“ Ma’lumotlarni uzatish xavfsizligini oshirish uchun kvant kriptografiyasi usullarini talqin qilish ” Оглавление Kirish ......................................................................................................................... 2 I.BOB Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari ........................................ 4 1.1 Ma‘lumotlar bazasi ............................................................................................. 5 1.2 Kriptografiyaga kvant tahdidlarining yechimi ..................................................... 8 1.3 Kvant xavfsiz kriptografiya standartlari .............................................................. 9 1.4 Kriptografiyada kvant hisoblash tahdidlariga qarshi kurashish strategiyalari ... 11 II.BOB Kriptografiyani kvant hisoblash tahdidlaridan himoya qilish ..................... 12 2.1 Kriptografiyada kvant hisoblashdan kelib chiqadigan xavflarni yumshatish .... 12 2.2 Eng xavfsiz kripto hamyonni qanday tanlash mumkin ...................................... 14 2.3 Kelajak uchun kripto to'lov shlyuzi savdogarining istiqbollari ......................... 16 Samimiy interfeyslarni: ommaviy qabul qilish yo'li ........................................ 16 Mustahkamlangan xavfsizlik: raqamli operatsiyalarga ishonchni mustahkamlash ................................................................................................ 16 Kengroq Qabul Qilish: Kripto Dalgalanma Effekti ......................................... 17 Normativ aniqlik: barqaror o'sishning kaliti .................................................... 17 XULOSA ................................................................................................................. 19 Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar: ...................................................................... 20 1

Kirish Hozirgi kunda dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining jadal sur ’ atlar bilan rivojlanib borishi axborotlarning noqonuniy tarqalishi , o ‘ g ‘ irlanishi , noqonuniy tarzda axborotga egalik qilib , yolg ‘ on axborotga o ‘ zgartirib qo ‘ yilishi kabi bir qator dolzarb masalalarni ham kelib chiqishiga sabab bo ‘ lmoqda . Internet tarmog ‘ i joriy qilinganidan boshlab , axborotni o ‘ g ‘ irlash , axborot mazmunini buzib qo ‘ yish , avval qo ‘ lga kiritilgan uzatmalarni qayta uzatish , jo ‘ natmalarni ruxsat etilmagan yo ‘ l orqali jo ‘ natish hollari ortdi . Hozirgi kunda dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanib borishi, aholi uchun juda ko‘p imkoniyatlarni yaratishi bilan birga, ushbu texnologiyalar yordamida almashinadigan axborotlarning noqonuniy tarqalishi, o‘g‘irlanishi, noqonuniy tarzda axborotga egalik qilib, yolg‘on axborotga o‘zgartirib qo‘yilishi kabi bir qator dolzarb masalalarni ham kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Internet tarmog‘i joriy qilinganidan boshlab, axborotni o‘g‘irlash, axborot mazmunini buzib qo‘yish, avval qo‘lga kiritilgan uzatmalarni qayta uzatish, jo‘natmalarni ruxsat etilmagan yo‘l orqali jo‘natish hollari ortdi. Natijada axborot xavfsizligini ta’minlash, ya’ni bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavflarni oldini olish masalasi respublikamiz uchun ham dolzarb mavzuga aylandi. Shuning uchun hozirda axborot xavfsizligini ta’minlashga juda katta e’tibor qaratilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 3 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasida axborotni kriptografik muhofaza qilishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-614-son qarorini misol sifatida olishimiz mumkin. 2

Ushbu qaror “Axborotlashtirish to‘g‘risida” va “Davlat sirlarini saqlash to‘g‘risida”gi qonunlariga muvofiq, shuningdek axborotni muhofaza qilishning kriptografik vositalari hamda kriptografiya tizimlaridan foydalangan holda maxfiy yoki davlat sirlaridan iborat bo‘lgan ma’lumotlar bayon etilgan axborotni muhofaza qilish faoliyatini tartibga solish maqsadida ishlab chiqilgan. Shuningdek yurtimizda O’z DSt 1105:2009 “Axborot texnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi” va O’z DSt 1204:2009 “Axborot texnologiyasi. Axborotning texnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Kriptografik modullarga xavfsizlik talablari” davlat standartlari qabul qilingan. 3

I.BOB Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Ma lumotlar bazasiʼ — markazlashtirilgan ma lumotlar ombori. ʼ Ma lumotlarni o`qish, saqlash, qayta ishlash va qidirish uchun mo ljallangan. ʼ ʻ O´zining tezligi bilan ajralib turadi. Eng mashxo´r Ma lumotlar Bazasiga ʼ Oracle , Postgresql , MySQL va boshqalar kiradi.Bular bizning ishlarimizni yanada osonlashishiga yordam beradi . Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol ь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun 4

o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.Shuni qayd qilish lozimki, MB ni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Kvant hisoblash - bu o'yinni o'zgartiruvchi texnologiya bo'lib, u kvant fizikasining g'alati dunyosiga kirib, hisob-kitoblarni yangi usulda hal qiladi. Standart kompyuterlar ishlatadigan oddiy 0 va 1 lar o'rniga u "qubitlar" bilan o'ynaydi. Bu kubitlar juda o'ziga xosdir, chunki ular bir vaqtning o'zida bir nechta holatda bo'lishlari mumkin va ular bir-biriga bog'langanida, ya'ni "chorlanish" deb ataladigan narsa, ular bir vaqtning o'zida juda ko'p variantlardan o'tib ketadilar. Bu ular murakkab muammolarni hozirgi kompyuterlarga qaraganda tezroq hal qilishlari mumkinligini anglatadi. Endi kvant hisob-kitoblari Bitcoin va boshqa kriptovalyutalar kabi ishlarda kalitni tashlashi mumkin. Ushbu raqamli pullar tranzaktsiyalarni xavfsiz saqlash va yangi valyutani yaratish uchun qiyin matematik jumboqlarga bog'liq. Ammo kvant kompyuterlari shunchalik yorqinki, ular Shor algoritmi kabi yorliqlardan foydalanib, bu jumboqlarni tezda yorib yuborishi mumkin. Agar bu sodir bo'lsa, noto'g'ri qo'llar soxta operatsiyalarni amalga oshirishi yoki tangalarni surishi mumkin. Bugun biz ko'rib chiqayotgan maqolada biz kvant hisoblash va kriptografiya haqida gaplashamiz va tarmoq xavfsizligida kvant kriptografiyasi qanday ishlashini va bu post kvant kriptografiyasi kompaniyalarini qanday tug'dirganini ko'rib chiqamiz. 1.1 Ma‘lumotlar bazasi Ma‘lumotlar bazasi – bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan) ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir. Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini 5