qaror toptirishdan iboratdir. O’quvchilar o’zlarining kim ekanliklarini anglab etishlari uchun o’z o’lkalari, millati, uning urf-odatlari, an’analari, madaniy boyliklaridan xabardor bo’lishi kerak. Ilm-fan, adabiyot, san’at va me’morchilik, texnik ijodiyot, milliy xalq hu narmandchiligi sohalarida iste’dodli yoshlarni izlab topish, ularning ijodiy salohiyatlarini yurtimiz mustaqilligi va xalqimiz ma’naviyatini boyitishga yo’naltirish, ularga g’amxo’rlik qilish va ijodiy izlanishlari uchun shart-sharoit yaratib berish bugungi kunda pedagoglar oldida turgan asosiy vazifalardandir. Zero, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Xalqimiz doimo ma’naviy jasorat hissi bilan yashagan va bu ulug’ tuyg’u uning hayotida yillar, asrlar o’tgani sayin tobora kuchayib, yuksalib bormoqda. Chunki xalq ma’naviyati shunday bir buyuk ummonki, har qaysi avlod undan kuch-qudrat, g’ayrat va ilhom olib, o’zining naqadar ulkan ishlarga qodir ekanini namoyon etadi”. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda o’quvchi-yoshlarga xalqimizning asrlar davomida yaratgan ma’naviy qadriyatlariga tayangan holda tarixiy va ilmiy jihatdan asosli ta’lim-tarbiya berishning an’anaviy, milliy shakllarini tatbiq etishga katta ahamiyat qaratilmoqda. To’garak – guruh bilan ishlashga mo’ljallangan darsdan tashqari ishlarning eng keng tarqalgan turlaridan biridir. To’garak odatda bir sinf(guruh)da, parallel sinflarda o’qiydigan o’quvchilardan tashkil topadi. Ammo bu to’garakning muntazam talabi emas . To’garak a’zolarining soni, odatda, yigirmata atrofida bo’ladi. Ammo bu raqamni qat’iy asos sifatida qabul qilish shart emas. Fan to’garaklari – alohida olingan o’quv predmetlari, fanlar bo’yicha auditoriyadan tashqari guruh bilan ishlashga oid tashkil etiladigan ishlarning ancha 37 keng tarqalgan turidir. Aslida auditoriyadan tashqari ishlarning turlari nihoyatda rang-barang. Bular qatorida biz har xil kechalarni, ertalabki daqiqalarni, ekskursiyalar, o’tkir zehnlilar mushoirasi, olimpiadalar, muayyan mavzularga bag’ishlangan anjumanlar, ko’rik-tanlovlar, o’rganilayotgan fan haqidagi mashhur kitoblar muhokamasi, yangi kitoblarning takdimoti, alohida mavzularga bag’ishlangan devoriy gazetalarni, og’zaki va qo’lyozma holidagi gazeta va jurnallarni chiqarish va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Darsda, odatda, o’quvchilar ko’p yozib, kam gapirishadi. Darsdan tashqari ishlar jarayonida esa buning aksi ustuvorlik qiladi: ular nisbatan ozroq yozsalar ham, og’zaki nutqqa ko’p murojaat etishadi. Ushbu jarayonda ular turli-tuman axborotlarni berishadi, o’zaro doimiy muloqotda bo’lishadi, mustaqil ravishda ayrim mavzularga oid ixcham ma’ruzalarni tayyorlashadi, ko’plab she’riy asarlarni, badiiy asarlardan olingan namuna va parchalarni ifodali o’qishga oid mashqlar bilan shug’ullanishadi. Darsdan tashqari ishlarning ayrimlari muntazam amal qilishi bilan ajaralib tursa, ayrimlari ahyon-ahyonda, muayyan vaqt oralig’ida iste’molga kiritilishi bilan e’tiborlidir. Muntazam amal qiladigan auditoriyadan tashqari ishlar butun o’quv yili davomida ish beraveradi. To’garaklar, har xil klublar shu turkumga mansubdir. Boshqalari (ertaliklar, kechalar, olimpiadalar, tanlovlar, ekskursiyalar)dan esa epizodik tarzda foydalanish mumkin. Ular mantiqan bir- biriga zid emas ularning biri boshqasini inkor etmaydi, aksincha, ish jarayonida ular bir-birini to’ldiradi. Ularni tegishli uyg’unlikda qo’llash esa kutilayotgan samaraning tezroq va ko’lamliroq tarzda yuzaga chiqishiga imkon beradi. Fan to’garaklari fanning o’ziga to’laligicha bag’ishlanishi (“Yosh fiziklar”, “Yosh matematiklar”, “Yosh filolog”) yoki uning ayrim bo’lim va qismlari asosida tashkil etilishi mumkin. Masalan, fizika fanining elektr, optika; ona tilining “Qiziqarli grammatika”, “Nutq madaniyati to’garagi” kabilar. Ushbu to’garaklarning o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat, ular