logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. KARTOSHKA GENERATIV URUGʻLARIDAN KOʻCHAT EKINI SIFATIDA OʻSTIRISHGA MOS SHAKLLARNI TANLASH

KARTOSHKA GENERATIV URUGʻLARIDAN KOʻCHAT EKINI SIFATIDA OʻSTIRISHGA MOS SHAKLLARNI TANLASH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2046.6875 KB
Ko'chirib olish
KARTOSHKA GENERATIV URUG LARIDAN KO CHAT EKINIʻ ʻ SIFATIDA O STIRISHGA MOS SHAKLLARNI TANLASH ʻ MUNDARIJA. KIRISH……………………………………………………….. 18 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI………………………………...... . 23 1.1- § Kartoshka urug chiligida generativ (urug idan) o stirishni ʻ ʻ ʻ o rganish…….............................................................................. ʻ 23 1.2- § Kartoshkani ko chat ekini sifatida o stirishga mos shakllar.…... ʻ ʻ 25 1.3- § Tuganaklari bilan kartoshka yetishtirish texnologiyasi ………… 29 1.4- § Kartoshkani ko chat ekini sifatida o stirish ʻ ʻ texnologiyasi........... 32 1.5- § Kartoshka urug chiligida generativ ko ʻ ʻ paytirishdan foydalanish. 38 II BOB. TADQIQOTLARNING SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBI……………………………………………………….. 45 2.1- § Tadqiqotlar joyi, tuproq va iqlim sharoitlari……………………. 45 2.2- § Tadqiqotlar obyekti va uslubi………………………………….. 50 III BOB. KARTOSHKA URUG CHILIGIDA GENERATIV ʻ (URUG IDAN) KO PAYTIRILGANDA QIMMATBAHO ʻ ʻ XO JALIK BIOLOGIK BELGILARI BO YICHA ʻ ʻ BAHOLASH…………………………………………………. 52 3.1- § Urug larning vazni, dala unuvchanligi va ko chat ʻ ʻ yetishtirish…. 52 3.2- § Ko chatlarning tutuvchanligi………………............. ʻ ........... .... ... 58 3.3 - § O simliklarni o sishi va rivojlanishi………………….... ʻ ʻ ........ . ... 60 3.4- § Kartoshka navlarining mahsuldorligi……………………........ ... 64 3.5 - § Tuganak hosilining bir 66 1 xilliligi……………………………… …. 3.6 - § Hosildorlik ko rsatkichlari……………………………………ʻ .. 68 IV BOB. KARTOSHKA URUG CHILIGIDA GENERATIV ʻ KO PAYTIRISHNING IQTISODIY ʻ SAMARADORLIGI... 71 XULOSALAR………………………………………………… 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI……… ʻ . 77 ILOVALAR.......................................... ...................................... 85 2 SHARTLI BELGILAR, BIRLIKLAR, SIMVOLLAR VA TERMINLAR RO YXATIʻ Qisqartmalar: QSXV -Qishloq va suv xo jaligi vazirligi. ʻ SamQXI -Samarqand qishloq xo jalik instituti. ʻ ToshDAU -Toshkent davlat agrar universiteti. VIR -Vsesoyuzniy institut rastenievodstvo. NIIKX -Nauchno issledovatel'skiy institut kartofel'nogo xozyaystva. Birliklar: Mg -millig. g -g. mg/kg -1 kilogda millig. kg - kilogramm. sr -sentner. t- tonna. ga -gektar. mln .-million. mm -millimetr. sm -santimetr. sm 2 -santimetr kvadrat. sm 3 -santimetr kub. 3 m -metr. m 2 -metr kvadrat. t/ga -1 gektardan tonna. s/ga -1 gektardan sentner. 0 C -sel'si bo yicha daraja.ʻ % -foiz. Simvollar : EKF05 -eng kam aniqlikdagi farq (5 % darajadagi aniqlikda) S (% )- tajriba xatosi, foiz hisobida pH -tuproq muhiti reaksiyasi Terminlar: Paykal -variantlar bo yicha ekilgan tajriba maydonchasi. ʻ Qaytariq (takror)-dalada bir variant paykalini bir necha takrorlikda ekilishi. Unuvchanlik -urug larni ekinning talabiga mos keladigan qulay sharoitda ʻ belgilangan muddat ichida unib chiqish qobiliyati. Mahsuldorlik -bir tupdan olingan hosil. Hosildorlik -maydon birligida gektaridan olinadigan hosil, t/ga, s/ga da hisoblanadi. O stiruvchi stimulyator ʻ -o simlikning o sishi va rivojlanishini tezlashtiruvchi ʻ ʻ moddalar. 4 Urug lik sifatiʻ -ekinboplik sifatlari bo yicha Davlat standarti talablariga javob ʻ beradigan urug lik materiallarining ko rsatkichlari. ʻ ʻ Tovar hosil -umumiy hosildan 30 gdan ziyodlarining chiqimi. Urug bop hosil ʻ -tovar hosildan vazni 30-120 g, aynimagan, urug likka yaroqli ʻ qismi. Dispersion tahlil -bir yoki ko p omilli tajriba variantlari o rtasida eng kam ʻ ʻ aniqlikdagi farqlarni aniqlashning statistik usuli (B.A.Dospexov, 1985). Rentabellik -foyda olish darajasi (foizda). Mahsulotni ishlab chiqarish, sotish xarajatlari-tannarxga nisbati sifatida hisoblanadi. Iqtisodiy samaradorlik -tizimning faoliyat yuritishiga ketadigan sarf-xarajatlar va uning natijalari nisbati. 5 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining soslanishi va uning dolzarbligi va zarurat. Bugungi kunda dunyoda kartoshka hosildorligi gektaridan o rtachaʻ 17 t., iste'mol qilish esa har bir jon boshiga yiliga 31,3 kg to g ri kelmoqda. ʻ ʻ Yetishtirilgan hosilning 50-60 foizi to g ridan - to g ri insonlar uchun, 25 foizi ʻ ʻ ʻ ʻ chorvachilikda va taxminan 10 foizi urug lik sifatida foydalanilmoqda. ʻ Dunyoning kartoshka ishlab chiqaruvchi barcha mamlakatlarida xo jaliklarni ʻ sifatli urug lik materiallari bilan ta’minlash, kartoshka urug larini tejashning ʻ ʻ yangi yo llarini ishlab chiqish dolzarb muammo hisoblanadi. ʻ Dunyoning Xitoy, Hindiston kabi davlatlarida urug lik kartoshka ʻ muammosi ekinni generativ urug laridan yetishtirish orqali hal etilmoqda. ʻ Kartoshka generativ urug laridan yetishtirilganda gektariga o rtacha 100-120 g ʻ ʻ urug sarflanishi, tejalgan urug lik tuganaklarni oziq- ovqat uchun ishlatish ʻ ʻ hamda xarajatlarni keskin kamaytirish imkonini beradi Dunyo kartoshkachiligida asosan quyidagi ustuvor yo nalishlarda ʻ tadqiqotlar olib borilmoqda: muayyan tuproq-iqlim sharoitlarida yuqori va sifatli hosil beradigan navlarni yaratish; navlarning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda urug chilik tizimini takomillashtirish; kartoshkani tuganaklari va ʻ generativ urug laridan yetishtirishning samarali agrotexnologiyalarini ishlab ʻ chiqish. Kartoshka xalqimizning asosiy oziq- ovqat ekinlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun hukumatimiz kartoshkachilikni rivojlantirishga, mahsulot ishlab chiqarishni ko paytirish, hosildorlikni oshirish, ekin maydonini kengaytirishga ʻ alohida e’tibor bermoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 29- ʻ dekabrdagi PQ-2460- son ,,2016- 2020yillarda qishloq xo jaligini yanada isloh ʻ qilish va rivojlantirish chora- tadbirlari to g risida" gi hamda 2016-yil 12- ʻ ʻ apreldagi PQ-2520-son ,,Meva- sabzavot, kartoshka va poliz mahsulotlarini xarid qilish va ulardan foydalanish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida’’gi qarorlarida o z aksini topgan. Jumladan, mamlakatimiz Prezidenti ʻ ʻ ʻ 6 tomonidan Respublikada iste’mol va urug lik kartoshka yetishtirishni oshirish,ʻ kartoshkachilik sohasida klaster va kooperatsiya mexanizmlarini kengaytirish hamda zamonaviy texnologiyalarni joriy etishni davlat tomonidan yanada qo llab-quvvatlash, shuningdek, kartoshkaga bo lgan ichki bozor talabini to liq ʻ ʻ ʻ qondirish maqsadida 2020- yil 6- mayda PQ-4704-sonli ,,Respublikada kartoshka yetishtirishni kengaytirish va urug chiligini yanada rivojlantirish ʻ chora- tadbirlari to g risida"gi qarori qabul qilindi [4]. Mazkur qarorda ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Qishloq xo jaligi vazirligi, Qoraqalpog iston ʻ ʻ ʻ Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar hokimliklari, O zbekiston fermer, ʻ dehqon xo jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi, Kartoshka yetishtiruvchilar ʻ uyushmasining kartoshkachilikka ixtisoslashtiriladigan tumanlarda kartoshkachilik klasterlari va kooperatsiyalarini tashkil etish va ularning yo nalishlari belgilab berildi. Innovatsion va resurs tejamkor texnologiyalar ʻ asosida yaxlit maydonlarda iste’mol va urug lik kartoshka yetishtirish ʻ shuningdek sohada qo shilgan qiymat zanjirini yaratish hamda kartoshkachilik ʻ sohasiga ilg or texnologiyalar, innovatsion yechimlar (nou-xau) va ilm- fan ʻ yutuqlarini joriy etish kartoshkachilik klasterlari va kooperatsiyalari faoliyatining asosiy yo nalishlari ekanligi ta'kidlab o tildi. ʻ ʻ Hozirgi kunda kartoshkachilikda innovatsion hamda resurs tejamkor texnologiyalarni qo llash deyilganda kartoshkani generativ urug laridan ʻ ʻ ko paytirish usuliga ham alohida to xtalib o tish lozimdir. Chunki kartoshkani ʻ ʻ ʻ generativ urug laridan ko paytirish vegetativ usulda ko paytirishga nisbatan ʻ ʻ ʻ qator afzalliklarga ega. Bunda, avvalo, urug lik tejab qolinadi. Masalan, ʻ kartoshka O zbekistonda 50-55 ming/ ga maydonda yetishtiriladi. Bu maydonga ʻ ekish uchun 150-170 ming tonna urug lik sarflanadi. Shuning uchun kartoshkani ʻ vegetativ emas, haqiqiy urug idan yetishtirilsa, oziq- ovqatga ko proq ishlatilgan ʻ ʻ bo lar edi. Bundan tashqari, haqiqiy urug idan ko paytirilsa urug lik ʻ ʻ ʻ ʻ tuganaklarni saqlash va tashishga bo ladigan xarajatlar kamayib, uni ʻ yetishtirishga ketadigan sarfni ma'lum darajada pasaytiradi. 7 Shuning uchun haqiqiy urug idan yetishtirilgan tuganaklarni elita-ʻ superelita materiali sifatida foydalanish mumkin. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tadqiqot ob’yekti bo lib mahalliy va xorijdan keltirilgan kartoshka ʻ navlarining generativ urug lari va ulardan yetishtirilgan urug ko chatlar ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Tadqiqot predmeti sifatida kartoshka generativ urug ʻ larining unuvchanligi, hosildorligi, baholash uslublari kabilar xizmat qildi. Tadqiqot maqsadi va vazifakari. Tadqiqot maqsadi. Generativ urug laridan boshlang ich material yaratishga ʻ ʻ mos urug chiligini yo lga qo yish ʻ ʻ ʻ mavzuning dolzarbligi ni bildiradi. Shakllarini, urug bop kartoshka yetishtirish uchun mos navlar, duragaylar, duragay ʻ populyatsiyalarini tanlash, biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni yetishtirishning samarali texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish sharoitida kartoshkani gulida rezavor meva tugadigan navlar, duragay populyatsiyalar, liniyalarni tanlab ulardan urug ini olib ko chat ʻ ʻ yetishtirish; - urug lar unuvchanligini aniqlash; ʻ - ko chatlarni va dalaga o tkazilganda o simliklarni bir tekis o sishi va ʻ ʻ ʻ ʻ rivojlanishini kuzatish; - gullash intensivligini o rganish; ʻ - tuganak hosilini bir xilliligini o rganish; ʻ - ko chatxona yerida ko chatlarni dalaga o tkazmasdan mikrotuganaklar ʻ ʻ ʻ yetishtishtirish imkoniyatini o rganish; ʻ - kartoshka tupi mahsuldorligi va hosildorligini o rganishdan iborat. ʻ Ilmiy yangiligi. Tadqiqotlar natijasida quyidagi ilmiy yangiliklar olish rejalashtirilgan: 8 1. generativ urug lardan ko chat ekini sifatida yetishtirishga mosʻ ʻ namunalarni tanlash. 2. botanik urug lardan yetishtirilgan kartoshkani o sish, rivojlanishini ʻ ʻ morfologik va qimmatli belgi xususiyatlari bo yicha baholash. ʻ 3. tanlab olingan namunalardan kelgusi yilda qancha yer maydonini urug lik bilan ta’minlashini o rganish. ʻ ʻ 4. yangi tanlangan namunalarni generativ urug lardan ko chatbop ʻ ʻ kartoshka yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini baholash. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mahalliy va chetdan keltirilgan kartoshka nav namunalarining generativ urug ʻ ko ʻ chatlaridan hosilni shakllanishi, laboratoriya va dala unuvchanligini aniqlash, hosildorlik, tuganak sifati va iqtisodiy samaradorlik hisoblanadi. Tadqiqotning farazi. Kartoshka generativ urug’laridan ko’chat ekini sifatida o’stirishga mos shakllarni tanlash va boshlang’ich material sifatida foydalanish faraz qilindi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi( tahlili ) . Kartoshkani ko'chat ekin sifatida o ‘ stirish texnologiyasining ilmiy asoslari bo‘yicha E.Ostanaqulov [1990] ilmiy ishlar olib borgan. A.X.Hamzayev, T.E.Ostonaqulov [1999], Kartoshka virus kasalliklaridan sog ʻ lomlashtirish va urug ʻ chiligini tashkillashtirishga oida tavsiyalar. D.T.Abdukarimov [2002] va T.E.Ostonaqulov [1991, 1997, 2002], I.T.Ergashev, B.M. Eshonqulov [2017], Mansurova N., Ergashev I.T. [2017], Ergashev I.T., Eshonqulov B.M. [2007], Normurodov D., Obloqulov F. [2019], Eshonqulov B.M. [2016, 2017] ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishgan. Tadqiqotda qo’llaniladiga metodikaning tavsifi. Ilmiy tadqiqot ishlari ,,Metodika polevogo opыta’’ (1985), Dala tajribalarini o tkazish uslublari ʻ (2007), O zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo jaligi vazirligi, O zbekiston ʻ ʻ ʻ qishloq xo jalik ilmiy- ishlab chiqarish markazlarining uslubiy qo llanmalari ʻ ʻ 9 asosida o tkaziladi (1995-2000). Dala tajribalarimizda namunalar bir yarusda 4ʻ qaytariqda joylashtiriladi. Tadqiqotlarda quyidagi kuzatiah, o lchash va hisoblash ishlarini o tkazish ʻ ʻ rejalashtirilgan: - namunalarning o suv davri davomiyligi fenologik kuzatishlar yordamida ʻ ( НИКХ , 1967, 1989); - bahorgi va yozgi muddatlarda yetishtirilganda navlarning o suv davri ʻ davomiyligini aniqlash Davlat nav sinash komissiyasi uslublarida aniqlanadi; -navlarning biometrik ko rsatkichlari kartoshkachilik ilmiy- tadqiqot ʻ instituti uslublarida ( НИ KX, 1967,1989); -o simliklarni virus kasalliklari bilan yaqqol shakldagi kasallanishi vizual ʻ usulda ; -namunalarning immunobiologik xususiyatlari o simliklarning ʻ morfologik, bioximik, analitik va immunobiologik xususiyatlarini baholash asosida. -urug larning navdorlik va ekinboplik sifatlari qishloq xo jalik ekinlari ʻ ʻ urug lariga qo yiladigan Davlat standartlari asosida baholanadi; ʻ ʻ -tadqiqotlardan olingan natijalar B.A.Dospexov bo yicha statistik ʻ ishlanadi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotlar natijasida generativ urug lardan kartoshka yetishtirilganda hosildor, virus ʻ kasalliklardan holi, keyingi tuganak reproduksiyalaridan ham ekish uchun foydalanish mumkin bo lgan sifatli urug lik kartoshka hamda ko chat ʻ ʻ ʻ yetishtirish uchun mos namunalar tanlanadi va ishlab chiqarishga tavsiya etiladi. Ish tuzilmasining tavsifi . Ish kirish, 4 ta bob, xulosa va ishlab chiqarishga tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan tashkil topgan. Ish hajmi 80 betdan iborat. Foydalanilgan adabiyotlar 81-ta nomdan tashkil topgan bo‘lib, shuning 4 tasi internet ma’lumotlariga asoslangan. 