logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ma’lumotlarni uzatish qurilmalari. Konsentratorlar, kommutatorlar va marshrutizatorlar

Ma’lumotlarni uzatish qurilmalari. Konsentratorlar, kommutatorlar va marshrutizatorlar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1274.78125 KB
Ko'chirib olish
I. Ma’lumotlarni uzatish qurilmalari. Konsentratorlar, kommutatorlar va marshrutizatorlar Reja: 1 Konsentratorlar Kommutatorlar Marshrutizatorlar Kompyutеr tarmoqlarida ma'lumotlarni uzatish Intеrnеt orqali ma'lumot jo`natganingizda, u ko`zlangan manzilga osongina еtib borgandеk tuyuladi. Aslida bu juda murakkab jarayon. Intеrnеt orqali ma'lumot uzatganingizda kompyutеrlar intеrnеt bo`ylab ma'lumot uzatishda foydalanadigan TCP (Transmission Control Protocol – uzatishni boshqarish protokoli) protokoli ma'lumotni avval kichikroq bo`laklar – pakеtlarga bo`lib chiqadi. Bu pakеtlarda boshqa foydali ma'lumotlar ham bo`ladi-ki, ular pakеtlarni intеrnеt bo`ylab to`g`ri yo`naltirishga yordam bеradi. Sizning kompyutеringiz bu pakеtlarni sizning mahalliy kompyutеr tarmog`ingizga, Intеrnеt xizmatlari provaydеriga yoki on layn xizmatini ko`rsatuvchi boshqa tashkilot kompyutеriga jo`natadi. Pakеtlar oxirgi manzilga еtib borguncha, turli tarmoqlardan, kompyutеrlardan va aloqa liniyalaridan o`tadi. Bir qator apparat qurilmalari pakеtlarni qayta ishlaydi va to`g`ri yo`nalishda yo`naltirib turadi. Bu qurilmalar tarmoqlar orasida ma'lumot uzatishga xizmat qiladi va intеrnеtning yagona tarmoq sifatida faoliyat ko`rsatishiga olib kеladi. Bеshta eng asosiy qurilma: hub (tugun), bridge (ko`prik), gateway (darboza yoki shlyuz), repeater (tiklagich), router (marshrutizator,yo`naltirgich)lardir. Hub (hab dеb o`qiladi) juda muhim ahamiyatga ega. Ular bir guruh kompyutеrlarni bir-biri bilan bog`lab, kompyutеrlarning mahalliy tarmog`ini (local area network yoki qisqacha LAN) yaratishga va kompyutеrlarni bir-biriga ulana olishiga xizmat qiladi. Ko`priklar mahalliy tarmoqlarni bir-biri bilan bog`laydi. Ular mahalliy tarmoqqa jo`natiladigan ma'lumotlarni tarmoq ichida olib qoladi va boshqa mahalliy tarmoqdagi kompyutеrga jo`natilishi kеrak bo`lgan ma'lumotlarni tarmoqdan tashqariga chiqarib yuboradi. Shlyuzlar ko`priklarning o`zi, lеkin ular zarurat paydo bo`lganda, ma'lumotlarni bir turdan ikkinchi tarmoq uchun tushunarli boshqa turga aylantiradi. Intеrnеt bo`ylab ma'lumotlar uzatilganda ular uzoq masofaga jo`natilishi mumkin. Bunda esa ma'lumotlarni tashuvchi signallar so`na boshlaydi. Rеpitеrlar signallar so`nib qolmasligi uchun ma'lum masofadan kеyin ularni kuchaytiradilar. 2 Lokal kompyuter tarmoqlarida qo’llaniladigan kommunikatsion qurilmalarning eng oddiysi - konsentrator deb ataladi (3.15-rasm). Konsentratorlar lokal kompyuter tarmoqlarining barcha asosiy texnologiyalari tarkibida qo’llaniladi. Bu texnologiyalar quyidagilardir: Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, (ArcNet, Token Ring, FDDI, l00VG-AnyLAN) Lokal tarmoq konsentratori. Har qanday lokal kompyuter tarmog’i texnologiyasiga tegishli bo’lgan konsentratorlarning ishlashida o’xshash tomonlari mavjud, bu ularning bir portiga kelgan signallarni (kadrlarni) boshqa portlarida takrorlashlaridir. Biroq ular signallarni qaysi portlarida takrorlashlariga qarab bir-birlaridan ajralib turadilar. Masalan ierarxik yulduz topologiyasi asosida qurilgan Ethernet texnologiyasi konsentratori (3.16- rasm, a) bir portiga kelgan signallarni o’zining boshqa barcha portlarida takrorlab beradi. Halqa topologiyasi asosida qurilgan Token Ring yoki FDDI texnologiyasi konsentratorlari esa (3.16-rasm, b) bir portiga kelgan signalni o’zining halqa bo„yicha keyin ulangan kompyuteriga boradigan portidagina takrorlab beradi. Konsentratorlar har doim lokal kompyuter tarmog’ining fizik topologiyasini o’zgartiradi, ammo uning mantiqiy topologiyasi esa o’zgarmay qolaveradi. Fizik topologiya deganda, kabellarning bo’laklari yordamida hosil qilingagan bog‘lanishlar shakli (konfiguratsiyasi), mantiqiy topologiya deganda esa tarmoqda mavjud kompyuterlar orasidagi axborotlar oqimi yo’llarining shakli (konfiguratsiyasi) tushuniladi. 3 Turli xil texnologiyalarning konsentratorlari. Tarmoqning fizik va mantiqiy strukturalari ko’rinishlarining bir xil emasligi. Kommutatorlar Kommutator (lot. commuto — almashtiraman, o zgartiraman), almashlab ulagich,ʻ taqsimlagich — elektr zanjirini ulash, o zish, almashlab ulash va zanjirdan o tayotgan ʻ ʻ tok yo nalishini o zgartirish uchun ishlatiladigan qurilma. Almashlab ulash qo lda ʻ ʻ ʻ (mas, telegraf K.i) yoki maxsus dastur asosida avtomatik tarzda bajariladi. Elektromexanik, elektron va elektron nurli K.lar bor. Oddiy elektromexanik K.: rubilniklar, elektr mashina kollektorlari; elektromagnit rele to plamlari va boshqa ʻ Elektron K. — ma lum funksional sxemalar bo yicha ion asboblari, elektron ʼ ʻ lampalar, yarimo tkazgichlardan yig ilgan elektron qurilmalar. Elektron nurli K. — ʻ ʻ 4 elektron nur yordamida boshqa asbobning ulanish sxemasini o zgartiradi. K.ʻ elektrotexnika, aloqa, telemexanikaning ko p vositalari va boshqalarda qo llanadi. ʻ ʻ Lokal tarmoq kommutatorlari Lokal kompyuter tarmog’i kommutatorlarining har bir portiga, kelayotgan ma’lumotlar oqimini ishlash uchun, ko‘prikda qo‘llanilgan algoritm asosida ishlovchi maxsus protsessorlar o’rnatilgan. Kommutator deganda o’zining ixtiyoriy ikkita portlari o’rtasida, kadrlarni parallel ravishda uzatib bera oladigan ko’pprotsessorli ko’prikni tushunish mumkin. Kommutator tarkibida, portlarining protsessorlari bilan birga, markaziy protsessor ham o’rnatilgan bo’lib, u portlar ishini muvofiqlashtiradi, harakatlantirish jadvalini qurishga javob beradi, hamda kommutatorni konfiguratsiyalash va boshqarish vazifalarini bajarilishini ta’minlab beradi. Keyingi kommutatorlar, tarmoq texnologiyalari rivojlanishi natijasida paydo bo’la boshlagan ko’pgina qo’shimcha vazifalarni ham bajara olish imkoniyatiga ega bo’lgan holda ishlab chiqarila boshladilar. Bu vazifalar sirasiga – virtual tarmoqlarni hosil qila olish, aloqa chiziqlarini agregatsiyalash, trafikning qaysinisi qanday ahamiyatga ega ekanligini aniqlay olish va shularga o’xshash boshqa vazifalarni kiritish mumkin. Kalpana firmasi tomonidan taklif qilingan EtherSwitch kommutatorining tuzilishini 3.21-rasmda keltirilgan. Ushbu kommutatorda 10Base-T standartiga tegishli 8-ta portining har biriga bittadan Ethernet paketlari protsessori – EPP (Ethernet Packet Proctssor) xizmat ko’rsatadi. Bundan tashqari kommutator EPP protsessorlarining ishini muvofiqlashtirib turuvchi tizimli modulga ham ega. 5 EtherSwitch kommutatorining tuzilishini Kommutator portiga kelib tushgan kadrni etib borishi kerak bo„lgan adresini o’qish uchun, shu portning EPP protsessori tomonidan bu kadrning dastlabki birinchi baytlari buferlanadi. Kadr etib borishi kerak bo’lgan adres aniqlab olingandan so’ng, protsessor kadrning qolgan baytlarini kelishini kutib turmasdan, uni ishlashni amalga oshiradi, ya’ni kadrni, o’sha adresga uzata olishi mumkin bo’lgan porti orqali, uzatib berishni boshlab yuboradi (3.22-rasm). Kadrni bunday tarzda, ya’ni to’liq buferlamasdan uzatish «yo‘l-yo‘lakay kommutatsiyalash» nomini olgan («on-the-fly» yoki «cut-through»). Kadrni bunday uzatish mohiyati jihatidan konveyerli ishlashga to’g’ri keladi, ya’ni kadrni uzatishda ba’zi bir bosqichlarni bajarish bir vaqtda yoki parallel amalga oshiriladi. Kommutatorlarni qo’llash natijasida tarmoqning unumdorligini oshishiga, bir nechta kadrlarni parallel ishlash bilan ham erishilar ekan. 6 Kommutator tomonidan kadrlarni parallel uzatish. Mashrutizatorlar Intеrnеtdagi ma'lumotlar oqimini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Ularning vazifasi ma'lumotlar joylangan pakеtlarni har doim kеrakli yo`nalishda borishini ta'minlashdir. Agar ma'lumotlar bitta mahalliy tarmoqqa tеgishli kompyutеrlar orasida uzatilsa, marshrutizatorlarning kеragi yo`q, chunki Hubning o`zi mahalliy oqimni boshqara oladi. Marshrutizatorlar ikkita tarmoq orasida ma'lumot uzatilayotganda ishlay boshlaydilar. Marshrutizatorlar pakеtlarni tеkshirib, ularning oxirgi manzillarini aniqlaydi va pakеtlarni bu manzilga yaqinroq boshqa marshrutizatorga uzatadi. Marshrutizatorlarning ishlashi bilan quyida batafsilroq tanishib chiqamiz. Yuqoridagi barcha qurilmalar ko`plab tarmoqlarni birlashtiradi va bularning hammasi Intеrnеtni tashkil etadi. Korporativ mahalliy tarmoqlar eng kichik tarmoqlardir. Ular birlashib, o`rtacha darajadagi tarmoqlarni tashkil qiladi. Bir gеografik xududda joylashgan tarmoqlar birlashib, mintaqaviy tarmoqlarni tashkil etadi. O`z navbatida bu tarmoqlar ham birlashib, kеng hududli tarmoqlar (wide area network yoki qisqacha WAN)ni tashkil etadi. Bir mintaqaviy tarmoq ichida ma'lumotlar marshrutizatorlar yordamida uzatilishi mumkin. Lеkin ma'lumotni bir mintaqaviy tarmoqdan ikkinchisiga uzatish kеrak bo`lsa, bu ma'lumot tarmoqning kirish nuqtasi (network access point yoki qisqacha 7 NAP)ga jo`natiladi. Bu nuqtadan ma'lumot magistrallar orqali katta tеzlikda ikkinchi mintaqaviy tarmoqning kirish nuqtasiga uzatiladi. Bu magistrallarda ma'lumotlar 155 Mb/s va undan katta tеzlikda uzatiladi. Hozirgi kunda tеzligi 10-20 Gigabit/s bo`lgan va multimеdia koridorlari dеb ataluvchi magistrallar mavjud. II. Kompyuter tarmoqlarini qurish Reja: 1. Kopmyuter tarmoqlari 2. Kompyuter tarmoqlari qurishda topologiya 3. Kompyuter tarmoqlarida ko’rsatiladigan xizmatlar 1.Kompyuter tarmoqlari, ularni qurishda uchragan asosiy muammolar va tarmoq topologiyalari Kompyuter tarmog’i – bu apparat va dasturiy tashkil etuvchilardan iborat bo’lgan, hamda birgalikda kelishilgan holda ishlaydigan murakkab kompleksdir. Kompyuter tarmog’ini tashkil etuvchilari quyidagi to’rt qatlamdan biriga tegishli bo’lishi mumkin: 1.Kompyuterlar; 2.Kommunikatsion qurilmalar; 3.Operatsion tizimlar; 8 4.Tarmoq ilovalari. Hozirgi paytda birinchi qatlam vositalari sifatida imkoniyatlari o„rtacha bo„lgan shaxsiy kompyuterlardan tortib, to maynfremlar va superkompyuterlargacha bo’lgan kompyuterlar qo’llanib kelmoqda. Ikkinchi qatlam - bu kommunikatsion qurilmalar qatlamidir. Ushbu o„quv qo’llanmada e’tibor, aynan kommunikatsion qurilmalarga va ular asosida qurilayotgan zamonaviy kompyuter tarmoqlarining tuzilishlarini o’rganishga qaratilgandir. Kompyuterlar tarmoqda ma’lumotlarni ishlashni amalga oshiruvchi asosiy vosita hisoblanadi, ammo 15-20 yillar davomida kommunikatsion qurilmalar ham tarmoq tarkibida katta ahamiyatga ega bo’lgan vositalarga aylanib ulgurdi. Kommunikatsion qurilmalar hisoblangan – ko‘priklar, kommutatorlar va marshrutizatorlar kabi qurilmalar tarmoqning yordamchi vositalaridan, kompyuterlar va operatsion tizimlar kabi asosiy vositalarga aylandi. Bunda kommunikatsion qurilmalarni, tarmoqning ko’rsatgichlariga ham va uning narxiga ham ta’siri nazarda tutilmoqda. Bugungi kunda kommunikatsion qurilma - murakkab maxsuslashtirilgan ko’pprotsessorli kompyuter, ya’ni kompyuter ichidagi kompyuter sifatida qaralishi mumkin. Ularni ham konfiguratsiyalash, optimizatsiyalash va administratsiyalash amalga oshiriladi. 9 1.1-rasm. Internet tarmog’i va unga ulangan turli xil kompyuter tarmoqlarining soddalashtirilgan ko’rinishlari. Kompyuter tarmoqlarini qurishda uchragan asosiy muammolardan birinchisi, bu tarmoq tarkibiga kirgan qurilmalar - kompyuterlar, printerlar, modemlar, konsentratorlar, kommutatorlar, marshrutizatorlar o’rtasida ma’lumotlarni uzatishni amalga oshirish muammosi hisoblangan. Kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlarni uzatish yoki almashinish jarayoni ketma-ket tarzda joylashtirilgan bitlar, ya’ni 0 va 1lar ko’rinishida amalga oshiriladi (1.2-rasm). 10 1.2-rasm. Kompyuter tarmog’ida ma’lumotlarni uzatish. Ma lumotlarni almashinish jarayonida qaysi qurilmalar ishtirok etayotganiga qarab,‟ bunda uch xil holatni keltirish mumkin: 1.Kompyuter va tashqi qurilma o’rtasida ma’lumot almashinish (1.3rasm); 2.Yonma-yon joylashgan ikki kompyuter o’rtasida ma lumot almashinish; ‟ 3.Bir-biridan uzoq masofalarda joylashgan kompyuterlarning aloqa kanallari orqali ma lumot almashinishi. ‟ 1.3-rasm. Kompyuter tarmog’ida, kompyuter-kompyuter va kompyuter-printer o’rtasida ma’lumot almashinish. Kompyuter bilan tashqi qurilma o’zaro axborot almashinishi uchun, kompyuterning tashqi interfeysi qo’llaniladi. Bu erda interfeys deganda - kompyuter bilan tashqi qurilmani bog’lovchi o’tkazgichlar va ular orqali axborot almashinish qoidalari to’plamini tushunish kerak bo’ladi. Kompyuter tarafidan interfeys – tashqi qurilma kontrolleri deb ataladigan maxsus apparat va dasturiy vositasi, hamda mos tashqi qurilmaning drayveri deb ataladigan kontrollerni boshqaruvchi dastur yordamida amalga oshiriladi. 1.3-rasmning o’ng tomonida kompyuter bilan printer o’rtasida bog’lanishni amalga oshirishda qo’llanilgan vositalar ko’rsatilgan. 