bir-biridan nimalariga ko’ra farq qiladi? Ushbu to’garaklarning har biri muayyan masalalar 38 bilan shug’ullanadi. Masalan, “Qiziqarli grammatika” to’garagi grammatikaning bolalar uchun nihoyatda qiziqarli bo’lgan masalalari ustida bahs yuritadi. Etimologiya to’garagi esa so’zlarning kelib chiqishini, ayniqsa, o’quvchilarni qurshab turgan ularda yurtga, vatanga bo’lgan muhabbatni yanada mustahkamlaydi. Oilada farzand dunyoga kelgach, uyga albatta bolalar kitoblari ham kirib keladi. Go’dak ikki-uch yoshgacha kitobxon emas, balki tinglovchi, tomoshabin bo’lsa ham, kitob unga dunyoni tobora yaqindan anglash quvonchini baxsh etib boradi. Bola maktab ostonasiga qadam qo’ygandan so’ng uzoq yillar davomida o’z taqdirini auditoriyalik va boshqa adabiyotlar bilan bog’lab, ular yordamida bilim va madaniyat asoslarini, mehnat ko’nikma va malakalarini egallaydi. Birgina umumiy ta’lim maktabining o’zida yuzga yaqin nomda auditoriyalik va qo’llanmalar, badiiy asarlar bilan tanishadi. O’z bilim va tafakkurini, nutqini shular asosida shakllantiradi, rivojlantiradi. Albatta, bolani yoshligidan boshlab kitobga oshno qilib tarbiyalashda ota- ona hamda boshlang’ich auditoriya o’qituvchilarining o’rni katta. Bola qanchalik kitobga yaqin bo’lsa, zaruriy bilimlarni egallashda, insonni va atrof-muhitni yanada yaqindan bilib olishda, kasb o’rganish va hayot go’zalligini anglashda qiynalmaydi. Yoshlarda kitob o’qishga muhabbat hissining ortib borishi ta’lim muassasalarida tashkil etilgan “Yosh kitobxonlar” to’garagi faoliyatiga ham ko’p jihatdan bog’liq. To’garakka a’zo bo’lishni xohlovchi har bir o’quvchining qanday mavzudagi kitoblarga qiziqishi ko’proq ekanligini oldindan aniqlab olish to’garak ishining kelgusi faoliyatida muhim sanaladi. Chunki to’garak rahbari oldindan aniqlab olingan tashxisga ko’ra adabiyotlarni tanlaydi, imkon bo’lganda yozuvchi va shoirlar bilan uchrashuvlarni tashkil etadi. Ayni zamonda, to’garaklar o’ q uvchilarning yoshini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Yoshga ko’ra bunday farqlash kelgusidagi mashg’ulot jarayonlarini o’quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiq tashkil etish va rejalashtirishdagi muhim holatlar bilan bog’liqdir. 39 Yaxshi ma’lumki, bolalarda tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar, xulq- atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o’rin tutadi. Insonparvarlik hissi axloq me’yorlari va qoidalarini o’rgatish asosida rivojlanadi. Buning uchun bolalarni faqat ezgu ishlarni qilishga o’rgatib borish zarur. To’garak rahbari o’quvchilar yoshiga ko’ra ularni insonparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qila oladigan badiiy adabiyotlar ro’yxatini va u ro’yxatga kirgan adabiyotlardan namunalarni oldindan tayyorlab oladi. To’garak ishi davomida a’zolar orasidan faol o’quvchini tanlab, kitobni o’qib chiqish va o’rtoqlari davrasida so’zlab berish uchun topshiriq beradi. Asar tahlilini olib borishda faollar bilan birga boshqalar ham munozaraga tortiladi. “Yosh kitobxonlar” to’garagining asosiy maqsadi ta’lim muassasasi bilan hamkorlikda o’quvchi shaxsini har tomonlama kamolotga etkazish, o’qishga rahbarlik qilishni tashkil etishdan iborat. Buning natijasida yoshlarda global fikrlash, o’zlariga kerakli adabiyotlarni tanlash va o’qish, ular vositasida bilim va tarbiya olish imkoniyatlari takomillashadi. Umuman olganda, to’garak rahbari mazkur turga mashg’ulotlarni tashkil etish va o’tkazishda: 1) tyutor (maslahatchi); 2) fasilitator (o’quvchilarning guruhiy faoliyatini tashkil etishda ijobiy maqbul muhitni yaratuvchi); 3) ingilator (o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilib boruvchi); 4) innovator (yangiliklarni amaliyotga joriy etuvchi) kabi rollarda namoyon bo’ladi. O’z navbatida pedagogika kolleji o’quvchilarida to’garaklar faoliyatini boshqarishga doir quyidagi sifatlarni tarkib