10 Ilovada chop etilgan maqolalar nusxalari qayd etilgan. 11 I.BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. § . Kartoshka urug chiligida generativ (urug idan) o stirishni o rganish.ʻ ʻ ʻ ʻ Dunyo kartoshkachiligida generativ urug laridan kartoshka ʻ yetishtirishning tarixi ancha uzoq. Chunki hozirda kartoshka asosan vegetativ usulda (tuuganaklari bilan) ekilsa, generativ urug laridan yetishtirish turli ʻ maqsadlarda foydalanib kelinadi. Bu dastlabki davrlarda Janubiy Amerikada botanik urug laridan kartoshka yetishtirilgan. Ekinni Janubiy Amerikadan ʻ introduksiya qilishdan oldin generativ urug laridan kartoshka yetishtirish ʻ Yevropa davlatlarida dehqonlarning tomorqalarida qo llanilgan. 1867- yilda ʻ Erkin iqtisodiy jamiyatning tashabbusi bilan E.A.Grachyov birinchi marta kartoshkani botanik urug idan o stirish agrotexnikasini targ ib etdi. 1914- yilda ʻ ʻ ʻ E.Malaxaves "qanday qilib tuganaksiz kartoshka o stirish" to g risida ʻ ʻ ʻ agroko rsatma berib o tadi. Bezunchuksk tajriba stanaiyasidan M.K.Ankudinova ʻ ʻ 1930- yilda botanik urug dan o stirishga mos navlarni tanlash bo yicha tajriba ʻ ʻ ʻ boshlaydi. I.A.Veselovskiy tomonidan esa kartoshkani botanik urug idan ʻ ko paytirishga mos navlariga ta'rif berilgan [46; 13-15 b]. ʻ Professor V.A.Xarchenko kartoshkani urug dan o stirish ahamiyatini ʻ ʻ 1933- yil 22- sentyabr Trud gazetasida yoritib berdi. Urug dan o stirilganda ʻ ʻ to g ridan- to g ri dalaga ekish qulay bo lishi mumkin, lekin tuproq- iqlim ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sharoitlarini hisobga olgan holda esa, ko chat ekini sifatida o stirish va ʻ ʻ mexanizatsiya yordami bilan ekish , ikki yillik ekin sifatida foydalanish mumkin [60; 35-36 b]. Butunjahon qishloq xo’jaligi akademiyasining Qozog iston filiali ʻ kartoshkani urug idan o stirish texnologiyasi bilan shug ullangan va 1945- yilda ʻ ʻ ʻ kartoshka Smislovskiy navining urug i bilan 40 dan ortiq xo jaliklarni ʻ ʻ ta'minlagan. Ko chatlar hosildorligi xo jaliklarda gektaridan 70 - 140 sentnerni ʻ ʻ tashkil etgan. Kartoshkani urug dan o stirish bo yicha asosiy ilmiy izlanishlar ʻ ʻ ʻ 50-60 yillarda ba'zi olimlar tomonidan olib borilgan. Hozirgi vaqtda kartoshkani 12 urug idan o stirish bo yicha ko pgina davlatlarda seleksion markaz ishlabʻ ʻ ʻ ʻ turibdi. Kartoshkani urug dan o stirish 1979- yilda Perudagi Xalqaro kartoshka ʻ ʻ ilmiy markazi ko rsatmasi asosida ilmiy izlanishlar boshlab yuborildi. ʻ Kartoshkani urug idan o stirishga mos shakllarini yaratish va ularni tanlash ʻ ʻ borasida ko pgina olimlar, jumladan, chet mamlakatlar olimlari va boshqalar ʻ ilmiy izlanishlar olib borishgan. Kartoshkani urug idan o stirish bir qancha afzalliklarga ega. Birinchidan, ʻ ʻ urug virus, zamburug va bakteriyali kasalliklardan sog lom; ikkinchidan, katta ʻ ʻ ʻ iqtisodiy samaradorlikka ega, urug olish xarajatlari kam; bir gektarga ʻ sarflanadigan urug miqdori 100-120 gr bo lib, umumiy xarajatlarning 5-7 ʻ ʻ foizini tashkil qiladi [34; 45-47 b]. K.A.Kotovaninig ma'lumotlariga qaraganda botanik urug 2-6 yil saqlanganda yuqori unuvchanlik va unish kuchiga ega ʻ bo ladi. 15 yil saqlanganda esa, unuvchanlik va unish kuchi pasayadi [33; 56-67 ʻ b]. Botanik urug lari bn yetishtirish natijasida gektariga sarf qilinadigan 3,0- ʻ 3,5 tonna urug lik tejaladi [34; 45-47 b.], urug likni saqlash va tashish uchun ʻ ʻ qilinadigan sarf xarajatlar keskin kamayadi. Urug 0-20 C da 3-7 yil, past haroratda saqlansa, 20 yildan ortiq tursa ham ʻ unuvchanligini yo qotmaydi. [36; 40-45 b]. Ko chatlardan olingan hosil 100 % ʻ ʻ urug lik uchun qoldirilib, birinchi tuganak reproduksiyasini elita va ikkinchi ʻ tuganak reproduksiyasini esa birinchi reproduksiya deyish mumkin. Chunki ko chat hosili nav va urug lik sifatlari bo yicha elita talablariga javob beradi ʻ ʻ ʻ [66; 37-41b]. S.Sadik urug dan o stirilgan ko chatlar, tuganakdan o stirilgan ʻ ʻ ʻ ʻ o simliklarga nisbatan kasalliklarga chidamli bo ladi. G.V.Naugolniy va ʻ ʻ boshqalar urug dan o stirishni elita urug chiligida qo llashni taklif etadi. Bu esa ʻ ʻ ʻ ʻ elita yetishtirish muddatini 5-6 yildan 3-4 yilga qisqartiradi. 13 Ishlab chiqarishda bu usulda foydalanishning bir qancha afzalliklari bor. Jumladan, kerakli sharoit ta'minlansa, urug larning unuvchanligi uzoq vaqtʻ saqlanadi. Bundan tashqari, generativ urug lari bilan ko paytirilganda vegetativ ʻ ʻ organlari (tuganaklari) orqali avlodlarga uzatiladigan virus, viroid va mikoplazma kasalliklari keyingi avlodlarga berilmaydi [33; 56-67 b]. Shuning uchun ham ba'zi olimlar kartoshkani generativ urug laridan ʻ yetishtirish usulini ekinning virussiz urug chiligi uchun dastlabki material ʻ yaratish usuli sifatida foydalanishni tavsiya etishadi [66; 37-41 b]. Urug chilikda bu usulning samaradorligi yana shu bilan belgilanadiki, ʻ olingan o simliklar zamburug , bakterial va virus kasalliklaridan sog lom ʻ ʻ ʻ bo ladi. Buning sababini tadqiqotchilar kartoshka jinsiy ko paytirilganda ʻ ʻ kasallik qo zg atuvchilarining avlodga berilmasligi bilan bog lashadi [33; 56-67 ʻ ʻ ʻ b]. O simliklarning past darajada viruslar bilan kasallanishi esa ularning o suv ʻ ʻ davri davomida yoki urug yuzasidagi infeksiya ta'sirida yuz beradi. ʻ Boshqa mualliflarning ta'kidlashlaricha, ba'zi mozaik viruslar botanik urug idan yetishtirilganda juda kam miqdorda avlodlarga beriladi [46; 13-15 b]. ʻ Kartoshlani urug idan yetishtirish muammosi bilan 1930-1960 yillarda va ʻ keyinchalik ko p tadqiqotchilar shug ullanganlar. ʻ ʻ Biroq mualliflar generativ urug laridan yetishtirilganda kartoshka ʻ o simliklarining geterozigotaligi tufayli avlodda genetik parchalanish yuz ʻ berishi, buning oqibatida olingan hosilning fenotipik turli- tumanligi, kam hosilligi, o simliklarning sust rivojlanishi, o suv davridavomiyligining uzunligi, ʻ ʻ o stirish davomida bir qism o simliklarning turli sabablarga ko ra nobud ʻ ʻ ʻ bo lishi, bunday tuganak avlodlarini keyingi ko paytirishlar natijasida ʻ ʻ hosildorlikning pasayib borishi kabi kamchiliklari aniqlangan [14; 16-25 b]. Shuning uchun kartoshkani haqiqiy urug idan o stirish eng avvalo ʻ ʻ maqsadga muvofiq fenotipik o xshash avlod beradigan, geterozisli duragay ʻ populyatsiyalar yaratishga bog liq. Bu yo nalish bo yicha Amerikada dastlabki ʻ ʻ ʻ yutuqlarga erishilgan. 14 1.2. § . Kartoshkani ko chat ekini sifatida o stirish mos shakllar.ʻ ʻ Mavjud navlar orasidan generativ ko paytirishga moslarini tanlash bir ʻ necha yillar davomida olib borilgan. Lekin hosildorlikni pastligi tufayli ishlab chiqarishga tadbiq etilmagan. Keyingi vaqtlarda Moskvadagi KXITIda, Gorkiy QXI da va Sankt-Peterburgdagi Butunrossiya o simlikshunoslik institutida ʻ (VIR)da SamQXI turli yo llar bilan nav, duragay populyatsiya va liniyalar ʻ yaratilmoqda. S.D.Kiru o zining izlanishlaridan nav, duragay populyatsiya va o zidan ʻ ʻ changlangan liniyalarni mahsuldorligi va fenotipik jihatidan bir xilligini tekshirgan. Generativ ko paytirishga mos navlar Dobro, Nevskiylardan, ʻ Kamerazdan urug lik tuganaklari olish uchun botanik urug dan foydalanish ʻ ʻ mumkin. Duragay populyatsiyalardan istiqbolli hisoblangan Atsimba x Dobro, Atsimba x Zarevo, Karpatskiy x Nevskiy, Karpatskiy x Zarevo. Bu populyatsiyalar va shu kabi VIR-3, VIR-6, VIR-8 liniyalar avlodalarida tuganaklarning qimmatbaho belgilari bo yicha yuqori fenotipik bir xilllilik ʻ kuzatilgan [36; 40-45 b]. Duragay populyatsiyalardan bir xillik ya`ni fenotipik jihatdan qimmatbaho xo jalik belgilariga erishish uchun dastlabki formalarini to g ri ʻ ʻ ʻ tanlash ham ahamiyat kasb etadi. V.L.Brokish U diploid duragaylarni chatishtirib yuqori hosilli formalarni oladi. Variatsiya koeffitsientining o zgarishi 9,3 dan (S.Tuberosum 220 x 21665 ʻ Ju) 9,8% gacha (64 Anco x 259 Amsel-UXS microdontum kombinatsiyasida). Dastlabki ota-ona formalari asosiy belgi xususiyatlari bo yicha gomozigota ʻ bo lsa, bir marta chatishtirib olganda duragay ham huddi shunday belgi- ʻ xususiyatlarni saqlaydi, ba`zida ijobiy tomonga o zgaradi. ʻ Bu muammoni hal etish bitta ota yoki ona formasi erkak steril bo lishi va yaxshi ʻ gullashi bilan bog liq. Dastlabki ota-ona formalarini tanlashda 2 usul mavjud: ʻ - o zidan changlangan o simliklarni oila ichida urug idan olib, keyingi ʻ ʻ ʻ yillarda tanlash. 15 - ota-ona formalarini tashqi ko rinishi asosida avlodalarda (Y2 yoki Y3)ʻ tanlash. Yuqori geterozisli formalarni olish uchun genetik jihatidan har xil ota- ona shakllarni tanlash maqsadga muvofiqdir. T.A.Yudina o z tajribalarida ota-ona formalarini turli xil chatishtirish ʻ (interploid, tetraploidlararo) yo llari bilan ham qimmatbaho xo jalik biologik ʻ ʻ belgilari bo yicha fenotipik bir xillikka (o xshashlikka) erishgan. Bulardan ʻ ʻ tashqari diploidli va diplogaploidli namunalar mahsuldorligini o rgangan. ʻ V.A.Jarova ota-ona formalar chatishtirishda gullash intensivligi va rezavor meva tugishi tabiiy bo lishini ta`kidlaydi. Urug dan ko paytirishga mos nav- ʻ ʻ ʻ populyatsiyalarni yaratishning birdan-bir yo li navlararo chatishtirish ʻ hisoblanadi. Navlararo chatishtishtirib standartga nisbatan yuqori hosil beradigan nav populyatsiyalarni hosil qilish mumkin. YU.G.Trinkler, YU.A.Rumyansev, V.G.Guvenkovlar urug idan ʻ ko paytirishga mos formalarni turlararo chatishtirib, fitoftoraga chidamli klon ʻ namunalarini olgan. Urug dan ko paytirishga mos navlar avvalo o z belgilarini ʻ ʻ ʻ avlodlarga berish kerak. Masalan, Gatchinskiy navi fitoftoraga chidamli, lekin bu xususiyat avlodlarga berilmaydi va shuning uchun nav urug idan ʻ ko paytirishga yaroqsiz. ʻ Ko pchilik olimlar duragay populyatsiyalar mahsuldorligi bilan 25-30% ʻ ustunligi bulardan tashqari navlararo chatishtirish usuli qisqa va oddiy, shu bilan birga turlararo chatishtirib olingan namunalar yuqori hosilli hamda ular quruq modda, kraxmalni ko p saqlaydi. yuqori geterozisli namunalar olishning yana ʻ bir yo li fitoftoraga chidamli va kraxmal ko p saqlaydigan navlarni chang ʻ ʻ aralashmalari bilan changlatib olish mumkin. Fenotipik jihatdan o xshash geterozisli avlodlar olish borasida interploid ʻ usullardan foydalanish mumkin. Sobiq SSR da ham bu sohada katta ishlar izlanishlar olib borilgan, lekin urug olish mahsuldorligini chuqur o rganish ʻ ʻ talab etiladi. 16 Kartoshka selektsiyasining murakkab va asosiy vazifalaridan biri yuqori kraxmalli va hosildor nav, duragaylar olishdir, lekin ko chatlarda teskariʻ bog liqlik, hosildor namunalar kraxmalligi past bo lib chiqadi. S.D.Kiru uslubiy ʻ ʻ jihatidan poliploidlardan foydalanib, ya`ni tetraploidli liniyalar (VIR-3, VIR-6, VIR-8) olingan bo lib, ular vegetativ yo l bilan ko paytirilib o rganilganda ʻ ʻ ʻ ʻ yuqori mahsuldor va biokimyoviy-texnologik tahlil qilganda kraxmali 17-18% bo lib Detskospelskiy navidan ustun kelgan. ʻ O zidan changlangan navlar ko chat hosili duragay populyatsiyalarga ʻ ʻ nisbatan 20-50% past bo ladi. Ko pchilik olimlar kartoshkani botanik urug idan ʻ ʻ ʻ o stirishga mos nav va duragay populyatsiyalari oldiga quyidagi talablarni ʻ quyadi: 1. qimmatbaho xo jalik belgilari bo yicha fenotipik bir xil o xshash ʻ ʻ ʻ bo lishi; ʻ 2. yuqori hosildorlik va tovarlikka ega bo lishi; ʻ 3. tanlangan populyatsiyalar asosiy kasallik va tuproq-iqlim sharoitlarining noqulayliklariga chidamli bo lishi; ʻ 4. dala unuvchanligi va ko chat dalaga o tqazilganda tutuvchanligi yuqori ʻ ʻ bo lishi; ʻ 5. populyatsiyalar ko p va uzoq vaqt gullashi, ona formasi erkak strilli ʻ bo lishi, ota formasi yuqori fertilli va ko p chang donachalarni hosil qilishi ʻ ʻ lozim. T.E.Ostonaqulov yuqoridagi talablar bilan birga ko chatlardan olingan ʻ tuganak hosili populyatsiyalarda keyingi yillar ertagi va ikki hosilli ekin sifatida o stirishga mos bo lishini ta`kidlaydi [66; 37-41 b]. ʻ ʻ Bu borada tadqiqotlar kartoshkachilik xo jaligi ilmiy-tadqiqot institutida ʻ (Moskva), Butun Rossiya o simlikshunoslik institutida, Samarqand qishloq ʻ xo jalik institutida va boshqa muassasalarda bir necha yillar davomida o tkazilib ʻ ʻ kelinmoqda. 