11 Tarmoqqa ulangan kompyuterlar o’rtasida ma’lumot almashinish jarayoni esa ancha murakkab bo’lib, u yillar davomida takomillashtirilib kelinmoqda. Hozirda tarmoq orqali matnli ma’lumotlar bilan bir qatorda, tovush, grafika va video ma lumotlarni‟ katta-katta hajmlarda va katta tezliklarda uzatishlar amalga oshirilmoqda. Ko’p sonli kompyuterlarni tarmoqqa birlashtirish jarayonida qator yangi muammolar paydo bo’la boshlagan. Bunday muommolar sirasiga fizik bog’lanishlarning shaklini, ya’ni topologiyasini tanlash muammosini ham qiritish mumkin. Kompyuterlarni tarmoqqa birlashtirish nazariyasida, graflar nazariyasida qo’llaniladigan iboralar, tushunchalar va undagi qoidalardan foydalanilgan. Shunga ko’ra kompyuter tarmog’ining topologiyasi deyilganda - shunday grafning konfiguratsiyasi tushuniladiki, bunda grafning cho‘qqilariga tarmoqdagi kompyuterlar, konsentratorlar, kommutatorlar, marshrutizatorlar kabi qurilmalar, uning qirralariga esa fizik bog’lanishlar mos keladi. Tarmoqdagi kompyuterlar ko’pincha - stansiyalar yoki tarmoq tugunlari ham deb ataladi. Tarmoqning fizik bog’lanishlari konfiguratsiyasi, kompyuterlar orasidagi elektr bog’lanishlar orqali aniqlanadi va bu shakl, tarmoqning mantiqiy bog’lanishlari konfiguratsiyasidan farq qilishi ham mumkin bo’ladi. Tarmoqning mantiqiy bog’lanishlari konfiguratsiyasi deganda, undagi ma’lumotlarni uzatish yo‘llarining shakli tushuniladi. Bunday yo’llar tarmoqdagi kommunikatsion qurilmalarni sozlash paytida hosil qilinadi. Tanlangan elektr bog„lanishlar topologiyasi tarmoqning ko„pgina ko„rsatgichlariga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, zahira bog’lanishlarning mavjudligi, tarmoqning ishonchliligini oshiradi va axborot uzatish kanallarini bir maromda yuklash imkonini beradi. Qo’shimcha stansiyalarning ulash mumkinligi esa, tarmoqni osonlikcha kengaytirish imkonini beradi. Tarmoqni qurish arzonroq tushadigan bo’lishini hisobga olib ham, topologiyalarni tanlash amalga oshiriladi. Kompyuter tarmoqlarini qurishda ishlatiladigan asosiy topologiyalarni ko’rib chiqamiz (1.4-rasm). 12 To‘liq bog‘lanishli topologiya – bunda har bir kompyuter tarmoqdagi boshqa kompyuterlar bilan bog’langan bo’lishi kerak. Har bir kompyuter uchun ko’p sonli kommunikatsion portlar va juda ko’p alohida aloqa chiziqlari mavjud bo’lishi kerak bo’ladi. To’liq bog’lanishli topologiyadan tarkibida kompyuterlarining soni ko’p bo’lgan tarmoqlarda foydalanilmaydi. Ushbu topologiya asosida kompyuterlarining soni uncha ko’p bo’lmagan ko’p mashinali komplekslarda va kompyuter tarmoqlarida uning serverlarini o’zaro ulash uchun foydalanish mumkin. Tarmoqlarni qurishda ishlatiladigan asosiy topologiyalar. Yacheykasimon topologiya – to„liq bog„lanishli topologiyadagi ba’zi bir bog’lanishlarni olib tashlash bilan hosil qilinadi. Bunda o’zaro ko’proq axborot almashinadigan kompyuterlar orasidagi bog’lanishlar qoldiriladi, boshqa kompyuterlar esa tranzit yo’llar orqali bog’lanib axborot almashinishi mumkin bo„ladi. Umumiy shinali topologiya – Ethernet texnologiyasining avval ishlab chiqarilgan standartlari hisoblangan, 10Base-5 va 10Base-2 standartlari, ana shu topologiya asosida qurilgan edi. Bunda kompyuterlar bitta koaksial kabelga ulangan bo’lib, ma’lumot uzatilayotgan paytda u kabel bo’ylab ikki tomonga tarqaladi. Umumiy shinali tarmoqlar nisbatan arzon hisoblanadi, ularda kabelni tortish va qo’shimcha 13 kompyuterlarni ulash osonlik bilan bajariladi. Ammo bu xildagi tarmoqning eng jiddiy kamchiligi, uning ishonchliligining pastligidir, ya’ni kabeldagi har qanday uzilish yoki kompyuterlar ulangan uzgich-ulagichlardan birining uzilishi butun tarmoqni ishini izdan chiqaradi. Yulduzsimon topologiya – bunda har bir kompyuter alohida kabel yordamida tarmoq markazida joylashgan qurilmaga, ya’ni konsentratorga yoki kommutatorga ulangan bo’ladi. Ethernet texnologiyasining 10Base-T va 10Base-F standartlari ana shu topologiya asosida qurilgan edi. Bu topologiyaning umumiy shinaga nisbatan asosiy afzalligi, uning ishonchliligining ancha yuqoriligidir. Biron bir kabeldagi nosozlik faqatgina shu kabelga ulangan kompyuternigina tarmoqdan uzilib qolishiga sabab bo’lishi mumkin. Konsentrator yoki kommutator ishdan chiqsagina tarmoq ishlamay qolishi mumkin. Ierarxik yulduz topologiyasi - bir nechta konsentratorlarni yoki kommutatorlarni ierarxik tarzda - qavatma-qavat, yulduzsimon ko„rinishda ulab tarmoqni kengaytirish, ya ni kompyuterlar sonini oshirish mumkin. Hozirda ierarxik yulduz topologiyasi –‟ lokal va global tarmoqlarda ham keng tarqalgan topologiya hisoblanadi. Fast Ethernet texnologiyasining 100Base-TX, 100Base-T4 va 100Base-FX spetsifikatsiyalari va Gigabit Ethernet texnologiyasining barcha spetsifikatsiyalari ana shu topologiya asosida qurilgan. Halqasimon topologiya – bu topologiya asosida qurilgan tarmoqlarda, ma lumotlar ‟ halqa bo’ylab odatda bir tomonga yo’nalgan holda uzatiladi. Agar kompyuter ma’lumotlarni unga yo’naltirilgan ekanligini aniqlasa, ularni o’z xotirasiga ko’chirib oladi. Token Ring va FDDI kabi lokal kompyuter tarmoqlari texnologiyalari halqasimon topologiya asosida qurilgan edi. Aralash topologiya. Odatda uncha katta bo’lmagan tarmoqlar topologiyasi – umumiy shina, halqa yoki yulduzli kabi tipik topologiyalardan biri ko’rinishida bo’ladi. Katta tarmoqlardagi kompyuterlarni birlashtirishda ixtiyoriy ko’rinishdagi bog’lanishlar yuzaga kelishi mumkin. Ammo bunda ham tarmoqlarning shunday qismlarini ko’rsatish mumkin bo’ladiki, ya’ni tarmoq osti tarmoqlari, yuqorida ko’rib o’tilgan 14 topologiyalardan biriga o’xshash bo’ladi. Shuning uchun bunday tarmoqlar aralash topologiyali tarmoqlar deb ataladi (1.5-rasm). Aralash topologiya. 1.2.Kompyuter tarmoqlarini texnologik jihatdan klassifikatsiyalash - sinflarga ajratish. Klassifikatsiya yoki sinflarga ajratish deganda – o’rganilayotgan ob’ektlarni umumiy belgilari asosida guruhlarga, ya’ni u yoki bu xillarga ajratish jarayoni tushuniladi. Ob’ektlarni sinflarga ajratish – keyingi yozuvlarda esa klassifikatsiyalash, bu jarayonda foydalaniladigan mezonlarni (rus tilida - критерии) tanlash asosida amalga oshiriladi. Turli xil mezonlarni tanlash asosida turli xil klassifikatsiyalashni amalga oshirish mumkin. Ushbu qo’llanmada kompyuter tarmoqlarini klassifikatsiyalash - asosan texnologik jihatdan ularni tafsiflovchi mezonlar asosida amalga oshirilgan. Kompyuter tarmoqlarini - qoplay oladigan xududining masshtabi, ma’lumotlarni uzatish muhitlarining xillari, kommutatsiyalash usuli, paketlarni harakatlantirish usuli, topologiyasi va boshqa shularga o’xshash mezonlardan foydalangan holda guruhlarga ajratishni, texnologik jihatdan klassifikatsiyalash deb atash mumkin. 15 1.Kompyuter tarmoqlarini - qoplay oladigan xududining masshtabi qarab ikki xil guruhga ajratish mumkin: lokal kompyuter tarmoqlari (Local Area Network, LAN); - global kompyuter tarmoqlari (Wide Area Network, WAN). Lokal kompyuter tarmoqlarida ma lumotlarni ancha katta tezliklarda uzata oladigan‟ yuqori sifatli aloqa chiziqlaridan foydalaniladi. Ushbu xildagi tarmoqlarda ma’lumotlarni modulyasiyalamay uzatish imkoniyati mavjud. Kompyuter tarmoqlarining qoplay oladigan xududining masshtabi qarab - shahar kompyuter tarmoqlari (Metropolitan Area Network, MAN) deb nomlangan xili ham mavjud. Shahar kompyuter tarmoqlari katta shahar xududiga xizmat ko’rsatish uchun mo’ljalangan bo’lib, ularda lokal va global tarmoqlarga xos belgilarni ko’rsatish mumkin. 2.Kompyuter tarmoqlarini - ularda qo’llaniladigan ma’lumotlarni uzatish muhitiga qarab ham, ikki xil guruhga ajratish mumkin: simli tarmoqlar, ular hozirda mis yoki optik tolali kabellar asosida qurilmoqda; simsiz tarmoqlar, ya’ni simsiz aloqa chiziqlari, masalan - radio kanallar, o’ta yuqori chastotali, ya’ni infraqizil yoki lazer nurlaridan foydalaniladigan kanallar asosida qurilgan tarmoqlar. 3.Kompyuter tarmoqlarini – ularda qo’llaniladigan kommutatsiyalash usuli bo’yicha ham ikki xil guruhga ajratiladi: paketlarni kommutatsiyalash asosida ishlovchi tarmoqlar; - kanallarni kommutatsiyalash asosida ishlovchi tarmoqlar. Paketlarni kommutatsiyalash texnikasi, paketlarni harakatlantirishning qaysi usulidan foydalanilishiga qarab bir nechta xillarga bo’linishi mumkin: deytagrammali tarmoqlar, masalan Ethernet texnologiyasiga mansub tarmoqlar; mantiqiy bog’lanishlarga asoslangan tarmoqlar, masalan transport sathida TCP protokolidan foydalanib ishlaydigan IP-tarmoqlar; - virtual kanallarga asoslangan tarmoqlar, masalan MPLS-tarmoqlar. 16 4.Kompyuter tarmoqlari - ularning topologiyalari asosida ham klassifikatsiyalanishi mumkin. Topologiyalarning quyidagi xillari mavjud – to’liq bog’lanishli topologiya, yacheykasimon topologiya, umumiy shinali topologiya, yulduz topologiyasi, ierarxik yulduz topologiyasi, halqa topologiyasi va aralash topologiyalar. 5.Kompyuter tarmoqlari - tarmoqlardan iborat tarmoq, ya’ni Internetning qaysi sathida ishlatilishiga qarab: birlamchi tarmoqlarga va birlamchi tarmoqlardan foydalanib qurilgan tarmoqlarga bo’linadi. Birlamchi tarmoqlar, bu telekkommunikatsion tarmoqlardir, ularga misol qilib - PDH, SDH va DWDM kabi tarmoq texnologiyalarini keltirish mumkin. Birlamchi tarmoqlardan foydalanib ishlaydigan tarmoqlarga esa, turli o’lchamlardagi kompyuter, telefon va televizion tarmoqlarini misol qilib keltirish mumkin. 6. Kompyuter tarmoqlarida ko’rsatiladigan xizmatlar foydalanuvchilarning qaysi xiliga mo’ljallanganligiga qarab, tarmoqlarni ikki xil sinfga bo’lish mumkin: aloqa operatorlari tarmoqlari - bunday tarmoqlarning mijozlari alohida olingan foydalanuvchilar yoki shartnoma asosida xizmatlardan foydalanuvchi tashkilotlar bo’lishi mumkin; korporativ tarmoqlar - ushbu tarmoqqa egalik qiluvchi korxona xodimlarigagina xizmat ko’rsatuvchi tarmoq. 7. Tarmoqlardan iborat tarmoqlar tarkibida ya’ni, aloqa operatorlari tarmoqlarida, korporativ tarmoqlarda yoki Internet tarmog’ida bajaradigan vazifalariga qarab, kompyuter tarmoqlarni - uchta sinfga ajratish mumkin: ulanish tarmoqlari; magistral tarmoqlar; trafikni agregatsiyalash tarmoqlari. Lokal va global kompyuter tarmoqlarining yaqinlashuvi 80-yillarning oxirlarida lokal va global tarmoqlar o’rtasida farqli jihatlar yaqqol ko’rinib turar edi. Bunday farqli jihatlarga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: 1.Aloqa chiziqlarinig qanday 17 masofalarga tortilganligi va ularning sifati. Lokal tarmoqlarning bog’lamlari orasidagi masofalar, global tarmoqlarga nisbatan ancha qisqa edi. Bunday holat lokal tarmoqlarda ancha sifatli aloqa chiziqlaridan foydalanish imkonini berar edi. 2.Ma’lumotlarni uzatish usullarining murakkabligi. Global tarmoqlarda lokal tarmoqlarga nisbatan, ishonchliligi ancha past bo’lgan kanallarning qo’llanilishi bois, ularda ma’lumotlarni uzatishning ancha murakkab usullari va shunga mos qurilmalar ishlatishga to’g’ri kelar edi. 3.Ma’lumotlarni almashinish tezligi. Lokal tarmoqlarda ma’lumotlar almashinish tezligi (10, 16 va 100 Mbit/s) global tarmoqladagi tezliklardan (2,4 Mbit/sek dan 2 Mbit/s gacha) ancha yuqori edi. 4.Ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan xizmatlarning xilma-xilligi. Ma’lumotlar almashinish tezligi ancha yuqori bo’lgan lokal tarmoqlarda ko’rsatiladigan xizmatlarning xillari ancha ko’p bo’lgan, bunday xizmatlar turlariga misol qilib - boshqa-boshqa kompyuterlarning qattiq disklarida joylashgan fayllardan foydalanish mexanizmlari, bosmaga chiqaruvchi qurilmalardan (printer, plotetter, ...), modemlar va fakslardan birgalikda foydalanish xizmatlari, yagona ma’lumotlar bazasiga murojaat qila olish, elektron pochta xizmati va boshqalar. Global tarmoqlarda esa oddiy pochta va fayl almashinish xizmatlari bilan cheklangan. Vaqt o’tishi bilan lokal va global tarmoqlar o’rtasidagi yuqorida sanab o’tilgan farqli jihatlar yo‘qola boshladi. Avvallari alohida- alohida ishlayotgan lokal tarmoqlarni o’zaro bog’lash amalga oshirila bordi. Bunda bog’lovchi muhit sifatida global tarmoqlardan foydalaniladigan bo’ldi. Lokal va global tarmoqlarning o’zaro yaqin integratsiyalashuvi, bu texnologiyalarni bir-biriga yaqinlashuviga olib keldi. Ma’lumotlarni uzatish usullaridagi yaqinlashuv, ma’lumotlarni uzatishni optik tolali aloqa chiziqlari orqali amalga oshirilishi va bunda raqamli (modulyasiyalanmagan) asosga o’tkazilishi bilan sodir bo’lgan. 100 metrdan uzoq bo’lgan masofalarga ma’lumot uzatish uchun bunday uzatish muhitdan deyarli barcha lokal tarmoqlarda foydalanilgan edi. SDH va DWDM kabi birlamchi tarmoqlarning zamonaviy magistrallari ham, ana shunday muhit asosida qurilgan. Ularning raqamli kanallari 14 yordamida global kompyuter tarmoqlarining qurilmalarini ham birlashtirish mumkin bo’ldi. Raqamli kanallar sifatining yuqoriligi, 18 global kompyuter tarmoqlari protokollariga qo’yiladigan talablarni o’zgartirib yubordi. Bunda ishonchlilikni ta’minlash muolajalari o’rniga, foydalanuvchilarga axborotni etkazib berishning o’rtacha tezligini ta minlash muolajalari, hamda trafikni‟ uzatishda kechikishlarga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan, masalan tovush trafigiga tegishli paketlarni alohida ishlash mexanizmlarini qo’llash masalalari muhim bo’lib qoldi. Sanab o’tilagan bu o’zgartirishlar global tarmoqlarining yangi texnologiyalari bo’lgan Framy Relay va ATM texnologiyalarida o’z aksini topdi. Lokal va global tarmoqlarning yaqinlashuviga IP protokolining keng qo’llanila boshlanganligi ham katta ta’sir ko’rsatdi. Hozirda bu protokol har qanday lokal va global tarmoq texnologiyalari (Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, ATM, Frame Realy) asosida qurilgan tarmoqlarni o’zaro yagona tarmoqqa birlashtirib ishlash imkonini beradi. 