toptirish lozim:  bilimdon, zakovatli;  samimiy va dilkash;  malakali mutaxassis; 40  ijodkor;  notiq;  hazil-mutoyiba tuyg’uli;  muloqotchanlik Xulosa qilib aytganda, to’garaklar faoliyatini zamonaviy talablar asosida tashkil etish uchun maxsus tayyorgarlikka va nazariy bilimlarga ega bo’lgan to’garak rahbarlarini tayyorlash, ularda zaruriy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish dolzarb ijtimoiy zaruriyatdir. To’garak rahbarlari o’rtasida tajriba almashinuvi va to’garak mashg’ulotlarini sifatli tashkil etishni yo’lga qo’yish maqsadida to’garak mashg’ulotlarini tahlil qilish alohida ahamiyatga ega. Bunday tahlil o’quv jarayonini yanada sifatli tashkil etishning samaradorligini oshiradi. To’garak mashg’ulotlari jarayonida pedagogning kichik guruhlar bilan ishlash faoliyati natijalarini aniqlash maqsadida bir necha mezonlar belgilanadi, ular quyidagilar:  mazmun (berilgan mavzuning to’liq mazmuni bayon etilishi kerak);  faollik (guruhdagi to’garak a’zolari faolligi nazarda tutiladi);  dizayn (taqdim etilayotgan mavzuga ijodiy yondashishi);  reglamenti (har bir to’garak mashg’ulotining yagona vaqtga amal qilinishi);  taqdimot va natija (tahsil oluvchi, ekspert va tahsil beruvchi). Mashg’ulot tahlilini shartli ravishda quyidagi 4 turga bo’lish mumkin: 1. Ilmiy. 2. Metodik. 3. Didaktik. 4. Umumpedagogik va umumpsixologik. Ilmiy tahlil – berilayotgan bilimlarning ilmiy-nazariy jihati, to’garak a’zolari bajarayotgan mashg’ulotning maqsadga muvofiq yo’nalishi jihatdan to’g’riligini aniqlash demakdir. Bunda asosan quyidagilarni e’tiborga olish maqsadga muvofiq: 41  to’garak rahbarining shu kungi mashg’ulotga ilmiy-metodik jihatdan tayyorlanganlik holati;  o’z mutaxassisligi bo’yicha ilmiy-nazariy axborotlar bilan qurollanganligi;  to’garak mashg’ulotlari jarayonida ilmiy qoida va ta’riflarning to’g’ri bayon etilishi hamda ilmiy an’analarning to’garak a’zolari ongiga singdirib borilishi;  to’garak mashg’ulotlari materiallarining qo’shimcha adabiyotlar bilan boyitilishi;  to’garak a’zolari to’garak mashg’ulotlari mavzularini ilmiy jihatdan to’g’ri, qisqa va mukammal bayon etishini to’garak rahbari tomonidan nazorat qilinishi;  to’garak mashg’ulot davomida, yangi mavzuni bayon etishni to’garak rahbari tomonidan nazorat qilinishi, ta’limni tarbiya bilan bog’lab olib borilishi;  to’garak rahbari va to’garak a’zolarining nutq madaniyati. Metodik tahlil . To’garak rahbarining to’garak mashg’ulotlari jarayonida qo’llagan usul va metodlarining maqsadga muvofiqligi ta’limning turiga hamda uning o’ziga xos xususiyatlariga qarab belgilanadi. O’quv materialini bayon qilish va tushuntirish jarayonida qo’llanilgan usullarning shu materialga mosligi yoki mos emasligini metodik tahlil davomida aniqlanadi. To’garak rahbari mashg’ulotda qo’llagan usullarning samaradorligi, rang- barangligi, namunaviyligi, uning o’tgan yangi mavzu materialini to’garak a’zolarining qay darajada o’zlashtirilganligi bilan belgilanadi. To’garak m ashg’ulot larini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir:  Ilmiy asoslangan axborotlar berish;  Ilmiy qoida va ta’riflarni ravon, tushunarli, baland ovozda to’garak a’zolari ga y etkazish;  Mantiqiy va o’rinli misollar ni o’z vaqtida keltirish va amalda ko’rsatib berish ; 42  To’garak m ashg’ulot lari materiallarini qo’shimcha adabiyot lar bilan boyitish ;  To’garak rahbari va to’garak a’zolari bajaradigan amaliy va mustaqil ishning ilmiy-nazariy jihatdan muvofiqligi. Bundan tashqari m etodik tahlil jarayonida to’garak rahbari mashg’ulot materiallarini to’garak a’zolari ga qanday uslubda yetkaza olish malakasi o’rganiladi. To’garak m ashg’ulot larini metodik jihatdan tahlil etishda quyidagi mezonlardan foydalanishimiz lozim:  To’garak m ashg’ulot i ning texnologik xaritasini ishlab chiqqanligi ;  O’quv maqsadi va natijalarining to’g’ri belgilanganligi ;  To’garak m ashg’ulot lari