17 Yu.P.Trinkler kartoshka generativ ko paytirilganda belgilariniʻ tabaqalanishini pog onali chatishtirib murakkab geterozisli duragay olish yo li ʻ ʻ bilan yaratish mumkinligini qayd etadi. Tanlashda ko chatlar tuganaklar shakli, ko zchalar chuqurligi va kam ʻ ʻ miqdorda stolonlar uzunligi bo yicha negativ tanlash o tkazish mumkin. ʻ ʻ Ximiyaviy mutagenlar bilan urug larni ishlaganda ko chatlardan yuqori ʻ ʻ kraxmallilik kuzatilib, birinchi tuganak reproduktsiyalarida hosildorlik oshishi kuzatilishi mumkin. V.D.Kolochev, B.I.Guvenkov, A.Kapronov ma`lumotlarida yovvoyi va yarim yovvoyi turlarni yaatishtirib, murakkab turlararo duragaylash asosida istiqbolli populyatsiya hosil qilish mumkinligi aytilgan. Transgressiv geterozis birinchi, ikkinchi va uchinchi bo lishi mumkin. Bu degani duragay formalari ʻ o zidan changlanib olinganda ota-ona formalarini hosildorligini dastlabki ʻ tuganak reproduktsiyalarida pasaytirmasligidir. Xulosa qilib ta`kidlash mumkinki, kartoshkani botanik urug idan o stirish ʻ ʻ tarixi qadimdan ma`lum bo lsa, lekin asosiy ilmiy izlanishlar asrimizning 50-60 ʻ yillaridan boshlanib, 80-yillarga kelib butun kartoshka ekiladigan davlatlarda keng o rganila boshladi. ʻ Urug dan ko paytirishga mos nav va duragay populyatsiyalar yaratish va ʻ ʻ tanlash borasida seleksiya ishi keng miqyosda amalga oshirilmoqda. Eng qulay va ma’qul usul navlar va turlararo chatishtirib duragay populyatsiyalar hosil qilishdir. Ulardan har bir tuproq-iqlim sharoitlari uchun maqsadga muvofiqlarini tanlash va keng tadbiq etish, ya’ni kartoshkani urug dan ko chat ekin sifatida ʻ ʻ ko paytirish, o stirish texnologiyasini ilmiy asosda ishlab chiqish bilan ʻ ʻ bog liqdir. ʻ 1.3. § . Tuganaklari bilan kartoshka yetishtirish texnologiyasi Bahorda ekilgan kartoshkadan yuqori hosil olish qullanadigan agrotexnik tadbirlarga ko ʻ p jihatdan bog ʻ liq. Urug ʻ lik kartoshka tuganagini ekishga tayyorlash shunday tadbirlardan biridir. Ekish uchun tuganaklarning to ʻ g ʻ ri 18 qo ʻ llaniladigan nav uchun shakli va rangi jihatidan xos bo ʻ lganlarini ajratib olish kerak. Shakli o ʻ zgargan va ayniqsa uzunlashgan (buzilgan), hamda ingichka ipsimon o ʻ simta hosil qilgan tuganaklarni ekish uchun ishlatish tavsiya qilinmaydi. Ular hosildorlikni keskin kamayishiga olib keladi. Urug ʻ likni tejash maqsadida katta tuganaklar kesilib ayrim bulaklarga ajratiladi. Katta va sog ʻ lom tuganaklarning yarmidan og ʻ irligi jihatidan ularga teng bo ʻ lgan butun tuganaklar, kichik va noto ʻ g ʻ ri shakldagilarga nisbatan yuqori hosil olish mumkin. Hosildorlikni oshirishda samarali usullardan biri tuganaklarni bahorda ekishga tayyorlash vaqtida ularni undirish hisoblanadi. Ekishdan oldingi undirish tuganaklarni unib chiqishni 10-12 kun tezlashtirib hosildorlikni 15-20% oshishini ta’minlaydi. Ertagi kartoshka tuganaklarini undirish isitiladigan va yorug ʻ xonalarda 20-25 kun davomida amalga oshirilishi lozim. Kartoshka hosildorligini oshirishda katta ahamiyatga molik usullardan biri urug ʻ likka ekishdan oldin o ʻ sishni tezlashtiruvchi moddalar bilan ishlov berishdir. Masalan, tuganaklarni 0,1-0,001 % mikroo ʻ g ʻ itlar (marganes, bor, mis) eritmasida ishlash hosildorlikni 16-21% oshishini ta’minlaydi. Respublikamiz sharoitida kartoshka yetishtirishda yuqori hosil olishning asosiy shartlardan biri tuganaklarning bahorda optimal muddatda ekish hisoblanadi. Oldindan undirilgan kartoshka tuganaklarini va ularning tuganaklarini yerga uning 10-12 sm.lik qatlami 6-7 0 C gacha qizigandan so ʻ ng ekishni tavsiya qilinadi. Tuproqning bunday harorati Respublikaning janubiy rayonlarida (Surxondaryo, qisman Buxoro va Qashqadaryo viloyatlari) fevral oyining 10-25 kunlariga, Zarafshon vohasida esa bu davr mart oyining 5-20 kunlariga to ʻ g ʻ ri keladi. Tuganaklar 6-8 sm chuqurlikka bir gektar maydonga 57-70 ming tup o ʻ simlik hisobidan 70x20-25 sm li sxema asosida ekiladi. Qatqaloqqa va paydo bo ʻ layotgan begona o ʻ tlarga qarshi kurashish maqsadida bahorda ekilgan kartoshka dalasi ekishdan 10-12 kundan so ʻ ng setkali borona yordamida ishlatiladi. 19 Ikkinchi boronalash birinchisidan 10-12 kun keyin o ʻ tkaziladi. Kartoshkani yerning yuzasiga o ʻ sib chiqish vaqtida boronalash mumkin emas. Chunki o ʻ simtalar nimjon va juda oson haroratlanadigan bo ʻ ladi. Agarda kartoshkaning unib chi q ayotgan vaqtida begona o ʻ tlar bo ʻ lsa qator orasida yuzaki ishlov berish va shu usul b ilan qator oralaridagi begona o ʻ tlar y o ʻ q otil adi. Kartoshka maydonlarida o ʻ simliklarning bo ʻ yi 14-16 santimetrga yetganda qator oralariga 14-16 sm chuqurlikda ishlov berilib jo ʻ yak olish kerak. Oraliq ishlov berish va jo ʻ yak olish har bir sug ʻ orish va yomg ʻ irdan keyin bajarilishi lozim. Kartoshka hosildorligini oshirish va uning sifatini yaxshilashda organik o ʻ g ʻ itning ahamiyati yanada katta. Har gektar yerga 20 tonna hisobida organik o ʻ g ʻ it solinishi maqsadga muvofiq. Bahorda ekilgan kartoshka dalalariga gektariga ta’sir etuvchi modda hisobida 150-200 azot, 120-150 fosfor va 75-100 kg. kaliy bilan oziqlantirish tavsiya etiladi. Organik o ʻ g ʻ it va kaliyli o ʻ g ʻ itlarning to ʻ liq normasini, 70-80% fosforli o ʻ g ʻ itlarni kuzgi shudgordan oldin, fosforli o ʻ g ʻ itlarning qolgan qismi va azotli o ʻ g ʻ itlar 20% yillik normasi ekish vaqtida solinishi kerak. Azotli o ʻ g ʻ itlarning qolgan 80% i o ʻ sish davrida, ya’ni 30% unib chiqqandan so ʻ ng va 50% gullash davrida oziqlantiriladi Kartoshkadan yuqori hosil olishga erishish uchun tuproq namligini kerakli darajada saqlab turishning ahamiyati katta. Ertagi kartoshkaning yaxshi o ʻ sishi, rivojlanishi va hosil to ʻ plashi uchun tuproqning namligi uning eng kam suv saqlash sig ʻ imidan 70-80 % chegarasini saqlab turish kerak. Buning uchun tuproq-iqlim sharoitiga qarab o ʻ simliklarning unib chiqishdan-shonalashigacha 1 marta, shonalashdan-gullashgacha 1-2 marta va gullashdan poyaning sarg ʻ ayishigacha 5-6 marta sug ʻ oriladi. Sug ʻ orish normasi gullash davrigacha 600-700 m 3 /ga va gullashdan so ʻ ng 500-600 m 3 /ga bo ʻ lishi maqsadga muvofiq. O ʻ zbekiston sharoitida kartoshka tezpishar navlaridan bir yilda ikki hosil olish mumkin. Ma’lumotlarga ko ʻ ra, bir yilda ikki hosil olish asosida yetishtirish kartoshkaning urug ʻ lik sifatlarini yaxshi ta’sir ko ʻ rsatadi. 20 Bu usulda kartoshka yetishtirish samaradorligi ko ʻ p jihatdan o ʻ tmishdosh ekinlarni to ʻ g ʻ ri tanlashga bog ʻ liq. Tadqiqotlar shuni ko ʻ rsatdiki, kartoshka uchun eng qulay o ʻ tmishdosh ekin beda, piyoz va oraliq ekinlari hisoblanadi. Yozda yangi kovlangan tuganaklari bilan qayta ekish uchun bahorgi kartoshka hosilini 10-25 iyun yig ʻ ishtirib, 1000 l suvga 5 g gibberillin, 10 kg tiomochevina va 10 kg rodonli kaliy, 20 g kaxrabo kislotasi va roslindan tashkil topgan o ʻ stiruvchi stimulyator aralashmalaridan iborat eritmada ishlanadi. Bunday tuganaklar SN-4B-2 markali kartoshka ekish seyalkasi bilan 8-10 sm chuqurlikda ekiladi. Tuganaklar ekilgandan so ʻ ng tuproqning optimal namligini ta’minlanishi o ʻ simliklarning normal unib chiqishini ta ’ minlaydi. Shuning uchun tuganaklarni ekishdan oldin va unib chiqishi oldidan sug ʻ orish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda birinchi sug ʻ orish tuganak ekilgandan so ʻ ng gektariga 450-500 m 3 normada o ʻ tkaziladi. Keyingi unib chiqqungacha bo ʻ lgan sug ʻ orishlar 4-6 kun oralatib o ʻ tkaziladi. Sug ʻ orishlardan so ʻ ng ko ʻ pgina begona o ʻ tlar avj olib o ʻ sadi, begona o ʻ tlarni yo ʻ qotish uchun gerbisidlardan foydalaniladi. Sug ʻ orishlar soni va sxemasi, sug ʻ orish davri orasidagi davri, sug ʻ orish normasi tuproq-iqlim sharoitlariga qarab dala nam sig ʻ imiga nisbatan 85-75% namlikni ta’minlash uchun o ʻ rtacha 2-3-3 sxemada 8 marta sug oʻ riladi. Sug ʻ orishning hamma rejimlarida mavsumiy sug ʻ orish orasidagi davr tuproq namligiga qarab 7 kundan 13 kungacha bo’ladi. Kartoshkani yozda yangi kovlab olingan tuganaklari bilan qayta ekilganda boshqa texnologik va himoya tadbirlari xuddi ekinni bahorgi muddatda yetishtirishdagidek qo ʻ llaniladi. 1.4. § . Kartoshkani ko chat ekini sifatida o stirish texnologiyasi ʻ ʻ Kartoshkani botanik urug idan o stirish texnologiyasining elementlari ʻ ʻ ko pchilik olimlar tomonidan o rganilgan va ishlab chiqilgan. ʻ ʻ M.D.Upadhia ma`lumotlariga qaraganda kartoshkani botanik urug idan ʻ o stirishning uchta usuli mavjud. ʻ 21 1. Urug ni bevosita dalaga ekish. Bunda ko p urug talab etiladi.ʻ ʻ ʻ 2. Parnikda urug dan ko chat o stirish va so ng dalaga ko chirish. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 3. Ko chatlarni plastmassa tuvaklarda o stirib makro tuganaklar (ekmalar) ʻ ʻ olish. SHulardan eng ko p turqalgani ko chat usuli hisoblanadi. ʻ ʻ Ko chat ekini sifatida o stirishning afzalliklari: ʻ ʻ - ko chatlarni parnikda o stirish baquvvat o simlik olish va dalada yuqori ʻ ʻ ʻ hosil to plash imkonini beradi; ʻ - vegetatsiya davri 30-40 kunga uzayadi; - agrotexnik tadbirlar xarajati kamayadi. Subtropik sharoitlarda kartoshka botanik urug dan bevosita (to g ri-to g ri) ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ dalaga va ko chat o tqazish yo li bilan ekilganda ham yuqori hosil olish ʻ ʻ ʻ mumkin. T.E.Ostonaqulov tajribalarida Samarqand viloyati sharoitida kartoshkani botanik urug idan o stirishning usullarini ishlab chiqib, vegetatsiya davri uzun ʻ ʻ bo lgan sharoitlarda maqsadga muvofiq duragay populyatsiyalarini to g ri tanlab ʻ ʻ ʻ ko chat ekin sifatida o stirib gektaridan 18-20 tonna hosil olish mumkinligini ʻ ʻ ko rsatdi. Bunda ko chatlar hosili pishib etiladi va ko p miqdorda urug lik ʻ ʻ ʻ ʻ hamda tovarlik tuganaklar shakllanadi [66; 37-41 b]. Xitoyda ko chat ekini sifatida o stirish usulini ko p qo llaydilar. Urug ni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ to g ridan-to g ri dalaga ekib ko chat o stirish juda murakkab, urug unib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ chiqish energiyasini noqulay tuproq sharoitida saqlab qololmaydi. Qurg oqchilik ʻ va hashoratlar bilan zararlanish tufayli tup son kamayishiga olib keladi. Dastlabki rivojlanish davrida ko chatlarning sekin o sishi, o suv davrida kasallik ʻ ʻ ʻ va zararkunandalar bilan zararlanishi, bu usulni qo llashning chegaralovchi ʻ omili hisoblanadi. Lekin, shunga qaramasdan Perudagi Xalqaro kartoshka markazida urug ni bevosita dalaga ekkanda hosildorlik gektaridan 210-320 ʻ sentnerni tashkil etgan. Ushbu usul bilan etti yil davomida kartoshka o stirish, ʻ tuganaklar shakli, sifati va hosili standart navlarga nisbatan ekvivalent bo lgan. ʻ 22 D.Grey fikricha Angliya, AQSHning shimoliy rayonlarida va Xitoyda kartoshkani urug idan ko chat ekin sifatida o stirish ma`qul. Ammo o stirishʻ ʻ ʻ ʻ usullarini tanlash, tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda yetishtirish regioniga bog liq. ʻ Rossiya sharoitida vegetatsiya davri qisqa bo lgani uchun ko chatlar to liq ʻ ʻ ʻ to lig icha tovar tuganaklar to play olmaydi. SHu sababli professor ʻ ʻ ʻ V.A.Xarchenko urug dan ikki yillik ekin sifatida foydalanishni taklif etadi. ʻ Bunda dastlabki ko chatlarda mayda tuganaklar ekmalar (sevkalar) olinadi va ʻ kelgusi yil esa xo raki kartoshka yetishtirish uchun urug lik material sifatida ʻ ʻ foydalaniladi. Ikki yillik ekin sifatida o stirish borasida V.A.Xarchenko (1933), ʻ I.A.Veselovskiy (1933, 1970), V.I.Edelshteyin (1967), O.A.Ryabova (1957), G.G.Lipilina (1968), I.A.Lukyanenko, V.I.SHemavnev, V.G.Xijnyak (1982), S.V.Karlovich, L.P.Karolkov, I.N.SHumilina (1973), T.A.YUdina (1986), A.S.Udovitskiy, N.G.Kulakov (1990) va boshqalar izlanishlar olib borishgan. Ko chat ekini sifatida urug dan ko chat o stirib, dalaga o tqazish bevosita ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ urug ni dalaga ekishdan qator afzalliklarga ega. Ko chatlarni ma`lum shaklga ʻ ʻ kirguncha o stirish imkoni yaratiladi va dalada vegetatsiya davri 30-40 kunga ʻ kam bo lib, tutuvchanligi yuqori bo ladi, hosil to plash qobiliyati ham yuqori ʻ ʻ ʻ bo ladi. Urug dan o stirishning ko chat, gidrovisev, granulalangan urug dan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ekish usullari 1985-1990 yillar mobaynida Samarqand viloyatida T.E.Ostonaqulov taqqoslab o rganish asosida ko chat ekin sifatida o stirish ʻ ʻ ʻ texnologiyasini ishlab chiqdi. Ba`zi olimlar urug dan o stirish usullarini turli ʻ ʻ tuproq-iqlim sharoitlarida o rganish kerakligini ta`kidlaydilar [33; 56-67 b; 34; ʻ 45-47 b]. Perudagi xalqaro kartoshka markazida kartoshkani botanik urug idan ʻ yetishtirishning texnologik elementlari6 urug ni ekish, issiqxonadan dalaga ʻ o tqazish, dala tuprog i, qum va torf aralashmalari tayyorlash; urug ni nishlatib ʻ ʻ ʻ ekish, ko chat o tqazish chuqurligi va ko chatlar balandligi, ko chatlarni toza ʻ ʻ ʻ ʻ ildizlari bilan yoki qisman tuproq bilan o tkazish, o g itlarni solish muddatlari ʻ ʻ ʻ 23 va ular bilan ishlash, turli xil pestisidlardan foydalanish, ko chatlarʻ o tqazmasdan dalani ishlash va ko chat o tqazilgandan keyin ishlash va ʻ ʻ ʻ boshqalar borasida izlanishlar olib borilmoqda. Urug ni ekishda unib chiqishni himoya qilib turuvchi bosma ʻ (perfonirovanniy) qog ozni tavsiya etadi. Bu tuproqdagi namlikni ushlab turadi ʻ va begona o tlar o sishini sekinlashtiradi. Afsuski, ushbu qog oz hozir ishlab ʻ ʻ ʻ chiqilmaydi. Torf bilan mulchalash ko chat hosildorligini 40-55% oshiradi. Eng ma`qul ʻ mo lchalash materiali torf xisoblangan, ikkinchi esa polietilien plyonkalardan ʻ foydalanilganda va past hosildorlik go ng bilan mo lchalanganda olingan, ʻ ʻ chunki go ng tuproq yuzasida tezda qurib namlikni yo qotadi [57, 81-97 b]. ʻ ʻ V.A.Kazlov , V.I.Starovoytovlar urug ni ekish seyalkalar yordamida, ʻ V.O.Kuchumov esa urug ni suv bilan (gidrovisev) ekishni ʻ mexanizasiyalashtirishga imkon beruvchi texnik jarayonlarini va qator oralariga ishlov berish seyalkalarini ishlab chiqdilar. A.A.Pisanov ekmalar ekish uchun piyoz ekish SLN-8A seyalkasini o zgartirilgan markasini taklif etadi. ʻ Urug larning unuvchanligi ekish oldi tayyorlash texnologiyasi va ekish ʻ usullariga bog liq. T.E.Ostonaqulov [66; 37-41 b.] fikricha duragay ʻ populyatsiyalarning asosiy kriteriyalaridan biri to la va dala unuvchanligi 52,4- ʻ 67,5% va tutuvchanligi 92-100% bo lgan (GP-32, GP-1652; GP-1150; GP- 30; ʻ GP-11; GP-28 va P-3) duragay populyatsiyalarini tanlab oladi. Urug ni ʻ unuvchanligini oshirish uchun o stiruvchi stimulyatorlar, mikroelement va ʻ fungisidlar bilan ekish oldidan ishlov berish shart [66, 37-41 b]. Yuqori natija o stiruvchi stimulyatorlar mikroelementlar va fungitsidlar aralashmasi bilan 12 ʻ soat davomida ishlaganda dala unuvchanligi 73,3-90.4% gacha oshadi [21; 32- 36 b]. Urug ni ekishga tayyorlashda [36; 40-45 b.] 2-3 kun suvda ivitib ekish ʻ ham yaxshi natija beradi. 24 Unib chiqishini tezlashtirish uchun S.V.Palexa 2-3 kun suvda saqlash yoki 24 soat gibberillin eritmasida ivitib, qisman quritib so ngra ekishni tavsiya etadi.