90-yillardan boshlab tezkor raqamli kanallar asosida ishlaydigan global kompyuter tarmoqlar ham, ko’rsatilishi mumkin bo’lgan xizmatlar xillarini anchagina ko’paytirib bu borada lokal tarmoqlarga etib oldilar. Katta hajmlarga ega bo’lgan - tasvirlar, videofilmlar, tovush kabi ma lumotlarni, ya ni ‟ ‟ multimediyali axborotni real vaqt masshtabida uzatib berish mumkin bo’ldi. Internet tarmog’i orqali axborot etkazib berish xizmati hisoblangan, gipermatnli axborotlar xizmati - World Wide Web (WWW) ham tezkor xizmatlarga yaqqol misol bo’la oladi. Lokal tarmoqlarda esa, global tarmoqlardagi singari – axborotni himoyalash usullariga katta e tibor berishga to’g’ri kelyapti, negaki hozirgi lokal tarmoqlar ‟ avvalgilariga o’xshab alohida-alohida emas, balki “katta dunyo” bilan bog’langan holda ishlamoqda. Bu davrga kelib bir vaqtning o’zida ham lokal, ham global tarmoqlar uchun mo’ljallangan texnologiyalar paydo bo’la boshladi. Yangi avlod texnologiyalaridan hisoblangan ATM texnologiyasi yordamida lokal va global tarmoqlarni birlashtirib, mavjud trafikni samarali uzatishni ta’minlab beruvchi yagona trasport tarmog’i qurish mumkin bo’ldi. Boshqa bir misol sifatida, avvalda lokal tarmoq texnologiyasi xisoblangan Ethernet texnologiyasining 10G – 10 Gbit/s tezlikda ishlaydigan standarti yordamida esa, global va katta lokal tarmoqlarning magistrallarini hosil qilish uchun ishlayotganini keltirish mumkin. 15 Lokal va global 19 tarmoqlarninig yaqinlashuvini ko’rsatuvchi belgilaridan yana biri, bu lokal va global tarmoqlar orasidan joy olishi mumkin bo’lgan, shahar tarmoqlari – MAN-larning paydo bo’lishidir. Bu tarmoqlarda ko’p xollarda 155 Mbit/s va undan yuqori tezlikka ega bo’lgan optik tolali raqamli aloqa chiziqlaridan foydalanildi. Bu aloqa chiziqlari shahar xududidagi lokal tarmoqlarni o’zaro ulashni, hamda global tarmoqlarga ulanishni nisbatan kam xarajatlar bilan ta’minlab bera oladi. III . Kompyuter tizimi va tarmoqlari. Tarmoqlarining kelib chiqish tarixi (bunda har bir talaba tizim yaratilish tarixi, tizimning turlari, qayerda qanaqa tizim yaratilgani va kim tomonidan yaratilgani, qanaqa maqsadda foydalanganligi e’tiborga olinadi) Reja: 1.Kompyuter tizimi 2.Kompyuter tizimi tarixi. 3.Kompyuter tizimining turlari Axborotni saqlash va qayta ishlash qobiliyatiga ega bo'lgan tizim murakkab jarayon va operatsiyalarni amalga oshirish uchun hisoblash va elektron vositalardan foydalanadigan ushbu nom bilan tanilgan. Bular har xil turdagi ma'lumotlarni boshqarish atrofida tashkil etilgan axborot tizimlari bo'lib, ular hozirgi vaqtda ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishda asosiy o'rinni egallaydi. Ishchi vosita sifatida har qanday ma'lumot almashish va masofa muammosini bartaraf eta oladigan yangi tarmoqlarni qurish uchun juda kuchli. Kompyuter tizimlari tarixi Tarixning har bir lahzasida texnologiya inqiloblar va insoniyat taraqqiyotiga sabab bo'lgan, aynan u orqali odamlar ma'lumotni tushunish, saqlash va almashish imkoniyatiga ega bo'lishgan. Bu hikoya yozuvning paydo bo'lishi bilan boshlanadi va XV asrda bosmaxona ixtiro qilinganida ko'proq yutuqlarga erishdi. Ikki asr o'tgach, atrof-muhitda Blez Paskal tomonidan ixtiro qilingan birinchi mexanik hisoblash mashinasi paydo bo'ldi. 20 Keng miqyosda qo'llanilgan birinchi kompyuter tizimi Herman Hollerith edi va u jadvallash mashinasidan iborat edi, bu 1890 yil sanoat inqilobi edi va bu mashina mantiqiy mantiqdan foydalangan holda bir qator elektr perfokartalardan foydalangan. Ushbu qurilma yordamida Amerika Qo'shma Shtatlaridagi birinchi milliy aholi ro'yxatiga erishildi, uning muvaffaqiyati shundan iboratki, u 1946 yilgi ENIAC yoki 1951 yil UNIVAC kabi birinchi kompyuterlarni qurishni boshlash uchun ilhom oldi, birinchisi yaratilgan. urush maqsadlarida, ikkinchisi esa buxgalteriya hisobi uchun ishlatiladi. O'shandan beri, elektr va elektron materiallarni yaratish uchun yangi elementlar paydo bo'la boshlaganidan so'ng, shaxsiy kompyuterlar orqali yangi kompyuterlashtirilgan qurilmalarni yaratish imkoniyatlarini kengaytiradigan integral mikrosxemalar yaratishga erishish mumkin bo'ldi, bu esa bugungi kungacha kibertarmoqlarni miniatyuralashtirish va yaratishga olib keldi. . Kompyuter tarmoqlarining kelib chiqish tarixi. Kompyuter tarmoqlarining paydo bo‘lish sabablaridan biri xisoblash resurslaridan hamkorlikda foydalanish, aloxida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Bunday tarmoqlarga sodda misol sifatida qattiq magnit disk (vinchester) yoki chop etish qurilmalari (printerlar)ning birgalikda ishlashini ko‘rish mumkin. 1969 yilda Len Kleynrok 3 ta talaba bilan interfeys va drayverlar ishlab chiqib ikkita kompyuterni bir - biri bilan ulab, ma’lumot almashishga erishishi kompyuter tarmog‘ini yaratilishiga asos bo‘lgan. Bir oy o‘tgandan so‘ng 4 ta, 1971 yilda esa ikki katta universitet kompyuterlarini birlashtirishga erishdilar. • 1969 – ARPA net – 4 ta kompyuterni birlashtiruvchi tarmoq ishga tushdi. • 1971 – tarmoqda 14 ta kompyuter. FTP – File Transmission Protocol (fayl uzatish protokoli) qabul qilindi. • 1972 – Larry Roberts tomonidan elektron pochta uchun birinchi dastur yaratildi. • 1974 – Tarmoqdagi kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash uchun TCP – Transmission Control Protocol taklif qilindi. 21 • 1982 – ARPA net ikkiga bo‘lindi. Milnet (Military net – harbiy tarmoq) va Internet (tarmoqlararo tarmoq). • 1983 – TCP/IP – Transmission Control Protocol/Internet Protocol tarmoqlar orasida ma’lumotlarni almashish protokoli Internet uchun asos qilib olindi. • 1984 – Internetda domenlarni nomlash tizimi (Domain Name System) joriy qilindi. • 1986 – Tezligi 56 kb/s bo‘lgan birinchi internet magistrali ishga tushdi. • 1991– Tim Berners-Lee tomonidan World Wide Web (butun olam to‘ri)ga asos solindi. Internet hozirgi ko‘rinishga ega bo‘ldi. • 1994 – Yahoo kompaniyasiga asos solindi. • 1995 – birinchi veb brauzer Netscape Navigator sotuvga chiqarildi. • 1996 – Google loyihasi ish boshladi. • 1999 – yirik shaharlarda DSL liniyalari orqali internetga ulanish ommaviylasha boshladi. • 2007 – Mobil internet ommaviylashdi. Apple iPhone ommaviy ravishda sotila boshlandi. Masalan 80-yillarning boshida juda ommaviylashib ketgan APPLE 11 kompyuterlari va ular uchun qattiq magnit disklari shunchalik qimmat ediki, faqatgina ba’zi bir o‘quv dargoxlari ularni ta’limni tashkil etishda foydalanish uchun sotib olish imkoniyatiga ega edilar. Kompyuterlarni vinchesterlarsiz sotib olish esa xisoblash majmualari samaradorligini keskin kamaytirib yuboradi. Bu muammoga ilk bor ORVUS kompaniyasi jiddiy e’tibor berdi. Ular qattiq magnit diskli to‘plagich (QMDT)ni ustalik bilan sistemada ishlata oldilar, ya’ni shunday loyixa yaratdilarki, bitga katta xajmli QMDT va QMDT qo‘yilmagan ko‘p sonli kompyuterlarni o‘zaro xisoblash tarmog‘iga birlashtirdilar. Shu tariqa APPLE foydalanuvchisi KMDTga kirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu shunday ajoyib g‘oya bo‘ldiki, oqibatda ORBUSkompaniyasining obro‘si afsonaviy darajada ortib ketdi. Bugungi kunga kelib shunday uskunalarning narxi keskin tushib ketgan bo‘lsa ham, g‘oyaning qadri saqlanib qolmoqda. Biroq tarmoqni yaratish maqsadga muvofiqligiga doir bir necha qo‘shimcha omillar ham paydo bo‘ldi. Bulardan birinchisi va eng asosiysi uning tejamkorligidir, ya’ni tarmoq resurslari (adapter, kabel)dan birga foydalanganda, 22 Etarli samaraga erishiladimi? Quyidagi dalillar kompyuterlarni tarmoqqa birlashtirishni oqlaydi. Birinchidan, foydalanuvchilar bir vaqtning o‘zida bir hil ma’lumot va fayl nusxalari, amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu xolat axborot tashuvchilardagi joyni tejaydi. Bundan tashqari, printer, skaner, modem (oddiy telefon tarmoqlaridan foydalanib, sonli axborotlarni kompyuterlararo uzatish), lazer disklar majmuining birgalikda ishlatilishi qo‘shimcha mablag‘ni asraydi. Ikkinchidan, axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki juda oddiy usulda qimmatli axborotlarni qayta nusxalash mumkin va aloxida foydalanuvchilar o‘rtasida axborot almashish Engillashtiriladi. Uchinchidan, bugungi kunga kelib, ayniqsa bank faoliyatida, tarmoq (ko‘p foydalanuvchi) dastur maxsulotlaridan keng foydalanilmoqda. Ular foydalanuvchilar so‘rovini mujassamlashtiradi, bir vaqtning o‘zida axborotdan foydalanish imkonini beradi. Shunday qilib, bundan 10-15 yil avval yakka, juda ulkan kompyuterlarning bir o‘zi qiladigan ishlarni, nisbatan arzon, qulay, bir-biriga ulangan mitti kompyuterlar bir zumda bajarmoqda. 2. Kompyuter tarmoqlari nazariyasiga kirish. Apparat qurilmalari va tarmoq dastur ta’minoti orqali o‘zaro bir-birlari bilan hamoxang ishlay oladigan kompyuterlar majmuiga tarmoq deyiladi. Tarmoqlarni turli me’yorlarga ko‘ra sinflarga ajratish mumkin. Bular: 1) o‘tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq: - past 100 Kbit/s gacha; - o‘rta 0,5-10 Mbit/s gacha; - yuqori 10 Mbit/s dan ortiq. 2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik o‘lchoviga muvofiq: - LAN (Lokal Area Network) lokal tarmoq (LXT bir ofis, bino ichidagi aloqa); - CAN (Campus Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki modemlar bilan ulanishi shart bo‘lmagan, ammo Etarlicha bir-birlaridan uzoqda joylashgan kompyuter lokal tarmog‘i; - MAN (Metropolitan Area Network) katta tezlik bilan aloqa uzatish (100 Mbit/s) imkoniyatiga, katta radiusga (bir necha o‘n km) axborot uzatuvchi kengaytirilgan tarmoq; - WAN (Wide Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma va dasturlar bilan ta’minlangan aloxida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq; - GAN {Global Area Network} global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq; 3) tarmoq tugunlari turi bo‘yicha (tugun - xisoblash tarmoqlari va ularning aloxida 23 elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va katta kompyuterlar, aloxida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish tarmoqlaridagi aloxida kompyuterlar (boshqachasiga ularni stantsiyalar deb ham yuritishadi) tugunlarga misol bo‘la oladi. Unchalik katta bo‘lmagan aloxida tarmoqlar kampus tarmog‘i uchun tugun bo‘ladi. 4) tugunlar munosabatiga ko‘ra: Yacheykalar oralig‘i, satr va ustunlar bilan ishlashning asosiy usullari va tavsifi. - bir hil rangli (peer-to-peer), uncha katta bo‘lmagan, bir hil mavqega ega kompyuterlar (bu Erda hamma kompyuterlar ham "mijoz", ya’ni tarmoqning oddiy foydalanuvchisi, ham "server", ya’ni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat ko‘rsatishni ta’minlovchi bo‘lishi mumkin). Maalan, WINDOWS 95 OS tarmog‘i; -tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga xizmat ko‘rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi; -server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu Erda tarmoqning bosh elementi serverdir. Qolgan tugunlar serverning resurslaridan foydalanishi mumkin (masalan, Novell NetWare, Microsoft LAN Manager va boshqalar). 5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo‘yicha (tarmoq OS): - gomogenli - hamma tugunlarda bir hil yoki yaqin operatsion sistemalardan foydalaniladi (masalan, WINDOWS 9x OS tarmog‘i); - geterogenli - bir vaqtning o‘zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari ishlatiladi (masalan, Novell NetWare va WINDOWS 9x). Kompyuter tarmogini yaratish uchun olimlar tomonidan quyidagi texnik va dasturiy vositalari ishlab chikildi: 1. Kontsentratorlar (inglizchasiga HUB). 2. Kommutatorlar (inglizchasiga SWITCH). 3. Kupriklar (inglizchasiga BRIDGE). 4. Marshrutizatorlar (inglizchasiga ROUTER). 5. Kaytargich kuchaytiruvchilar (inglizchasiga REPEATOR). 6. Darboza yoki Shlyuzlar (inglizcha GATEWAY). 7. Interfeyslar. 8. Drayverlar. 9. Boglovchi aloka liniyalari (Xar xil turdagi kabellar, radio, radiorele va Erning sun’iy yuldoshlari). 