bosqichiga mos ravishda metod tanlanganligi, metod qoidalariga amal qilinganligi ;  Metodni amalga oshirishda ta’limning tashkiliy shakllaridan unumli foydanishi ;  Ta’lim metodi, shakli va ta’lim vositalarini uyg’unlashuviga erishganligi . Didaktik tahlil – b u to’garak rahbari mashg’ulotini ta’lim tamoyillariga amal qilgan holda (mashg’ulotga qo’yiladigan talablar asosida) olib borilishini nazarda tutadi. To’garak mashg’ulotlarini didaktik jihatdan tahlil etishda quyidagi mezonlardan foydaniladi:  Ta’lim vositalarini to’g’ri tanlab o’rinli foydalanilganligi;  To’garak mashg’ulotlari kirish, asosiy va yakuniy qismlardan iboratligi;  To’garak mashg’ulotida to’garak a’zolarining faolligiga erishganlik darajasi;  To’garak mashg’ulotiga ajratilgan vaqtdan unumli foydalanishi. Umumpedagogik va umumpsixologik tahlil – b u to’garak mashg’ulotining ilmiy, metodik va didaktik jihatlarning majmuini nazarda tutadi:  O’quv xonasining jihozlanganlik darajasi ; 43  O’quv xonasining sanitar-gigienik holati ;  To’garak a’zolari bilimiga qo’yiladigan bahoning adolatli va izohli bo’lishi ;  To’garak m ashg’ulot i da to’garak a’zolari ning o’zlashtirish sifati ;  To’garak m ashg’ulot i da to’garak rahbari asosiy maqsadiga erisha olganligi ;  To’garak rahbari ning to’garak m ashg’ulot ini tashkil etish va mashg’ulot bosqichlaridan to’g’ri foydalanish i;  To’garak m ashg’ulot i ning ilmiylilik jihati ;  To’garak m ashg’ulot i ning metodik jihati ;  To’garak m ashg’ulot i ning didaktik jihati . Muayyan to’garak mashg’uloti bo’yicha o’quv dasturidagi mavzuni to’garak a’zolari, shuningdek, ushbu mavzuga qiziqish bildirgan va maxsus taklif etilgan pedagoglar ishtirokida turli shaklda o’tkaziladigan mashg’ulotlar ochiq to’garak mashg’ulotlari deb ataladi. Mashg’ulot mavzusi, uslubi, qo’llaniladigan texnik vositalar to’garak rahbari tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Ochiq to’garak mashg’ulotlarining sifatli o’tilishi to’garak rahbarining mashg’ulotga qay darajada tayyorlanganligiga bog’liq. To’garak rahbari birinchi navbatda ochiq to’garak mashg’uloti rejasini puxta ishlab chiqish kerak, ochiq to’garak mashg’uloti rejasida mashg’ulotning mavzusi (mavzuchalar), mashg’ulotning maqsadi, mazmunini to’liq ochib beradigan savollar, mashg’ulot davomida zarur bo’ladigan ko’rgazmali qurollar, texnika vositalari va to’garak a’zolari bilimlarini nazorat qilish uchun savollar hamda to’garak mashg’ulotini o’tish elementlari (metodlari)dan foydalana olishi kerak. Ochiq to’garak mashg’uloti vaqtidan mazmunli foydalanish uchun oldindan to’garak mashg’uloti rejasiga, aniq tushinarli savollarni kiritish kerak. 44 Har bir to’garak mashg’uloti ning mavzusini 2-3 ta rejaga ajratib, mashg’ulot mavzusi yuzasidan savollar tayyorlab doskaga yozib qo’yilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu mashg’ulot vaqtini tejab qoladi va to’garak a’zolarining diqqatini bir joyga jamlaydi. Mashg’ulot vaqti kamligini inobatga olgan holda mavzuning kerakli, qiziqarli tomonlarini tanlab oladi. To’garak a’zolarining to’garak mashg’ulotlarni o’zlashtirishi mashg’ulotni to’g’ri tashkil etilishiga bog’liq. Lekin mashg’ulot o’tish sxemasi bir qolipda o’tkazilishi shart emas. Reja strukturasidagi bo’limlarni to’garak rahbari ijodiy yondoshib ketma-ketligini o’zgartirishi mumkin. To’garak a’zolarining mavzuni o’zlashtirishlariga qarab, qo’shimcha elementlardan foydalanishi mumkin. Qisqacha qilib xusosa qilsak, ta’lim jarayonida nafaqat pedagog kadrlar balki o’quvchi va talabalar ham ma’suliyatli yondashish zarur. Bu esa o’z navbatida ta’lim samaradorligini va pedagoglar va o’quvchilar o’rtasidagi munosabatga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Maktabdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda ko’ngillilik asosida tashkil qilinadi. O’quvchilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o’zlarini qiziqtiradigan mashg’ulotlarni tanlab olishadi va ularda mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, o’quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadi, turli vazifatlarga duch keladilar. Shuning uchun ham o’quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali bo’ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoada ishlashni o’rganadilar ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga qo’shiladilar, jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga odatlanadilar. 