ʻ Suvda saqlanganda unuvchanligi 6-kun 91-94%, gibberillinda ishlaganda esa 89-90% ni tashkil etgan. Urug ni (gidrovisev) suv orqali maxsus vakuum idish orqali ekish usulini ʻ V.O.Kuchumov taklif etadi. Bunda ekish normasi urug ni unuvchanligiga qarab ʻ belgilanadi.Urug ekish oldidan nishlatilib suv bilan birga ekiladi. Ekilganning ʻ 10-14- kuni unib chiqish boshlanadi. Urug ning yuqori dala unuvchanligi ʻ rezavor-mevadan 2-yili ajratib olinganda kuzatilgan. Bu esa ingibitir moddalar ta`sir etish tugashi bilan bog liq. Kartoshkani botanik urug dan ko chat ekin ʻ ʻ ʻ sifatida turli tup qalinliklarida o sish, rivojlanish va hosildorlikka ta`sirini [66; ʻ 37-41 b; 21; 32-36 b.] o rganganlar. ʻ T.A Yudina ma`lumotlari bo yicha ko chatlarni 70x30 sxemada har bir ʻ ʻ uyaga 1,2,3,4,5 ta o simlik va 70x10 hamda 70x6 sxemada o stirib ʻ ʻ samaradorligini o rgangan. Tajriba varianlari bo yicha hosildorlik 196,4 dan ʻ ʻ 306,7 ga/ts gacha o zgargan va yuqori ko rsatkich 70x30 santimetr sxemada har ʻ ʻ bir uyada 2 ta (306,7 s.ga) va 70x30 sm da har bir uyada 3 ta (280,3 ga.s) o simlik o tkazilganda 167, 243-47x Anoka kombinatsiyadan olingan .Ushbu ʻ ʻ varianlarda tuganaklar soni 18,6-22,2 donani tashkil etgan.70x30 sm da bir uyada 5 o simlik o tkazilganda hosildorlik 251,6 ga/ts va tuganaklar soni esa ʻ ʻ 28,1 dona, tuganaklar o rtacha vazni esa 16,8 g ni tashkil etgan. Ko payish ʻ ʻ koeffitsenti 70x30 sm uyada 3 ta o simlik tajriba variantida 14,2-14,3 ga ʻ erishilgan. Xulosa qilib aytganda ushbu, variantda hosildorlik 50% ga ko payish ʻ koeffitsienti 2 marta ortiq, 1000 dona urug lik tuganaklar tannarxi tugunaklar ʻ bilan ekilganga nisbatan 4 marta arzon ekanligi aniqlangan. V.A.Jarova fikricha maydon birligidan yuqori miqdorda urug lik tuganaklari olish uchun ʻ ko chatlarni 70x30 sm da ekishni va 1 gektaridan olingan tuganaklar 16 gektarni ʻ urug lik bilan ta`minlash mumkinligini qayd etadi.Bunda urug lik tuganaklar ʻ ʻ 25 o rtacha vazni 15-20 gramm bo lib, 4 yillik urug chilik sxemasini tavsiya etadi.ʻ ʻ ʻ 70x10 sm tub qalinlikda olingan ko chat xosili keyingi tuganak ʻ reproduktsiyalarida hosildorlikka salbiy ta`sir ko rsatmaydi. Ular 100 gektar erni ʻ 2- tuganak reprodussiyalar bilan ta`minlash uchun ko chatlarni 70x10 sm ʻ sxemada 0,7 gektar maydonga ekish kifoya deb ko rsatadilar. ʻ N.P.Sklyarova, T.A.Yudina ma`lumotlari bo yicha esa ekish sxemasini ʻ to g ri tanlangan holda 1 uyadagi ko chatlar sonini 2-3 ta oshirish urug li ʻ ʻ ʻ ʻ tuganaklar chiqimini oshiradi. Ular odatdagi 70x30-1va turlt tup qalinligiga 70x30-2, 70x30-3 sxemalarda o simliklar o tkazib 4 ta kombinatsiya ʻ ʻ (Lvovankadx Zareva; Lvovankv x 800174; Movka x Dobro; Mavka x Zareva) larni tekshirib ko rdilar.O rtacha tajriba variantlari bo yicha kombinatsiyalarda ʻ ʻ ʻ tuganaklar chiqimi 17,4 donadan 23,2 donagacha o zgardi. Tup qalinligi ʻ gektaridan 760 ming dona tuganaklar (ekma) olinsa, odatdagi 70x30 sxemada esa 440 ming dona olingan. Kartoshkani botanik urug idan texnalogik elementlarini o rganish ʻ ʻ borasida O rta Osiyoda, jumladan O zbekistonda N.N.Balashev, ʻ ʻ D.T.Abdukarimov, T.E.Ostonaqulov keyingi yillardagi tadqiqotlarda urug ni ʻ ekish oldi ishlov berish, ekish chuqurligi, tutuvchanligini oshirish maqsadida TUR preparati turli dozalarni qo llash, ko chatlarni turli o tkazish sxemalarida ʻ ʻ ʻ ekish, mineral va organik o g tilar turli normasi bilan birga alog ida va ʻ ʻ ʻ birgalikda sug orish rejimi va sonini o rgangan [ 30; 58-61 b; 66; 37-41 b]. ʻ ʻ Urug ning parnikka ekish muddati mag alliy sharoitda fevral oyining ʻ ʻ ikkinchi yarmi bo lib, ekish normasi esa 0,8-0,9 g/m ʻ 2 : bunda ko chatlarning qora ʻ ildiz chirish va rizoktoniz bilan kasallanishi 26,3% kamaygan va standart ko chatlar chiqimi oshgan [66; 37-41 b]. Urug larni ekish oldi o stiruvchi ʻ ʻ ʻ stimulyator va mikroelementlar arlashmasida 12 soat davomida ishlash, unib chiqish energiyasini 94,4-98,6% gacha oshirgan, urug ni ishlov berish muddatini ʻ oshirishi aralashmalarda va suvda ham unuvchanligini kamaytiradi.Ya’ni fermentativ protsesslarni to xtatish gibberilinni uzoq muddat ta`siri esa ingibitor ʻ 26 kabi ta`sir qiladi [21; 32-36 b]. TUR preparati turli dozalarda ko chatlar turliʻ fazalarida ishlatilib tutuvchanligiga ta`siri tekshirilganda, bu ko rsatkich 97,1- ʻ 99,2% gacha oshgan, ko chatlarni unib chiqqandan keyin 25-30 kuni ʻ ishlaganda,ko chatlarni parnikda bo yiga o sishi sekinlashdi. Standart ko chatlar ʻ ʻ ʻ ʻ chiqimi oshadi. Ko chatlardan yuqori miqdorda urug lik tuganaklari olish uchun ʻ ʻ (70x10, 70x20,70x30 sm) tup qalinligida uchta duragay populyatsiyalar hosildorligi o rganilgan. ʻ O rganilgan duragay populyatsiyalarda ko chat o tkazish sxemasi 70x20 ʻ ʻ ʻ sm bo lib, ko chatlarni tutuvchanligi oziqlanish maydoniga bog liq emasligi ʻ ʻ ʻ qayd etilgan [66; 37-41 b]. Xalqaro kartoshka markazida ko chatlarni ʻ har bir uyada 5 donadan ekish kerak, shunda minimum 3 tasi tutuvchan bo lib qoladi, ʻ deb ta`kidlaydi. S.G. Wiersem, bir uyaga 4 donadan urug ekish ko chat ʻ ʻ ko karib chiqqandani so ng turli qalinlikda (yagona ) siyraklashtirib ʻ ʻ mahsuldorligini kuzatgan. Muqobil qalinligi bir m 2 96 o simlik deb topilgan. ʻ Tup qalinligini 1m 2 da 6 donadan 96 donagacha olinganda, ko chatlarni yashab ʻ qolishi 84-91% dan 38-40% gacha kamaygan.Ko chatlarni Sank-Peterburg ʻ sharoitida 70x25, 70x10 sm da ekib taqqoslanganda [36; 40-45 b]. 1m 2 maydondan o rtacha tuganaklar chiqimi tajriba variantlaridan (70x25) 60, ʻ (70x10) da esa 129 dona, odatda nazorat variantida esa 32 donani tashkil etgan. Urug larni Tambov viloyatlarida namiqtirib dalaga 70x15 va 70x25 sxemada ʻ ekilganda 1m 2 tuganaklar chiqimi 169 va 74 ni va shu sharoitda ko chatlarda ʻ 70x10 sm da ekilganda tuganaklar chiqimi 163 dona m 2 ni, 70x25 da esa 74 donani tashkil etdi. Olingan tuganaklar esa yuqori sifatli urug lik materiali ʻ bo lib, keyingi tuganak reproduktsiyalarida yuqori hosil olishni ta`minlaydi [34; ʻ 45-47 b; 65; 4 b]. Ko chatlarni muqobil oziqlanish maydoni 70x10-15 sm bo lib ʻ ʻ ko chat hosilidan olingan tuganaklar hosili 200-500 ga/ts gacha bo lgan. ʻ ʻ Yuqori miqdorda urug lik tuganaklar olish ko chatlar qalinligi 1m ʻ ʻ 2 maydonda 100 donadan kam bo lmaganda (ko chat o tkazish sxemasi 10x10 ʻ ʻ ʻ sm) olinadi. Bunda hosil 1m 2 da 4-5 kg tashkil etadi.Ko chatlar turli o tkazish ʻ ʻ 27 sxemalarida va har bir uyada bir necha ko chat o tkazib hosildorlik tup qalinligiʻ ʻ bir uyada 4-5 dona ko chatlarni 6-7 sm oralig ida ekilganda olingan. Markaziy ʻ ʻ Osiyo sharoitida, jumladan O zbekistonda kartoshka botanik urug idan ʻ ʻ o stirilganda ko chatlar o tkazish sxemasi va har bir uyadagi tup qalinligi, shu ʻ ʻ ʻ bilan birgalikda turli tup qalinlikda olingan ko chat hosilining urug lik va ʻ ʻ tovarlik chiqimiga, urug lik sifatiga ta`siri bir biri bilan bog liq holda shu ʻ ʻ davrgacha o rganilmagan. Sug oriladigan dehqonchilik sharoitida xar bir gektar ʻ ʻ erdan unumli foydalanib, mo l sifatli urug bop hosil olish ko p jihatdan qulay ʻ ʻ ʻ tup sonni maydon birligida joylashtirishga bog liq. SHuning uchun ushbu, ʻ muammoni biz o z tadqiqotlarimiz ob`ekti qilib oldik. ʻ 1.5. § . Kartoshka urug chiligida generativ ko paytirishdan foydalanish. ʻ ʻ Kartoshkani botanik urug idan o stirish texnologiyasining elementlari ʻ ʻ ko pchilik olimlar tomonidan o rganilgan. Ba’zi olimlar ma’lumotlariga ʻ ʻ qaraganda kartoshkani botanik urug idan o stirishning urug ni to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ dalaga ekish va urug ko chat usulida parnikda urug lardan ko chat o stirib ularni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ dalaga o tqazish orqali yetishtirish mumkin [73; 31 b]. ʻ Ular orasida ko chat ekini sifatida o stirishning afzalliklari bo lib, bu usul ʻ ʻ ʻ baquvvat o simliklar olish va dalada yuqori hosil to plash imkonini beradi. ʻ ʻ Ko chatlarni ma’lum shaklga kirguncha o stirish imkoni yaratiladi va dalada ʻ ʻ vegetasiya davri 30-40 kunga kam bo lib, tutuvchanligi yuqori bo ladi, hosil ʻ ʻ to plash qobiliyati ham yuqori bo ladi. Urug dan o stirishning ko chat, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ gidrovisev, granulalangan urug dan ekish usullari 1985-1990 yillar mobaynida ʻ Samarqand viloyatida professor T.E.Ostonaqulov tomonidan kartoshkani ko chat ekin sifatida o stirish texnologiyasini ishlab chiqdi. ʻ ʻ Subtropik sharoitlarda kartoshka botanik urug dan bevosita (to g ri- ʻ ʻ ʻ to g ri) dalaga va ko chat o tqazish yo li bilan ekilganda ham yuqori hosil olish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mumkinligi to g risida ma’lumotlar bor. ʻ ʻ Botanik urug idan kartoshka yetishtirishning agrotexnik masalalari ʻ O zbekistonda ko pgina olimlar [12; 43 b.] tomonidan o rganilgan. ʻ ʻ ʻ 28 Ba’zi olimlar tajribalarida Samarqand viloyati sharoitida bu usulda yetishtirish uchun mos duragay populyasiyalarini to g ri tanlab ko chat ekinʻ ʻ ʻ sifatida o stirib gektaridan 18-20 tonna urug lik hamda tovar tuganaklar olish ʻ ʻ mumkinligi isbotlangan [12; 43 b]. Urug ni to g ridan-to g ri dalaga ekib ko chat o stirish juda murakkab, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ urug unib chiqish energiyasini noqulay tuproq sharoitida saqlab qololmaydi. ʻ Qurg oqchilik va hashoratlar bilan zararlanish tufayli tup son kamayishiga olib ʻ keladi. Dastlabki rivojlanish davrida ko chatlarning sekin o sishi, o suv davrida ʻ ʻ ʻ kasallik va zararkunandalar bilan zararlanishi, bu usulni qo llashning ʻ chegaralovchi omillardan bo lib hisoblanadi. Lekin, shunga qaramasdan ʻ Perudagi Xalqaro kartoshka markazida urug ni bevosita dalaga ekkanda ʻ hosildorlik gektaridan 210-320 sentnerni tashkil etgan. Shu usul bilan Angliya, AQShning shimoliy rayonlarida va Xitoyda o stirish mumkin. Ammo ekinni ʻ yetishtirishning samarali texnologiyasi muayyan tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda ishlab chiqishga bog liq. ʻ Rossiya sharoitida o simliklarning vegetasiyasi davri qisqa bo lganligi ʻ ʻ uchun ko chatlar to lig icha tovar tuganaklar to play olmaydi. Shu sababli ʻ ʻ ʻ ʻ bunday sharoit uchun ba’zi olimlar generativ urug laridan kartoshka ʻ yetishtirishni ikki yillik ekin sifatida foydalanishni taklif etadilar. Ya’ni, birinchi yil dastlabki ko chatlarda mayda tuganaklar ekmalar (sevkalar) olinadi va ʻ kelgusi yil esa ulardan xo raki kartoshka yetishtirish uchun urug lik material ʻ ʻ sifatida foydalaniladi. Generativ urug laridan yetishtirib kartoshkadan ikki yillik ekin sifatida ʻ o stirish borasida bir qator olimlar izlanishlar olib borishgan. ʻ Respublikamiz sharoitida o tkazilgan tadqiqotlar natijasida ayrim ʻ ko chatlardan 470-530 g [66; 37-41 b.] o stirish sharoitiga qarab 1-3 kg gacha ʻ ʻ [65; 4 b.] hosil olish mumkinligi aniqlangan. Ularning tuganak reproduksiyalarining hosildorligi esa gektaridan 19-23 s ni tashkil etgan [71; 25- 27 b]. 29 Ba’zi olimlar kartoshkalarni urug dan yetishtirishning samaradorliginiʻ turli tuproq-iqlim sharoitlarida o rganish kerakligini ta’kidlaydilar [33; 56-67 b]. ʻ Perudagi xalqaro kartoshka markazida kartoshkani botanik urug idan ʻ yetishtirishning texnologik elementlari urug lar ekish, issiqxonadan dalaga ʻ o tqazish, dala tuprog i, qum va torf aralashmalari tayyorlash; urug ni nishlatib ʻ ʻ ʻ ekish, ko chat o tqazish chuqurligi va ko chatlar bo yi ko chatlarni ildizlari ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bilan yoki qisman tuproq bilan o tqazish, madanli o g itlar bilan oziqlantirish ʻ ʻ ʻ muddatlari, o simlikning o suv davrida turli xil pestisidlardan foydalanish, yerni ʻ ʻ ekishga tayyorlash va ko chat o tqazilgandan keyin ishlash va boshqa ekinni ʻ ʻ yetishtirish texnologiyasi elementlarini ishlab chiqish borasida izlanishlar olib borilmoqda. Ba’zi olimlar generativ urug larni dalaga ekilganda o simliklarning ʻ ʻ unib chiqishni himoya qilib turuvchi bosma (perfonirovanniy) qog ozni tavsiya ʻ etadilar. Bunday tadbir tuproqdagi namlikni ushlab turishiga va begona o tlar ʻ o sishini sekinlashtirishga yordam beradi. Afsuski, ushbu qog oz hozir ishlab ʻ ʻ chiqilmaydi. Urug ekilgan qator ustini torf bilan mulchalash ko chat hosildorligini 40- ʻ ʻ 55% oshiradi. Eng ma’qul mo lchalash materiali torf hisoblanadi. Polietiliyen ʻ plyonkalardan foydalanilganda va go ng bilan mo lchalanganda past hosil ʻ ʻ olingan, chunki go ng tuproq yuzasida tezda qurib namlikni yo qotadi. ʻ ʻ Olimlar tomonidan keyingi yillarda [66; 37-41 b; 72; 60-62 b.] urug larni ʻ seyalkalar yordamida yoki suv bilan (gidrovisev) ekishni mexanizasiyalashtirishga imkon beruvchi texnik jarayonlarini va qator oralariga ishlov berish masalalari ishlab chiqilgan. Masalan, ba’zi olimlar ma’lumotlariga ko ra kartoshka urug larini piyoz ʻ ʻ ekish uchun mo ljallangan SLN-8A seyalkasini o zgartirilgan markasini taklif ʻ ʻ etishadi. Tadqiqotlarni ko rsatishicha urug larning unuvchanligi ekish oldi ʻ ʻ tayyorlash texnologiyasi va ekish usullariga bog liq. ʻ Urug ni unuvchanligini oshirish uchun o stiruvchi stimulyatorlar, ʻ ʻ mikroyelement va fungisidlar bilan ekish oldidan ishlov berish shart [63; 37-41 30 b]. Yuqori natija o stiruvchi stimulyatorlar mikroelementlar va fungisidlarʻ aralashmasi bilan 12 soat davomida ishlaganda dala unuvchanligi 73,3-90.4% gacha oshadi [12; 43 b; 64; 14 b]. Urug ni ekishga tayyorlashda [34; 45-47 b.] ʻ 2-3 kun suvda ivitib ekish ham yaxshi natija beradi. Ba’zi olimlar kartoshka urug larini unib chiqishini tezlashtirish uchun 2-3 ʻ kun suvda saqlash yoki 24 soat gibberillin yeritmasida ivitib, qisman quritib so ngra ekishni tavsiya etadi. Suvda saqlanganda unuvchanligi 6-kun 91-94%, ʻ gibberillinda ishlaganda esa 89-90% ni tashkil etgan. Ma’lumotlarga ko ra, ʻ duragay populyatsiyalarning generativ urug laridan yetishtirish uchun mosligini ʻ belgilovchi asosiy mezonlaridan biri dala unuvchanligi 52,4-67,5% va tutuvchanligi 92-100% bo lgan (GP-32, GP-1652; GP-1150; GP-30; GP-11; GP- ʻ 28 va P-3) duragay populyasiyalari tanlab olingan [64; 14 b]. Urug ni suv orqali maxsus vakuum idish orqali ekish usulini ʻ V.O.Kuchumov taklif etadi. Bunda ekish normasi urug ni unuvchanligiga qarab ʻ belgilanadi. Urug ekish oldidan nishlatilib suv bilan birga ekiladi. Bu usulda ʻ ekilganning 10-14- kuni o simliklarning unib chiqish boshlanadi. ʻ Urug larning eng yuqori dala unuvchanligi rezavor meva yig ishtirib ʻ ʻ olingandan keyin ikkinchi yil ekilganda kuzatilgan [51; 103 b; 72; 60-62 b]. Bunday natijalarni mualliflar rezavor mevadagi ingibitor moddalar ta’sir etishining tugashi bilan bog liq oshadi. Olimlar tomonidan kartoshkani botanik ʻ urug lari ko chat ekin sifatida turli tup qalinliklarida o sishi, rivojlanishi va ʻ ʻ ʻ hosildorligiga ta’siri o rganganilgan. ʻ Ba’zi olimlar tomonidan ko chatlarni 70x30 sxemada har bir uyaga ʻ 1,2,3,4,5 ta o simlik va 70x10 hamda 70x6 sxemada o stirib samaradorligini ʻ ʻ o rganilgan. Ularning tajribalarida variantlar bo yicha hosildorlik 196,4 dan ʻ ʻ 306,7 s/ga gacha o zgargan va eng yuqori ko rsatkich 70x30 sm sxemada har bir ʻ ʻ uyada 2 ta (306,7 s/ga) va 70x30 sm da har bir uyada 3 ta (280,3 ga/s) o simlik ʻ o tkazilganda 243-47 x Anoka duragay kombinasiyasidan olingan. Ushbu ʻ varianlarda har bir tupda shakllangan tuganaklar soni 18,6-22,2 donani tashkil 31 etgan. 