3. Tarmoq servisi. Tarmoqda bir necha hil serverlar bo‘lishi mumkin. Kompyuter tarmog‘i o‘z mijozlariga qanday xizmatlar turkumini taklif etishi, ularning servisi qanday bo‘lishi juda muximdir. Ular bilan tanishamiz: -fayl-server-mijozga axborot saqlash qurilmalarida saqlanuvchi fayllardan foydalanish imkonini beradi. Bunda server barcha ishchi stantsiyalaridan 24 fayllarga kirish ruxsatini berishi zarur. Bunda bir vaqtning o‘zida turli stantsiyalardan bir hil so‘rov kelganda, axborotlarni himoya qila olish vazifasi ijobiy xal etiladi; - print-server umumiy xolda ko‘pgina mijozlarga bir nechta printer orqali xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi. Bunda server chop etiluvchi axborotlarni qabul qila olishi va ularni navbati bilan chop etishga chiqarishi kerak; -faks-server-mijozlarga faks- modem telefon tarmoq-lari bilan mujassam tarmoqli xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi.Bu go‘yo axborot chiqarishga o‘xshaydi (printer kabi). Faks-server olgan faksimil xabarlar aloxida tarmoqda qayta ishlanadi. Bundan tashqari, tarmoqda quyidagi xizmatlar bo‘lishi mumkin: -elektron pochta (E-mail)-mijozlar o‘rtasida, ular bir-birlaridan qancha uzoqlikda joylashganligidan qat'iy nazar, axborot almashishni ta’minlaydi. Bu Erda jarayon xuddi oddiy pochta kabi kechadi. Elektron xat o‘z adresiga ega. Uni jo‘natuvchi desak, qabul qiluvchi ham o‘z adresiga ega. "Xat" pochta qutisiga tashlanadi (ya’ni pochta serveri) va pochta serverlar sistemasi yordamida qabul qiluvchi pochta qutisiga etkaziladi, ya’ni bu Erda uzatuvchi va qabul qiluvchining maxsus kataloglari mijozga xizmat qiluvchi kompyuterda joylashtirilgan bo‘ladi. Shu tariqa xatlar fayllar sifatida uzatiladi. Oxang, tovush kartalari yoki ovozli modemlar xatto tovushlarni ham uzatish imkonini beradi; -bevosita muloqot (Chat), bunda aniq vaqtda maxsus dastur ta’minoti yordamida ikki yoki undan ortiq mijozlar o‘zaro axborot almashinishi tushuniladi, ya’ni bir kompyuter klaviaturasida terilgan axborotlar ayni vaqtning o‘zida boshqa kompyuter ekranida paydo bo‘laveradi. Raqamli videokameralar, tovushli kartalar, mikrofonlar, multimedia vositalarini qo‘llaganda, videokonferentsiyalar o‘tkazish imkoniyati tug‘iladi. Bunday xolatlarda kompyuterlar yuksak unumdor va tarmoqning o‘tkazish qobiliyati kuchli bo‘lishi lozim. 4. Lokal kompyuter tarmoqlari. Global tarmoqlar, ma'lumki, yirik shaxarlar, mamlakat, qit'alarni qamrab oladi. Lokal tarmoqlar esa etarlicha kichik maydonni o‘z ichiga oladi. Ular 10, 100, 1000 metr chamasi radiusda 1000 nafarga etar-etmas mijozlarga xizmat qilishga mo‘ljallanadi. Bunday xajm LKT 10 Mbay/s va undan ortiq tezlanishda ishlash imkonini beradi. Odatda LKT ishchi stantsiyalar (IS) va maxsus kompyuterlarni (fayl, print serverlari va boshqalar) o‘zaro kabel bilan 25 bog‘lashdan iborat. Ular o‘z navbatida tarmoq adapterlari yordamida (tarmoq kartalari) maxsus platalar orqali kompyuterning sistemali platalarini kengaytiradi. Yuqori darajada qulaylik, ma’lumotlarni uzatish va qabul qilishdagi xar hil xatolarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida tarmoqning butun ishi tarmoq bayonnomasi deb nomlanuvchi qoida va kelishuvlar bilan muvofiqlashtirib boriladi. Hozirgi kunda dunyoda ko‘plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. Bulardan ba’zilari bilan tanishamiz. 1957 yil ARPA (Advanced Research Projects Agency) tashkiloti tuzildi. 1960 - yillar oxirida DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), 1969 yilda (AQShning Mudofaa ministrligi tomonidan tashkil qilingan eng eski KTlari hisoblanadi) ARPANet (Advanced Research Projects Agency Network) tajriba tarmog‘ini tashkil etish haqida qaror qabul qildi. Ilk bor TARMOQ 1972 yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo‘lib, asosiy tuzilish printsipi TARMOQdagi barcha kompyuterlarning teng xuquqli bo‘lishi edi. 1975 yil ARPANet tajriba tarmog‘i maqomini harakatdagi (amaliy) TARMOQ maqomiga o‘zgartirdi (1989 yil – ARPANet mustaqil TARMOQ sifatida tugatildi). Uning afzalligi – tarkibida turli turdagi kompyuterlar bor TARMOQ bilan ishlash qobiliyatiga egaligidir. U keyinchalik boshqa KTlari bilan birlashtirilib, Internetning qismi sifatida ishlatila boshlandi. Xozirda u MILNET – Military NET (xarbiy TARMOQ), CSNET – (Computer Science NETWORK) (kompyuter ilmi tarmog‘i), NSFNET – (National Science Fondation NETWORK) (milliy fan fondi tarmog‘i) tarmoqlar sifatida Internetda ishlatiladi. BITNET (1981) – Because it’s Time Network (bugungi kun tarmog‘i) KT Nyu-York va El universitetlari tomonidan ishlab chiqilgan Evropa, AQSh qit’asi, Meksika va boshqa mamlakatlarni birlashtiruvchi TARMOQ bo‘lib, u alohida ajratilgan kanallar bilan aloqa bog‘laydi. U OSI – (Open System Interconnection – ochiq xalqaro bog‘lanish tizimi) va TCP/IP qaydnomalariga mos tushmaydi. Uning bir xususiyati – uzatilgan ma’lumotlar uchun haq to‘lanmaydi. Hukumat tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanadi. Uning ko‘rsatadigan xizmat doirasi fayllarni uzatish, elektron pochta va masalalarning uzoqdan turib ishlashini ta’minlashdan iborat. CSNET (1981) (Computer Science Network – Kompyuter va 26 fan tarmog‘i) a’zolik badallari va xizmat uchun to‘lovlar hisobidan ishlaydi. U butun dunyo olimlarini birlashtiruvchi tarmoq bo‘lib, Internet tarkibiga kiradi va TCP/IP qaydnomaii asosida ishlaydi. EARN – Europan Akademic Research Network BITMAP tarmog‘i bilan bevosita ulangan bo‘lib, juda ko‘p milliy tadqiqot muassasalarini birlashtiradi. Uning qaydnomasi RSES bo‘lib, ajratilgan kanallar orqali ma’lumot almashiniladi, o‘z-o‘zini xo‘jalik hisobida qoplash asosida ishlaydi. EUNET – Europe Union Network (Evropa kompyuter tarmog‘i uyushmasi). Uning markaziy qismi Amsterdamda joylashgan. U asosan UNIX operatsion sistemasida va UUCP va TCP/IP da ishlaydi. FIDONET (1984) – shaxsiy kompyuterlar bilan MS va PS DOS boshqaruvida ishlaydigan TARMOQ. Fayllarni telefon simlari orqali uzatadi va UNIX operatsion sistemasida ishlaydigan kompyuterlar bilan bog‘lanishi mumkin. Fayllarni, bildirishlarni va yangiliklarni UUCP/USWET tarmoqlari bilan uzatishi mumkin. INTERNET – International Network (xalkaro kompyuter tarmog‘i) butun dunyo kompyuter tarmog‘idir. U ko‘p KTtlarni birlashtiradi va TCP/IP qaydnomalari asosida ishlaydi va kompyuter tarmoqlarini tarmoqlararo interfeys – GATEWAY (shlyuz) orqali birlashtiradi. Bu tarmoq turli davlat korxonalari, o‘kuv yurtlari, xususiy korxonalar va shaxslarning yangi kompyuter texnologiyalari yaratish, joriy qilish va ularning shu sohadagi harakatlarini birlashtirish uchun xizmat qiladi. Hozirda u butun dunyo qit’alarini o‘ziga birlashtiradi, Internet tarkibidagi ba’zi kompyuter tarmoqlari – CSNET, NSFNET, o‘z navbatida, kattakatta tarmoqlar bo‘lib, o‘zlari ham bir necha tarmoqlardan tashkil topgan. Internetning ishini koordinatsiya qilishni NIC (Network Information Centry) Stenford universitetidagi SRI (Stanford Researsh Institute), ko‘pincha SRI – NIC deb yuritiluvchi markaz tomonidan boshqariladi. Internetda TELNET (telefon tarmog‘i) uzoqqa uzatish, FTP (File Tranferd Protocol) faylini uzatish, SMTP (Simple Mail Transport Protocol) oddiy pochta jo‘natish qaydnomalaridan elektron pochta uchun foydalaniladi. Domenlarni nomlash tizimi – DNS (Domen Name Systems) ko‘llaniladi. MSI Mail – savdo-sotiq uchun mo‘ljallangan ICT ham Internet bilan bog‘langan bo‘lib, o‘z mijozlariga pochta, faksimil va teleks xizmatini ko‘rsatadi. NSFNET – AQShning 27 milliy ilmiy fondi tarmog‘i, AQShdagi minglab ilmiy – tadqiqot institutlarini, korporatsiya va hukumat idoralarini birlashtiradi. U Amerikadagi eng yirik superkompyuterga ulangan bo‘lib, murakkab masalalarni Echishda undan foydalanish imkoniyatini beradi. USENET (1979) – yangiliklar va elektron pochtaning xalqaro tarmog‘i. Universitetlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish maqsadida ish boshlangan bu tarmoq xozirda AQShning deyarli barcha universitetlarini KT orqali birlashtiradi. Hatto undan foydalanuvchilar juda ko‘payib ketganligi tufayli, grafikning ancha qismini UUNET tarmog‘iga topshirgan. UUNET tarmog‘i asosan shu maqsad uchun ham yaratilgan. UUNET – savdo–sotiq bilan bog‘liq bo‘lmagan tarmoq bo‘lib, u USENET yangiliklarini UNIXda boshlang‘ich matnlarni olishni va boshqa ishlarni bajarishni ta’minlaydi. U Internet bilan tarmoqlararo interfeysga ega. UUCPNET – Unix-to Unix Copy – xalqaro elektron pochta bo‘lib, ma’lumotlar UUCP nomli dasturlar yordamida uzatiladi. UUCP – uzatish uchun qaydnoma, kommunikatsiya maqsadlari uchun fayllar to‘plami, kommunikatsion dasturlar uchun esa buyruqlar to‘plamidir. Undan elektron pochtalar yuborish va telekonferentsiyalarda qatnashish maqsadlarida keng foydalaniladi. IV Mahalliy tarmoq topologiyasi. Kompyuter tarmoqlarining o‘rni va vazifasi. Reja: 1. Mahalliy tarmoq topologiyasi. 2. Kompyuter tarmoqlarining o’rni 3. Kompyuter tarmoqlarining vazifasi Tarmoq bayonnomasi qo‘llaniladigan birikmalar (raz'em), kabellar, uzatiladigan signallarni kodlashtirish usullari, ma’lumotlar yozuvi formati, xatolarni payqash va tuzatish hamda shu kabilardan iborat. Aloxida tugunlarni tarmoqda ulash usullari tarmoq topologiyasi deyiladi. Odatda uchta topologiya qo‘llaniladi: Umumiy shina. Bu xolda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar bitta aloqa chizig‘iga parallel bog‘lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham aloxida, ham markazlashgan bo‘lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda tarmoqqa maxsus kompyuter-xakam 28 ulanadi, uning vazifasi tarmoqda axborotni uzatishni boshqarishdir. Aloxida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir hil maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish kanalini boshqaradi. 2. Xalqasimon. Bu xolatda barcha kompyuterlar yopiq xalqasimon, ketma-ket bog‘lanadilar. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan-kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o‘sha xabarni qayta qabul qilmaguncha, jarayon davom etaveradi. 3. Yulduzcha. Yulduzcha topologiyaga ega tarmoqlar markaziy tugunga ega (kommutator yoki kontsentrator). Mazkur markaziy tugunga barcha qolgan kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar ana shu qurilmaga kelib tushadi, so‘ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi. 4. Daraxtsimon bog‘lanish. 29 5. Qutisimon bog‘lanish. 6. Aralash bog‘lanish. Bog‘lash uchun qo‘llaniladigan kabellar uzatish muxiti deb yuritiladi. Masalan: - koaksial kabellar, ular televizion antennaga juda o‘xshash; -juftli o‘ram telefon simini eslatadi; -optiktolali kabel. Eng ishonchli va tez, shu bilan birga juda qimmat kabel turi. Lokal tarmoqlarning qo‘llanish soxasi juda keng. Bunga ofis ishlarini avtomatlashtirish, korxona boshqaruv sistemalari, loyixalarni avtomatlash-tirish texnologik jarayonlari va robototexnika komplekslari, bank va axborot sistemalari, elektron pochta sistemalarini boshqarish kiradi. 30 Tarmoq – maqsad va vazifalari Har qanday foydalanuvchi – hatto u dasturchi yoki o‘yinni yahshi ko‘rivchi foydalanuvchi bo‘lsin u har doim o‘zi uchun kerak bo‘lgan resurlarga ega b’lmay qoladigan vaqtlar ham ko‘p uchraydi. Bir hil foydalanuvchilarga yangi dastur muhitlari kerak bo‘lsa boshqalarga esa ma’lumotni bir joydan ikkinchi joyga jo‘natish kerak bo‘ladi. Kompyuter o‘yinlarini o‘ynashni yahshi ko‘ruvchilar uchun esa yangi kompyuter o‘yinlari kerak bo‘ladi, boshqa o‘yinchilar bilan kuch sinashi uchun. Bundan tashqari ko‘pchilik telefon orqali ulanmasdan arzon kechayu-kunduz Internet kerak bo‘ladi yangiliklarni o‘qish uchun. Umuman aytganda bu masalalarni kompyuter tarmoqlari hal etadi. Lekin tarmoqning eng yahshi afzalligi bu odamlar bilan muloqot o‘rnatish mumkinligidir. Kompyuter tarmogi nima? Kompyuter tarmogi – bu ikkita yoki undan ko‘proq kompyuterlarning va boshqa qurilmalarning (konsentratorlar, printerlar va h.k) bir biriga kabellar bilan ulanishidan hosil bo‘ladigan tarmodir (1-rasm). Tarmoq qurilmari kompyuterlarning bir - biri bilan ma’lumot almashishiga yorrdam berishi uchun kerak bo‘ladigan qurilmalardir 31 Lokal tarmoqlar keyingi vaqtda kompyuterlarga qo‘shimcha moda bo‘lmasdan har qanday kompaniyani majburiy bo‘lgan buyumiga aylanayapti. Ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlari Apparaturalarni va dasturiy vositalarni takomillashtirish shunday bir darajaga yettiki, oddiy tarmoqni o‘rnatish va ekspluatatsiya qilish, amalda har qanday ozmi-ko‘pmi savodi bo‘lgan foydalanuvchining qo‘lidan keladigan bo‘lib qoldi. Oxirgi eng ko‘p tarqalgan Windows operatsion tizimlari esa yetarli darajada rivojlangan tarmoqli vositalarning dasturiy ta’minotiga ega, shu tufayli maxsus tarmoq dasturlarini sotib olish hech ham kerak emas. Avval faqat maxsus o‘qitilgan professionallarning qo‘lidan keladigan bo‘lsa narsalar, endi har qanday foydalanuvchi oson bajarishi mumkin. Biror korhonanani muvaffaqiyatli boshqarish? Tijorat va moliya bozorlarining holatini uzluksiz kuzatmasdan va o‘zining filyali va hodimlari faoliyatini tezkor o‘zaro muvofiqlashtirmasdan iloji yo‘qdir. Aytilgan jarayonlarni amalgam oshirish, ko‘pincha bir biridan territoriya jihatidan uzoqlashgan ko‘p sonli turli hil mutahassilarning boshqarishda birgalikda qatnashishini talab etadi. Bunday vaziyatda bu mutahhassilarning samarali o‘zaro harkatlanish tashkil etishning markaziga tahsimlangan axborot-hisoblash tizimlari qo‘yilishi kerak. Ma’lumotlarni taqsimlangan qayta ishlash – hududiy jihatdan taqsimlangan tizim ko‘risnishiga ega bo‘lib, bir biriga bog‘liq bo‘lmagan, lekin o‘zaro bog‘langan kompyuterlarda bajariladigan ma’lumotlarni qayta ishlashdir. Axborotni taqsimlangan qayta ishlash tizimining birinchi vakillari ma’lumotni 32 teleqayta ishlash tizimlari va ko‘p mashinali hisoblash tizimlari bo‘lgan edi. Ma’lumotlarni teleqayta ishlash tizimlari – bu axborot hisobash tizimi bo‘lib, ularda, aloqa kanallari bo‘yicha qayta ishlash markaziga kelib turuvchi qiymatlarni masofadan turib markazlashgan ravishda qayta ishlash bajariladi. Ko‘p mashinali hisoblash tizimlari – bu bir necha bir hil yoki mustaqil ravishda turli hil kompyuterlarni o‘z ishiga olgan tizm bo‘lib, unda kompyuterlar bir biri bilan ma’lumotlarini almashish qurilmasi, hususan, aloqa kanallari bo‘yicha bog‘langan. Aloqa kanallari bo‘yicha bog‘langanda gap ma’lumot – hisoblash tarmoqlari ustida yuritiladi. Axborot hisoblash tarmoqlari (mumkin bo‘lgan nomi hisoblash tarmoqlari) ma’lumotlarini uzatish kanallari bilan birlashtirilgan kompyuter tizimi ko‘rinishiga egadir. Axborot hisoblash tizimlarining asosiy vazifalari Axborot hisoblash tarmoqlarining (AHT) asosiy vazifasi – tarmoqdan foydalanuvchilarga turli hil axborot hisoblash xizmatlarini etishni ta’minlashdir, bu esa foydalanuvchilarning bu tarmoqda taqsimlangan resurslarga qulay va ishonchli murojat qilishinin tashkil etish yo‘li bilan bajariladi. Ohirgi yillarda ko‘pchilik tarmoqlar xizmatining aksariyat ko‘p qismini aynan axborotli xizmat ko‘rsatish sohasi tashkil etmoqda. AHT asosida qurilgan axborot tizimlari hususan, qo‘yidagi masalalarni samarali bajarilishini ta’minlaydi: Ma’lumotlarni saqlash Ma’lumotlarni qayta ishlash Foydalanuvchilarni ma’lumotlarga murojat qilishini tashkil etish Ma’lumotlarni va ma’lumotlarni qayta ishlash natijalarini foydalanuvchilarga uzatish Ko‘rsatilgan masalalarni samarali hal etish qo‘yidagicha ta’minlanadi: Tarmoqda taqsimlangan apparatli dasturli va axborotli resurslar bilan Foydalanuvchilarning bu resurslarning istalgan turiga masofadan turib murojat qilishi bilan 33 Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi bilan bir qatorda markazlashgan ma’lumotlar bazasi borligi bilan Tizim elementlarini zahiralash bilan ta’minlanadigan tizim ishsining yuqori ishonchliligi bilan Qizg‘in, tig‘iz davrlarda vazifalarni tezkor qayta taqsimlash imkoniyati bilan murakkab masalalarni tarmoqning bir nechta uzellarining birgalikda ishlash orqali echishdir Mijozlarga tezkor, masofadan turib axborotli xizmat ko‘rsatish bilan. Lokal hisoblovchi tarmoq (LHT) bu kabel (angl. Wireless-simsiz) orqali maxsus komponentlar yordamida apparatli va dasturli ta’minotda shaxsiy kompyuter (ShK) va atrofdagi qurilmalarni birlashtirish. LHT ning oddiy formasi ikkita ShK. Ular o‘zaro tarmoqli kabel (yoki radio) orqali bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, o‘zining resurslaridan birga foydalanishlari mumkin (ma’lumotlar, xotira, printer, faks, skaner, dasturlar, modem va h. k.). Pereklyuchatel tufayli birinchi marta atrofdagi qurilmalarni birga ishlatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bir nechta personal kompyuterlarni bitta printerga ulash mumkin edi. Bu prinsip bugungi kunda ham qo‘llanib kelinadi. Keyin birinchi Disk-Server (Disk-Server) yaratildi. Bu markaziy kompyuter bo‘lib, bir nechta ishchi stansiyalar bilan ulangan. Markaziy kompyuterda operatsion tizim o‘rnatildi va bu bir nechta ishchi stansiyalarga (clients) bir vaqtda kirish imkoniyatini yaratdi. Disk Server ishchi stansiyalarning ma’lum bir qurilmalardan foydalanish imkoniyatini chegaralab qo‘ya olish imokoniyatiga ega bo‘ldi. Ishchi stansiyalar boshqargani uchun, bunday serverlarga texnik xizmat va xizmat ko‘rsatish katta xarajatlar talab qilinar edi. Keyinchalik disk-serverlarni faylli serverlar (File-Server) bilan almashtirishdi. Bunda boshqarish vazifalarini server o‘ziga oldi. Ishchi stansiya resurslariga kirishni qo‘shimcha chegaralash uchun yangi imkoniyatlar tug‘ildi. Yakka ShK afzalligi shundaki u ko‘p sonli amaliy dasturlar 34 bilan avtonomli ishlay olishidir. Yakka ShK uchun markaziy kompyuter resurslaridan foydalanish kerak emas. Bunday ishlashni kamchiligi esa, qayta ishlangan ma’lumotlarni saqlash lokal tariqasida bo‘ladi. Ya’ni, bu ma’lumotlar bilan boshqa foydalanuvchilar ham ishlamoqchi bo‘lsa, ularni avval saqlash kerak yoki disketaga nusxa ko‘chirish kerak. Birinchi kompyuterlar katta xarajatlar talab qilar edi, atrof qurilmasi va xotira uchun ancha-muncha mablag‘ kerak edi. O‘sha vaqtda har bir hisoblash mashinalari orasida ma’lumotlar bilan almashish zarurligi paydo bo‘lgan. Shu sabab bilan kompyuterlar tarmoqga birlashtirila boshlandi. LHT ga birlashtirilgan kompyuterlaning, yakka ishchi kompyuterlarga qaraganda afzalligi quyidagicha: · Dasturlar va malumotlarni markaziy boshqarilishi (dasturiy markazlashtirish). · Ma’lumotlar fondidan birgalikda foydalanish (dolzarb ma’lumotlarni). · Ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalash va saqlash. · Unumdorlikning oshishi (masalan, ancha tez kommunikatsiya). · Resurslardan birgalikda foydalanish, xarajatlarni kamaytirish (atrofdagi). Ma’lumotlarni, printerlarni va boshqa qurilmalarni birgalikdan foydalanish, shuningdek ma’lumotlar va xabarlar bilan almashish tarmoqli rejim deb ataladi. V. Global tarmoq texnologiyasi. (bunda talabalar birlamchi tarmoq tushunchasi, Freym relay, ATM texnologiyasi, MPLS texnologiyasi, IP global tarmoqlar, electron pochta va web xizmatlarga e’tibor qaratadi) Reja: 1.Global tarmoqlari. 2.Global tarmoqlari turlari. 3.IP global tarmoqlari 4.Elektron pochta va web-xizmatlar Global kompyuter tarmoqlari - bu mahalliy tarmoqlar va bir -biridan uzoq masofalarda joylashgan alohida kompyuterlarni birlashtiruvchi kompyuter tarmoqlari. 35 Eng mashhur va ommabop global tarmoq - bu Internet. Bundan tashqari, global kompyuter tarmoqlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: FidoNet, CREN, EARNet, EUNet va boshqa global tarmoqlar, shu jumladan korporativ tarmoqlar. Aloqa kanallarining katta uzunligi tufayli qurilish juda katta xarajatlarni talab qiladi, shuning uchun global tarmoqlar ko'pincha yirik telekommunikatsiya kompaniyalari tomonidan abonentlarga pulli xizmatlar ko'rsatish uchun yaratiladi. Bunday tarmoqlar ommaviy yoki ommaviy deb ataladi. Ammo ba'zi hollarda WANlar yirik korporatsiyalarning xususiy tarmoqlari sifatida yaratiladi. WAN abonentlari bir -birlari bilan ma'lumot almashishlari kerak bo'lgan, geografik jihatdan bir -biridan uzoq korxonalarning LANlari bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, shaxsiy kompyuterlar xizmatlardan foydalanishlari mumkin. Ham korporativ ma'lumotlarga, ham umumiy Internet ma'lumotlariga kirish uchun WAN. Tarmoqning ishlashini qo'llab -quvvatlaydigan kompaniyalar tarmoq operatorlari, tarmoq abonentlariga pulli xizmat ko'rsatadigan kompaniyalar xizmat ko'rsatuvchi yoki xizmat ko'rsatuvchi provayderlar deb ataladi. Global tarmoqlarda axborotni uzatish uchun quyidagi kommutatsiya turlari qo'llaniladi: kanallarni almashtirish (audio ma'lumotni oddiy telefon liniyalari orqali uzatishda ishlatiladi); xabarlarni almashtirish asosan elektron pochta, telekonferentsiyalar, elektron yangiliklar uzatish uchun ishlatiladi); paketlarni almashtirish (ma'lumotlarni uzatish uchun, yaqinda u audio va video ma'lumotlarini uzatish uchun ham ishlatiladi). Internet global axborot tarmog'i katta qiziqish uyg'otmoqda. Internet bir -biri bilan umumiy telekommunikatsiya kanallari orqali ma'lumot almashadigan turli xil kompyuter tarmoqlarini (mahalliy, korporativ, global) va individual kompyuterlarni birlashtiradi. 36 Deyarli barcha Internet xizmatlari mijoz-server tamoyiliga asoslangan. Internetdagi barcha ma'lumotlar serverlarda saqlanadi. Tarmoq serverlari o'rtasida ma'lumot almashish yuqori tezlikdagi aloqa kanallari yoki avtomobil yo'llari orqali amalga oshiriladi. Bu magistrallarga quyidagilar kiradi: ajratilgan telefon analog va raqamli liniyalar, optik aloqa kanallari va radiokanallar, shu jumladan sun'iy yo'ldosh aloqa liniyalari. Yuqori tezlikli magistrallar bilan bog'langan serverlar Internetning asosiy qismini tashkil qiladi. Alohida foydalanuvchilar doimiy Internetga ulangan mahalliy Internet -provayderlari (ISP) kompyuterlari orqali tarmoqqa ulanishadi. Mintaqaviy provayder, mamlakatning turli shaharlaridagi tugunlari bo'lgan yirik milliy miqyosdagi provayderga ulanadi. Milliy provayderlar tarmoqlari transmilliy provayderlar yoki birinchi darajali provayderlar tarmoqlarida birlashtirilgan. Birinchi darajali provayderlarning birlashgan tarmoqlari global Internetni tashkil qiladi Internetda foydalanuvchilarga ko'rsatilishi mumkin bo'lgan xizmatlar: elektron pochta elektron pochta; kompyuter telefoniyasi; FTP fayllarni uzatish; TELNET masofali kompyuterda interaktiv ishlash uchun terminalga kirish; USENET global telekonferentsaloqa tizimi; yo'naltirish xizmatlari; axborot resurslariga kirish va Internetda ma'lumot qidirish vositalari. Bundan tashqari, Internet - o'qitish va masofaviy (interaktiv yoki onlayn) o'qish uchun kuchli vosita. Dastlab, global tarmoqlar masofaviy kompyuterlar va terminallarning xost- kompyuterlar deb ataladigan kuchli kompyuterlarga kirish muammosini hal qildi (ko'pincha server atamasi ishlatiladi). Bunday ulanishlar telefon tarmoqlarining kommutatsiya qilingan yoki almashtirilmagan kanallari orqali yoki sun'iy yo'ldoshdan 37 ajratilgan ma'lumotlar uzatish tarmoqlari orqali, masalan, X.25 protokoli ostida ishlaydigan tarmoqlar orqali amalga oshirildi. Bunday ma'lumotlarni uzatish tarmoqlariga ulanish uchun BITCOM, COMIT, PROCOM, MITEZ va boshqalar kabi maxsus telekommunikatsiya dasturlari nazorati ostida ishlaydigan modemlar ishlatilgan. MS-DOS operatsion tizimi ostida ishlaydigan bu dasturlar masofaviy kompyuter bilan aloqa o'rnatishni va u bilan ma'lumot almashishni ta'minladi. MS-DOS davri tugashi bilan ularning o'rnini operatsion tizimlarga o'rnatilgan aloqa dasturi egallaydi. Masalan, WindowsNTda Windows95 asboblari yoki masofadan kirish (RAS). Hozirgi vaqtda global tarmoqlarga ulangan yagona kompyuterlar kamroq ishlatiladi. Bu asosan uy kompyuterlari. Kompyuter tarmoqlari abonentlarining ko'pchiligi mahalliy tarmoqlarga (LAN) ulangan kompyuterlardir, shuning uchun bir nechta masofaviy lokal kompyuter tarmoqlarining o'zaro ta'sirini tashkil etish muammosi ko'pincha hal qilinadi. Bunday holda, masofaviy kompyuterni masofaviy mahalliy tarmoqning har qanday kompyuteri bilan va aksincha, masofali kompyuterga ega bo'lgan har qanday LAN kompyuter bilan aloqa bilan ta'minlash talab qilinadi. Ikkinchisi uy va shaxsiy kompyuterlar parkini kengaytirganda juda dolzarb bo'lib qoladi. Rossiyada eng yirik global tarmoqlar Sprint tarmog'i (hozirgi nomi Global One), Infotel tarmog'i, X.25 protokoli bo'yicha ishlaydigan Rosnet va Rospak tarmoqlari, shuningdek TCP orqali ishlaydigan Relcom va Internet tarmoqlari. IP protokoli. Tarmoq uskunalari sifatida X.25 tarmoqlari uchun ko'pincha Siemens, Telenet, Alcatel, Ericsson va boshqalar ishlab chiqaruvchilarning ixtisoslashtirilgan qurilmalari sifatida bajariladigan kommutatsiya markazlari ishlatiladi va TCP / IP tarmog'i uchun Cisco va Decnis routerlari ishlatiladi. . Tarmoq tuzilishi 6 -rasmda ko'rsatilgan. 6 -rasm - Kompyuterlarni global tarmoqlarda birlashtirish printsipi. 