45 Umumiy xulosa Tarbiya jarayoni – shaxsni shakllantirishga maqsadli yo‘naltirilgan, o‘qituvchi va talabalar hamkorligi uchun maxsus tashkil etilgan, boshqariladigan va nazorat qilinadigan, o‘zining pirovard maqsadi sifatida shaxsni shakllantiradigan jarayondir. Darsdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko’p darajada o’quv jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoachining xilma-xil ishlarni qanday yo’lga qo’yishga bog’liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o’quvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi. O’quvchilar darsdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadi, turli vaziyatlarga duch keladilar. Shuning uchun ham o’quvchilarning darsdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali bo’ladi. 46 Darsdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda o’tkaziladigan kitobxonlar konferentsiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali mehnat, siyosiy axborot, bayram kechlari va ertaliklari, to’garak mashg’ulotlarini o’z ichiga oladi. Bugungi kunda sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning ahamiyati tobora ortib borar ekan, o’quvchilarni barkamol, vatanparvar, millatparvar qilib tarbiyalashda, tarixiy manbalar, obidalar, o’lkashunoslik materiallari alohida qiymatga ega. Shuning uchun ham respublikamizdagi ko’plab umumta’lim maktablari, maktabdan va sinfdan tashqari ta’lim jarayonlarida tarbiyaviy tadbirlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yana shuni aytish kerakki, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiya ishlarini yo’lga qo’yishda interfaol metodlar katta yordam beradi. Interfaol metodlar yordamida har qanday to’garaklarni tashkillashtirish oson va qiziqarli kichadi. Bugungi kunda chekka qishloqlardan tortib, to shahar maktablarida ham sinfdan tashqari to’garaklar ochishni tezroq yo’lga qo’ysak yosh avlodimizning yutuqlari yanada ko’payadi. Bolalar o’z qiziqishlari orqali turli kasbda, sportda, turli fan to’garaklarida o’z yo’nalishlarini topishadi. To’garaklar faoliyatini zamonaviy talablar asosida tashkil etish uchun maxsus tayyorgarlikka va nazariy bilimlarga ega bo’lgan to’garak rahbarlarini tayyorlash, ularda zaruriy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish dolzarb ijtimoiy zaruriyatdir. To’garak rahbarlari o’rtasida tajriba almashinuvi va to’garak mashg’ulotlarini sifatli tashkil etishni yo’lga qo’yish maqsadida to’garak mashg’ulotlarini tahlil qilish alohida ahamiyatga ega. Bunday tahlil o’quv jarayonini yanada sifatli tashkil etishning samaradorligini oshiradi. 47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 18 fevraldagi 59- sonli qaroriga ilova. “Maktabdan tashqari ta’lim muassasasi tо‘g‘risida Nizom” Ma’rifat -Toshkent, 1995 - 21 mart. 2. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 28-fevraldagi “Maktabdan tashqari ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi 50-sonli qarori. 3. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 11-maydagi 130- sonli qaroriga ilova “Barkamol avlod” bolalar markazlari tо‘g‘risidagi Nizom О‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari tо‘plami – Toshkent 2011 B 17 O’zbekistin Respublikasi Prezidentining 2017 yil fevralidagi “O’zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi tog’risida”gi PF- 4947-son farmoni. – T.: “Adolat” 6-son. B. 11-12, 19, 24,27. 