70x30 sm sxemada bir uyada 5 o simlik o tqazilganda hosildorlik 251,6ʻ ʻ ga/sr va tuganaklar soni esa 28,1 dona, tuganaklar o rtacha vazni esa 16,8 g ni ʻ tashkil etgan. Ko payish koeffisenti 70x30 sm ekish sxemada uyada 3 ta ʻ o simlik ekilgan tajriba variantida 14,2-14,3 donani tashkil etgan. ʻ Ba’zi mualliflar [55; 60-104 b.] fikricha maydon birligidan yuqori miqdorda urug lik tuganaklari olish uchun ko chatlarni 70x30 sm sxemada ʻ ʻ ekishni va gektaridan olingan hosil bilan 16 gektarni urug lik bilan ta’minlash ʻ mumkinligini qayd etadilar. Bu usulda yetishtirilgan urug lik tuganaklarning ʻ o rtacha vazni 15-20 g ni tashkil etgan. ʻ Olimlar ma’lumotlari bo yicha ekish sxemasini to g ri tanlangan holda 1 ʻ ʻ ʻ uyadagi ko chatlar sonini 2-3 ta oshirish umumiy hosildan urug lik tuganaklar ʻ ʻ chiqimini oshiradi. O z tadqiqotlarida Lvovyanka x Zareva; Lvovanka x ʻ 800174; Movka x Dobro; Mavka x Zareva duragay kombinasiyalarini 70x30-1, 70x30-2, 70x30-3 sxemalarda ekilganda tajriba variantlari bo yicha ʻ kombinasiyalarda har bir o simlikda shakllangan tuganaklar chiqimi 17,4-23,2 ʻ donagacha o zgarishi mumkinligini aniqlaganlar. ʻ Ya’ni, odatdagi 70x30 sxemada esa 440 ming dona o rniga tup qalinligi ʻ oshirish hisobiga gektaridan 760 ming dona tuganaklar (ekma) olingan. Kartoshkani botanik urug idan yetishtirishning texnologik elementlarini ʻ o rganish borasida O rta Osiyoda, jumladan O zbekistonda [31; 20-135 b; 32; ʻ ʻ ʻ 56-67 b; 10; 28 b.] keyingi yillardagi tadqiqotlarda urug ni ekishga tayyorlash, ʻ ekish chuqurligi, tutuvchanligini oshirish maqsadida TUR preparatini turli dozalarda qo llash, ko chatlarni turli o tkazish sxemalarida ekish, mineral va ʻ ʻ ʻ organik o g itilarning turli normasida oziqlantirish, sug orish rejimi va soni kabi ʻ ʻ ʻ texnologik elementlari o rganish bo yicha tadqiqotlar o tkazilgan. ʻ ʻ ʻ Urug larning parnikka ekishning optimal muddati mahalliy sharoitda ʻ fevral oyining ikkinchi yarmi bo lib, har 1 m ʻ 2 maydonga 0,8-0,9 g urug ʻ sarflanganda ko chatlarning qora ildiz chirish va rizoktoniz bilan kasallanishi ʻ 26,3% kamaygan va standart ko chatlar chiqimi oshganligi kuzatilgan [53; 27- ʻ 32 28 b]. Urug larni ekish oldi o stiruvchi stimulyator va mikroelementlarʻ ʻ arlashmasida 12 soat davomida ishlash, unib chiqish energiyasini 94,4-98,6% gacha oshirishi, urug larni ishlov berish muddatini oshirishi urug larning ʻ ʻ unuvchanligini pasaytirishi aniqlangan. Bunday natijalarni mualliflar gibberilinni uzoq muddat ta’siri esa ingibitor kabi ta’sir qilishi bilan izohlashgan [65; 4 b]. O simliklarga TUR preparatining turli dozalarda ko chatlarning turli ʻ ʻ fazalarida qo llanilib ulurning tutuvchanligiga ta’siri tekshirilganda, bu ʻ ko rsatkich 97,1-99,2% gacha oshganligi, ko chatlarni unib chiqqandan keyin ʻ ʻ 25-30 kuni ishlaganda esa, ko chatlarni parnikda bo yiga o sishi sekinlashishi ʻ ʻ ʻ standart ko chatlar chiqimining oshganligi kuzatilgan. Ko chatlardan yuqori ʻ ʻ miqdorda urug lik tuganaklari olish uchun (70x10, 70x20, 70x30 sm) tup ʻ qalinligida uchta duragay populyasiyalar hosildorligi o rganilgan. ʻ O rganilgan duragay populyasiyalarda ko chat o tkazish sxemasi 70x20 ʻ ʻ ʻ sm bo lib, ko chatlarni tutuvchanligi oziqlanish maydoniga bog liq emasligi ʻ ʻ ʻ qayd etilgan [64; 14 b]. Xalqaro kartoshka markazi da ko chatlarni har bir uyada ʻ 5 donadan ekilganda kamida 3 tasi tutuvchan bo lishi aniqlangan. Ba’zi olimlar ʻ bir uyaga 4 donadan urug ekish ko chat ko karib chiqqandan so ng turli ʻ ʻ ʻ ʻ qalinlikda (yagona) siyraklashtirib mahsuldorligini kuzatilganda optimal qalinligi 1 m 2 uchun 96 ta o simlik deb topilgan. Bunday tup qalinligida ʻ ko chatlarni Sank-Peterburg sharoitida 70x25, 70x10 sm sxemalarda ekib ʻ taqqoslanganda [34; 45-47 b.] 1m 2 maydondan tuganaklar chiqimi o rtacha 23 ʻ donani 70x25 sm sxemada 60 donani, 70x10 sm sxemada esa 129 dona, nazorat variantida esa 32 donani tashkil yetgan. Rossiyaning Tambov viloyatida urug larni namiqtirib dalaga 70x15 va 70x25 sm sxemalarda ekilganda 1m ʻ 2 maydondan tuganaklar chiqimi muvofiq ravishda 169 va 74 donani, shu sharoitda ko chatlar 70x10 sm sxemada ekilganda tuganaklar chiqimi 163 ʻ donani, 70x25 sm sxemada esa 74 donani tashkil yetgan. Boshqa mualliflar tomonidan olingan tuganaklar yuqori sifatli urug lik materiali bo lib, keyingi ʻ ʻ 33 tuganak reproduksiyalarida yuqori hosil olishni ta’minlanganligini ta’kidlashgan [34; 45-47 b]. Boshqa olimlarning tadqiqotlarida ko chatlarni muqobil oziqlanishʻ maydoni 70x10-15 sm bo lib, gektaridan 200-500 s/ga gacha hosil olingan. ʻ Yuqori miqdorda urug lik tuganaklar chiqimi ya’ni, ko chat o tkazish ʻ ʻ ʻ sxemasi 10x10 sm variantida ko chatlar qalinligi 1 m ʻ 2 maydonda kuzatilgan kamida 100 dona tuganak olingan. Hosil miqdori esa, 1 m 2 da 4-5 kg tashkil etgan. Ko chatlardan har biridan o rtacha 4-5 dona tuganak o simliklarni 6-7 sm ʻ ʻ ʻ oralig ida ekilganda olingan. ʻ 34 II BOB. TADQIQOTLARNING SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBI 2.1. § . Tajribalar o tkazilgan sharoitning tuproq-iqlim tavsifnomasiʻ 2.1.1. Iqlimi O zbekiston iqlimining asosiy xususiyati qurg oqchilik, keskin ʻ ʻ kontinentallik, yozgi vaqtlarda kam bulutlilik va hokazolar. Dala tajribalari o tkazilgan Oqdaryo tumani Samarqand viloyatining ʻ shimoliy qismida joylashgan bo lib, tumanning shimoliy chegaralari uzunligi ʻ 100 kilometrga yaqin bo lgan Zarafshon tizma tog larining g arbiy qismi ʻ ʻ ʻ bo lgan tog lari bilan o ralgan. ʻ ʻ ʻ Samarqand viloyatining iqlim sharoitlarini o ziga xos xususiyatlari tez ʻ o zgaruvchan-quruq va issiq yoz, namgarchilik ko p bo ladigan bahor va sovuq ʻ ʻ ʻ qish bilan ajralib turadi ma'lumotlari bo yicha, viloyatning barcha hududlarida ʻ o rtacha yillik havo harorati 13,1 dan 14,0 ʻ 0 C atrofida bo ladi. ʻ Tajriba o tkazilgan tumanning iqlim sharoitlariga tavsif berish uchun, ʻ Samarqand viloyatining dengiz sathidan har xil balandliklarda joylashgan tekislik, tog oldi va tog li zonalardagi ob-havoni kuzatish punktlarining ʻ ʻ ma'lumotlari tahlil qilindi. Ushbu kuzatuv punktlarining turli xil fizik-geografik sharoitlarda joylashganligiga qaramasdan, ularning iqlimida ko plab o ziga xos xususiyatlar, ʻ ʻ ya'ni tez o zgaruvchanlik, yog ingarchilikni kam bo lishi va ularni yil davomida ʻ ʻ ʻ bir tekis tushmasligi bilan ajralib turadi. Iqlim sharoitiga ko ra tog oldi zonasi bo lishiga qaramasdan tajriba ʻ ʻ ʻ stansiyasi territoriyasi keskin kontinental iqlimli zonalar qatoriga kiradi. Ilmiy tajriba stansiyasi dengiz sathidan 850 m balandda joylashgan. Tajriba stansiyasining iqlimini tavsifnomasi uchun Samarqand gidrometeostansiyasining ko rsatkichlarini keltiramiz. ʻ 35 Iqlim sharoiti issiq yoz va nisbatan sovuq qish bilan, yog ingarchilikningʻ notekis taqsimlanishi va havoning nisbiy namligining kamligi bilan tavsiflanadi. Samarqand viloyati hududlarining joylashish balandligi va tog lik ʻ sharoitlarga yaqinligiga qarab, sovuq havo oqimining hajmi ortib boradi va natijada yog ingarchiliklar miqdori: o rtacha yil davomida 355,2-367,6 mm.ni ʻ ʻ tashkil etadi. Yog ingarchilik, asosan fevral va mart oylarida ko p bo lib, bu ʻ ʻ ʻ davrlarda yillik yog in miqdorining 55-60 foizi tushadi ʻ Sovuqsiz (0 0 C dan past bo lmagan) kunlar yig indisi o rtacha 235 kunga ʻ ʻ ʻ teng. Havoning o rtacha harorati 15-16 ʻ 0 C absolyut maksimum +35,1 0 C va absolyut minimum -17 0 C. Mart oyidagi tuproq haroratining ko tarilishi (+5,8- ʻ +6,7 0 C) bu oyda kartoshka ekish ishlarini boshlash imkonini beradi. Tayanch punktida shamolning tezligi sekundiga 6-9 m ga etadi, ba'zan esa bu ko rsatkich ʻ 8-10 m.ga etadi (Samarqand Dahbed gidrometeostansiyasi ma'lumotlari 2020- 2021yy). 36 2.1-jadval. Tajriba o’tkaziladigan yilda ob havo sharoiti (Dahbed meteostansiya ma’lumotlari) Oy O’rtacha havo harorati , о С Havoning nisbiy namligi , % Yog’ingarchilik miqdori , mm 2020 yil Oktabr 16,5 56 8,1 Noyabr 9,3 67 14,5 Dekabr 3,9 69 5,3 20 21 yil Yanvar -17 82 35,9 Fevral 0,4 78 66,2 Mart 6,8 73 98,5 Aprel 18,0 60 61,4 May 19,9 58 10,2 Iyun 30,1 46 0,1 Iyul 35,1 44 1,1 2.1.2. Tuproqlari Ilmiy-tadqiqot o tkazilgan hudud, daryosi lyossimon prolyuvial-allyuvialʻ yotqiziqlaridan tuzilgan uchinchi qayir usti terassasida joylashgan, eskidan sug orib kelinayotgan tipik bo z tuproqlardan iborat. ʻ ʻ M.M.Siyazov ma'lumotlariga ko ra, daryosi havzasining umumiy ʻ maydoni 56000 km 2 , shundan 10000 km 2 tog lar, 28000 km ʻ 2 adirlik va 18000 km 2 ni esa cho llar tashkil etadi. ʻ Zarafshon vohasida tarqalgan tipik bo z tuproqlar serkarbonatligi, kam ʻ chirindiligi (gumus) va tarkibida juda ham oz miqdorda azot tutishi bilan tavsiflanadi. Sug oriladigan tipik bo z tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori 1,3- ʻ ʻ 37 1,8% , yalpi azot-0,1-0,2; fosfor-0,08-0,2 va kaliy-2,3-3,0 % gacha o zgaribʻ turadi. I.I.Boboxo jaev, P.Uzoqovlarni ta'kidlashicha, ushbu hududdagi tipik bo z ʻ ʻ tuproqlar kuchsiz ishqoriy reaksiyaga (pH 7,2-7,6) ega, singdirish sig imi 100 g ʻ tuproqda 12-15 mg/ekv bo lib, almashinib yutiladigan kationlar yig indisini 80- ʻ ʻ 86% kalsiy, 10-15% magniy va 5-8% kaliy hamda natriy tashkil etadi. Eskidan sug orilib kelinayotgan tajriba dalasi tipik bo z tuproqlarining 0- ʻ ʻ 25 sm qatlamidagi chirindi miqdori 2012 yilda 1,23-1,30 va 25-50 sm.da esa 0,9-1,05 % atrofida bo lib, tuproq tarkibidagi azot miqdori, undagi chirindi ʻ ko rsatkichiga mos ravishda 0,09-0,15 va 0,07-0,11 % ekanligi aniqlandi (2- ʻ ilova). Umumiy fosfor bilan yetarli darajada ta'minlangan bo lib, uning yalpi ʻ miqdori 0-25 sm qatlamda 0,126-0,131% atrofida o zgarib tursa, yalpi kaliy ʻ miqdori esa ancha yuqori, 0-25 sm qatlamda 2,39-2,46% bo lib, uning asosiy ʻ qismi tuproqning haydalma qatlamida joylashgan. Hududda yer osti suvlarini chuqur joylashishi (8-10 m) va tuproq paydo qiluvchi ona jinsning sho rlanmaganligi tufayli, suvda eruvchan tuzlar bilan juda ʻ kam miqdorda to yingan. Bu esa, ushbu hududda barcha qishloq xo jaligi ʻ ʻ ekinlarini yetishtirish mumkinligini ko rsatadi. ʻ Tajriba dalasi tuproqlarining 2021-yildagi agrofizikaviy tahlilini ko rsatishicha, tadqiqot o tkazilgan dala tuproqlarining haydalma qatlamining ʻ ʻ zichligi 1,31-1,34 g/sm 3 , solishtirma massasi 2,60-2,67 g/sm 3 oralig ida bo lib, ʻ ʻ tuproqlarning g ovakligi o rtacha 49,2-50,2 % ni tashkil etadi. ʻ ʻ Demak, olingan ma'lumotlarni ko rsatishicha, tajriba dalasi tuproqlarining ʻ agrokimyoviy, agrofizikaviy va ular bilan bog liq bo lgan barcha xossalari, ʻ ʻ kartoshkaning o sishi va rivojlanishi uchun qulay ekanligi aniqlandi. ʻ Toshkent davlat agrar universiteti dala tuproqlarini genetik kelib chiqishiga ko ra 2 guruhga bo linishi mumkin: tipik bo z tuproqlar va o tloq ʻ ʻ ʻ ʻ bo z tuproqlari. Bunday tuproqlar yuqori karbonatli asoslarga ta'minlangan. ʻ Bunday tuproq eritmasi reaksiyasi kuzgi ishqorli ya'ni neytral hisoblanadi. 38 Biz tajriba o tkazadigan dala tuproqlari mexanik tarkibi o rta qumoq.ʻ ʻ Xo jalikda yer osti suvlari asosiy qismi 10-15 m.da joylashgan bo lib, sug orish ʻ ʻ ʻ uchun asosan qor va muzlar suvidan foydalaniladi. Bundan tashqari, xo jalikda ʻ kanal orqali daryosi suvdan olib foydalaniladi. Dala tajribalari o tkazilgan tuproqlardagi gumus miqdori 1,12%, umumiy ʻ azot miqdor 0,10%, fosfor miqdori 0,12%, kaliy miqdori esa 2,4% (Agrokimyostansiya Samarqand filiali MChJ), tashkil etgan. O tloqi bo z ʻ ʻ tuproqlardagi mexanik tarkibi va undagi oziq moddalarini miqdor o rganib ʻ chiqib shunday xulosaga keldik. Bu yerda bahorgi va yozgi muddatlarda ekilgan kartoshkaga organik va madaniy o g itlardan me'yorida foydalanish ʻ ʻ kartoshkadan sifatli urug lik olish uchun juda mos keladi. ʻ 2.2-jadval Tajriba maydonining agrokimyoviy tavsifi Qatlam, sm. Chirindi (gumus), % Yalpi, % Harakatchan elementlar mg/kg hisobida azot fosfor kaliy nitrat azoti P 2 O 5 K 2 O 5 0-30 1,12 0,18 0,28 2,4 1,2 28,7 210 30-50 0,80 0,9 0,59 173 7,3 19,4 186 39 2.2. § . Tadqiqot ob’ekti va uslublari. Tajribalar ToshDAU Samarqand filiali dalasi sharoitida olib borildi. Tadqiqotlar ob'ekti bo lib kartoshkaning tezpisharlik, hosildorlik, virusʻ kasalliklariga chidamlilik va bir yilda ikki hosil olishga yaroqlilik yo nalishida ʻ ajratib olingan seleksion namunalari hamda duragaylar, duragay populyasiyalari, o zidan changlatilgan liniyalarning shu yo nalishlarda yaratilgan generativ ʻ ʻ urug lari va ularning tuganak reproduksiyalari xizmat qildi. Dastlabki material ʻ sifatida foydalanilgan namunalar ro yxati 2-jadvalda keltirilgan. ʻ 2.3- jadval. Tadqiqotlarda foydalanilgan dastlabki materiallar haqida umumiy ma’lumot. Т\р Namunalarning nomlanishi Namunalarning kelib chiqishi 1 Arizona Gollandiya 2 Gala Germaniya 3 Sante Gollandiya 4 Feruza Mahalliy 5 Pikasso Gollandiya 40 Tadqiqotda qo ʻ llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi; Dala tajribalarini o‘tkazish, ekish, fenologik kuzatishlar, biometrik o‘lchovlar, ekin parvarishi, hosilni aniqlash O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining (1991),Butunrossiya o‘simlikshunoslik ilmiy-tadqiqot institutining (1984; 1986), qishloq xo‘jalik ekinlarining yangi navlarini sinash bo‘yicha Davlat nav sinash komissiyasining (1974), B.A.Dospexovning ,,Metodika polevogo opita’ ’ uslublari va tavsiyalari, ko‘rsatmalari asosida olib borildi. Tadqiqotlar jarayonida quyidagi hisoblash, kuzatish va analizlar o‘tkazildi: - Tajriba dalasining agrokimyoviy ta’rifi, haydalma (0-30 sm) qatlamdagi gumus (I. V. Tyurin bo‘yicha), yalpi azot, fosfor, kaliy (I. M. Maltseva va L. P. Gritsenko bo‘yicha) hamda nitrat azoti (Grandval-Lyaju bo‘yicha), harakatchan fosfor (V. P. Machigin bo‘yicha), almashinadigan kaliy (P. V. Protasov bo‘yicha) aniqlanadi; (Toshkent-1963, Moskva-1982) - Fenologik kuzatishlar-Davlat nav sinash komissiyasi (1984) uslubi bo‘yicha; - Biometrik o‘lchashlar (o‘simlik bo‘yi, barglar soni); - Ayrim fiziologik ko‘rsatkichlar; - Mahsuldorlik ko‘rsatkichlar (poyalar soni, tuganaklar soni, yirikligi); - Hosildorlik ko‘rsatkichlari dispersion analiz usuli (B. A. Dospexov- 1979) bo‘yicha statistik tahlil qilinadi; - Kartoshka navlarini yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi qishloq xo‘jalik korxonalarida olib boriladigan umumqabul qilingan uslubda aniqlanadi. 