3.2 Internet tarmog'i 38 Internet - eng qadimgi global tarmoq. Internet masofali kompyuterlar bilan o'zaro aloqa qilish va tarqatilgan xizmatlar va axborot resurslarini almashishning turli usullarini taqdim etadi. Internet TCP / IP protokoli orqali ishlaydi. Internetda topishingiz mumkin bo'lgan asosiy "mahsulot" - bu ma'lumot. Bu ma'lumotlar asosiy kompyuterlarda saqlanadigan fayllarda to'planadi va ularni turli formatlarda ko'rsatish mumkin. Ma'lumotlar formati qaysi tarmoq xizmatidan foydalanganingizga va kompyuterda ma'lumotlarni ko'rsatish uchun qanday variantlar mavjudligiga bog'liq. TCP / IP protokollarini qo'llab -quvvatlaydigan har qanday kompyuter asosiy kompyuter vazifasini bajarishi mumkin. Internetda ma'lumot olishning kaliti manba manzillaridir. Hamkasblaringizga elektron pochta xabarlarini yuborishda siz ularga ulanish va ma'lumot fayllarini olish uchun pochta manzillarini ishlatishingiz kerak bo'ladi. Internet orqali ma'lumotlarni uzatishning kamchiliklaridan biri bu axborot himoyalanmaganligidir. Xizmatlar Internet. Fayllarni FTP orqali uzatish. Fayllarni uzatish protokoli (FTP) yordamida fayllarni uzatishga asoslangan axborot xizmati. Archi tizimi yordamida fayllarni qidiring. Archi - Internetda tarqalgan ma'lumotlarni qidirish uchun kerak bo'lgan birinchi qidiruv tizimi. E -pochta. EDS - tarmoq xizmatining bir turi. Elektron imzo ma'lum bir kompyuter manzili bo'lgan bir foydalanuvchidan boshqasiga xabarlarni uzatishni ta'minlaydi. Bu sizga bir -biringiz bilan tezda muloqot qilish imkonini beradi. Telekonferentsiyalar. Internetdagi yangiliklar guruhlari minglab e'lon qilingan mavzular bo'yicha munozaralarni (xabarlar orqali) o'tkazish imkoniyatini beradi. Tarmoq imkoniyatlariInternet. Internet - bu har qanday mavzu bo'yicha katta hajmdagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan, hamma uchun tijoratda mavjud bo'lgan va keng turdagi axborot xizmatlarini ko'rsatadigan global kompyuter tarmog'i. Hozirgi vaqtda Internet 40 mingdan ortiq 39 turli xil mahalliy tarmoqlarning birlashuvi bo'lib, ular uchun tarmoqlar tarmog'i deb nom berilgan. Har bir mahalliy tarmoq tugun yoki sayt, saytni ta'minlovchi yuridik shaxs esa provayder deb ataladi. Sayt bir nechta kompyuterlardan - serverlardan iborat bo'lib, ularning har biri ma'lum turdagi va ma'lum formatdagi ma'lumotlarni saqlash uchun mo'ljallangan. Saytdagi har bir sayt va serverning o'ziga xos nomlari bor, ular orqali Internetda aniqlanadi. Internetga ulanish uchun foydalanuvchi o'z mintaqasidagi provayderlardan biri bilan xizmat ko'rsatish shartnomasini tuzishi kerak. Axborot manbalariga kirish. Internetda bir necha turdagi axborot resurslari mavjud bo'lib, ular axborotning mohiyati, uni tashkil etish usuli va u bilan ishlash usullari bilan farqlanadi. Ma'lumotlarning har bir turi tegishli turdagi serverda saqlanadi, saqlangan ma'lumot turiga qarab. Har bir axborot tizimida Internetda kalit so'zlar orqali kerakli ma'lumotlarni qidirishning o'ziga xos vositalari mavjud. Internetda quyidagi axborot tizimlari ishlaydi: World Wide Web (WWW) - Butunjahon tarmog'i. Bu tizim hozirda eng ommabop va dinamik rivojlanayotgan tizimdir. WWW haqida ma'lumot sahifalardan (hujjatlardan) iborat. Sahifalar grafikani o'z ichiga olishi mumkin, tasvirlar va ovozni to'g'ridan - to'g'ri foydalanuvchi ekranida qabul qilish jarayonida takrorlanadigan animatsiya bilan birga bo'lishi mumkin. WWW haqida ma'lumot gipermatn shaklida tuzilgan. Bu shuni anglatadiki, hujjatda maxsus elementlar - gipermatnli havolalar (yoki oddiy havolalar) deb nomlangan matn yoki tasvirlar mavjud bo'lib, ular bosilganda havola ko'rsatiladigan boshqa hujjat paydo bo'ladi. Bunday holda, yangi hujjat, ehtimol, dunyoning narigi chekkasida joylashgan, mutlaqo boshqa saytda saqlanishi mumkin. Gopher tizimi. Bu tizim WWW -ning kashshofi bo'lib, hozirda ham o'z ahamiyatini yo'qotmoqda, garchi u hali ham Internetda qo'llab -quvvatlansa. Gopher serveridagi ma'lumotlarni ko'rish Windows ilovalaridagi menyuga o'xshash yoki fayl tizimining kataloglar (papkalar) daraxtiga o'xshash daraxtga o'xshash menyu yordamida tashkil etiladi. Yuqori darajali menyu asosiy mavzular ro'yxatidan iborat, masalan, 40 iqtisodiyot, madaniyat, tibbiyot va boshqalar. Keyingi darajalar menyusi oldingi darajadagi tanlangan menyu elementini batafsil bayon qiladi. Daraxtdan (daraxt bargidan) pastga harakatlanishning oxirgi nuqtasi hujjatdir, xuddi katalog daraxtining oxirgi elementi fayl. FTP (File Transfer Protocol) - bu fayllarni uzatish tizimi. Tizim bilan ishlash NC tizimi bilan ishlashga o'xshaydi. Fayllar ishlashga (o'qish, ijro etish) faqat o'z kompyuteriga nusxa ko'chirilgandan keyingina paydo bo'ladi. Fayl uzatish WWW yordamida amalga oshirilishi mumkin bo'lsa -da, FTP tizimlari tezligi va foydalanish qulayligi bilan mashhur bo'lib qolmoqda. Internetga murojaat qilish va protokollar. Internetga ulangan va tarmoqdagi boshqa kompyuterlar bilan aloqa qilish uchun maxsus TCP / IP protokolidan foydalaniladigan kompyuter xost deb ataladi. Har doim birgalikda ishlaydigan tarmoqdagi har bir xostni aniqlash uchun quyidagi ikkita adreslash usuli mavjud. IP -manzil deb ataladigan birinchi murojaat qilish usuli telefon raqamiga o'xshaydi. Xost IP -manzili Internet -provayder tomonidan tayinlanadi, davrlar bilan ajratilgan o'nta kasrli to'rtta guruhdan (to'rt bayt) iborat va nuqta bilan tugaydi. Telefonlarga o'xshab, Internetdagi har bir kompyuter o'ziga xos IP -manzilga ega bo'lishi kerak. Odatda foydalanuvchi IP -manzilidan foydalanmaydi. IP -manzilning kamchiliklari - bu uning shaxssizligi, mezbonning semantik xarakteristikasining yo'qligi va shuning uchun eslab qolish qiyinligi. Kompyuterlarni identifikatsiyalashning ikkinchi usuli Domen nomlash tizimi (DNS) deb ataladi. DNS nomlari provayder tomonidan tayinlanadi va, masalan, quyidagicha ko'rinadi: win.smtp.dol.ru. Yuqoridagi domen nomi nuqta bilan ajratilgan to'rtta oddiy domendan (yoki shunchaki domenlardan) iborat. To'liq malakali domen nomidagi oddiy domenlar soni o'zboshimchalik bilan bo'lishi mumkin. Oddiy domenlarning har biri kompyuterlar to'plamini tavsiflaydi. Nomdagi domenlar bir -birining ichiga joylashtirilgan, shuning 41 uchun har qanday domen (oxirgi domendan tashqari) uni o'ngdan keyin keladigan domenning bir qismi hisoblanadi. Shunday qilib, yuqoridagi misolda DNS nomi, domenlar quyidagi ma'noga ega: ru- mamlakat domenlari, bu holda Rossiyadagi barcha domenlar; dol- provayderning domeni, bu holda, Rossiyaning Demos kompaniyasining mahalliy tarmog'idagi kompyuterlar; smtp- elektron pochta tizimiga xizmat ko'rsatuvchi Demos serverlar guruhining domeni; g'alaba qozonish- smtp guruhidan ma'lum bir kompyuter nomi. Shunday qilib, butun tashkilot va uning ichki tuzilishida DNS tizimi kataloglar va fayllar daraxtidagi ma'lum bir faylning to'liq yo'lini eslatadi. Bir farq shundaki, DNS nomidagi yuqori darajali domen o'ng tomonda. Xuddi IP -manzil singari, DNS nomi ham Internetdagi kompyuterni aniqlab olishi kerak. To'liq malakali domen nomi nuqta bilan tugashi kerak. ProtokolRamka o'rni (FR). Frame Relay - bu tezkor paketli kommutatsiya tarmoqlariga kirish interfeysini tavsiflovchi protokol. Bu juda notekis vaqtli trafikni samarali uzatish imkonini beradi va tarmoq orqali o'tadigan ma'lumotlarning yuqori tezligini, kechikish vaqtining pastligini va o'tkazish qobiliyatidan samarali foydalanishni ta'minlaydi. FR tarmoqlari orqali nafaqat haqiqiy ma'lumotlarni, balki raqamli ovozni ham o'tkazish mumkin. OSI ochiq tizimlarining o'zaro ta'sirining etti qatlamli modeliga ko'ra, FR ikkinchi qavat protokoli. Lekin, bu qatlam protokollari uchun zarur bo'lgan ba'zi funktsiyalarni bajarmaydi, lekin tarmoq sathining protokollari vazifalarini bajaradi. Shu bilan birga, FR tarmoq orqali ulanishni o'rnatishga imkon beradi, bu OSIga ko'ra, uchinchi qavat protokollari funktsiyasiga tegishli. "Wide re Networks WN" global tarmoqlari, ular hududiy kompyuter tarmoqlari deb ham ataladi, o'z xizmatlarini qit'a mamlakati mintaqasi yoki butun dunyo bo'ylab katta hududda tarqalgan ko'plab abonentlarga taqdim etadi. Global kompyuter 42 tarmog'ining odatiy abonentlari - bu turli shaharlar va mamlakatlarda joylashgan, bir - biri bilan ma'lumot almashish zarur bo'lgan korxonalarning mahalliy tarmoqlari. 1. GLOBAL TARMOQ TUSHUNCHASI. Global tarmoqlar (Keng tarmoqli tarmoqlar - WAN), ham deyiladihududiy kompyuter tarmoqlari, o'z hududlarida, mintaqalarida, mamlakatlarida, qit'alarida yoki butun dunyoda tarqalgan ko'plab abonentlarga o'z xizmatlarini ko'rsatish uchun xizmat qiladi. Oddiy obunachilar global kompyuter tarmog'imahalliy korxonalar tarmoqlariturli shaharlar va mamlakatlarda joylashgan bo'lib, ular bir -biri bilan ma'lumot almashishi kerak. Shaxsiy kompyuterlar ham global tarmoqlarning xizmatlaridan foydalanadilar. Katta kompyuterlar odatda korporativ ma'lumotlarga kirishni ta'minlaydi, shaxsiy kompyuterlar esa korporativ va ommaviy Internet ma'lumotlariga kirish uchun ishlatiladi. Global tarmoqlar odatda yirik telekommunikatsiya kompaniyalari tomonidan abonentlarga pulli xizmatlar ko'rsatish uchun yaratiladi. Bunday tarmoqlar deyiladi ommaviy yoki ommaviy ... Kabi tushunchalar ham mavjud tarmoq operatori va tarmoq xizmati provayderi. Tarmoq operatori tarmoqning uzluksiz ishlashini ta'minlaydigan kompaniya. Xizmat ko'rsatuvchi (provayder ) - tarmoq abonentlariga pulli xizmatlar ko'rsatuvchi kompaniya. Egasi, operatori va xizmat ko'rsatuvchi provayder bitta kompaniyaga birlashtirilishi mumkin yoki ular turli kompaniyalar bo'lishi mumkin. Hududiy tarmoqlarning turlariaxborot uzatish: Telefon; Telegraf; Telex. Global tarmoqlarda axborot uzatish uchun quyidagilar ishlatiladi.Kommutatsiya turlari: elektron o'tish(audio ma'lumotni oddiy telefon liniyalari orqali uzatishda ishlatiladi); 43 xabar almashish(asosan elektron pochta, telekonferentsiya, elektron yangiliklar yuborish uchun ishlatiladi); paketlarni almashtirish(ma'lumotlarni uzatish uchun, yaqinda u audio va video ma'lumotlarini uzatish uchun ham ishlatiladi). Global hisoblash tarmoqlaribir -biridan uzoq masofalarda joylashgan mahalliy tarmoqlar va alohida kompyuterlarni birlashtiruvchi kompyuter tarmoqlari. Eng mashhur va ommabop global tarmoq Internet , dunyo bo'ylab notijorat tarmog'i FidoNet, CREN, EARNet, EUNet, korporativ va boshqalar. WAN abonentlari bir -birlari bilan ma'lumot almashishlari kerak bo'lgan geografik jihatdan bir -biridan uzoq korxonalarning LANlari bo'lishi mumkin, shuningdek individual kompyuterlar WAN xizmatlaridan korporativ ma'lumotlarga ham, umumiy Internet ma'lumotlariga ham kirishlari mumkin. Barcha Internet xizmatlari mijoz-server tamoyiliga asoslanadi. Internetdagi barcha ma'lumotlar serverlarda saqlanadi. Tarmoq serverlari o'rtasida ma'lumot almashish orqali amalga oshiriladiyuqori tezlikli aloqa kanallari yoki avtomobil yo'llari. Ushbu magistral yo'llarga quyidagilar kiradi: ajratilgan telefon analogi va raqamli chiziqlar, optik kanallar aloqa va radio kanallari, sun'iy yo'ldosh liniyalari aloqa. Yuqori tezlikli magistrallar bilan bog'langan serverlar Internetning asosiy qismini tashkil qiladi. Alohida foydalanuvchilar tarmoqqa doimiy Internetga ulangan mahalliy provayderlar, provayderlar shaxsiy kompyuterlari orqali ulanadi. Mintaqaviy provayder, mamlakatning turli shaharlaridagi tugunlari bo'lgan yirik milliy miqyosdagi provayderga ulanadi. Milliy provayderlar tarmoqlari transmilliy provayderlar yoki birinchi darajali provayderlar tarmoqlarida birlashtirilgan. Birinchi darajali provayderlarning birlashgan tarmoqlari global Internetni tashkil qiladi 2. GLOBAL TARMOQLARNING TURLARI 44 Komponentlarga qarab korporativ tarmoqlar quyidagilar yordamida qurilgan: ajratilgan kanallar; kanallarni almashtirish; paketlarni almashtirish. 2.1. Maxsus kanallar Maxsus (ijaraga olingan) kanallarni shaharlararo kanallarga ega bo'lgan telekommunikatsiya kompaniyalaridan yoki odatda shahar yoki viloyat ichidagi kanallarni ijaraga beradigan telefon kompaniyalaridan olish mumkin. Ijara qilingan liniyalardan ikki xil foydalanish mumkin. Ularning yordami bilan ma'lum texnologiyaning hududiy tarmog'ini qurish, bunda ijaraga olingan liniyalar oraliq, geografik taqsimlangan paketli kalitlarni ulash uchun ishlatiladi. Global tarmoq texnologiyasi yordamida ishlaydigan tranzit paketli kalitlarni o'rnatmasdan, faqat o'zaro bog'langan mahalliy tarmoqlar yoki boshqa turdagi oxirgi abonentlarning ijaraga olingan liniyalari orqali ulanish. 2.2. O'chirilgan keng tarmoqli tarmoqlar O'chirish tarmoqlarining afzalligi ularning tarqalishidir, bu ayniqsa analog telefon tarmoqlari uchun xosdir. Analog telefon tarmoqlarining kamchiligi - kompozit kanalning past sifati, bu chastotali bo'linish multipleksatsiyasi (FDM texnologiyalari) printsipi bo'yicha ishlaydigan eskirgan telefon kommutatorlaridan foydalanish bilan izohlanadi. Bunday kalitlarga tashqi shovqin kuchli ta'sir ko'rsatadi, uni kerakli signaldan ajratish qiyin. Analog telefon tarmoqlarida ovozni raqamli shaklda uzatadigan raqamli avtomatik telefon stantsiyalari tobora ko'proq foydalanilmoqda. Bunday tarmoqlarda faqat abonentning uzilishi analog bo'lib qoladi. Telefon tarmog'ida raqamli avtomatik telefon stantsiyalari qanchalik ko'p bo'lsa, kanalning sifati shuncha yuqori bo'ladi. Barcha raqamli kommutatorli telefon tarmoqlari va ISDN tarmoqlari foydalanuvchilarga yuqori sifatli aloqa liniyalarini taqdim etadi va ISDN ulanishini o'rnatish vaqtlari ancha kamayadi. 45 Ommaviy obunachilarni korporativ tarmoqqa ulashda, masalan, uydan ishlaydigan korxona xodimlari, telefon tarmog'i mavjudligi va narxiga ko'ra global xizmatlarning yagona mos turiga aylanadi. masofaviy xodim va korporativ tarmoq). 