48 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-avgustdagi “Yoshlarni ma’naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarish chora-tadbirlari to’grisida”gi PQ-3907-sonli Qarori. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy ba’zasi, 15.08.2018 y, 07/18/3907/1706-son; (www.lex.uz) 5. 2019-yil 16-yanvardagi “Ta’lim sifatini nazorat qilish tizimini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar tog’risida”gi PQ- 411son qarorlar 6. Umumiy o’rta ta’lim bo’yicha Davlat ta’lim standarti. 2017 7. Karimov I.A “Barkamol avlod – О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” О‘zbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida sо‘zlangan nutq – T. Sharq, 1997 – 19 b. 8. Karimov I.A. “ О‘zbekiston XXI asrga intilmoqda ” . – T , О‘zbekiston, 1999 – 47 b. 9. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – T. Ma’naviyat, 2008 – 174 b. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari. – T, О‘zbekiston, 2009. – 56 b. 11. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T. О‘zbekiston, 2010. – 80 b. 12. Karimov I.A. Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti. “Ma’rifat” gazetasi, 2012 yil . 13. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1-jild. – T.: O’zbekiston, 2017. 570 b. 14. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga ko’ramiz. T.: “O’zbekiston” 2017. 36,102-103, 168, 198, 267-268, 298, 365- 366, 395-396, 416, 434, 461-462 b. 49 15. Mirziyoyev . Sh.M ning Oliy Majlisga Murojotnomasi “O’zbekiston” 2018 y. 54 b. 16. Mirziyoyev. Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: O’zbekiston, 2016. – 56 b. 17. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: 2017. – 48 b. Asosiy adabiyotlar 1. Abdullayev D.I, Ishmuxamedov R.J, B olalar dam olish oromgohlari xodimlariga yordam tariqasida uslubiy maslahat va tavsiyalar tо‘plami. –T. UDAP, 2002 – 178 b 2. Abduqudusov. O. “О‘quv muassasalarida ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish muammolari”. – T “О‘qituvchi”, 2002 3. Azizxо‘jayeva N.N. О‘qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. –T. Nizomiy nomli TDPU 2000 - 52 b 4. Ahliddinov.R Qurbonov.Sh Saidov.H Barkamol avlod orzusi - T Sharq, 1998. – 225 b. 5. Aminov.M.N. – T . “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010. – B.416-417.) 6. Ахмедова M.T. Педагогик конфликтология. –Т. Адабиёт учқунлари, 2017. – 320 б. 7. Ахмедова M.T. Педагогик конфликтология. –Т. Адабиёт учқунлари, 2017. – 320 б. 8. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –Т.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi, 2006–159 b. 9. Болбекова Г.Д., Холикова Г.Т., Магзумова Г. Педагогическое мостерство. Учебное пособия. Т.: 2002 – 63 с. 50 10. Boboqulov R. To`garak mashg`ulotlarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. "Kasbiy fanlar metodikasi" jurnali 2013 yil avgust oyidagi 8-soni. 11. Малла Очилов. Муаллим қалб меъмори. – Т.: “Ўқитувчи”. 2001 12. Zakirov I.I. Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etishning nazariy-amaliy asoslari (MTM misolida) T, 2005. – 124 b. 13. Ziyomuhammedov B. Yangi pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. - T, Chinoz ENK, 2002 – 124 14. Ziyomuxammedov B. Pedagogik mahorat asoslari. –Т.: TiB–KITOB, 2009.– 183 b. 15. Xoliqov A. Pedagogik mahorat. –Т.: lqtisod–moliya nashriyoti, 2011– 420 b. Internet resurslari 2. www.ziyonet.uz 3. www.school edu.ru 4. www.kutubxona.uz 5. www.google.uz 6. www.wikipedia.uz 51