41 III BOB. KARTOSHKA URUG CHILIGIDA GENERATIVʻ (URUG IDAN) KO PAYTIRILGANDA QIMMATLI ʻ ʻ XO JALIK- BIOLOGIK BELGILARI BO YICHA BAHOLASH. ʻ ʻ 3.1. § . Urug larning vazni, dala unuvchanligi va ko chat yetishtirish. ʻ ʻ Kartoshka navlarini urug idan o stirishga mos shakllarni baholashda ʻ ʻ urug ning vazni, rangi, unish kuchi, energiyasi kabi ko rsatkichlarni e'tiborga ʻ ʻ olish biologik va xo jalik ahamiyatga ega. ʻ Bizning tajribada 5 ta navlarni urug idan o stirish uchun 1000 dona urug ʻ ʻ ʻ olib o rganildi. ʻ Urug larning Gala, Sante, Arizona va Pikasso navlari o zidan ʻ ʻ changlangan bo lib , 2020 yilda olingan. Tajribada urug larning rangi oq, ʻ ʻ sarg ish, sariq, qora, qoramtir bo lib, 1000 dona urug analitik tarozida tortib ʻ ʻ ʻ ko rildi. Urug lar 485 mg dan 640 mg gacha o zgardi. Eng kichik vaznda ʻ ʻ ʻ Pikasso (485 mg), Sante (520 mg) bo lib, eng yiriklari Gala (620 mg), Arizona ʻ (640 mg) kombinatsiyalarda kuzatildi. Urug lar vazni, shakliga ko ra yirik, o rta va mayda guruhlarga ajratildi ʻ ʻ ʻ (3- jadval). Kartoshka urug lari laboratoriya sharoitida (100 donadan) Petri ʻ chashkilarida filtr qog oz ustiga urug lar qo yilib namlab turilib unuvchanligi ʻ ʻ ʻ aniqlandi. Bunda urug lar 74- 97 % gacha unuvchanlikka ega ekanligi qayd etildi. ʻ Eng yuqori laboratoriya sharoitida urug lar unuvchanligi Gala (97 %), Arizona ʻ (90%) navlarida kuzatildi. Dala sharoitida 1000 donadan urug nishlatilib 20-30% nish chiqargach ʻ ko chatxonaga (parnikka) oldindan tuvaklarga tuproqlar solingan holda ʻ tayyorlab qo yilib fevral oyining ikkinchi yarmida (18-20. 02) har bir namuna 4 ʻ qaytariqda ekildi. 42 Urug lar ekilgach ko chatxona urug lar ekilgan dyuga alohida polietilenʻ ʻ ʻ plyonka bilan yopilib urug lar unishi kuzatildi. ʻ Ko chatxonada urug lar unishi 5- kuni namunalar bo yicha 22,1 % dan ʻ ʻ ʻ 45% gacha, 10- kuni 47 % dan 76,0 % gacha, 15- kuni 91 % gacha va 20-kuni 92 % gacha dala unuvchanlik kuzatildi. Urug lar dala unuvchanligi eng yuqori ʻ Gala (97 %), Arizona (95%) bo lib, eng kichik unuvchanlik Pikasso navida (54 ʻ %) qayd etildi. 3.4-Jadval Urug lar rangi, vazni va unuvchanligi (2021-2022 y). ʻ № N am unalar U rug rangi ʻ 1000 dona urug ʻ vazni(m g) Y irikligi Unuvchanligi, (%) laboratori- ya sharoitida,% ekilgach dala sharoitida, (%) 5- kun 10- kun 15- kun 20- kun 1 Gala Sariq 620 Yirik 97 42,0 70,6 91,0 92,0 2 Sante Sarg ish ʻ 520 O rta ʻ 90 39,9 69,1 81,0 88,3 3 Arizona Oq 640 Yirik 95 41,0 66,7 74,5 90,0 4 Feruza Oqish 510 Mayda 85 25,1 50,0 72,0 80,0 5 Pikasso Qoramtir 485 Mayda 74 22,1 47,0 52,0 70,0 43 Gala Sante Arizona Feruza Pikasso0100200300400500600700 620 520 640 510 485Kartoshka namunalari. 1000 dona urugʻ vazni(mg) Namunala r Gala Sante Arizona Feruza Pikasso020406080100120 97 90 95 85 74Unuvchanligi (laboratoriya sharoitida, % 44 Urug larni unuvchanligi bo yicha generativ o stirishga mos shakllar Gala,ʻ ʻ ʻ Arizona hisoblanadi. Kartoshka urug lari juda mayda bo lib, o rtacha 1000 dona urug vazni ʻ ʻ ʻ ʻ 450-550 mg ni tashkil etdi va unuvchanligi laboratoriya sharoitida 90-97 %, dala sharoitida 80-92 % kuzatilishi ularni urug idan o stirishga mosligini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ Demak, kartoshka shakllarini urug idan o stirishga mos shakllarini ʻ ʻ birinchi sharti, urug larni yuqori laboratoriya va dala sharoitida unuvchan ʻ bo lishi hisoblanadi. ʻ Tajribada kartoshka ko chatlarini yetishtirish karam, pomidor, qalampir ʻ ekin ko chatlari singari yetishtiriladi. Ueug lar 20- fevral kuni ekilgach, ʻ ʻ ko chatlik davri ya'ni dalaga o tkazishga loyiq bo lguncha 40-45 kun davom ʻ ʻ ʻ etdi. Navlarda 47-55 kungacha uzaydi. Ko chatlar ochiq dalaga o tkazish oldidan viruslar bilan zaralanishi, ʻ ʻ ko chatlarni bir tekisligi, standart ko chatlar chiqishi, ko chatlarda ʻ ʻ ʻ minituganaklarni shakllanishi e'tiborga olindi. Ko chatlarda barg shirasida ezib zardoblar (X,Y,S,M) asosida ʻ tekshirilganda Gala, Arizona navlarida 5,7-6,1 % gacha, Pikassoda esa 8,1 % gacha zararlanishi qayd etildi. 45 O’simlik barg shirasi tarkibidagi viruslarni aniqlash jarayoni (Serologik tahlil) 3.5-jadval Kartoshka ko'chatlarini ko'chatxonada yetishtirish ko'rsatkichlari (2021-2022 y). №N am unalar Ekish m uddati K o chatlik davri, ʻ kun V iruslar bilan oshirilgan holda zararlanishi (% ) K o chatlar tekisligi ʻ (ball) Standart ko chatlar ʻ chiqim i, % K o chatlarda ʻ m inituganaklarni shakllanishi 1. Arizona 20.02 50 5,7 8 95,2 18 2. Gala 20.02 48 6,1 6 94,1 12 3. Sante 20.02 52 6,8 5 89,7 9 4. Feruza 20.02 53 7,2 4 63,5 - 5. Pikasso 20.02 47 8,1 3 50,5 - 46 Arizona Gala Sante Feruza Pikasso95.2 94.1 89.7 63.5 50.5Standart koʻchatlar chiqimi, % Ko chatlar ochiq dalaga o tkazish oldidan bir tekisda bir xilda (balandligi,ʻ ʻ barg soni, poya qalinligi) 9 balli shkala bo yicha baholandi. Bunda navlarda 3-5 ʻ ballni tashkil etdi. Eng yuqori bir xillilik Arizona kombinatsiyasida 8 ball qayd etildi. Ko chatlar yeridan aprel oyining ikkinchi o n kunligida (10-11 aprel) ʻ ʻ kunlari standart ko chatlar chiqishi va ko chatlarda minituganaklar hosil bo lishi ʻ ʻ ʻ o rganildi. ʻ Eng yuqori standart ko chatlar chiqimi Arizona (95,2%),Gala (94,1 ʻ %), kichik ko rsatkich Pikasso (50,5 %) da kuzatildi. ʻ Kartoshka navlari urug idan o stirilganda ko chatlar ochiq dalaga ekish ʻ ʻ ʻ oldidan ko chatlarda minituganaklar shakllanishi namunalarni tezpisharligi va ʻ hosildorligini bildiruvchi omil hisoblanadi. Demak, kartoshka navlari, duragay populyatsiyalarini urug idan o stirishda ʻ ʻ ularni urug unuvchanligi, ko chatlarni sog lomligi, standart ko chatlar chiqimi ʻ ʻ ʻ ʻ 90-94 % va ko chatlarda minituganaklarni shakllanishi ularni urug idan ʻ ʻ ko paytirishga yaroqliligini ko rsatuvchi xo jalik- biologik belgi xususiyatlar ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. 47 3.2. § . Ko chatlarning tutuvchanligi.ʻ D.T.Abdukarimov, T.E.Ostonaqulov, A.A.Elmurodovlarning ma'lumotlariga qaraganda kartoshka shakllarini urug idan o stirishda urug ning ʻ ʻ ʻ unuvchanligi, ko chat tutuvchanligi kartoshkani ko chat ekini sifatida ʻ ʻ o stirishdagi asosiy talablardan biri hisoblanadi. ʻ Bizlar tajribada har bir namunadan har bir delyankaga 15 donadan ko chatlarni 11-may kuni egatlarga suv qo yib, 70x20 sm sxemada bir uyaga 1 ʻ ʻ tadan qo lda ekdik. Ko chatlar ekishda me'yorida suv qo yilib, ko chatlarni ʻ ʻ ʻ ʻ tutuvchanligi kuzatildi. Kartoshka ko chatlari pomidor ko chatlaridan farqli ʻ ʻ bo lib, qisman nimjonroq, tutuvchanligi uzoq vaqt davom etadi. Shuning uchun ʻ kartoshka ko chatlarini ekilgach, 30- kuni tutgan ko chatlar sanab chiqildi. ʻ ʻ 3.6-jadval Kartoshka ko chatlarini tutuvchanligi, rivojlanishdan qolgan ʻ o simliklar (2021-2022 y). ʻ № Namunalar Delyankada ekilgan ko chatlar ʻ soni, dona Ekilgach 30- kuni tutuvchanligi Ekilgach 60- kuni rivojlanishdan qolgan o simliklar ʻ soni Soni, dona % Soni, dona % 1 Arizona 30 29 97 1 3 2 Gala 30 29 97 1 3 3 Sante 30 28 94 2 6 4 Feruza 30 25 84 5 16 5 Pikasso 30 25 84 5 16 Jadvaldan ko rinib turibdiki, eng yuqori ko chatlar tutuvchanligi Arizona ʻ ʻ va Gala navlari qayd etilgan bo lsa, ko chatlarning past tutuvchanligi esa ʻ ʻ Pikasso navida kuzatildi. 48 49 Namunalar Arizona Gala Sante Feruza Pikasso0 0 97 97 94 84 84Dalaga ekilgach tutuvchanligi, % Kartoshka ko chatlari ekilgach 60-kuni rivojlanishdan qolgan o simliklarʻ ʻ soni hisoblab chiqildi. Juda notekis o sishi, rivojlanishdan qolgan o simliklar ʻ ʻ soni birmuncha ko p bo lgan o simliklar soni Pikasso navida kuzatildi. ʻ ʻ ʻ Rivojlanishdan qolgan o simliklar tutuvchanligi past, nimjon yarim tutgan yoki ʻ to liq tutgan bo lsada, tashqi tuproq sharoitiga moslashmagan, muqobil o sish, ʻ ʻ ʻ rivojlanishi ya'ni barg, yon shox hosil qilishi kam bo lgan o simliklardir. ʻ ʻ Demak, kartoshka shakllarini urug idan o stirishga mosligini baholashda ʻ ʻ ko chatlarni tutuvchanligi, rivojlanishdan qolgan o simliklar soni bo yicha ʻ ʻ ʻ kuzatish amaliy va nazariy ahamiyatga egadir. 3.3. § . O simliklarni o sishi va rivojlanishi. ʻ ʻ Kartoshkachilikda generativ ko paytirishga mos shakllarni baholashda ʻ MKXITI ning 1969, Sankt Peterburg VIR (1989) uslublari asosida bo yi, yon ʻ shox soni, barg soni, fazalarda palakning tekisligi (bir xilligi) kabi ko rsatkichlar ʻ o rganildi. ʻ 50 Tajribada ko chatlar ochiq dalaga o tkazilgach fazalar davomiyligiʻ ʻ kuzatilib, hisoblab chiqildi. Bunda urug ni unib chiqqandan shonalashgacha ʻ navlarda 80 kundan 86 kungacha, shonalashdan gullashgacha 15-20 kungacha, gullashdan palak sarg ayishigacha esa 51 kundan 55 kungacha kuzatildi. O suv ʻ ʻ davri davomiyligi 140-155 kun qayd etildi. Kartoshka ko ʻ chatlarini tuvaklarda o ʻ stirish va o ʻ lchov ishlarini o ʻ tkazish jarayoni 51 3.7- jadval O simliklarni o sishi va rivojlanishi (2021-2022 y).ʻ ʻ Namunalar Fazalararo davomiyligi Ekishdan palak sarg ayishiga- ʻ cha, kun Dalaga ekilgach palak sarg ayishi- ʻ gacha, kun Gullash davrida Ekishdan shonalash- gacha, kun Shonalashdan gullashga- cha, kun Gullashdan palak sarg ayishiga- ʻ cha, kun O simlik ʻ bo yi, ʻ sm Poya soni, dona Barg soni, dona 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2 Arizona 80 15 51 146 101 77 2 71 3 Gala 82 16 52 150 105 75 2 68 4 Sante 82 16 52 150 105 74,2 2 66 4 Feruza 86 20 55 161 116 71,0 2 62 5 Pikasso 86 20 55 161 116 71,0 2 62 52 Ushbu jadvaldan ko rinib turibdiki, fazalararo davomiylikni o rganishʻ ʻ ertapisharlikni ifodalaydigan ko rsatkich bo lib, Arizona navi eng ertapishar (146 ʻ ʻ kun), Pikasso navi esa eng kechpishar (161 kun) ekanligi qayd etildi. Arizona Gala Sante Feruza Pikasso135140145150155160165 146 150 150 161 161Ekishdan palak sarg ayishiga-cha, kun ʻ 53 3.4. § . Kartoshka namunalarining mahsuldorligi. Kartoshka o simligi mahsuldorlik ko rsatkichlariga bir tupdan olinadiganʻ ʻ palak vazni, tuganak hosili, tuganaklarni soni, o rtacha vazni, stalonlar soni ʻ e'tiborga olinadi. Kartoshka navlarini o stirish maqsadiga (seleksiya, urug chilik, tovar uchun) ʻ ʻ qarab turlicha baholanadi. Generativ ko paytirishda duragay populyatsiyalar, ʻ liniyalar, navlarni mahsuldorlik ko rsatkichlari bo yicha baholashda bir tup hosili, ʻ ʻ tuganaklar soni, vazni, shakli, rangi, ko zchalar chuqurligi, uyada joylashishish bir ʻ xilligi, urug bop, tovar tuganaklar chiqimi, kelgusida necha gektar maydonni ʻ urug lik bilan ta'minlashi kabi ko rsatkichlar o rganiladi. ʻ ʻ ʻ Tajribamizda bir tup (uyadagi) kartoshka o simligi hosili palak va tuganak ʻ vazni alohida tarozida tortildi. Palak vazni 305,4 grammdan 340,1 grammgacha o zgardi. Tuganak hosili 350 grammdan 510 grammgacha bo lib, eng yuqori bir ʻ ʻ tupda tuganak hosili Arizonada (510 g), Galada (480 g), Santeda (460 g) kuzatilib, kichik ko rsatkichlar Feruzada 390 gramm, Pikassoda 350 gramm qayd etildi. ʻ Tuganaklarni soni 7,1-10,4 dona gacha o zgardi. Bir uyada tuganak soni Santeda ʻ 54 (8,7 dona), Arizonada (10,4 dona) va Gala navlarida ( 9,5 dona) yuqori ekanligi aniqlandi. Feruza va Pikasso navlarida esa nisbatan pastroq ko rsatkichlar (7,6 va 7,1ʻ dona) qayd etildi. Kartoshka tuganaklarini o rtacha vazni odatdagi vegetativ ko paytirishdan ʻ ʻ birmuncha kichikligi kuzatilib o rtacha 49,0 grammdan 52,9 grammgacha o zgardi. ʻ ʻ Tuganaklarni o rtacha eng yuqori 52,9-50,5 gramm Sante va Gala navlarida qayd ʻ etildi. Feruza navida 50,3 va Pikasso navida esa 49,0 gramm qayd etildi. Demak, kartoshka navlari urug idan o stirib mahsuldorligini baholaganda ʻ ʻ ularda asosan bir tup hosili, tuganak soni, vaznini o rganish urug likda xo jalik ʻ ʻ ʻ jihatdan ahamiyatga egadir. 3.8-jadval Kartoshka ko chatlarining mahsuldorlik ko rsatkichlari (2021-2022 y). ʻ ʻ № Namunalar Bir tup hosili, g Bir tupdagi tugnaklar soni, dona Bir dona ttuganakni o rtacha vazni, g ʻ Palak Tuganak 1 Arizona 340,1 510 10,4 49,0 2 Gala 334,8 480 9,5 50,5 3 Sante 329,7 460 8,7 52,9 4 Feruza 308,6 390 7,6 51,3 5 Pikasso 305,4 350 7,1 49,3 55 1 2 3 4 5024681012 10.4 9.5 8.7 7.6 7.1Bir tupdagi tuganaklar soni, dona Namunalar Bir tupdagi tugnaklar soni, dona Yuqoridagi natijalarni quyidagi diagramma orqali ifodalandi. 