2.3. Keng tarmoqli paketli kommutatsiya Mahalliy tarmoqlar va yirik shaxsiy kompyuterlarni korporativ tarmoqqa ishonchli tarzda birlashtirish uchun global paketli kommutatsion tarmoqlar texnologiyasi ishlatilgan. Shuningdek, mahalliy tarmoqlarni ulash uchun TCP / IP hududiy tarmoqlari ishlatilgan. SMDS (Switched Multi-megabit Data Service) texnologiyasi mahalliy tarmoqlarni metropoliten miqyosida ulash, shuningdek, global tarmoqlarga yuqori tezlikda kirishni ta'minlash uchun ishlab chiqilgan. Bu jadvalda tarmoqlarning asosiy turlarining xususiyatlari keltirilgan. Tarmoq turi Kirish tezligi Yo'l harakati Eslatma X.25 1,2-64 kbit / s Terminal Katta protokolli ortiqcha, past sifatli kanallarda yaxshi ishlaydi Kadrlar o'rni 64 kbps dan 2 Mbit / s gacha Kompyuter Dalgalanuvchi trafikni uzatishda yaxshi, doimiy virtual davralarni qo'llab -quvvatlash SMDS 1.544 - 45 Mbit / s 1,544-155 Mbit / s gacha Kompyuter trafigini uzatish uchun ishlatiladi TCP / IT 1,2 - 2,045 kbit / s Terminal, kompyuter Tarmoqda tarqatilgan Internet Global Internet tarmog'i. 46 1969 yilda AQShda Mudofaa vazirligi va bir qator ilmiy tashkilotlarning kompyuter markazlarini birlashtirgan ARPAnet kompyuter tarmog'i yaratildi. Bu tarmoq tor maqsadlar uchun mo'ljallangan edi: asosan, yadroviy hujum sodir bo'lgan taqdirda qanday aloqada bo'lishni o'rganish va tadqiqotchilarga ma'lumot almashishda yordam berish. Bu tarmoq o'sishi bilan boshqa ko'plab tarmoqlar yaratildi va rivojlandi. Hatto shaxsiy kompyuterlar davridan oldin ham ARPAnet yaratuvchilari Internetni yaratish loyihasini ishlab chiqa boshladilar. Ushbu loyihaning muvaffaqiyati quyidagi natijalarga olib keldi. Birinchidan, Qo'shma Shtatlardagi eng katta internet tarmog'i yaratildi (kichik harf bilan). Ikkinchidan, ushbu tarmoqning AQShning boshqa bir qator tarmoqlari bilan o'zaro ta'sirining turli variantlari sinovdan o'tkazildi. Bu ko'plab tarmoqlarni yagona jahon tarmog'iga muvaffaqiyatli birlashtirish uchun zarur shart -sharoitlarni yaratdi. Bunday "tarmoqlar tarmog'i" hozir hamma joyda Internet deb ataladi (rus nashrlarida rus tilidagi imloli Internet ham keng qo'llaniladi). Hozirgi vaqtda Internetga ulangan o'n millionlab kompyuterlar juda katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlaydi (yuz millionlab fayllar, hujjatlar va boshqalar) va yuz millionlab odamlar global tarmoqning axborot xizmatlaridan foydalanadilar. Internet - bu ko'plab mahalliy, mintaqaviy va korporativ tarmoqlarni birlashtirgan va o'n millionlab kompyuterlarni o'z ichiga olgan global kompyuter tarmog'i. Har bir mahalliy yoki korporativ tarmoq, odatda, yuqori tarmoqli aloqa liniyasi (Internet-server) yordamida Internetga doimiy ulangan kamida bitta kompyuterga ega. Global tarmoqning ishonchliligi aloqa liniyalarining ko'payishi bilan ta'minlanadi: qoida tariqasida, serverlarda ularni Internetga ulaydigan ikkitadan ortiq aloqa liniyalari mavjud. Internet tarmoqqa doimiy ulangan yuz milliondan ortiq serverlarga asoslangan. Yuz millionlab tarmoq foydalanuvchilari Internet-serverlarga mahalliy tarmoqlar yoki dial-up telefon liniyalari yordamida ulanishlari mumkin. Internetga murojaat qilish 47 Internetda biron bir kompyuter bilan aloqa o'rnatish uchun siz uning yagona Internet manzilini bilishingiz kerak. Ikkita ekvivalent manzil formati mavjud, ular faqat shakli bilan farq qiladi: IP -manzil va DNS -manzil. IP -manzil IP -manzil nuqta bilan ajratilgan to'rtta blok blokdan iborat. Bu shunday ko'rinishi mumkin: 84.42.63.1 Har bir blokda 0 dan 255 gacha raqamlar bo'lishi mumkin. Ushbu tashkilot tufayli siz to'rt milliarddan ortiq mumkin bo'lgan manzilni olishingiz mumkin. Ammo ba'zi manzillar maxsus maqsadlar uchun ajratilganligi va bloklar tarmoq turiga qarab tuzilganligi sababli, mumkin bo'lgan manzillarning haqiqiy soni biroz kamroq. Shunga qaramay, kelajakda Internetning kengayishi uchun bu etarli."Xost" tushunchasi IP -manzil tushunchasi bilan chambarchas bog'liq. Xost - bu boshqa uskunalar bilan aloqa qilish uchun TCP / IP protokolidan foydalanadigan har qanday qurilma. Bu nafaqat kompyuter, balki yo'riqnoma, hub va boshqalar bo'lishi mumkin. Tarmoqqa ulangan ushbu qurilmalarning barchasi o'ziga xos IP -manzilga ega bo'lishi kerak. DNS manzili IP -manzil raqamli shaklga ega, chunki kompyuterlar o'z ishlarida foydalanadilar. Ammo eslash juda qiyin, shuning uchun domen nomlari tizimi ishlab chiqilgan: DNS. DNS manzili foydalanuvchilar uchun qulay bo'lgan harflar qisqartmalarini o'z ichiga oladi, ular davrlar bilan alohida axborot bloklariga (domenlarga) bo'linadi. Masalan: Agar siz DNS manzilini kiritsangiz, u avval server serveriga yuboriladi, u uni 32 -bitli mashinada o'qiladigan IP -manzilga aylantiradi. VI. Tarmoq arxitekturasining bosqichlari. Paketlar va axborot almashinuvini boshqarish usullari. (bunda har bir talaba muloqot etallon modeli, tarmoq protokollari, protokollar tahlili, paketlar va ularning tuzilishi, paketlarni 48 manzillash, axborot almashinuvini boshqarish usullari kabilarga e’tibor qaratadi.) Reja: 1.Tarmoq arxitekturasi 2.Paketlar 3.Axborot almashinuvini boshqarish usullari Tarmoq arxitekturasi deganda - bu kompyuter tarmog’ini loyihalash va ishlab chiqish jarayoni tushunialadi. Arxitektura tushunchasi tarmoqning fizik tarkibiy qismlarini, ularning funktsional b’ektlari, konfiguratsiyasini, printsiplari va ishlash tartiblarini va foydalaniladigan aloqa protokollarini aniqlashni ifodalaydi. Shuningdek, tarmoq arxitekturasi aloqa tarmog’i orqali taqdim etiladigan xizmatlar va ularning batafsil tavsiflarini, taqdim etiladigan xizmatlarni hisob-kitob qilish va hisob-kitob tuzilmalarini o'z ichiga oladi. Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi deganda kompyuterlarni o’zaro bog’lanishi, bog’lanish jarayonida qo’llaniladigan texnologiyalar, ularning xususiyalatlari, standartlari, kompyuterlar o'rtasida vazifalar qanday taqsimlanganligi va boshqa ko’plab jarayonlar tushuniladi. Tarmoq arxitekturasining eng ko'p ishlatiladigan ikki turi mavjud: peer-to-peer va mijoz-server. Global miqyosidagi kompyuter tarmoqlarining o’zaro bog’lanishi natijasida Internet tarmog’i tashkil topadi. Internet tarmog'ining arxitekturasi, avvalambor, tarmoqdagi tugunlarni yoki tugunlarni ulash uchun ma'lum bir modelda yoki apparat ulanishlarining ma'lum turlarida foydalanishda emas, balki Internet protokollari (TCP/IP) arxitekturasidan foydalanishni ifodalaydi. Shunday qilib har birtexxnologiya orqali loyihalashtiriladigan tarmoq o’zining arxitekturasiga ega bo’ladi, masalan, OSI, TCP/IP, umumfoydalanish telefon tarmog’i, mobil aloqa tarmoqlari va boshqalari. Ushbu ma’ruzada kompyuter tarmoqlarining arxitekturalari muhokama etiladi. Tarmoq va tarmoq arxitektura tushunchasi 49 Tarmoq so’zining ma’nosi narsalarning, qurilmalarning yoki odamlarning o’zaro bog’langan tizimi yoki guruhini anglatadi. Kompyuter tarmoqlari esa eng kamida o’zaro ulangan ikkita kompyuterlar tizimi tushuniladi. Tarmoq shartini bajarilishi faqatgina o’zaro bog’lanish emas, balki o’zaro ma’lumot almashish jarayoni amalga oshirilishi shart. Tarmoq arxitektura esa yuqorida ta’kidlanganidek, kompyuterlarni bog’lanishi orqali hosil qilingan tarmoqni qanday asosda qurilganini, qanday qurilmalardan foydalanilgani, qaysi protokollar ishlatilgani, tizimda qanday muhitlardan foydalanib ma’lumotlar uzatilishi yoki har bir jarayonni fizik va mantiqiy holatlarni bajarilishini pog’onalarga ajratib bajarilishi tushuniladi. Har bir tarmoq arxitekturasi belgilangan standartlar asosida yoki xech qanday standartga asoslanmagan holatda ishlab chiqilishi mumkin. Masalan, kompyuter tarmoqlarini OSI etalon modeli asosida qurish bilan global miqyosida ma’lumot almashishni ta’minlash mumkin. Sababi dunyoda ko’plab mamlakatlarning kompyuter tarmoqlari ushbu etalon asosida ishlaydi. Agar OSI modeliga asoslanmagan qandaydir belgilanmagan standartga asosan kompyuter tarmoqlari loyihalansa, o’sha tizim ichidagi qurilmalar o’zaro ma’lumot almasha oladi, OSI asosidagi tarmoq bilan esa ma’lumot almasha olmaydi, sababi uning standarti boshqacha. Quyida 1-rasmda kompyuter tarmoqlari OSI modeli asosida qurilgan arxitekturasi keltirilgan. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsa, turli xil tarmoq arxitekturalari ko’plab standartlar asosida ishlab chiqiladi, masalan, matnni formati, matni raqamli ko’rinishga o’zgartirish, raqamli matnni signal ko’rinishiga o’zgartirish yoki aksincha, signalli axborotlarni simsiz muhitda uzatish, qabul qilish jarayonlari ma’lum standartlar asosida ishlab chiqiladi. Tasavvur qiling ikki standart asosida ishlab chiqilgan tizim orasida ma’lumot almashish qanchalar murakkab bo’ladi. Shuning uchun ham global tarmoqlarni loyihalash va qurish uchun yagona standartdan foydalanish har doim afzal hisoblanadi. Bu xuddi ko’plab millatlarni bitta zalda ingliz tilida gaplashishi qanchalik osonligini ko’rsatadi. Agar har bir millat o’zining tilada gaplashsa, ularni tushunish uchun qancha tarjimon kerak bo’ladi yoki ba’zi tillar uchun tarjimon 50 topilmasligi ham mumki. Shuning uchun ham tarmoqlarni qurishda yagona arxitekturaga asoslanish tarmoqni sodda va kam xarajatlar asosida qurish imkoniyatini beradi. Yulduz topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini markazlashtirilgan boshqarish usuli.Bog‘lanish uchun eng ko‘p vaqt kattaligi, hamma abonentlar uzatgan paketga ketgan vaqt kattaligiga teng bo‘ladi, albatta birinchi uzatayotgan abonentdan tashqari 3.5-rasmda ko‘rsatilgan topologiya uchun to‘rtta paket uzunligiga sarf bo‘ladigan vaqt kattaligiga tengdir. Bu usulda hech qanday paketlar to‘qnashuvi bo‘lishi mumkin emas, chunki tarmoqqa egalik qilishning echimi bir joyda hal qilingan. Markazdan boshqarishning boshqacha usuli ham bo‘lishi mumkin. Bu holda markaz hamma tashqi abonentlarga navbat bilan so‘rov jo‘natadi (boshqarish paketini). Qaysi tashqi qurilma (birinchi so‘ralgan) axborot jo‘natishni xohlasa, javob jo‘natadi (yoki axborotni birdaniga uzatishni boshlab yuboradi). Axborot almashinuvi shu abonent bilan davom ettiriladi. Bu aloqa tamom bo‘lgach markaziy abonent tashqi abonentlarni aylana bo‘yicha navbatma-navbat so‘rov qiladi. Agarda markaziy abonent axborot uzatishni xohlab qolsa, u hech qanday navbatsiz qaysi abonentni xohlasa shu abonentga axborot uzatadi. Birinchi va ikkinchi hollarda hech qanday konflikt bo‘lishi mumkin emas albatta (hamma masalani yagona markaz qabul. qiladi, u hech qaysi abonent bilan konflikt holatiga o‘tmaydi). Agarda barcha abonentlar aktiv bo‘lib, axborot uzatishga so‘rovlar chastotasi yuqori bo‘lgan taqdirda ham ular aniq navbat bilan axborot uzatadilar. Lekin markaz yuqori darajada ishonchli bo‘lishi kerak, aks holda hamma axborot almashinuvi to‘xtaydi. Markaz aniq o‘rnatilgan algoritm bo‘yicha ishlagani uchun, boshqarish mexanizmi o‘zgarmasdir. Yana boshqarish tezligi uncha yuqori emas. Hatto bir abonent doimiy ravishda axborot uzatganda ham u baribir kutishga majbur, chunki markaz qolgan abonentlarni hammasini so‘rab chiqishi kerak. «Shina» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini boshqarish 51 «Shina» topologiyasida ham xuddi «Yulduz» topologiyasi kabi markazlashtirilgan boshqarishni amalga oshirish mumkin. Bu holda abonentlardan biri («markaziy») qolgan tashqi obyektlarga so‘rov jo‘natadi. Shundan so‘ng obyektlardan biriga axborot uzatishga ruxsat beriladi. Axborot uzatib bo‘lgandan so‘ng axborot uzatgan obyekt «markazga» axborot uzatib bo‘lganligi haqida xabar beradi va «markaz» yana obyektlardan so‘rashni boshlaydi . Bunday boshqarishning hamma afzalliklari va kamchiliklari ham «Yulduz» topologiyasidagi kabidir. Faqat bitta farqi shundan iboratki, bu erda markaz «aktiv yulduz» topologiyasi kabi axborotni bir obyektdan ikkinchi obyektga uzatmaydi u faqat axborot almashinuvini boshqaradi. Shina topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini markazlashtirilgan boshqarish usuli. Ko‘pincha «Shina» topologiyasida markazdan tarqatilgan tasodifiy boshqarish usuli ishlatiladi, chunki hamma obyektlarning tarmoq adapterlari bu holatda bir xil bo‘ladi. Markazdan tarqatilgan boshqarish usulini qo‘llanganda hamma obyektlar tarmoqqa bog‘lanish huquqi baravar bo‘ladi, ya’ni topologiya xususiyati bilan boshqarish xususiyatlari mos tushadi. Paketni qachon uzatish haqidagi qaror har bir obyekt tomonidan o‘z joyida va tarmoq holatini tahlil qilgandan so‘ngina qabul qilinadi. Bu holatda abonentlar o‘rtasida tarmoq bog‘lanish uchun raqobat mavjutdir, shu tufayli ular o‘rtasida konflikt holati bo‘lishi mumkin va uzatilayotgan axborotda paketlarni bir-birining ustiga chiqishi tufayli surilish holati ham bo‘lishi mumkin (demak, xatolik kelib chiqadi). Tarmoqqa bog‘lanish algoritmlarining ko‘pi mavjud, yoki boshqacha qilib aytganda bog‘lanish ssenariysi, ular odatda juda murakkab bo‘ladi. Ularni tanlash asosan, tarmoqdan uzatish tezligiga, shinaning uzunligiga, tarmoqning yuklan- ganligiga (tarmoq trafikasi), uzatish kodining turiga bog‘liqdir. Shuni aytib o‘tish kerakki ba’zi hollarda shinaga bog‘lanishni boshqarish uchun qo‘shimcha aloqa yo‘li ishlatiladi. Bu kontroller qurilmalarini va bog‘lanish usulini soddalashtiradi. Lekin odatda tarmoq narxini kabellar uzunligi oshish hisobiga sezilarli oshiradi va qabul qilish hamda uzatish qurilmalar sonini ham oshiradi. Shuning uchun bu yechim ko‘p 52 tarqal- maydi. Hamma axborot uzatishni boshqarishning tasodifiy usulla- rining ma’nosi juda oddiydir. Tarmoq band ekan, ya’ni undan paket uzatilayotgan vaqtda, axborot uzatishni xohlagan abonent tarmoq bo‘shashini kutadi. Aks holda surilish hosil bo‘lib ikkala paket ham yo‘qolishi mumkin. Tarmoq bo‘shagandan so‘ngina, axborot uzatishni xohlagan