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari MUNDARIJA Kirish ……………………………………..……………………………………….3 I BOB. “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSADI VA VAZIFALAR”NING TARAQQIYOT YO‘NALISHLARI 1.1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmunini modernizatsiyalash………… ……………….. ……………………….8 1.2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari” doir tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash………………………..…………………….. ….12 II BOB. INTERFAOL TA’LIM ASOSIDA “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSAD VA VAZIFALARI” 2.1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning ma q sad va vazifalari” ga doir interfaol metodlar tizimi………… ……………………. …………… . … .. ….. 19 2.2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mavzusiga doir interfaol mashg‘ulotlarni tashkil etish……… ……….. …………28 2.3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” jarayonida talabalarni to‘garaklar faoliyatini boshqarishga tayyorlash…………………………………………………………………………33 Umumiy xulosa ………………………………………………………………… . 49 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……..………………………….…..… …... 50

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Jadal sur’atlar bilan o‘zgarib borayotgan b ugungi murakkab globallashuv davrida ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xususan, dunyoning ayrim mintaqalarida tobora kuchayib ildiz otib borayotgan ma’naviy inqiroz xavfi xalqimiz ma’naviyatini asrash barobarida uni yuksaltirish, ayniqsa, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan himoya qilishni talab qilmoqda. Qolaversa, jahonnning qaysidir burchagida bo‘lmasin, ma’naviyatga qarshi qandaydir tahdidning paydo bo‘lishi o‘zining bugungi kuni va ertangi istiqbolini o‘ylab yashayotgan har bir ongli inson, har bir xalqni tashvishga soladi. Albatta, bunday ma’naviy tahdid va mafkuraviy xurujlar milliy va diniy tomirlarimizga bolta urishi, ulardan ayniqsa, farzandlarimiz ko‘proq aziyat chekishi mumkinligi yoshlarda mafkuraviy immunitet va g‘oyaviy kurashchanlik ruhini yanada kuchaytirish lozimligini taqozo etmoqda. Birinchi prezdentimiz ko‘p yillik hayotiy tajribalari natijasi o‘laroq dunyo yuzini ko‘rgan «Y u ksak ma’naviyat – y engilmas kuch» nomli asarida yoshlarimiz bizning nafaqat ishonchimiz va kelajagimiz, balki bugungi va ertangi kunimizning hal qiluvchi kuchi ekanligi, h al qiluvchi kuch esa y engilmas, y engilmas kuch yuksak ma’naviyatli shaxs timsolida namoyon bo‘lishi har jihatdan asoslab berildi. Ayni zamonda, «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosatini 2025-yilga rivojlantirish konsepsiyasi (keyingi o‘rinlarda — Konsepsiya) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va qarorlari, Hukumat qarorlari, Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilgacha Barqaror rivojlanish 2

maqsadlari, 2030-yilgacha mo‘ljallangan “Yoshlar strategiyasi”, Yoshlar manfaatlari bo‘yicha butunjahon harakatlar dasturi , 2020-yil dekabr oyida tashkil etilgan “O‘zbekiston yoshlari” forumida hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida yoshlarga oid davlat siyosatini yangi bosqichga olib chiqish bo‘yicha belgilangan vazifalar asosida ishlab chiqilgan. Jahondagi globallashuv jarayonlari, innovatsion jamiyatga bo‘lgan ehtiyoj, fan-texnika taraqqiyoti yoshlar uchun ko‘plab imkoniyatlar yaratishi bilan bir qatorda, ularning oldiga tezkor qarorlar qabul qilish, innovatsion tafakkurni shakllantirish, intellektual salohiyatni oshirish kabi ko‘plab talablarni qo‘ymoqda. Kelgusi besh yillikda yoshlarning ilmiy, kasbiy rivojlanishi, salomatligi, iqtisodiy imkoniyatlarining kengaytirilishi, texnologiya va innovatsiyalarni rivojlantirishga ajratiladigan sarmoyalar “demografik dividend”ga ega bo‘lishga, ya’ni mamlakatning qisqa muddatda yuqori iqtisodiy taraqqiyotga erishishiga zamin yaratadi. Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fani talabalarni tarbiyaviy faoliyatga samarali tayyorlashda alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari” interfaol ta’lim metodlari asosida o‘qitish mazkur jarayonning jadal amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Shaxs va jamiyat munosabatlari, ma’naviyat va axloqiy tarbiya masalalari, shaxsni shakllantirishda ijtimoiy munosabatlarning o‘rni Sharq mutafakkirlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Husayn Voiz Koshifiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy, Jaloliddin Rumiy, Abdulla Avloniylar tomonidan o‘rganilgan. Uzluksiz ta’lim jarayonida yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalasi keng o‘rganilgan sohalardan biri bo‘lib, o‘ziga xos pedagogik tizimning ishlab chiqilganligi bilan tavsiflanadi. M.Ochilov, K.Hoshimov, S.Temirova, 3