3.5. § . Tuganaklarning bir xilligi Kartoshka navlari, liniya, duragay populyatsiyalarini urug idan o stirishgaʻ ʻ yaroqliligini baholashda o simliklarni bir tekis o sib, rivojlanishi, kartoshka tupi ʻ ʻ hosili tuganaklarni bir xilliligi alohida ahamiyatga. Bizlar tajribamizda kartoshka namunalarini o suv davrida shonalash va ʻ gullash fazalarida palakning bir xilda ko rinishi ya`ni balandligi, barglanganligi, ʻ gabatiusi tekisligi ko z bilan chamalab ertalab kun chiqar tomondan kun botar ʻ tomonga qarab yurib 9 balli shkala asosida baholandi. Kartoshka navlarida shonalash fazasida yer ustki qismi palakning tekisligi Arizona, Gala, Santeda 7 ball va Feruza, Pikasso navlarida esa 5 ball qayd etildi. O simlik gullash fazasida palak tekisligi Arizona, Santeda 9 ball, Gala ʻ navida 8 ball, Feruza va Pikasso navlarida esa 5 ball bilan belgilandi. Kartoshka o simligi palakning tekisligi ularning bir xilda muqobil o sib, rivojlanishini ʻ ʻ ko rsatadi. ʻ Tajribada kartoshka tuplari hosilini tuganaklarning rangi, yirikligi, shakli, ko zchalar chuqurligi, uyada joylashish xarakteri ko rsatgichlari bo yicha har 100 ʻ ʻ ʻ ta tupdan (uyadan) bittadan tuganak olib tahlil qilib chiqildi. 56 Tuganaklarning rangi Arizona, Gala, Sante navlarida deyarli 100% bir xil, Feruza va Pikasso navlarida 90% bo lib, tuganakda ko zchalar chuqurligi 80% danʻ ʻ 100% gacha o zgardi. Santeda 100% bir xil, qolgan navlarda esa 80-98% kuzatildi. ʻ Tuganaklar mag zining rangi 80% dan100% gacha o zgarib, Santeda 100% bir ʻ ʻ xillik kuzatildi. Qolgan navlarda esa 80,0 % dan 95,1 % gacha o zgardi. ʻ Tuganaklarning shakli bo yicha esa Sante navida 95,7%, qolgan kombinatsiyalarda ʻ 75,7-90,7% gacha o zgardi. Feruza va Pikasso navlarida 75,7-79,4% tuganaklar bir ʻ xil ekanligi aniqlandi. Tuganaklarni yirikligi asosan o rta va yirik guruxlarga ʻ mansubligi, navlarda kichik va o rta bo lib notekis tuganaklar chiqimi ko pligi ʻ ʻ ʻ kuzatildi. Uyada tuganaklarni joylashishi Arizona, Gala, Sante navlarida g uj, ʻ stolonlar qisqa bo lib mexanizatsiya agregatlari yordamida yig ishtirishga yaroqli. ʻ ʻ Demak kartoshka navlarini tuganaklarini belgilari bo yicha bir xilligi ularni ʻ urug idan o stirib urug bop va tovar hosili yetishtirishga yaroqligini ko rsatuvchi ʻ ʻ ʻ ʻ asosiy belgi xususiyatlardan biri hisoblanadi. 3.9-jadval. Kartoshka ko chatlari hosilining bir xilligi (2021-2022 y). ʻ T/r N am unalar Palakning tekisligi Tuganaklarning bir xilligi Shonalash fazasida G ullash fazasida R angi K o zchalar ʻ chuqurligi M ag zining ʻ rangi Tuganak shakli Tuganak yirikligi U yada joylashishi 1 Arizona 7 9 100 98 90 90,7 O rta ʻ G uj ʻ 2 Gala 7 8 100 98 95,1 90,6 Yirik G uj ʻ 3 Sante 7 9 100 100 100 95,7 Yirik G uj ʻ 4 Feruza 5 5 90 81,3 82.0 75,7 O rta ʻ Yoyiq 5 Pikasso 5 5 90 80 80.0 79,4 Kichik Yoyiq 57 3.6. § . Hosildorlik ko rsatgichlari.ʻ Qishloq xo jalik ekinlarini o stirishda ularni har tomonlama baholashda ʻ ʻ hosildorlik asosiy ko rsatgich xisoblanadi. ʻ Hosildorlik gektarida maydon birligi tonnada, sentnerda hisoblanib, delyankalardan olingan yalpi hosilni gektariga aylantirilib chiqariladi. Kartoshka ekinida hosildorlik o rtacha Respublikamiz bo yicha 12,0-12,2 tonna tashkil etadi. ʻ ʻ Ilg or fermer xo jaliklari o rtacha 16,0 tonnadan 30,0 tonnagacha urug bop va ʻ ʻ ʻ ʻ tovar hosil yetishtirilmoqda Bizlarning tajribamizda kartoshka navlarda 17,0-21,0 tonnagacha bo lib, eng ʻ yuqori hosildorligi 21,0 t/ga Arizona navida qayd etildi. Santeda 20,5 t/ga , Galada 20,2 t/ga ni tashkil etdi. Nisbatan kichik ko rsatgichlar Feruza navida 18,2 t/ga ʻ bo lib, past hosildorlik Pikasso navida 17,0 t/ga ni tashkil etdi. ʻ Kartoshka urug idan (generativ) ko paytirilganda olingan hosilni deyarli ʻ ʻ barchasi urug lik sifatida ekiladi. Hosilning urug lik sifatlari ko chat hosili elita, ʻ ʻ ʻ talablariga, 1-tuganak avlodi esa 1- reproduktsiya talablariga javob beradi. Tajriba hosildorlikning urug bop qismi 50-55 % ni tashkil qilib , eng yuqori ʻ urug bop hosil Feruzada 54,9 %, Santeda 50,0 %, Galada 48,8 % bo lib, kam ʻ ʻ urug bop hosil Pikassoda 42,6% ni tashkil etdi. ʻ Kartoshka urug idan o stirilganda notekis (qiyshiq ), notovar, ʻ ʻ urug boplik sifatlari past tuganaklar chiqimi hisoblanadi. Bizning tajribalarda ʻ notekis tuganaklar chiqimi navlarda 0,5 % dan 1,2 % gachani tashkil etdi. Demak, kartoshkani to g ri tanlangan navlarni urug idan o stirib, ularni ʻ ʻ ʻ ʻ generativ ko paytirishga yaroqligini baholash, istiqbolli navlarni tanlab ʻ urug chilikda foydalanish elita va reproduksiyali sifatli sog lom urug lik ʻ ʻ ʻ materiallari yetkazib berish imkonini beradi. Urug bop tuganaklarni tashish, ʻ saqlashdagi, kasallik va zarakunandalardan himoya qilishdagi mehnatlar tejab qolinadi va mahalliy sharoitda tanlab olingan navlar xususiy urug lik zahirasini ʻ yaratish, mustahkamlash sharoitini yaratadi. 58 3.10-jadva l Kartoshka ko chatlari hosildorligi (2021-2022 y).ʻ T/r Namunalar Takrorlar bo yicha ʻ , t/ga O rtacha ʻ hosildorlik t/ga Shundan I II III IV urug bop ʻ tuganaklar tovar tugunaklar chiqim i, % notovar tuganaklar chiqim i, % 1 Sante 20,2 20,4 20,3 20,7 20,4 5 0,0 48,8 1,2 2 Gala 20,0 19,8 20,1 20,5 20,1 48 ,8 50,2 1,0 3 Arizona 20,7 20,9 21,0 21,7 21,1 45 ,4 54,1 0,5 4 Feruza 18,0 18,4 18,0 18,5 18,2 5 4,9 36,2 8,9 5 Pikasso 17,5 17,0 16,8 16,7 17,0 42 ,6 47,8 9,6 Sante Gala Arizona Feruza16.5 1717.5 1818.5 1919.5 2020.5 2121.5 20.5 20.2 21 18.2Oʻrtacha hosildorlik ga/t 59 Sante Gala Arizona Feruza Pikasso 0102030405060 50 48.8 45.4 54.9 42.6S h u n d a n Sante Gala Arizona Feruza Pikasso 012345678910 Namunalar 60 IV BOB. KARTOSHKANI URUG IDAN O STIRISHGA MOSʻ ʻ SHAKLLARNI TANLASHNING IQTISODIY SAMARADORLIGI Qishloq xo jalik ishlab chiqarishida iqtisodiy samaradorlik barcha ʻ jarayonlarni natijasi bo lib, maydon birligida qilingan sarf xarajatlarni puldagi ʻ ifodasini ko rsatadi. ʻ Iqtisodiy samaradorlik ko rsatgichlari : ʻ - jami sarf xarajatlar; - 1 sentner mahsulotni tan narxi narxi; - 1 sentner mahsulotni sotish bahosi; - 1 gektarida sotilgan mahsulot qiymati; - sof daromad; - rentabellik ko rsatgichlari hosildorlik bilan bog lab chiqariladi. ʻ ʻ 4 .11-jadval Kartoshka ishlab chiqarish xarajatlari № Ko rsatkichlar ʻ So m ʻ % 1 Maosh 4744000 24 2 Urug lik (ko chat yetishtirish bilan ʻ ʻ birga) 4165200 22 3 O g it ʻ ʻ 2496000 12.2 4 Yoqilg I va moylash materiallari ʻ 1638000 4.9 5 Joriy ta’mirlash 764400 6.1 6 Amortizatsiya 951600 7.8 7 Ximikatlar 2216800 10,2 8 Umum xo jalik xarajatlari ʻ 512000 6,8 9 Umum ishlab chiqarish xarajatlari 512000 Boshqa xarajatlar 900 000 6.0 Jami 18900000 100 61 Kartoshka navlarida jami xarajatlar 18 mln 890 ming bo lib, reproduksiyaliʻ urug lik materiallari etkazib berish imkonini yaratadi, tannarx 111,2 ming so mga ʻ ʻ o zgarib, sof daromad 11 mln 700 mingdan 18 mln 900 ming so m gacha bo ldi. ʻ ʻ ʻ Rentabellik darajasi 61,9 % dan 100,0 % gacha qayd etildi. Eng kichik, past ko rsatgich Pikasso (61,9 %), va Feruza navlarida (73,3 %) kuzatildi. ʻ Demak, Samarqand viloyati Oqdaryo tumani o tloq bo z tuproqlari ʻ ʻ sharoitida kartoshka urug idan o stirib ko paytirishga yaroqlilarni tanlash seleksiya ʻ ʻ ʻ va urug chilikda yangi yo nalishni takomillashtirish, yuqori sifatli, mahalliy ʻ ʻ sharoitga mos Elita va 1-reproduksiyali urug lar olish imkonini beradi. ʻ 4.12-jadval. Iqtisodiy samaradorlik ko rsatkichlari (2021-2022 y). ʻ № N am unalar 1 ga ga qilingan xarajatlar m ing, so mʻ H osildorlik, s/ga 1sr m ahsulotni tannarxi, m ing so m /sr ʻ M ahsulotni sotish bahosi,m ing so m /sr ʻ M ahsulot qiym ati, m ing so m /ga ʻ Sof foyda, m ing so m /ga ʻ R entabellik, % 1 Gala 18900 202 93,6 180 36360 17460 92,4 2 Sante 18900 205 92,2 180 36900 18000 95,2 3 Arizona 18900 210 90,0 180 37800 18900 100,0 4 Feruza 18900 182 103,8 180 32760 13860 73,3 5 Pikasso 18900 170 111,2 180 30600 11700 61,9 62 Demak, Samarqand viloyati Oqdaryo tumani o tloq bo z tuproqlariʻ ʻ sharoitida kartoshka urug idan o stirib ko paytirishga yaroqlilarni tanlash seleksiya ʻ ʻ ʻ va urug chilikda yangi yo nalishni takomillashtirish, yuqori sifatli, mahalliy ʻ ʻ sharoitga mos Elita va 1-reproduksiyali urug lar olish imkonini beradi. ʻ 63 XULOSALAR. 1. Kartoshka duragay populyatsiyalari, navlar, liniyalarini urug idan o stiribʻ ʻ generativ ko paytirishga yaroqliligini baholashda urug larni unuvchanligi, ʻ ʻ ko chatlar o suvchanligi, muqobil o sib rivojlanishi, hosildorligi hamda ʻ ʻ ʻ tuganaklarni bir xilligi asosiy ko rsatgichlar hisoblanadi. ʻ 2. Kartoshka urug larini eng yuqori ʻ unuvchanligini labaratoriya sharoitida Arizona, Gala, Santeda 97%,gacha dala unuvchanligi 92% gacha aniqlandi. Kartoshka ko chatlari 40-45 kunda yetishtirilganda ularda standart ko chatlar ʻ ʻ chiqimi 95,2% gacha Arizonada, 94,1% Gala kombinatsiyalarda bo lib, ko chatlar ʻ ʻ viruslardan mutlaqo sog lomligi serologik tahlillarda aniqlandi. ʻ 3. Kartoshka ko chatlarining tutuvchanligi bo yicha eng yuqori Arizona, ʻ ʻ Gala, Santelarda 97-100%, ekilgach 60- kunni rivojlanishdan qolgan o simliklar ʻ soni eng kam 3% Arizona va Galada, Santeda 6,0 % qayd etildi. 4. Kartoshka ko chatlarida o suv davri davomiyligi 146-161 kun bo lib, ʻ ʻ ʻ ko chatlarni ochiq dala ekilgach pishishgacha bo lgan davri 101-116 kunni tashkil ʻ ʻ etdi. O simliklarda baland bo yli 71,0-77,0 sm, ko p barg 105,1-109,8 dona ʻ ʻ ʻ Arizona va Santeda kuzatildi. 5. Kartoshka ko chatlarida eng yuqori mahsuldorligi 510 gramm Arizonada, ʻ 480 gramm Galada, yuqori tuganaklar soni 10,4 dona Arizonada, 9,5 dona Galada bo lib, urug bop tuganaklar chiqimi 42,6- 54,9 % gacha tashkil etdi. ʻ ʻ 6. Tajribadagi navlarning o suv davri davomida yer ustki qismining tekisligi ʻ larda Arizona va Santeda 7-9 ballni tashkil etdi. Tuganaklarning shakli (90-95,7%), rangi (99-100%), yirikligi, mag zining rangi (95,1-100%) uyada joylashishi (g uj) ʻ ʻ bo yicha eng yuqori ko rsatkich Arizona, Gala, Sante kombinatsiyalarida ʻ ʻ aniqlandi. 7. Tajribada eng yuqori hosildorlik 21,0 t/ga Arizonada, 20,2 t/ga Galada, 20,5 t/ga Sante kombinatsiyalarida aniqlandi. Hosilning urug boplik sifatlariga ega ʻ qismi 50-55 % ni yoki kam tovar tuganaklar chiqimi 0,5-1,2 foizni tashkil etdi. 64 8. Tajribada eng ko p sarf xarajatlar 18 mln 900 ming so m, eng past tannarxʻ ʻ 90,0 ming so m, yuqori sof daromad 18 mln 900 ming so m va yuqori rentabellik ʻ ʻ 100,0 % Arizona navida, eng kam rentabellik Pikasso navida 61,9 % kuzatildi. 9. Samarqand viloyati Oqdaryo tumani o tloq-bo z tuproqlari sharoitida ʻ ʻ kartoshka nav namunalarini to g ri tanlab ularni urug chilikda generativ ʻ ʻ ʻ ko paytirishda foydalanish yuqori va sifatli urug lik olish va tarmoqni iqtisodiy ʻ ʻ samaradorligini oshishini ta`minlaydi. 10. Kartoshkani urug idan ko chat ekini sifatida o stirishga yaroqli ʻ ʻ ʻ shakllarni tanlash bo yicha o tkazilgan tajribalar yuzasidan quyidagi takliflarga ʻ ʻ keldik: a). kartoshkani urug idan o stirishga mos shakllar sifatida Arizona, Gala, ʻ ʻ Sante navlarini ko chat ekini sifatida elita, ixtisoslashtirilgan urug chilik ʻ ʻ xo jaliklarida o stirish; ʻ ʻ b). Feruza, Pikasso navlarining rezavor urug laridan seleksiya maqsadlarida ʻ foydalanish. 65 FOYDALANILGAN ADABIYOT LAR RO YXATIʻ 1. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga ega nashrlar 1.1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev. ,, Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug', hayoti yorug' va kelajagi farovon bo'ladi". O'zbekiston 2022 y. 1.2. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev. ,,Yangi O'zbekiston strategiyasi". O'zbekiston 2021 y. 1.3. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev SH.M.ning 2017-yil ʻ 7-fevraldagi PQ-4947 sonli ,,O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish ʻ bo yicha Harakatlar strategiyasi to g risida’’gi farmoni. ʻ ʻ ʻ 1.4. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev SH.M. ,, Respublikada ʻ kartoshka yetishtirishni kengaytirish va urug chiligini yanada rivojlantirish chora- ʻ tadbirlari to g risida". PQ ʻ ʻ -4704 Toshkent . 2020 y . 1.5. Бороевич С. Принципы и методы селексии растений. – М.: Колос, 1984. – 344 с. 1.6. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М , 1985, 423 с 1.7. Dala tajribalarini o tkazish uslublari. ʻ O zPITI, Toshkent: 2007 -48-65 b. ʻ 1.8. Методика агрохимических анализов почв и растений . M, 1977 1.9. O zbekiston Respublikasi hududida ekish uchun tavsiya etilgan qishloq ʻ xo jalik ekinlari Davlat reestri. Toshkent. 2016 y. ʻ 2. Monografiya , ilmiy maqola , patent , ilmiy to ʻ plamlar 2.10. Абдукаримов Д.Т. ,, Ранний картофель’’T.: 1978.-76-83 c. 2.11. Abdukarimov D.T., Ostonaqulov.T.E., Ergashev.I.T., Xamzayev.A.X. Kartoshka duragay populyatsiyalarini urug ko chat ekini sifatida o stirishga oid ʻ ʻ ʻ tavsiyalar.Samarqand.-1991 -28 b. 66 2.12. Abdukarimov D.T., Ostonaqulov.T.E., Isoqov.Z.Yu., Lukov.M.Q., Toshxo jayev.A.T., Qurbonov.T., Abduraximov.M.K. va Ergashev.I.T. Kartoshkaʻ tezpishar navlarining urug chiligiga oid tavsiyalar. ʻ T.:1990.-43 b. 2.13. Abdukarimov D.T. O zbekistonda kartoshkachilikning muammolari ʻ va istiqbollari. Qishloq xo jaligini barqaror rivojlantirish muammolari. Samarqand ʻ qishloq xo jalik institutining 70-yilligiga bag ishlangan ilmiy maqolalar to plami. ʻ ʻ ʻ Samarqand. 2009. 67-77 b. 2.14. Abdukarimov D.T., Ostonaqulov.T.E., Ergashev.I.T.,Elmurodov A.A., Xamzayev.A.X. Kartoshka viruslarni sog lomlashtirish va urug chiligiga oid ʻ ʻ tavsiyalar.T.: 2000.16-25 b 2.15. Абдукаримов Д.Т, Элмуродов А.А, Нормуродов Д.С Сорта и агротехника для двухурожайной культуры. Картофель и овощи 2002, № 4, 2.16. Абдукаримов Д.Т, Остонакулов Т.Э, Курбонов Т.К Урожай и качество семенных клубней картофеля в разных сроках весенней посадки и скашивания ботвы. Селекция и семеноводство 1986 № -3. 2.17. Абдукаримов Д.Т, Остонакулов Т.Э, Эргашев И.Т Первичное семеноводство о картофеля сорта Зарафшан набезвирусной основе в хозяйствах Самаркандской области. УзНИИНТИ, Ташкент 1989. 2.18. Abdukarimov D . T , Ostonaqulov T . E ,. Isoqov Z .,. Uzoqov E ., Abduraximov M . A . Kartoshkani tezpishar navlaridan yuqori va sifatli hosil olishga oid tavsiyalar Samarqand . 1984 y . 2.19. Abdukarimov D . T , Ostonaqulov T . E , Isoqov Z . YU , Lukov M . Q , Toshxujaev A . T , Kurbonov T , Abduraximov M . K va Ergashev I.T. Kartoshka tezpishar navlarining urugchiligiga oid tavsiyalar. Toshkent. 1990. 2.20. Abdukarimov D.T.Lukov M.K.Qurbonov T.K. Ertagi kartoshkaga o g it berish haqida tavsiyalar. Samarkand. 1983. ʻ ʻ 2.21. Abdukarimov D.T, Ostonaqulov T.E, Isoqov Z, Lukov M.Q, Toshxo jaev A.T, Qurbonov T, Abduraximov M.K va Ergashev I. Kartoshka ʻ tezpishar navlarining urugchiligiga oid tavsiyalar. Toshkent. 1990. 67 2.22. Abdukarimov D.T, Ergashev I.T, Normurodov D.T Markaziy Osiyo o simlik va hayvonot dunyosidan, landshaftlardan oqilona foydalanish vaʻ muhofaza qilishning ekologik asoslari. Xalqaro konferensiya materiallari. Samarqand, 1997, 15-18b. 2.23. Abdukarimov D.T, Ostonaqulov T.E, Ergashev I.T, Xamzaev A.X., Nishonov N, Elmurodov A. Kartoshkani virus kasalliklaridan Sog lomlashtirish va urug chiligini tashkillashtirishga oid tavsiyalar. ʻ ʻ Toshkent 1999. 2.24. Abdukarimov D.T, Ostonaqulov T.E. Normurodov D. Senikatsiya va ertagi kartoshka hosildorligi. O zbekiston qishloq xo jaligi. 1999, ʻ ʻ № 4, 35 b. 2.25. Abdukarimov D.T, Normurodov D. Ekish usullari. O zbekiston ʻ qishloq xo jaligi. 1999, ʻ № 5. 26 b. 2.26. Абдукаримов Д . Т , Элмуродов А . А , Нормуродов Д . С Сорта и агротехника для двухурожайной культуры . Картофель и овощи 2002, № 4, с 22. 2.27. Abdukarimov D.T, Normurodov D. Ertagi kartoshka hosildorligining ekish usullariga bog liqligi. Respublika magistratura (bakalavriat) talabalarining ʻ qishloq xo jaligi yo nalishidagi birinchi ilmiy konferensiya materiallari. ʻ ʻ Toshkent, 2003, 226-228 b. 2.28. Аблакулов Д.А. Эффективность ингибиторов нитрификации под картофель на ирригационно-эродированных почвах. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата селькохозяйственных наук Самарканд. 1990. 2.29. Букасов С.М. Культурная флора России . Картофель-М: 1970.Т. IX -408с 2.30. Балашев Н.Н. Выращивание картофеля и овощей в условиях орошения – М, Колос, 1976, с. 3-180. 68 2.31. Букасов С.М. , Лехнович В.С.,Камераз А.Я. и др. Картофель Л: Колос, 1978 т 9-С. 20-135. 2.32. Балашев Н.Н. Luchinina E.G. Вопрос семеноводства картофеля в Узбекистане. T.: ,,Fan’’ 1978 yil 57-86 b. 2.33. Будин К.З. Соболева И.Т. Дикие вид картофеля как данор устойчивости к патогенном в генетика селекция и исходний материал картофеля. T.: 1985. 56-67 c. 2.34. Будин К.З. Памха С.П., Киру С.Д. Виращивание картофеля из семян. Методические указание. Л.: 1987.45-47 c. 2.35. Вирусные вирусоподобные болезни и семеноводство картофеля. КАР, Дордрехт, 2005-Абед Гера, Шломо Марко. Определение и идентификация вирусов картофеля 155. 2.36. Бирецки М, Габриэл В. Некоторые проблемы агротехники – семенного картофеля в странах членах СЭВ М «Колос», 1965. 2.37. Балашев Н.Н. Выращивание картофеля и овощей в условиях орошения – М, Колос, 1976, с. 3-180. 2.38. Букасов С.М Задачи семеноводства картофеля на Дальнем Востоке – Селекция и семеноводство картофеля – М. Наука, 1966. 2.39. Балашев Н.Н, Лучинина Е.Г Вопросы семеноводства картофеля в Узбекистане – Ташкент, «Фан», 1978, 104 с. 2.40. Багдасарян С. Влияние некоторых агроприемов на поражаемость растений картофеля различными болезнями В кн: Технология, селекция, семеноводство полевых культур – Ереван, 1979. с-72-79 2.41. Бирецки М., Габриэл В. Некоторые проблемы агротехники выращивания семенного картофеля – Селекция и семеноводство картофеля в странах членах СЭВ. М.: “Колос”, 1965. 2.42. Викторов А.В Семеноводство картофеля на безвирусной основе – М, 1970. 69 2.43. Викторова А.В. Выращивание картофеля на безвирусной основе. Ленинград, 1987. 2.44. Владимиров М.В Удобрение, площадь питания и урожай картофеля в Среднем Поволжье – «Картофель и овощи», 1970, № 12 с.37-40. 2.45. Владимиров М.В Урожай и качество картофеля в зависимости от густоты посадки и удобрений – Труды НИИКХ, 1971, вып. VIII, с.101-104. 2.46. Веселовский И.К. Вопросу о культуре картофеля семенами. Картофель и овощи. 1970. № 1 13-15 с. 2.47. Галеев Р.Р Научные основы технологии производства картофеля в разных природных зонах Западной Сибири – Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора сельскохозяйственных наук, Новосибирск, 1997, 31с. 2.48. Гиббс А, Харрисон В. Основы вирусологии растений. Перев. С анл. И.Г.Атабекова. М. 1978. 2.49. Горбачева Ю.М. К вопросу об эффективности минеральных удобрений в зависимости от густоты посадки картофеля в условиях Калужской области. Труды НИИКХ, вып. ХХVI, М, 1976. с. 33-38. 2.50. Данилова Л.И, Филлипов А.В. – Срок удаления ботвы и фитофтороз. «Картофель и овощи». 1982, 1-13 c 2.51. Зыкин А.Г. Картофел. Л.:2000. 103 c. 2.52. Зыкин А.Г. Тли-переносчики вирусов картофеля.-Л: Колос, 1970. – 70с. 2.53. Зыкин А.Г. Предуборочное уничтожение ботвы картофеля. Защита растений. – 1979, № с. 27-28. 2.54. Зуев В.И. Кодирхўжаев О., Бўриев Ҳ.И. Азимов Б.Б. Картошкачилик Т, 2005.336 бет . 2.55. Zuev V.I., Abdullayev A.G. Sabzavot ekinlari va ularni yetishtirish texnologiyasi. T.: O zbekiston. 1997.60-104 b.ʻ 70 2.56. A.Ismoilov, B.M.Eshonqulov. Potato production from TPS in Uzbekistan. Jilin Daxue Xuebao (Gongxeuban)/Journal of Jilin University (Engineering and Texnology Edition). 2022. 8-b 2.57. Карманов С.М. Особенности агротехники картофеля в питомниках первичного семеноводства при производстве посадочного материала на безвирусной основе. В.кн: Пути увеличения производства картофеля на востоке страны. Новосибирск, 1982. с.81-97. 2.58. Кадыров Ж.Ж Разработка приемов и методов производства элитного картофеля сорта Белорусский Ранний в Узбекистане. Автореферат. диссертации Ташкент 1994. 2.59. Mansurova N., Ergashev I.T., Eshonqulov B.M. Kartoshka generativ urug'larining unuvchanligini aniqlash. Ilm yo'lidagi ilk izlanishlar. Iqtidorli talaba va magistrantlarning ,,2017-yil Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili"ga bag'ishlangan ilmiy konferensiyasi materiallari 1-qism. Samarqand 2017 yil, 31-33 b. 2.60. Мирзаахмедов В. Вирусные и микоплазменные болезни картофеля в Узбекистане. Прогрессивная технология возделывания картофеля в Узбекистане. Труды УзНИИОБКиК Тошкент, 1983. Вып.21, с.35-36. 2.61. Normurodov D.S., Eshonqulov B.M., Nurmatova D.M. Generativ urug'laridan kartoshka yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi. Oziq-ovqat xavfsizligi: milliy va global omillar ||-xalqaro ilmiy nazariy konferensiya. Samarqand 2020, 3 b. 2.62. Normurodov D. S. Kartoshkadan ikki xosil olishda kimyoviy moddalarning qo llanilishi. Qishloq xo jaligida ekologik muammolar. Xalqaroʻ ʻ ilmiy anjuman materiallari to plami. Buxoro, 2003. 203-205 b. ʻ 2.63. Ostonaqulov T.E. Sabzavot ekinlari biologiyasi va ustirish texnologiyasi. Toshkent. 1997. 51. Ostonaqulov T.E. Kartoshka virussiz urug chiligi. O zbekiston qishloq xo jaligi. Toshkent.1994. ʻ ʻ ʻ № 4. 37-41 b. 71 2.64. Ostonaqulov T.E. Xamzayev.A., O'zbekistonda kartoshkachilikning ilmiy asoslari. -Toshkent 2008. 14-b. 2.65. Obloqulov F.A., Ergashev I.T., Eshonqulov B.M. Dunyo kartoshkachiligida generativ urug'lardan yetishtirishning salmog'i va ba'zi ko'rsatkichlari. International conference on ,, Agriculture, regional innovation and international cooperation" Samarkand 2017, 4-b. 2.66. Ostonaqulov T.E. Kartoshka virussiz urug chiligi. O zbekistonʻ ʻ qishloq xo jaligi. Toshkent, 1994. ʻ № 4. 37-41 b. 2.67. Ergashev I.T.,Normurodov D.S., Eshonqulov B.M., Obloqulov F.A. Kartoshkaning virussiz asosdagi urug'chiligi. Toshkent, 2019.184-b. 2.68. Ergashev I.T., , D.S.Normurodov, B.M.Eshonqulov. O'zbekistonda kartoshka virussiz asosidagi urug'chiligining ilmiy asoslari. Monografiya. Toshkent 2017, 170 b. 2.69. Ergashev I.T. Normurodov D.S., Eshonqulov B.M. O'zbekistonda kartoshka virussiz asosdagi urug'chiligining ilmiy asoslari. Toshkent-2007. 164-b. 2.70. Ergashev I., Normurodov D.S., Eshonqulov B.M., Obloqulov F.A. Kartoshkaning virussiz asosdagi ur.ug'chiligi. Monografiya. Toshkent 2019, 190 b. 2.71. Ergashev I.T. Kartohka urug chiligida yangi yo nalish. Samarqand ʻ ʻ 1998. 25-27 b. 2.72. Elmurodov A. , Normurodov D., Normurodova N. Kartoshkani urug dan o stirishga mos shakllarini baholash. SamQXI ilmiy to plami. ʻ ʻ ʻ Samarqand, 2007.60-62 b. 2.73. Ergashev I.T., , B.M.Eshonqulov, D.S.Normurodov, Q.Sh.Tursunov, F.A.Obloqulov. Kartoshkani generativ urug'laridan yetishtirishga oida tavsiyalar. Samarqand 2014, 31 b. 2.74. Ergashev I.T., Taniberdiyev O., Eshonqulov B.M. Botanik urug'idan kartoshka yetishtirish. O'zbekiston qishloq xo'jaligi jurnalining ,,Agro-ILM" ilovasi. Toshkent 2014. No_1. 2 b. 72 2.75. Ergashev I.T. , I.Shakarov, B.M.Eshonqulov. Generativ urug'laridan yetishtirilgan kartoshka tuganaklaridan urug'lik maqsadlarida foydalanish. Qishloq xo'jaligida ta'lim , fan va izhlab chiqarish integratsiyasi. Professor-o'qituvchilar, doktorantlar va yosh olimlar ilmiy-amaliy konferensiyasining maqolalari to'plami. 1-qism. Samarqand, 2018 yil. B.15-16. 2.76. Eshonqulov B.M. Kartoshkachilikda resurs tejamkor usul. O'bekiston qishloq xo'jaligi jurnalining ,,Agro-ILM" ilovasi. Toshkent 2016. Maxsus son, 57- 58 b. 2.77. Eshonqulov B.M. Sifatli urug'lik kartoshka yetishtirish. O'zbekiston qishloq xo'jaligi jurnali. Toshkent 2017, 42-b. 3. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar 3.78. "https://www.agro.uz/11-0309/"/11-0309/ 3.79. https://wwwcipotato.org/ 3.80. www.ziyonet.uz 3.81. www.potato.ru 73 ILOVALAR 74

KARTOSHKA GENERATIV URUG LARIDAN KO CHAT EKINIʻ ʻ SIFATIDA O STIRISHGA MOS SHAKLLARNI TANLASH ʻ MUNDARIJA. KIRISH……………………………………………………….. 18 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI………………………………...... . 23 1.1- § Kartoshka urug chiligida generativ (urug idan) o stirishni ʻ ʻ ʻ o rganish…….............................................................................. ʻ 23 1.2- § Kartoshkani ko chat ekini sifatida o stirishga mos shakllar.…... ʻ ʻ 25 1.3- § Tuganaklari bilan kartoshka yetishtirish texnologiyasi ………… 29 1.4- § Kartoshkani ko chat ekini sifatida o stirish ʻ ʻ texnologiyasi........... 32 1.5- § Kartoshka urug chiligida generativ ko ʻ ʻ paytirishdan foydalanish. 38 II BOB. TADQIQOTLARNING SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBI……………………………………………………….. 45 2.1- § Tadqiqotlar joyi, tuproq va iqlim sharoitlari……………………. 45 2.2- § Tadqiqotlar obyekti va uslubi………………………………….. 50 III BOB. KARTOSHKA URUG CHILIGIDA GENERATIV ʻ (URUG IDAN) KO PAYTIRILGANDA QIMMATBAHO ʻ ʻ XO JALIK BIOLOGIK BELGILARI BO YICHA ʻ ʻ BAHOLASH…………………………………………………. 52 3.1- § Urug larning vazni, dala unuvchanligi va ko chat ʻ ʻ yetishtirish…. 52 3.2- § Ko chatlarning tutuvchanligi………………............. ʻ ........... .... ... 58 3.3 - § O simliklarni o sishi va rivojlanishi………………….... ʻ ʻ ........ . ... 60 3.4- § Kartoshka navlarining mahsuldorligi……………………........ ... 64 3.5 - § Tuganak hosilining bir 66 1

xilliligi……………………………… …. 3.6 - § Hosildorlik ko rsatkichlari……………………………………ʻ .. 68 IV BOB. KARTOSHKA URUG CHILIGIDA GENERATIV ʻ KO PAYTIRISHNING IQTISODIY ʻ SAMARADORLIGI... 71 XULOSALAR………………………………………………… 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI……… ʻ . 77 ILOVALAR.......................................... ...................................... 85 2

SHARTLI BELGILAR, BIRLIKLAR, SIMVOLLAR VA TERMINLAR RO YXATIʻ Qisqartmalar: QSXV -Qishloq va suv xo jaligi vazirligi. ʻ SamQXI -Samarqand qishloq xo jalik instituti. ʻ ToshDAU -Toshkent davlat agrar universiteti. VIR -Vsesoyuzniy institut rastenievodstvo. NIIKX -Nauchno issledovatel'skiy institut kartofel'nogo xozyaystva. Birliklar: Mg -millig. g -g. mg/kg -1 kilogda millig. kg - kilogramm. sr -sentner. t- tonna. ga -gektar. mln .-million. mm -millimetr. sm -santimetr. sm 2 -santimetr kvadrat. sm 3 -santimetr kub. 3

m -metr. m 2 -metr kvadrat. t/ga -1 gektardan tonna. s/ga -1 gektardan sentner. 0 C -sel'si bo yicha daraja.ʻ % -foiz. Simvollar : EKF05 -eng kam aniqlikdagi farq (5 % darajadagi aniqlikda) S (% )- tajriba xatosi, foiz hisobida pH -tuproq muhiti reaksiyasi Terminlar: Paykal -variantlar bo yicha ekilgan tajriba maydonchasi. ʻ Qaytariq (takror)-dalada bir variant paykalini bir necha takrorlikda ekilishi. Unuvchanlik -urug larni ekinning talabiga mos keladigan qulay sharoitda ʻ belgilangan muddat ichida unib chiqish qobiliyati. Mahsuldorlik -bir tupdan olingan hosil. Hosildorlik -maydon birligida gektaridan olinadigan hosil, t/ga, s/ga da hisoblanadi. O stiruvchi stimulyator ʻ -o simlikning o sishi va rivojlanishini tezlashtiruvchi ʻ ʻ moddalar. 4

Urug lik sifatiʻ -ekinboplik sifatlari bo yicha Davlat standarti talablariga javob ʻ beradigan urug lik materiallarining ko rsatkichlari. ʻ ʻ Tovar hosil -umumiy hosildan 30 gdan ziyodlarining chiqimi. Urug bop hosil ʻ -tovar hosildan vazni 30-120 g, aynimagan, urug likka yaroqli ʻ qismi. Dispersion tahlil -bir yoki ko p omilli tajriba variantlari o rtasida eng kam ʻ ʻ aniqlikdagi farqlarni aniqlashning statistik usuli (B.A.Dospexov, 1985). Rentabellik -foyda olish darajasi (foizda). Mahsulotni ishlab chiqarish, sotish xarajatlari-tannarxga nisbati sifatida hisoblanadi. Iqtisodiy samaradorlik -tizimning faoliyat yuritishiga ketadigan sarf-xarajatlar va uning natijalari nisbati. 5

O'xshashlar

MOS TUSHISH MASALASI VA UNING UMUMLASHMALARI
Kartoshkaning rak kasalligi xarakteristikasi va sistematikasi
Zea mays L. Saccharataning ayrim fiziologik xususiyatlari
PANJARADAGI IKKI BOZONLI SISTEMAGA MOS SCHӦDINGER OPERATORINING XOS QIYMATLARI
Tanlash operatori va unga doir dastular tuzish