abonent o‘z paketini uzatadi. Agarda u obyekt bilan bir vaqtda boshqa bir necha obyekt ham paket uzatsa, kolliziya holati yuzaga keladi (konflikt, paketlarni to‘qnashuvi). Konflikt hamma obyektlar tomonidan qayt qilinib, axborot uzatish to‘xtatiladi va bir necha vaqtdan so‘ng paketni uzatishni qaytatdan tiklashga harakat qilinadi. Bu vaziyatda qaytatdan kolliziya holatini yuzaga keltirish ehtimoldan holi emas, yana o‘z paketini uzatishga urunishlar bo‘ladi. Xuddi shunday holat paketning kolliziyasiz uzatilgunga qadar davom etadi. Ko‘pincha tartib o‘rnatish (prioritet) tizimi butkul bo‘lmaydi, kolliziya holati aniqlangandan keyin abonentlar ta- sodifiy qonunga asoslangan keyingi uzatishgachan harakatni ushlanish vaqtini tanlaydi. Aynan shu usulda standart CSMA/CD (Carrier Sense Multiple Access with Collision Detection) axborot almashinuvini boshqarish usulida ishlaydi, bu usul eng ko‘p tarqalgan va taniqli Ethernet tarmog‘ida foydalanilgan. Uning asosiy afzalligi shundan iboratki, barcha obyektlar teng huquqli va ulardan hech biri ko‘p vaqtga boshqa obyektlarga paket uzatishni to‘xtatib qo‘ymaydi (xuddi tartib o‘rnatilgani kabi). Barcha shu kabi usullar tarmoq orqali uncha ko‘p bo‘lmagan axborot almashinuvi bo‘lgan holda yaxshi ishlaydi. Ishlatsa bo‘ladigan darajadagi sifatli aloqa vaqti faqat 30 – 40 % dan ortiq bo‘lgan yuklama bo‘lsagina ta’minlanadi deb hisoblanadi (ya’ni tarmoq barcha vaqtning 30 – 40% dan ko‘p band bo‘lganda). Katta yuklama bo‘lganda qayta to‘qnashuvlar tez ro‘y berib turish natijasida kollaps holati (tarmoq falokati) yuz beradi, ya’ni ish unumdorligi keskin kamayib ketish holati 53 keladi. Barcha shu kabi usullarni yana bir kamchiligi quyidagilardan iboratki, tarmoqqa qancha vaqtdan so‘ng bog‘lanishga kafolat berilmaydi, bu vaqt paketlarni tarmoqqa umumiy yuklanganligidan iborat bo‘ladi. Signal har qanday jismoniy muhitdan shu onda tarqalmaydi, tarmoq katta o‘lchamli bo‘lganida (va yana katta diametrli tarmoq deb ham ataladi) tarqalishning kechikishi o‘nlab va yuzlab mikrosekundlarni tashkil qilishi mumkin va bir vaqtning o‘zida ro‘y berayotgan voqealar haqidagi axborotni turli abonentlar bir vaqtda olmaydi. Bu savolga javob berish uchun L – tarmoqning to‘liq uzunligi, V – tarmoqda ishlatilgan kabel nurida signalning tarqalish tezligi bo‘lsin. Faraz qilaylik, 1 – abonent o‘z axborotini uzatishni tugalladi, lekin 2 va 3 abonentlar 1 – abonent axborot uzatayotgan vaqtda axborot uzatishni xohlab qolsin. Tarmoq bo‘shagandan so‘ng 3 – abonent bu voqeadan xabar topadi va axborot uzatishni signal tarmoqni butun uzunligiga etadigan vaqtdan so‘ng uzatishni boshlaydi, ya’ni L/V vaqtdan so‘ng, 2 – abonent tarmoq bo‘shashi bilan axborot uzatishni boshlaydi. 3 – abonent paketi 2 – abonentga 3 – abonent uzatishni boshlagandan keyingi oralig‘ida etib keladi. Bu vaqt oralig‘ida 2 – abonent o‘z paketini uzatishni tamom qilishi kerak emas, aks holda 2 – abonent paketlar to‘qnashuvi haqida bexabar qoladi (kolliziya holatidan).Shuning uchun paketni minimal ruxsat etilgan tarmoqdagi vaqti 2L/V tashkil qilishi kerak, ya’ni signalni tarmoqning to‘liq uzunligidan o‘tish vaqtidan ikki hissa katta bo‘lishi kerak (yoki tarmoq uzunligining eng uzun yo‘liga). Bu vaqt signalni tarmoqda aylanma ushlanish vaqti deb yuritiladi, yoki PDV (Path Delly Value). Aytib o‘tish kerakki, bu vaqt oralig‘ini tarmoqdagi turli voqealarni universal o‘lchovi deb qarash mumkin. Paketni minimal uzunligini hisoblash. Tarmoq adapteri kolliziya holatini, ya’ni paketlar to‘qnashuvi holati aniqlashi haqida alohida to‘xtalib o‘tishi o‘rinlidir, oddiy taqqoslash, ya’ni obyekt uzatayotgan axborot bilan tarmoqdagi aniq axborotni solishtirish imkoni foqat oddiy –NRZ kodi ishlatilganda mumkin, lekin NRZ ancha kam ish- latiladi. Manchester II kodini ishlatilganda (u odatda CSMA/CD axborot 54 almashinuvini boshqarish usulida qo‘llaniladi deb bilinadi) butunlay boshqacha yondoshish talab etiladi. Aytib o‘tilganidek Manchester II kodida har doim o‘zgarmas doimiy qismi mavjuddir, uning kattaligi signalning umumiy balandligining yarmiga tengdir (agarda signalning ikki holatidan biri nol bo‘lsa). Biroq ikki yoki undan ko‘p paketlar to‘qnashgan holatda (kolliziya) bu qoida bajarilmaydi. Manchester II kodi ishlatilganda kolliziya holatini aniqlash.Paketlar har doim bir-biridan farq qiladi va vaqt bo‘yicha surilgandir. Aynan o‘zgarmas doimiy qismning chiqish kattali- gi o‘rnatilgan qiymatidan farq qilishiga qarab har bir tarmoq adapteri tarmoqda kolliziya holati mavjudligini aniqlaydi. Halqa topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini boshqarish Axborot almashishni boshqarish usulini halqa topologiyasiga tanlashning o‘z xususiyatlari mavjuddir. Bu holda muhimi shuki, halqaga uzatilgan har qanday paket ketma-ket har bir abonentdan o‘tib ma’lum vaqtdan so‘ng yana shu nuqtaga qaytib keladi, ya’ni paket uzatgan abonentga (chunki to- pologiya yopiq). Sababi «Shina» topologiyasi singari signal ikki tarafga tarqalmaydi. Aytib o‘tish kerakki «Halqa» topologiyasi tarmoq da bir va ikki yo‘nalishga axborot uzatishi mumkin. Biz bu erda bir yo‘nalishli tarmoqni ko‘rib o‘tamiz, chunki bu turdagi tarmoq ko‘p tarqalagandir. «Halqa» topologiyali tarmoqqa turli markazlashtirilgan boshqarish usulini (yulduz kabi) qo‘llash mumkin, xuddi shuningdek, tarmoqqa tasodifiy bog‘lanish usulini (shina kabi) qo‘llash mumkin, lekin ko‘pincha halqa xususiyatiga aynan mos keluvchi boshqaruvining maxsus usulini tanlashadi. Bu hol uchun eng ko‘p tanilgan boshqarishni marker (estafeta) usuli, ya’ni maxsus ko‘rinishdagi katta bo‘lmagan boshqarish paketidan foydalaniladi. Aynan halqa bo‘ylab estafeta ravish-da uzatish tarmoqqa bog‘lanish huquqini bir abonentdan ke- yingi abonentga beradi. 55 Xulosa: Xulosa shuni aytish kerakki, kompyuter tarmoqlar haqida oz bo’lsada ma’lumot berdik. Ma’lumotlar almashinuvi oson ko’ringani bilan uning bajaradigan ishi ancha qiyin va murakkab. Agar biz tarmoq hosil qilishda tarmoqni to’g’ri yaratsak yo’lga qo’ysak manfaatga muvofiq bo’ladi. Ushbu mustaqil ish orqali tarmoq turlari, ularning topologiyasi, tarmoq arxetikturasi haqida ma’lumot berdim. 56 Foydalanilgan adabiyotlar: https://tuit.uz/kompyuter-tizimlari Z.Z.Miryusupov, J.X,Djumanov. Kompyuter tarmoqlari. (0‘quv qo‘llanma)-T.: «Aloqachi»,-2020, - 144 bet. https://uz.wikipedia.org/ 57

I. Ma’lumotlarni uzatish qurilmalari. Konsentratorlar, kommutatorlar va marshrutizatorlar Reja: 1 Konsentratorlar Kommutatorlar Marshrutizatorlar

Kompyutеr tarmoqlarida ma'lumotlarni uzatish Intеrnеt orqali ma'lumot jo`natganingizda, u ko`zlangan manzilga osongina еtib borgandеk tuyuladi. Aslida bu juda murakkab jarayon. Intеrnеt orqali ma'lumot uzatganingizda kompyutеrlar intеrnеt bo`ylab ma'lumot uzatishda foydalanadigan TCP (Transmission Control Protocol – uzatishni boshqarish protokoli) protokoli ma'lumotni avval kichikroq bo`laklar – pakеtlarga bo`lib chiqadi. Bu pakеtlarda boshqa foydali ma'lumotlar ham bo`ladi-ki, ular pakеtlarni intеrnеt bo`ylab to`g`ri yo`naltirishga yordam bеradi. Sizning kompyutеringiz bu pakеtlarni sizning mahalliy kompyutеr tarmog`ingizga, Intеrnеt xizmatlari provaydеriga yoki on layn xizmatini ko`rsatuvchi boshqa tashkilot kompyutеriga jo`natadi. Pakеtlar oxirgi manzilga еtib borguncha, turli tarmoqlardan, kompyutеrlardan va aloqa liniyalaridan o`tadi. Bir qator apparat qurilmalari pakеtlarni qayta ishlaydi va to`g`ri yo`nalishda yo`naltirib turadi. Bu qurilmalar tarmoqlar orasida ma'lumot uzatishga xizmat qiladi va intеrnеtning yagona tarmoq sifatida faoliyat ko`rsatishiga olib kеladi. Bеshta eng asosiy qurilma: hub (tugun), bridge (ko`prik), gateway (darboza yoki shlyuz), repeater (tiklagich), router (marshrutizator,yo`naltirgich)lardir. Hub (hab dеb o`qiladi) juda muhim ahamiyatga ega. Ular bir guruh kompyutеrlarni bir-biri bilan bog`lab, kompyutеrlarning mahalliy tarmog`ini (local area network yoki qisqacha LAN) yaratishga va kompyutеrlarni bir-biriga ulana olishiga xizmat qiladi. Ko`priklar mahalliy tarmoqlarni bir-biri bilan bog`laydi. Ular mahalliy tarmoqqa jo`natiladigan ma'lumotlarni tarmoq ichida olib qoladi va boshqa mahalliy tarmoqdagi kompyutеrga jo`natilishi kеrak bo`lgan ma'lumotlarni tarmoqdan tashqariga chiqarib yuboradi. Shlyuzlar ko`priklarning o`zi, lеkin ular zarurat paydo bo`lganda, ma'lumotlarni bir turdan ikkinchi tarmoq uchun tushunarli boshqa turga aylantiradi. Intеrnеt bo`ylab ma'lumotlar uzatilganda ular uzoq masofaga jo`natilishi mumkin. Bunda esa ma'lumotlarni tashuvchi signallar so`na boshlaydi. Rеpitеrlar signallar so`nib qolmasligi uchun ma'lum masofadan kеyin ularni kuchaytiradilar. 2

Lokal kompyuter tarmoqlarida qo’llaniladigan kommunikatsion qurilmalarning eng oddiysi - konsentrator deb ataladi (3.15-rasm). Konsentratorlar lokal kompyuter tarmoqlarining barcha asosiy texnologiyalari tarkibida qo’llaniladi. Bu texnologiyalar quyidagilardir: Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, (ArcNet, Token Ring, FDDI, l00VG-AnyLAN) Lokal tarmoq konsentratori. Har qanday lokal kompyuter tarmog’i texnologiyasiga tegishli bo’lgan konsentratorlarning ishlashida o’xshash tomonlari mavjud, bu ularning bir portiga kelgan signallarni (kadrlarni) boshqa portlarida takrorlashlaridir. Biroq ular signallarni qaysi portlarida takrorlashlariga qarab bir-birlaridan ajralib turadilar. Masalan ierarxik yulduz topologiyasi asosida qurilgan Ethernet texnologiyasi konsentratori (3.16- rasm, a) bir portiga kelgan signallarni o’zining boshqa barcha portlarida takrorlab beradi. Halqa topologiyasi asosida qurilgan Token Ring yoki FDDI texnologiyasi konsentratorlari esa (3.16-rasm, b) bir portiga kelgan signalni o’zining halqa bo„yicha keyin ulangan kompyuteriga boradigan portidagina takrorlab beradi. Konsentratorlar har doim lokal kompyuter tarmog’ining fizik topologiyasini o’zgartiradi, ammo uning mantiqiy topologiyasi esa o’zgarmay qolaveradi. Fizik topologiya deganda, kabellarning bo’laklari yordamida hosil qilingagan bog‘lanishlar shakli (konfiguratsiyasi), mantiqiy topologiya deganda esa tarmoqda mavjud kompyuterlar orasidagi axborotlar oqimi yo’llarining shakli (konfiguratsiyasi) tushuniladi. 3

Turli xil texnologiyalarning konsentratorlari. Tarmoqning fizik va mantiqiy strukturalari ko’rinishlarining bir xil emasligi. Kommutatorlar Kommutator (lot. commuto — almashtiraman, o zgartiraman), almashlab ulagich,ʻ taqsimlagich — elektr zanjirini ulash, o zish, almashlab ulash va zanjirdan o tayotgan ʻ ʻ tok yo nalishini o zgartirish uchun ishlatiladigan qurilma. Almashlab ulash qo lda ʻ ʻ ʻ (mas, telegraf K.i) yoki maxsus dastur asosida avtomatik tarzda bajariladi. Elektromexanik, elektron va elektron nurli K.lar bor. Oddiy elektromexanik K.: rubilniklar, elektr mashina kollektorlari; elektromagnit rele to plamlari va boshqa ʻ Elektron K. — ma lum funksional sxemalar bo yicha ion asboblari, elektron ʼ ʻ lampalar, yarimo tkazgichlardan yig ilgan elektron qurilmalar. Elektron nurli K. — ʻ ʻ 4

elektron nur yordamida boshqa asbobning ulanish sxemasini o zgartiradi. K.ʻ elektrotexnika, aloqa, telemexanikaning ko p vositalari va boshqalarda qo llanadi. ʻ ʻ Lokal tarmoq kommutatorlari Lokal kompyuter tarmog’i kommutatorlarining har bir portiga, kelayotgan ma’lumotlar oqimini ishlash uchun, ko‘prikda qo‘llanilgan algoritm asosida ishlovchi maxsus protsessorlar o’rnatilgan. Kommutator deganda o’zining ixtiyoriy ikkita portlari o’rtasida, kadrlarni parallel ravishda uzatib bera oladigan ko’pprotsessorli ko’prikni tushunish mumkin. Kommutator tarkibida, portlarining protsessorlari bilan birga, markaziy protsessor ham o’rnatilgan bo’lib, u portlar ishini muvofiqlashtiradi, harakatlantirish jadvalini qurishga javob beradi, hamda kommutatorni konfiguratsiyalash va boshqarish vazifalarini bajarilishini ta’minlab beradi. Keyingi kommutatorlar, tarmoq texnologiyalari rivojlanishi natijasida paydo bo’la boshlagan ko’pgina qo’shimcha vazifalarni ham bajara olish imkoniyatiga ega bo’lgan holda ishlab chiqarila boshladilar. Bu vazifalar sirasiga – virtual tarmoqlarni hosil qila olish, aloqa chiziqlarini agregatsiyalash, trafikning qaysinisi qanday ahamiyatga ega ekanligini aniqlay olish va shularga o’xshash boshqa vazifalarni kiritish mumkin. Kalpana firmasi tomonidan taklif qilingan EtherSwitch kommutatorining tuzilishini 3.21-rasmda keltirilgan. Ushbu kommutatorda 10Base-T standartiga tegishli 8-ta portining har biriga bittadan Ethernet paketlari protsessori – EPP (Ethernet Packet Proctssor) xizmat ko’rsatadi. Bundan tashqari kommutator EPP protsessorlarining ishini muvofiqlashtirib turuvchi tizimli modulga ham ega. 5

O'xshashlar

Ma’lumotlarni uzatish xavfsizligini oshirish uchun kvant kriptografiyasi
Atribut va geofazoviy ma’lumotlarni birlashtirish
Ma’lumotlarni saralash usullari
Paket va kanallarni kommutatsiyalash
Massa almashinish qurilmalari – absorber, adsorber, kalonali qurilmalarni hisoblash va loyihalash.