O.Musurmonova, S.Nishonova, U.Mahkamov, M.Inomova, M.Quronov, S.Ochilov, N.Ortiqov, M.Inomova, Q.Quronboev, J.Toshmatova, SH.Olimov, F.Olimova, G.Maxmutova, Sh.Xalilova, SH.SHodmonova, M.Axmedova, H.Axmedova, V.V.Karakovskiy, N.E.Shurkova kabi olimlar ta’limning turli bosqichlarida yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik asoslarini ishlab chiqqanlar. Ularning tadqiqotlarida ayniqsa, yuqori sinf o‘quvchilarining va oliy ta’lim muassasasi talabalarining ma’naviy-axloqiy madaniyatini shakllantirish, mazkur jarayonda milliy tarbiya asoslaridan samarali foydalanish, barkamol insonni tarbiyalash modelining ishlab chiqilganligi e’tiborga loyiq. Ta’limni turli bosqichlarida tarbiyalanuvchilarni ijtimoiylashtirish, ijtimoiy tarbiya masalalari M.Quronov, A.V.Mudrik, N.Egamberdieva, Z.Qurbonniyozova, A.Muxsieva, L.I.Aksenova, E.Aronson, O.A.Kolobov, P.V.Migeleva, F.A.Mustafaeva, V.A.Nikitin, V.G.Dmitrieva, F.P.Chernousova, I.V.Yarkova, V.D.Semenov, V.I.Kurbatov, E.I.Xolostovalar tomonidan ochib berilgan. Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirishning turli jihatlari M.Ochilov, J.G‘.Yo‘ldoshev, O‘.Tolipov, I.I.Zokirov, M.T.Jumaniyozova, S.Usmonov, B.Nuridinov, Sh.T.Ergasheva, I.F.Xarlamov, I.P.Podlasiy, V.S.Selivanovlar tomonidan tadqiq etilgan. Bitiruv (loyiha) ishining maqsadi – “ Interfaol metodlar asosida Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari”yo‘llarini aniqlashtirish. Bitiruv ( loyiha ) ishin in g vazifalari: 1. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmunini modernizatsiyalash yo‘nalishlarini asoslash 2. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash tartibini aniqlash. 3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir interfaol metodlarni tizimlashtirish. 4

3. “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”ga doir interfaol mashg‘ulotlarni ishlab chiqish. Bitiruv (loyiha) ishi ob’yekti – “ Interfaol metodlar asosida Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” jarayoni. Bitiruv (loyiha) ishining predmeti – interfaol metodlar asosida “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari” mazmuni va amaliy-texnologik jihatlari. Bitiruv (loyiha) ishining metodlari: bitiruv loyiha ishiga tegishli psixologik, pedagogik va metodik adabiyotlar tahlili, pedagogik kuzatish, milliy va xorijiy ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish. Sharq va G‘arb mutafakkirlarining barkamol inson tarbiyasiga oid qarashlari, barkamol shaxsni ma’naviy shakllantirishga qaratilgan falsafiy, psixologik, pedagogik ta’limotlar, ilmiy-pedagogik, falsafiy, metodik manbalar, shuningdek, ta’lim islohotlariga doir Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi. Bitiruv (loyiha) ishining amaliy ahamiyati : bitiruv loyiha ishi natijasida ishlab chiqilgan texnologik ishlanmalardan “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanining “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiviy ishlarning maqsad va vazifalari”da foydalanish mumkin. Bitiruv (loyiha) ishining tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

O'xshashlar

INTERFAOL METODLAR ASOSIDA TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANIDAN “SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLARNING MAQSADI VA VAZIFALARI
Sinfdan tashqari asosiy bosqich darslarni tashkil etish
Yuridik psixologiyaning maqsadi va umumiy vazifalari
Komil insonni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining roli
Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari