logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Mahalliy uslublarga xos musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash. (Xorazm musiqa folklori misolida)

Mahalliy uslublarga xos musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash. (Xorazm musiqa folklori misolida)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1761.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Mahalliy uslublarga xos musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash. ( Xorazm musiqa folklori misolida ). MUNDARIJA Kirish…...……………………….……………………………………………… 10 I bob. Mahalliy musiqa uslublari mavzusidagi bilimlarni ta’lim-tarbiya tizimida tutgan o’rni va ahamiyati . …………………………………………… 15 1.1. Mahalliy musiqa uslublar sirasida Xorazm musiqa folklorining janr va ijro uslublari tavsifi. ……………………….. ………………………………………...15 1.2. Xorazm musiqa folklorini maktab musiqa ta’limida o’rganish imkoniyatlari ………………………………………………………………….…...22 Birinchi bob bo’yicha xulosalar. ………………………………………….. …… 33 II bob. Xorazm musiqa folklori namunalaridan estetik tarbiyada foydalanish texnologiyasi…….…………………………………………………. 33 2.1. O’quvchilarni Xorazm musiqa folklor asarlari bilan tanishtirish mazmuni. ...36 2.2. Maktab musiqa ta’limida Xorazm musiqa folklor na’munalarini tanlashga qo’yiladigan pedagogik talablar. ………………………………………………....46 Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar …………..…………………………………….. 55 III bob. Xorazm musiqa folklor asarlari vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash jarayoni samaradorligi. …………………………………………...56 3.1. Xorazm folklori musiqalarining tarbiyaviy ta’sirchanlik xususiyatini aniqlovchi me’zonlar. ……………………………………………………………. 57 3.2. Xorazm musiqa folklorining tarbiyaviy ta’sirchanligi yuzasidan amaliy faoliyat natijalari. …………………………………………………………………66 Uchinchi bob bo’yicha xulosalar. ………………………………………………...70 Umumiy xulosa va tavsiyalar…………………………………………………...78 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….. 80 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ona vatanni sevish uni ardoqlash, uni sevish, milliy qadriyatlarni hurmat qilish tuyg’usi- muqaddas tuyg’udir. Milliy qadriyatlarning g ’ oyaviy - estetik ifodasi bir qator badiiy qadriyatlarda , jumladan , xalq musiqa merosi , afsona va dostonlarda mujassamlashgan . Bu esa milliy ta ’ lim - tarbiya tizimini milliy madaniyat , milliy qadriyatlar zamirida shakllantirish har jihatdan to ’ g ’ ri ekanligini ko ’ rsatadi . Shuning uchun ham milliy - madaniy meros na ’ munalari va ularda ilgari surilgan g ’ oyalarni jamiyat taraqqiyoti va shaxs kamolotidagi ahamiyati haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov shunday fikr bildiradi : ,, Bu xazina insonga hayotda barqarorlikni ta ’ minlaydi , uning qarashlari shunchaki boylik orttirish yo ’ lida kun ko ’ rishga yo ’ l qo ’ ymaydi , fojealar vaqtida omon saqlab qoladi va moddiy qiyinchilik kunlarida irodani mustahkamlaydi “ [ 1 ]. Barkamol avlodni tarbiyalash borasidagi ijtimoiy buyurtma ta’lim muassasalari zimmasiga muayyan vazifalarni yuklamoqda. Ana shunday vazifakardan biri - o ’ quvchi - yoshlarga milliy - musiqiy meros , uning tarkibiy qismlaridan biri bo ’ lgan Xorazm musiqa an ’ analari , ularning ijro xususiyatlari , musiqa namunalari mazmunida ilgari surilgan g ’ oyalar to ’ grisida dastlabki tushunchalar berish , kuy - qo ’ shiqlarga mehr uyg ’ otish , namunalarni o ’ rganish , kuylash ko ’ nikma va mlakalarini shakllantirishdan iboratdir . Xorazm musiqa folklori mahalliy xalqning ijtimoiy - tarixiy rivojlanishi , etno - psixologik xususiyatlari , hayot falsafasi , ijtimoiy qarashlari , maqsadi hamda uni amalga oshirish yo ’ lida tashkil etiladigan faoliyat yo ’ nalishlari , shaxsga talim - tarbiya berish an ’ analari asosida shakllangan bo ’ lib , asrlar davomida tarixiylik , vorisiylik tamoyillariga muvofiq , avloddan - avlodga o ; tib krlayotgan milliy qadriyatdir . 1 I.A.Karimov. Milliy istiqlol g’oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar.- T: O’zbekiston, 2000-yil, 43-b. Mustaqillik yillarida Xorazm musiqa folklorini o ’ rganish , targ ’ ibot qilish , ilmiy - tadqiqot ishlarini olib boorish , eng muhimi uni ta ’ lim sohasiga tadbiq qilish sifat jihatdan yangi bosqichga ko ’ tarildi . O’zbekiston sarhadida qaror topgan 4 ta eng ustuvor ahamiyatga molik mahalliy musiqiy uslublar qatorida Xorazm musiqa folklorini o’rganish bo’yicha katta imkoniyatlar ochildi. O’zbek musiqa folklori, jumladan Xorazm musiqa folklori millatning ma’naviy-musiqiy boyligi bo’lish bilan birga uning mazmunida milliy urf-odatlar, an’analar, Xorazm mintaliteti o’z ifodasini topgan. Xorazm musiqa folklori o’zining musiqiyligi, o’ynoqiligi, raqsbobligiga ko’ra insonlarni shu jumladan o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalashda muhim didktik vosita sanaladi. Shuning uchun ham yosh avlodni ta’limni boshlang’ich bo’limlaridan Xorazm musiqa folklori bilan maqsadli tanishtirib borish ularda milliy san’at namunalarini xis etish, go’zallikga intilib yashash kabi xislatlarni shakllanishida muhim o’rin tutadi. Shu jihatdan Xorazm musiqa folklori asosida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalashning pedagogik, psixologik, didaktik imkoniyatlarini tadqiq etish, ta’lim jarayonida o’quvchilar ma’naviyatiga singdirish usullari, vositalarini ilmiy asosda yoritish alohida dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Milliy madaniy meros uning turfa janrlarida yaratilgan asarlar mazmunida ifodasini topgan g’oyalarning shaxs kamolotidagi o’rni va ahamiyati, ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish masalalari Respublikamizdagi bir qator pedagog olimlar, san’atshunoslar tomonidan o’rganilgan. H.Nurmatov, Q.Mamirov, S. Annamurotova, S.X.Fayzulina, R.Tursunov, V. Meretskaya, G’.Jurayevlar, B.Madrimov ilmiy tadqiqot ishlari shular jumlasidandir. Xalq musiqa ijodiyoti, uning ommaviy janri hisoblanmish xalq qo’shiqlari vositasida yosh avlodni estetik tarbiyalash, yosh avlod ongo, shuuriga milliy an’analarimiz, urf-odat, marosim, qadriyatlarimizga ongli munosabatini shakllantirish R.Mamatqulov, I.Nisanov, B.Karomatova, D.Jamolova, B.Madrimov kabi pedagog olimlarning tadqiqot ishlarida tadqiqotning bosh mavzusi etib belgilangan. H.Bobomirzayevning ilmiy-tadqiqot ishida o’zbek xalq bolalar qo’shiqlaridan o’quv-tarbiya jarayonida mazmuni, M.Qo’shmatovaning tadqiqot ishida o’zbek folklor qo’shiqlari orqali talabalarni estetik tarbiyalash, I.Qudratov, E.Fayzullayevning ilmiy-tadqiqot ishlari bo’lajak musiqa o’qituchilar badiiy didini shakllantirish, badiiy- estetik tarbiyasini amalga oshirish o’zbek xalq qo’shiqlari misolida yoritib beriladi. Xorazm musiqa folklorini to’plash, nashr qilish borasida e’tiborga loyiq ishlar amalga oshirilgan. Bunga san’atshunos olimlar B.Matyoqubov, S.Ro’zimboyev, R.Yunusovlarning tadqiqotlarida Xorazm folklori namunalari, ijrochilik uslub va an’analari o’rganilgan A.Qushayev, G’.Turayevlarning dissertatsion ishlari mazmunida o’zbek xalq cholg’ularini o’rganish jarayonida xalq musiqasi namunalaridan foydalanish, xalq musiqasining o’quvchilar tarbiyasiga ta’siri muayyan darajada yoritib berilgan. Mazkur ilmiy-tadqiqot ishlarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, mazkur ishlarning ilmiy qiymatini e’tirof qilgan holda Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash muammosi alohida ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida tadqiq qilinmagan. Shunga ko’ra tadqiqotimiz mavzusini ,,Mahalliyn uslublarga xos musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash (Xorazm folklori misolida) nomlanishda tanladik. Dissertatsiya ishining respublika ilmiy-tadqiqot ishlari ustuvor yo’nalishlariga bog’liqligi. O’zbekiston RFITI ning X.T.F2 003 ,, Umumiy o’rta ta’lim mazmunini modernizatsiyalashning didaktik parametrlarini va strategiyalarini belgilash “ ilmiy laboratoriyasining tadqiqot ishlari hamda Samarqand Davlat Universitetining ilmiy pedagogik tadqiqotlar rejasiga mos ravishda tanlandi. Tadqiqot mazmuni. Umumta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarni mahalliy musiqa uslublariga xos namunalarni tinglash, kuylash jarayonida estetik tarbiyalash (Xorazm musiqa folklori misolida) ning didaktik asoslarini ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti. Umumta’lim maktablari musiqa darslari va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarni Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash jarayoni. Tadqiqot predmeti. Umumta’lim maktablari o’quvchilarini estetik tarbiyalashda Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash mazmuni. Tadqiqot vazifalari : - Mahalliy uslublarga xos musiqa folklori namunalari namunalari orqali o’quvchilarni estetik tarbiyalashda Xorazm musiqa folklorining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash ; - Xorazm musiqa folklori namunalarining o’quvchilarni estetik tarbiyalashga tarbiyaviy ta’sirini aniqlovchi mezonlarni ishlab chiqish ; - Xorazm musiqa folklor san’atini o’quvchilarni estetik tarbiyalashdagi samaradorligi yuzasidan tajriba sinov ishlarini o’tkazish ; - Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalashning o’ziga xos shakl, usul, vositalarini aniqlash va ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 1. Tadqiqot mazmunida o’quvchi yoshlarni Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash pedagogik muammo ekanligi ilmiy jihatdan asoslanadi. 2. Xorazm musiqa folklorining o’quvchi yoshlarni estetik tarbiyalashdagi imkoniyatlari aniqlanadi. 3. Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalashning shakl, uslub, vositalari ishlab chiqiladi. 4. Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash jarayonini muvaffaqiyatli yechimini ta’minlovchi ilmiy-pedagogik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Tadqiqotning ilmiy farazi. Agar: - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash imkoniyatlari pedagogik nuqtai- nazardan ilmiy asoslansa ; - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash yo’naltirilgan pedagogik faoliyat mazmuni va amaliyotga tadbiq etilsa ; - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash jarayonini aniqlovchi mezonlar ishlab chiqilsa ; - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash bo’yicha ishlar amaliy tajribalar jarayonida sinovdan o’tkazilib, natijalar ilmiy jihatdan asoslansa tadqiqot maqsadi ijobiy yechimiga erishiladi. Tadqiqot metodlari : pedagogik kuzatuv, tahlil, anketa, savol- javob, qiyosiy taqqoslash, suhbat, pedagogik eksperiment, matematik statistika asosida natijalarni umumlashtirish, xulosalash. Tadqiqotning pedagogik asosi : Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Musiqa fani bo’yicha davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi, O’zbekiston Respublikasi prezidentining ta’lim, fan, madaniyat sohasidagi qaror, farmonlari, pedagogika, psixologiya, musiqa o’qitish metodikasiga oid ilmiy, uslubiy o’quv adabiyotlari, sharq mutafakkirlarining musiqa merosimiz, uning shaxs ma’naviy, ahloqiy va estetik tarbiyasidagi o’rni va ahamiyati borasidagi qarorlari, ilmiy tadqiqot manbalari. Himoyaga olib chiqiladigan holatlar: - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyasini shakllantirishga yo’naltirilgan faoliyat mazmuni, ilmiy-nazariy asoslari. - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash jarayonining ilmiy- amaliy asoslari ( shakl, uslub, vositalar ) ; - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalanganligini aniqlovchi mezonlar ; - Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash jarayoni samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi ilmiy-metodik tavsiyalar ; Tadqiqot ishining nazariy va amaliy ahamiyati. 1. Tadqiqot natijalari Xorazm musiqa folklori vositasida umumta’lim maktablari o’quvchilarini estetik tarbiyalashga oid pedagogik yondashuv, ilmiy metodik tavsiyalar bilan boyitildi. 2. Maktab musiqa darslarida Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash o’rni va ahamiyati ilmiy asoslandi. 3. Musiqa darslari jarayonida Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash mazmuni, uning pedagogik, psixologik xususiyatlari tadqiq qilindi. 4. Tadqiqot mazmuni va natijalaridan umumta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarini o’qitishda shuningdek, ilmiy ma’ruza, maqolalar yozishda, ta’lim muassasalarida xalq musiqa ijodi vositasida estetik, ma’anaviy-ahloqiy tarbiya ishlarida foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi. Ishning sinovdan o’tishi Dissertatsiyaning tuzilmasi va hajmi. Dissertatsiya kirish 3 bob, 6 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat bo’lib umumiy hajmi_____betni tashkil etdi. I bob. Mahalliy musiqa uslublari mavzuida bilimlarni ta’lim- tarbiya tizimida tutgan o’rni va ahamiyati. 1.1. Mahalliy musiqa uslublar sirasida Xorazm musiqa folklorining janr va ijro uslublari tavsifi. Xalqimizning tarixiy shakllangan urf-odat, an’analari, orzu-umidlari, falsafiy tafakkurini o’zida ifoda etgan milliy qadriyatlari silsilasida san’at, madaniyat, musiqaning o’rni, uning tarbiyaviy ta’sir imkoniyatlari g’oyatda ulkan. Bu ulkan san’atning tur va yo’nalishlari qatorida xalq musiqa ijodi alohida mavqega ega bo’lib, unda xalq hayotining barcha qirralari, o’zining betakror, badiiylashgan in’ikosini topadi. Xalq musiqa merosidagi kuy-qo’shiqlar, allalar, o’lanlar, laparlar, dostonchilik qo’shiqlari, katta ashula va yallalar mazmunidagi badiiylashgan madaniy-ma’rifiy va estetik g’oyalardan yosh avlod tarbiyasida foydalanish ta’lim- tarbiya ishlarini milliy asoslarda barpo etishda poydevor vazifasini o’taydi. Zero, milliy musiqa meros har qanday jamiyat, millat, xalqning o’zligini bildiruvchi omil. Uning ruhiyati va etnik shakllanishidagi tamal toshidir. Hozirgi davrda ham xalqimizning ma’naviy- madaniy boyliklari qatorida musiqa san’ati respublikamiz ma’naviy ravnaqida salmoqli o’rin tutadi. Unda xalqimiz hayotining turli davrlardagi tarixiy-badiiy ko’rinishlari bilan birga xalq pedagogikasining eng ilg’or, oliyjanob g’oyalari umumlashadi. Shunday ekan, bu o’z navbatida kelajagimiz bunyodkorlari bo’lmish yosh avlodni badiiy- estetik, ahloqiy va ma’naviy tarbiyasida ta’lim sohasiga qo’yilayotgan ijtimoiy buyurtmani boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biz qanday jamiyat barpo etmoqchimiz degan masala mustaqilligimizning dastlabki yillaridan eng dolzarb, hayot-mamot masalalaridan biri bo’lib kelmoqda. O’zbekistonning milliy g’oya va mafkurasining tarixiy ildizlari xalqimizning moziy sinovlardan o’tib kelayotgan boy madaniy va ma’naviy merosi, urf-odat, an’analaridan, qo’shiqlari, bayramlari va meroslaridan ozodlik, erkinlik uchun kurash ruhi, ota-bobolarimizning mustaqillik yo’lida ko’rsatgan jasorati, bunyodkorlik ishlari, hamda ularni amalga oshirishda ma’naviy ruh bergan tafakkur tarzida namoyon bo’ladi. O’tmishdan muayyan voha, o’lkada yashovchi millat, elatlarni o’ziga xos turmush tarzi bilan uyg’un holda musiqa madaniyati ham shakllangan, qaror topgan. Bu o’rinda mahalliy xalqning ijtimoiy- madaniy hayotida muhim o’rin tutuvchi kasb-korlik, marosimlar, bayrmlar, urf-odat, an’analar va ularni o’ziga xos xususuyatlari alohida ahamiyat kasb etgan. Bular o’z o’rnida o’sha hudud, vohada yashovchi xalqning adabiyoti, san’atida o’zini muayyan ifodasini topib, shakllanib kelgan. Ularning muhim belgilari va xususiyatlari barqarorligi va davomiyligi, ommaviyligi, rivojlanishidagi takroriyligi va uzliksizligidadir. O’zbek xalqining tarix sinovidan o’tgan bayramlari, marosimlari, urf- odatlari kishilarning o’zaro munosabatlaridagi yaxshi fazilatlarini, xalqchil hamda umuminsoniy qadriyatlarini aks ettiruvchi va ular o’z navbatida xalqning milliy musiqa san’atida o’zining badiiy ifodasini topadi. Biz yashayotgan kishilik tarixi va jamiyatining eng qadimgi maskanlaridan biridir. Afsuski, yaqinlargacha boshqa xalqlar qatori o’zbek xalqining milliy madaniyati ham chuqur va mustahkam ildizlariga ega ekanligi ilmiy asoslanish o’rnida kamsitilib kelindi. O’zbek xalqining musiqa madaniyati o’ziga xos milliy ohanglar, o’ziga xos milliy bezaklar bilan ifodalana boshlanganiga qadar katta tarixiy yo’lni bosib o’tdi. Uning ajoyib an’analari hozirgi kunda ham o’z badiiy va estetik qiymati va qiyofasini saqlab kelmoqda. ,, ... o’zbek xalq musiqasining ma’naviy merosimizda tutgan o’rni behisob buyuk. Bu musiqa ming yillardan beri odamlar ruxini poklab, ularning tafakkurini yuksaltirib kelmoqda. O’zining nozik jozibasi bilan dunyo madaniyatida o’ziga ozuqa berib, umumbashariy qadriyatlarga munosib hissa qo’shmoqda “ 2 2 I. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent ma’naviyat, 2008-yil. Ma’lumki, an’anaviy xalq musiqasi asrlar davomida ikki asosiy yo’nalishda- folklor va kasbiy – ustozona (professional) yo’nalishda rivojlanib kelgan. Musiqa san’atining har ikkala yo’nalishi bir- biriga doimiy ravishda bog’liq holda rivojlanib kelgan. Folklor og’zaki kasbiy (professional) musiqa uchun ilhom manbai bo’lib xizmat qilgan bo’lsa, o’z navbatida mumtoz va maqom kuy qo’shiqlari asosida yuzlab yalla, lapar va boshqa janrlardagi folklor asarlari yaratilgan. Musiqiy folklor namunalari asarlari odatda ma’lum bir hududda yoki bir- biriga yaqin hududlarda yashovchi kishilarniung turmush tarzidagi urf-odatlar, marosimlar, mehnat jarayonlari bilan uzviy bog’liq ravishda yuzaga kelgandir. Shuning uchun ular sekin astalik bilan o’ziga xos mahalliy uslublar sifatida shakllangan va hozirda O’zbekiston sarhadida ushbu yo’nalishlarni bir-biriga uzviy bog’liqligi va ommalashganligi sababli 4 ta katta guruhga bog’lab tasnif etiladi. Bular : 1. Surxondaryo-Qashqadaryo musiqa uslubi. 2. Buxoro-Samarqand musiqa uslubi. 3. Xorazm musiqa uslubi. 4. Farg’ona-Toshkent musiqa uslubi. Har bir mahalliy uslub o’z xususiyatlari, an’analariga va yetakchi musiqa janrlariga egadir. Bu o’ziga xos xususiyatlar, ijrochilik an’analari mazkur hududlarda yashovchi kishilar hayotining o’ziga xos turmush tarzi, madaniyati, shevasi, kiyinish madaniyati (liboslari), rasm-rusumlari, musiqiy cholg’u sozlari, raqs harakatlari bilan bog’liq bo’lib, ma’lum darajadagi o’ziga xos ko’rinish, qiyofa, harakter kasb etadi. Har bir an’ana kabi musiqiy an’analar ham uzoq davom etgan madaniy taraqqiyotlarning turli sharoitlardagi mehnat jarayoni,muayyan bir marosim yoki tadbir o’tkazishda, bayramlar to’y-hashamlarda ijro etilib, rivoj topib keladi. Ushbu jihatlarni batafsil o’rganish natijasida yuqorida ta’kidlab o’tilgan 4 ta mahalliy uslublarni o’xshash va farqli jihatlari, yetakchi janrlari, yo’nalishlari, maktab yaratgan mashhur namoyondalari bilan o’sib kelayotgan yoshlarni ta’limning ilk bo’g’inlaridan boshlab tanishtirib borish musiqa ta’limi oldiga qo’yilgan vazifalar tarkibiga kiradi. Shu o’rinda mahalliy musiqiy uslublarni mohiyati va mazmuni, ya’ni musiqiy mahalliy uslublar sifatida ta’riflanishiga qisqacha to’xtalib o’tamiz : - Ma’lumki millatimizning eng asosiy o’zligini anglatuvchi ona tilimiz nafaqat so’z va ohang boyligi, ifodaviy xususiyatlari bilan, balki, o’lkamizning turli vohalarida yashovchi yurtdoshlarimizning o’ziga xos ,,sheva” larda gapirishlari, turmush tarzlari esa o’zaro farqli madaniy udumlarni qo’llashlari bilan ham ajralib, ko’zga tashlanib turadi. Bu xususiyatlar O’zbekistondagi har bir vohaning boshqa sohalarda bo’lgani kabi musiqa san’ati amaliyotida ham o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Musiqa san’atining muayyan vohalardagi bunday o’ziga xosligini umumiylikda ifodalanganlagi mahalliy musiqiy uslub deyiladi. Mahalliy musiqiy uslublarni eng muhim xususiyatlaridan biri ularning har birining o’ziga xos yetakchi janrlari va ijrochilik uslublari, an’analari mavjudligidir. Masalan, Farg’ona vodiysida yallachilik, katta ashula, Surxondaryo- Qashqadaryo, Zarafshon vodiylarida esa dostonchilik, beshqarsak kabi janrlari keng tarqalgan. Mazkur vohalardagi musiqiy ijrochilik aytimlaridan hali sezilarli darajadagi o’ziga xos uslublar borligini ta’kidlash o’rinli deb o’ylaymiz. Masalan, Qashqadaryo- Surxondaryo vohasidagi baxshi- shoirlar doston ijrochiligida qo’shiqlarni bo’g’iq ovozda kuylasalar, Xorazmda baxshi shoirlar ochiq, erkin ovozda ijro qilishadi. Ushbu vohalar baxshi- dostonchilik ijrochiligidagi yana bir yaqqol ko’zga tashlanib turadigan o’ziga xoslik baxshilarni qanday cholg’u sozlarida kuylashlarida ham ko’rinadi. Samarqand dostonchiligida ko’proq do’mbira, dutor cholg’ulari qo’llanilsa, Xorazmda dutor, doira, tor hatto akkordion jo’rligida ham doston qo’shiqlari kuylanadi. Shu kabi Farg’ona vodiysida mashhur bo’lgan katta ashulalarning (patnisaki ashula deb ham yuritiladi) ijro usullari va ovoz ishlatish yo’llari ham Samarqand va Buxoro vohalarining kuylash uslublaridan ( bu yerda nutqqa xos talaffuzida) ajralib turadi, farq qiladi. Mahalliy musiqiy uslublardagi yana bir muhim o’ziga xoslik ularning raqs harakatlarida, doira jo’rligidagi ritmik usullarda va raqqosalarning kiyinishlari, ya’ni liboslari bichilishi, taqinchoqlarda ham yaqqol namoyon bo’ladi. Bu xususiyatlarning barchasi har bir hududning til shevasi, tabiiy turmush sharoitlari va madaniy an’analarining o’ziga xosligidan kelib chiqqandir. Biz ta’kidlab o’tgan to’rt mahalliy musiqiy uslub- Surxondaryo- Qashqadaryo, Buxoro-Samarqand, Farg’ona- Toshkent, Xorazm musiqa madaniyatida o’ziga xos ijro uslublarini shakllanishi professional xavaskor san’atkorlar tomonidan yaratilib kelinganligining xosilasidir. Har bir yo’l va usul O’zbekiston Respublikasi hududidagi xalqlarning milliy musiqiy shevasi, ildizlari bilan chambarchas bog’liq bo’lgani holda, ular ayni vaqtda xaligacha o’zlariga xos ijrochiligini, an’analarini, usullarini saqlab kelmoqda. Surxondaryo-Qashqadaryo musiqa uslubidagi musiqa asarlari asosan chorvachilik, ko’chmanchilik hayoti bilan bog’liq bo’lgan. Bu hududdagi musiqa san’atida do’mbira ustuvor tasnifini saqlab qolgan. Chanqovuz, cho’pon nayi, qo’biz kabi cholg’ular hozir ham folklor dastalarida ( keying paytlarga zamonaviy estrada qo’shiqchiligida ham qo’llanilmoqda) o’z mavqei va ahamiyatini yo’qotmasdan kelmoqda. Buxoro- Samarqand folklorida bus al boshqacharoq tarzda namoyon bo’lmoqda. Bu holat janrlar rang-barangligi, san’atning rivojlanish darajasi, (kasbiy professional san’at ko’zda tutilmoqda), o’zida professional (mumtoz va maqom san’ati) san’atning mujassamlashganligi bilan izohlanadi. Bu voha musiqa madaniyatida professional san’atkorlar, hofizlar, bastakorlar ijodi keng rivojlangan bo’lib, bu o’tmishdagi saroy hayoti bilan tavsiflanadi. Bundan tashqari mazkur viloyatlarda tashkil topgan musiqa madaniyati, qo’shiqchilik san’atining ta’siridan ham sezilib turadi va muhim o’rin tutadi. Bu ayniqsa, talaffuzda, musiqani intonatsiya tuzilishlarida ikki tillilikda (bir ashula qo’shiq ikki tilda) ijro eytilishi kabilarda namoyon bo’ladi. Buxoro va Samarqnad musiqasi bilan umumiy xususiyatlari yaqin bo’lgan Xorazm uslubi ham o’z mohiyatiga ko’ra o’ziga xos mavzusini saqlab qola bildi. Xorazm mahalliy uslubida ayni paytda turkman va ozrbayjon musiqasi ohanglari sezilib turadi. Musiqa ta’limida Xorazm musiqa uslubining o’ziga xos janr, ijrochilik uslubi, an’analarini mazmunini chuqur o’rganish, uning tarbiyaviy imkoniyatlaridan samarali foydalanish orqali ushbu vohada yashovchi xalqning etnografiyasi, urf-odatlari, tarixi, estetik va ma’naviy tarbiya uslubi, vositalari haqida pedagogik bilimlarni bilib olish mumkin. Xorazm musiqa uslubi- bu shu vohadagi xalq orasida urf bo’lib, yashab kelgan qo’shiq va laparlar, turli marosimlar, xalq tomoshalari va ularda ijro etiladigan ommaviy raqs kuylari hamda dostonchilik, qo’shiq-ashulachilik , maqom san’ati kabi kasbiy musiqa an’analaridan tashkil topgan san’atdir. O’zbek musiqa san’atining tarkibiy qismi bo’lgan Xorazm musiqasi ayni vaqtda betakror tarovat va jozibaga ega bo’lib, uning faqat shu vohaga xos xususiyatlari mavjud. Bu uslubning o’ziga xosligi uning an’anaviy cholg’ularida ham namoyon bo’ladi. Masalan, bulamon damli puflama cholg’usi bu uslubda keng qo’llaniladi. U boshqa mahalliy uslublar uchun xos emas. Bulamon- tut daraxtidan ishlangan kichik surnay shaklidagi cholg’u bo’lib, unda yakka holda va ko’pchilik sozandachilar (ansambl) tarkibida ijro etish imkoniyati mavjud. Xorazmda Kavkazda milliy cholg’u hisoblangan tor cholg’usi ham keng ommalashgan. XIX asr oxirlaridan boshlab bu yerda ,,Garmon” cholg’usi ham qo’llana boshlangan. Uni mahalliy xalq shevasida ,,soz ” ham deb atashadi. Bulardan tashqari Xorazm musiqa san’ati amaliyotida deyarli barcha o’zbek xalq milliy cholg’ulari- dutor, tanbur, g’ijjak, chang, nay, qo’shnay va boshqalar qo’llanilgani holda do’mbira sozi juda kam uchraydi. Xorazm musiqa uslubida raqs san’ati keng o’rin olgan. Raqs va umuman o’yin harakatlari bilan bog’liq bo’lgan cholg’u kuylari o’z navbatida, bir necha turlarga bo’linadi. Bularga: 1. Xalq orasida ommaviy tus olgan ( ya’ni barcha keksayu –yosh ishtirok etishi va raqsga tushishi mumkin bo’lgan raqslar). Mazkur kuylarning kuy asosini ma’lum va mashhur ,, Lazgi ”, ,, Ganji qorabog’ ”, ,, Ufori “ kabi kuylar tashkil etadi. Ushbu kuylar Xorazmga xos cholg’ular yordamida ijro etilishi va barcha qari-yosh, xotin-qizlarni qamrab olgani bilan mashhurdir. 2. Xorazmda shunday o’yin kuylari borki, bunday kuylar o’z nomi bilan xalq sayllari tomoshalarida barcha katta-kichikni o’yinga to’lib, dilxushlik qilishini bildiradi. Bunday kuylar jumlasiga ,, Yelpizalandi”, ,, Ufori yelpizalandi”, Nog’ora o’yini kabi kuylarni kiritish mumkin. Qiziqchi va masxarabozlarning o’yin kuylari. Bunday kuylar Xorazmcha shevaga xos nomlar bilan yuritiladi. Bunday kuylar ,, Chag’olloq ”, ,, Az-az ”, ,, Az-azning tezi ”, ,, Xorazmcha ”, ,, Yuz bir ”, ,, Ot eroni “, ,, Surnay yo’li ” kabi nomlar bilan mashhur. Misol: Xorazm ,, Lazgisi “, ,, Norim-norim “, ,, Qari navo “, ,, Ey mehribonim “ kabi el qalbidan joy olgan raqs kuylari va ashulalari Xorazm uslubida eng ommabop kuylardan sanaladi. Xorazm folklori, ya’ni musiqa uslubida eng yorqin va tomoshabinbop aytimlardan biri laparlardir. Ma’lumki, lapar ikki yoki undan ortiq ijrochilarni tarafma-taraf bo’lib kuylaydigan qo’shig’idir. Laparni yakka ijrochi raqsga tushib ijro etishi, lapar aytilganda raqqosalar raqs tushishi va lapar aytishuv tarzida bo’lishu mumkin. Laparlar ko’pincha ufor usulida kuylanishi an’anaga aylangan. Laparlarni harakterli xusiyati ularda naqoratlar bo’lmaydi, ko’proq savol- javob shakliga asoslangan she’riy bandlar qo’llaniladi. ( Masalan, ,, Nima-nima, nima deysiz” lapari). Shuni ham aytish kerakki, Xorazm musiqa uslubida laparlar nafaqat ikki kishi tomonidan, balki yakkaxon ( asosan ayollar ) tomonidan raqsga tushib aytilishi mumkin. Quyida nota misollari keltirilgan ,, Pardevol “, ,, Oxtaraman “, kabi aytimlar aynan yakkaxon tomonidan kuylanadigan laparlar sirasiga kiradi. Xorazm uslubida dostonchilik an’analari ham mumim o’rin tutadi. Xorazm dostonchilik maktabi ayrim dostonlarni ko’proq kuylanishi va kuylashdagi ijri uslublari bilan o’ziga xoslik kasb etadi. U boshqa dostonchilik maktablaridan ( Qashqadaryio-Surxondaryo doston aytish an’analari) farq qiladi. Bu farqlar quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. a) Xorazm dostonlari ( ichki ) bo’g’iq ovozda emas, balki, ,, Ochiq ovoz “ uslubida kuychan tarzda aytiladi. b) Mahalliy dostonchilik maktablarida do’mbira sozi jo’rnavoz sifatida qo’llanilsa, Xorazm dostonchiligida dutordan yoki tor, doira, bulamondan foydalaniladi. Shuningdek, doston aytishda ijrochilar ansambli ham qatnashishi mumkin. Bunda ustoz baxshi dutor, tor yoki rubobda, qolganlar esa g’ijjak, bulamon ba’zan doira asbobida jo’r bo’lib turishadi. c) Xorazm dostonlari repertuarini asosan ,, Oshiq G’arib va Shohsanam “, ,,Go’ro’g’li ”, ,, Kuntug’mish ”, ,, Bozurgon “, ,, Oshiq Oydin “ kabi dostonlar tashkil etadi. Biroq Xorazm dostonchiligida qahramonlik mavzusidagi (Alpomish) namunalari uchramaydi. Xorazm dostonchiligining yirik namoyondalari safida Axmad baxshi, Bola baxshi, Ro’zimbek Murodov, Qalandar baxshilarni ko’rsatib o’tish mumkin. Xorazm musiqa uslubi doirasida dostonlarni garmonda (sozda) ijro etish san’ati ham bor. Bunda dostonlar bir butun, yaxlit shaklda emas, balki undan olingan parchalar va termalar aytiladi. Xorazmda bunday doston ijrochilarini Qurbon sozchi, Qodir sozchi deb atashadi. Xorazm mahalliy uslubida xalfachilik san’ati yirik bir yo’nalish bo’lib, u dostonchilikning bir tarmog’i bo’lib shakllangan va keng tarqalgan. Xalfachilik san’ati asosan ayollar orasida keng joriy bo’lib kelayotgan san’at bo’lib, unda ko’proq dostonlardan olingan parcha va termalar, shuningdek turli vaziyatlarda kuylash uchun ijod etilgan to’y-marosim qo’shiqlari, lapar va yallalar, qo’shiq- aytimlar ijro etiladi. Xorazm xalfalari Buxoro-Samarqand sozandalari singari asosan xotin-qizlar ishtiroki bilan bog’liq turli yig’in, marosim va bayramlarda kuylashadilar. Bunda halfalar ijodi ikki shaklda- yakka va jamoaviy (ansambl) tarzida namoyon bo’ladi. Yakka (yakkaxon) xalfalar, odatda, doston qo’shiqlaridan tortib, to’y- hasham qo’shiqlari (masalan ,, Yor-yor”, ,, Kelin salom”, ,, Al muborak “ va boshqalar) ni jo’rnavoz cholg’usiz aytadilar. Shu bilan birga, yakka xalfalar motam marosimlarida ham ishtirok etib, unda ,, Ibrohim Adham “, ,, Bobo Ravshan “, kabi xalq kitoblarini ma’lum ohanglar asosida o’qiydilar. Xorazm vohasida yakkaxon xalfalarning mashhurlari Roziya Matniyoz qizi, Poshsho Saidmamat qizi, Saodat Xudayberganovalarni ko’rsatib o’tish mumkin. Tarkibida ansambl bo’lgan xalfachilikda esa odatda ustoz-xalfa (ustoz xalfa ashula aytadi, ba’zan o’ziga garmonda jo’r bo’ladi) doirachi va raqqosa o’yinchilarni olib, birga ijro etishadi. Bunday shakldagi xalfalar jumlasiga Bibi Sora, Ojiza, Onajon Safarova, Xonimjon xalfa, Nazira Sobirovalarni ko’rsatish mumkin. Ular xalq dostonlari va to’y tantanalari qo’shiqlari bilan birga lapar, o’zlari va o’zga ijodkorlar yaratgan aytimlarni kuylashadi. Xorazm ashulachilik san’ati ham ravnaq topgan bo’lib, ular xalq orasida ko’proq ,,go’yanda” nomi bilan mashhur. Ashula janrining muhim xususiyati shundan iboratki, u asosan mumtoz she’riyat na’munalariga asoslanadi. Kuy- ohanglari esa qo’shiq va laparlarga nisbatan keng rivojlangan (mumtoz ashulalarga o’xshash) bo’lib, ovoz ko’lami (diapazoni) ikki oktava ba’zan undan ham ortiq bo’ladi. Xorazmda ,,Suvora” nomi bilan ma’lum va mashhur ashula turkumlari mavjuddir. ,,Suvora” so’zi for-tojikcha bo’lib, otliq ma’nosini bildiradi. Ustoz hofizlar suvora ashula kuylarini ot tuyog’idan hosil bo’ladigan turli ritmik tuzilmadagi usullar va ularga asoslangan kuylarni ifoda etadi deyishadi. Suvora asosan mumtoz she’riyatimiz darg’alari Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab, Nodira, Ogahiy, Fuzuliy, Munis, Avaz O’tar, Bedil kabi shoirlar she’r- g’azallari bilan xarakterlanadi. Xorazmda Suvoralarning mashhur ijrochilaridan Xojixon Boltayev, Madrahim Yoqubov (Sheroziy), Komiljon Otaniyozov kabi nomlari alohida hurmat bilan tilga olinadi. Xorazmda suvora ashula yo’lining ikki asosiy turkumi mashhur: 1. O’n ikki suvoradan iborat savti suvoralar turkumi. Bu turkumdagi har bir suvora rim raqami bilan belgilanadi. Masalan, Savti suvora I, Savti suvora II, Savti suvora III, Savti suvora IV, Savti suvora V. Mazkur turkumdagi barcha suvoralar 6/8 o’lchov vaznidagi doira usullari bilan ijro etiladi. 2. Yirik shakldagi suvoralar turkumi. Bu suvora turkumidagi har bir suvoralarning maxsus nomi bo’lib, Ular: Katta suvora, Chapandozi suvora, Yak parda suvora, Xush parda suvora, Kajang suvora nomlar bilan ataladi. Bu suvoralarda 6/8, 3/4, 3/8 ritm o’lchovlari va ularga muvofiq doira usullari qo’llaniladi. Bulardan tashqari Xorazm musiqa uslubida an’anaviy kasbiy musiqaning maqom san’ati ham alohida o’rin tutadi. Xorazm maqomlari muayyan tizimdagi turkum shaklda XIX asrning birinchi yarmida qaror topgan bo’lib, bu turkum olti yarim maqomdan iborat. 1. Rost maqomi 2. Buzruk maqomi 3. Navo maqomi 4. Dugoh maqomi 5. Segoh maqomi 6. Iroq maqomi 7. Panjgoh maqomi (bu maqom faqat cholg’u ya’ni, chertim yo’lidan iborat) Xorazm maqomlari tuzilishi jihatdan Buxoro maqomiga aksariyat o’xshash hamda o’zgacha holatlarni namoyon etadi. Xususan, bu maqomlarning cholg’u- kuy yo’llaridan tashkil topgan bo’limi ,, Shashmaqom”dagi kabi ,,Mushkilot” emas, balki ,,chertim yo’li”, yoki ,,Mansur” nomi bilan yuritiladi. Chertim yo’li takibida bizga Olti maqomdan ma’lum bo’lgan ,,Tarje”, ,,Gardun”, ,,Muxammas”, ,, Saqil” nomli kuylari bo’lgan holda ,,Tasnif ” atamasi uchramaydi, uning o’rniga ,, Tani maqom” iborasi qo’llaniladi. Bundan tashqari chertim yo’li bo’limlarida ,, Peshrav” va ,,Ufar” nomli qismlarning o’rni muhim tus olganki bu ,,Shashmaqom”ga xos emas. Xorazm maqomlarining cholg’u kuylari ijro etilganda tanbur va doira sozlari muhim o’rin tutadi. Shunday maqom kuylari ham borki, ular asosan dutorda ijro etiladi. Xorazm ,,Qari navo” kuyi bunga misol bo’ladi. 1.2. Xorazm musiqa folklorini maktab musiqa ta’limida o’rganish imkoniyatlari. Folkor musiqasi har bir xalqning badiiy ijodining barcha sohalarini qamrab olishi bilan xalq xayotining o’ziga xos ensiklopediyasi hisoblanadi. Sharq xalqlari o’tmishdan xalq ichidagi iqtidorli va musiqaga ishtiyoqmand vakillari tomonidan og’zaki tarzda yaratilib, og’izdan-og’izga, avloddan-avlodga o’tib, ijro mobaynida shakllanib, sayqallanib kelgan san’at turidir. Musiqa folklori har bir xalq, uning turli voha-hududlarida yashovchi xalqlarning har biriga xos, ya’ni ijro uslubi janrlari, cholg’ulari, ijro etilishi, raqs harakatlari, ijro jarayonida hatto ( ba’zi tadbirlar, to’y-tomoshalar, bayramlarda) kiyinish liboslari bilan ham muayyan darajada o’ziga xoslik kasb etadi. Musiqiy aytimlarda xalq hayotining turli ko’rinishlari- mehnat jarayoni (chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, kosibchilik, ayollarning yashash tarzi bilan bog’liq, chevarlik, tikuvchilik ), to’y- marosimlar mobaynida aytiladigan qo’shiq, yalla, laparlar shaklidan iboratdir. Ta’lim-tarbiya tizimida ulardan yoshlarni o’tmish ajdodlarimiz hayoti, turmush tarzi, urf-odatlari bilan yaqindan tanishtirish, avlodlar musiqiy vorisligini saqlab, milliy o’zlikni anglash qadriyatlarimizga sodiqlik maqsadlarida foydalaniladi. Umumta’lim maktablari ,,Musiqa madaniyati” darslarida folklor namunalariga asosiy urg’u qaratilmaganligi ham bejizga emas. Darslikka kiritilgan O’zbekistonning turli vohalariga xos folklor qo’shiqlari namunalari o’quvchilarda turli voha qo’shiqlari, etnik holati urf-odatlari haqida muayyan tasavvur va tushunchalar hosil qilish imkonini beradi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki xalq qo’shiq-kuylari o’zining ijro uslubi ohang-kuy tuzlishi, lad-tonalligi bilan bolalar qalbiga yaqin, ularni o’rganish va kuylash musiqa san’atining boshqa janrlardagi namunalariga nisbatan bir muncha yengil va qulayligi bilan ahamiyatlidir. O’quvchilarning musiqiy ijrochilik ko’nikma va malakalar, musiqa, unda tasvirlanayotgan voqea-hodisalar mohiyati va mazmunini to’la idrok etishlari, kuylash imkoniyatlari cheklanganligi, umumiy musiqiy dunyoqarashi, estetik madaniyati ularning o’zi mansub bo’lgan xalqning madaniy merosini ijodiy o’zlashtirishi orqali shakllanadi. Yosh avlod tarbiyasi, xususan madaniy merosni o’zlashtirish, avlodlar musiqiy merosiga vorislik qila olishlariga erishish musiqa madaniyati darslarining eng muhim masalasi hisoblanadi. Bu shuni ko’rsatadiki umumta’lim maktablari musiqa o’qituvchilari eng birinchi xalq musiqa ijodiyoti, musiqa folklori va O’zbekiston sarhadidagi turli xalqlarga xos musiqa madaniyati bilan yaqindan tanish bo’lishi, kuylash va ijro uslublaridan habardoe bo’lishi lozim. Bola shaxsining folklor musiqasi bilan yaqindan tanishuvi uning mukammal shaxs bo’lib shakllanishi unda badiiy-estetik madaniyatning ayrim sifatlarini o’zlashtirish imkonini beradi. Maktab ta’limi oldidagi eng muhim vazifalardan biri o’quvchilarda musiqa madaniyatini shakllantirish hisoblanadi. Musiqa madaniyati esa estetik tarbiyaning tarkibiy qismlaridan bo’lib, u o’z mazmunida qadriyatlarni birlashtiradi: 1. Estetik ong 2. Estetik munosabatlar 3. Estetik idrok 4. Estetik qiziqish Musiqa ta’limi jarayonida o’quvchilarda mazkur sifatlarni tarkib toptirish pedagogik masala sifatida o’qituvchidan birinchi navbatda o’quvchilarda xalq musiqasiga qiziqish, faol munosabat va estetik ehtiyojni uyg’otishni talab qiladi. O’quvchilar estetik madaniyat darajasiga o’zi yashab turgan madaniyat, atrof- muhit, insoniy munosabatlar, narsa-hodisalar, kiyimlar, o’yinchoqlar, oilaviy munosabatlarni teran idrok etmog’i, eshitilayotgan ona allasi, musiqiy aytimlar ( bolalar o’yin-qo’shiqlari, to’y-marosim qo’shiqlari va hakazo ) ni eng avvalo tinglash orqali idrok etadilar. Musiqa madaniyati darslarida o’quvchilar (xususan, boshlang’ich sinflar ) qo`shiq kuylash,musiqiy cholg`ularda ijrochilik,unga o`z munosabatini bildirish ta`rif berish,musiqaga mos raqs harakatlarini bajarish ko`nikmalariga ega bo`lishadi. Bunday vaziyatlarda o`quvchi musiqa darslarining faoliyatlarida o`zbek milliy cholg`u asboblarini ohang tembridan anglash,musiqa san’atining qaysi janrlarida qaysi asboblar ko`proq qo`llanishi, qo`shiq matnidagi tarbiyaviy imkoniyatlaridan atrof-muhitdagi kishilar bilan qanday muomala, munosabatda bo`lish haqida hayotiy tajriba orttirib boradilar,natijada o`zlari egallagan estetik madaniyat darajasini o`zlashtirishga muvaffaq bo`ladilar. Umumta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarining estetik tarbiya vositasiga aylanishida o`qituvchining, pedagogik mahorati, o`quvchilarni individual qiziqishi, tabiatan nimalarga qiziqishi,musiqiy qobiliyati, go`zal ovozi, talaffuzi, musiqiy eshituvini yaxshi o`rganib, ish yuritishi yetakchi ahamiyat kasb etadi. Musiqaning sehrli va buyuk qudrati shundaki, u har qanday tinglovchi, xuddi shuningdek o`quvchining ichki dunyosiga emotsional ta’sir etib, uning estetik hissiyotlarini junbushga keltiradi. O`quvchilarda Xorazm musiqa folklori to`g`risida beriladigan bilim va tushunchalar ularda shakllana boshlagan xalq musiqa folklori to`g`risida bilim, ko`nikma, malakalar milliy musiqa san’atining hayotiy voqea-hodisalar, insoniy munosabatlar g`oyaviy mazmunini tushunish, tahlil qilish hamda o`zlashtirish, ulardan zavqlanish, estetik bahra olish imkoniyatini kengaytiradi. Umumta`lim maktablarda o`quvchilarni Xorazm folkori bilan tanishtirish, shu orqali badiiy estetik tarbiyalash quyidagi vazifarda o`z ifodasini topadi: 1. Maktab musiqa madaniyati darslarida o`quvchilarni milliy musiqamiz, shu orqali Xorazm musiqa folkloriga ham qiziqish uyg`otish, namunalarni kuylash ya`ni ijro uslublari haqida muayyan tushunchalarni shakllantirish. 2. Har bir o`quvchida mahalliy musiqa uslublari, shu jumladan Xorazm musiqa uslubining eng xalqchil hamda ommabop turi hisoblanmish folklor qo`shiqlariga mehr muhabbat tuyg`ularini shakllantirish, namunalarni ifodali va hushohang Xorazmcha uslubda ijro etish ko`nikmalarini shakllantirish. 3. Milliy hamda Xorazm musiqa folklori namunalarini ongli va hissiy idrok etish, ularda o`ziga xoslik, nafislikni milliy ifodaviylikni sezish va go`zallik nuqtai-nazaridan baholay olish malakalarini rivojlantirish - umummusiqiy bilim, ko`nikma va malakalarni o`stirish, milliy musiqa folklorlarining o`ziga xos uslubiy ijrochilik an`analari bo`yicha musiqiy-nazariy hamda amaliy taassurotlarni kengaytirishga erishish; - san’atdagi go`zallikni, matn va ohang ijrodagi o`zaro hamohanglikni sezish va estetik go`zallikni egallashga nisbatan barqaror ehtiyojni qaror toptirish; - musiqa madaniyati darslarida estetik qadriyat namunasi bo`lgan odob-ahloq fazilatlari,go`zallikka intilish, do`stlik vatanparvarlik, qahramonlik, rostgo`ylik kabi umuminsoniy g`oyalarni shakllantirish. Maktab musiqa ta’limida imkon qadar mavzu jihatidan turlicha bo’lgan bolalardan Xorazm musiqa folklori namunalarini o’rganish ishlari ma’lum dastur, reja asosida dars va darsdan tashqari to’garaklar mash’gulotlarida o’rganib borilishini yo’lga qo’yish, ijro etishga mo’ljallangan qo’shiq namunalari repertuarini shakllantirib borish, o’quvchilaring nafaqat estetik tarbiyalash, balki ularning milliy qadriyatlarimizga bo’lgan munosabatlarini barqarorlashtiradi, dunyoqarashini kengaytiradi va estetik fazilatlarini takomillashtirishga yordam beradi. Xalq musiqa ijodiyoti, xususan folklorshunoslik bilan shug’ullangan pedagog olimlarning qayd etishlaricha, ularning estetik tarbiya borasida aytgan fikrlariga tayangan holda aytish mumkinki, aynan Xorazm musiqa folklori Xorazm musiqa folklori vositasida maktab ta’limida o’quvchilarni estetik tarbiyalash vazifalari quyidagi tadbirlar vositasida amalga oshirilishi ta’lim jarayonining sifat- samaradorligini ta’minlashi mumkin: 1. O’quvchi yoshlarda musiqiy nafosat, go’zallikka intilish va uni ardoqlashga nisbatan mayl, ishtiyoqni tarbiyalash; 2. Musiqada ifodalangan g’oyaviy mavzu mazmunidan vatanni sevish, ardoqlash, himoya qilish, insonlardagi do’stona muloqot, insonparvarlik kabi fazilatlarga muhabbat va hurmat tuyg’usini shakllantirish; 3. O’quvchilarda mehnatga muhabbat, insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va nomoddiy ne’matlarga shukronalik munosabatini shakllantirish; 4. O’quvchining jamiyat a’zolariga nisbatan xayrixohlik tuyg’usini o’stirish; 5. Ta’lim ishtirokchilarining shaxs sifatida o’z-o’ziga nisbatan tanqidiy harakatlarini tarkib toptirish; 6. Qo’shiqlarni idrok etish orqali uning kuychanligi, ohang va so’z uyg’unligi, xarakteri kabi xususiyatlarini, ularning estetik ifoda sifatidagi o’rni va ahamiyatini baholash, badiiy didlarini shakllanib borishga imkoniyat yaratish. Musiqa madaniyati mashg’ilotlarida Xorazm musiqa folklorini o’rganish vositasida o’quvchilarning musiqa madaniyatini shakllantirish, shu orqali estetik tarbiyalash bo’yicha mavjud tajribalarni o’rganish, umumlashtirish maqsadida respublikamizdagi ilg’or musiqa o’qituvchilarining, musiqa folklori, uning asosida estetik tarbiya ishlarini olib boorish bo’yicha bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari kuzatilib tahlil qilinishi bir qator savollarga, muammolarga javoblarni izlash ehtiyoji tug’ildi: a) maktab musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarning xalq ijodiyoti, xususan Xorazm musiqa folklorini o’rganish orqali ularni estetik tarbiyalashning maqsad va vazifalari nimalardan iborat va ular qay tarzda tavsiflanadi ? b) musiqa madaniyatini shakllantirishga yo’naltirilgan ta’lim mazmuni bilan bog’liq savollar qatorida umumta’lim maktabi musiqa madaniyati darslariga kiritilgan milliy musiqaning sertarmoq yo’llaridan biri bo’lgan Xorazm musiqa folklori, uning tarkibidagi eng muhim mavqeiga ega janrlar jumlasidan bo’lmish xalfachilik va dostonchilikning o’rni haqidagi qanday tizimlashtirilgan bo’lishi lozim ? c) musiqiy-estetik tarbiya jarayonining Xorazm musiqa folkloriga bag’ishlangan qismi qanday o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lishi ta’limiy va tarbiyaviy jihatdan asoslanishi lozim. Bu o’rinda Xorazm folklor musiqasi vositasida tashkil etiladigan dars turi, o’quvchilarning qo’shiqchilik imkoniyatlariga xosligi ( ovoz diapazonini tembri, jamoaviy qo’shiq aytish mahorati, ansambllik) darsni olib boorish vaqti, hajmi, estetik tarbiya bilan bog’liqlik jihatlari va hakazo. Ushbu yo’nalishda Samarqand va Xorazm viloyatlarida ellikdan ortiq maktab musiqa darslari kuzatildi, o’qituvchi, o’quvchialar bilan suhbat-so’rovlar o’tkazildi, ularning fikrlari jiddiy tahlil etildi. Tadqiqotimizni bajarish davomida Xorazm folklor musiqasi vositasida estetik tarbiyani amalga oshirishda ham bir qator pedagogik muammo va yechimini kutayotgan muammolar borligi aniqlandi. Ularni mazmuni mohiyatiga ko’ra 4 guruhga bo’lib ko’rsatishni ma’lum deb topdik: 1- guruh. Musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarning estetik tarbiyasini shakllantirishdagi pedagogik qiyinchiliklar. Bu o’rinda estetik tarbiya mohiyatini, unga qo’yilayotgan zamonaviy talablar, estetik tarbiyaviy jarayon usullari, vositalari, ularning farqli jihatlarini ajrata olishlik. O’zbek milliy musiqasi, musiqa folklori, Xorazm folkloriga to’g’ri tavsif bera olmaslik, ularning pirovardida o’zbek milliy musiqasi doirasida bir butunlikni tashkil etish to’g’risida o’quvchilar aniq tushuncha ma’lumot berishga oid qiyinchiliklar kiradi. 2- guruh.O’quvchilarning musiqani to’g’ri emotsional idrok eta olmasliklari. Ma’lumki, umumta’lim maktablariga kelib o’qiyotgan bolarda musqiy qiziqish qobiliyatini, musiqiy diqqat, xotira, sezgi, tasavvur, asarni idrok qilish malakalari yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Ularda kuylash ( vokal- xor) malakalari, musiqiy asarda nima ifoda etilayotganligini anglab yetmaslik kabi pedagogik qiyinchiliklar bo’lishi tabiiy. O’qituvchi oldidagi eng muhim vazifa ushbu qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich bartaraf etib borishga erishishdir. 3- guruh .O’zbekiston sarhadidagi har bir vohaning o’ziga xos milliy folklor musiqasi mavjudligi, ulardagi o’xshash va farqli jihatlar, ijro uslublari, shoirlari, mashhur namoyondalari hayoti qanday vaqtda, qanday holatda, kimlar tomonidan ijro etilishi, xususan Xorazm folklorining ajralib turuvchi ijro uslubi, an’analari, qo’shiq aytimlar, raqslardagi rang-baranglik, ta’sirchanlik, jozibadorlikni aniq farqlay olmaslik va kuylash, ijro etish bilan bog’liq qiynchiliklar. 4- guruh.Xorazm musiqa folklorida uchraydigan yalla, lapar, xalq qo’shiqlari xalfachilik va dostonchilik qo’shiq aytimlari ijrosining o’ziga xoslik xususiyatlari, raqs harakatlarining boshqa vohalardan farqli jihatlari to’liq tushunishga oid murakkabliklar. Tadqiqotni bajarish davomida olib borgan kuzatuv va tahlillar ilmiy-uslubiy ilmiy tadqiqotlarni o’rganish, tahlil qilish shuni ko’rsatdiki musiqa madaniyati darslariga kiritilgan Xorazm folklor namunalari juda ham kam. Ular o’rganish uchun ajratilgan soatlar ( umuman musiqa darsi uchun ) yetarli emas. Bularning barchasi milliy xalq qo’shiqlari, raqslari, dostonchilik aytimlari haqida to’liqroq nazariy va amaliy bilim, malakalarga ega bo’lish imkonini bera olmaydi. Bu esa milliy folklor qo’shiqlarni musiqa mashg’ulotlari jarayonida o’quvchilarga o’rgatishda eng avvalo, zarur pedagogik shart-sharoit, ko’rgazmali va texnik vositalari, eng muhim folklor qo’shiqlarini o’rgatishda bolalarda shunga mos kayfiyatni xosil qilish muhim ahamiyatga ega. To’g’risini aytganda folklor namunalari bilan ishlashda bolalar ruxiy olamiga yaqinroq bo’lgan ertaklar, tez aytishlardan boshlab boalalrga xos o’yin qo’shiqlari, hayvonlar o’simliklar, ertak qahramonlari obrazlari ifoda etilgan, shuningdek to’y-marosim, alla qo’shiqlaridan repertuarga pedagogik va metodik jihatdan to’g’ri bo’ladi. Alla aytimlari inson tug’ilgandan keyin uning qulog’iga, bolani tinchlantirish uchun aytiladigan xalq og’zaki ijodi janridir. Alladagi mehr, mazmun, ezgu tilaklar va mayin ohangdorlik bola tafakkuriga o’ziga xos ijobiy ta’sir etadi. Xorazm musiqa folklorida shunday janrlar ham borki, ularni o’rganish ma’lum ma’noda yoshlarning ma’naviy tarbiyasida o’ziga xos ijobiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Bolalar o’yin qo’shiqlari ham bevosita Xorazm folklorida mavjud. Bu kabi folklor namunalari va ularni ijrosi bilan bog’liq tartib-qoidalar o’sha jarayonni ifodalovchi so’zlar, iboralar va she’rlar bolalar tarbiyasi va kamolga yetishuvi uchun muhim omil sifatida xizmat qiladi. Xorazm musiqa folklorida shunday namunalar ham borki, undagi g’oyaviy mazmunini to’liq tushunish ham emotsional ta’sirchanlik, xalq aytimlariga xos milliy o’ynoqi, jozibador, g’oyat kuychan jozibador musiqa sehri bolalarni beextiyor o’ziga tortadi, unda estetik xis-tuyg’ularni uyg’otib, musiqa olamiga olib kirib ketadi. Bolalarda musiqa san’atiga qiziqish, ishtiyoqni rivojlantiradi. Barcha milliy folklorda bo’lgani kabi musiqa folklorida ham xalqning urf-odatlarini o’zida mujassam etgan namunalar ham borki, misol tariqasida bir paytning o’zida bir necha musiqiy san’at turlari shoirlik, xonandalik, raqs kabilarni jamlagan to’y- marosimlarning boshlanishidayoq xalq og’zaki ijodi, adabiy mahorati, notiqlik san’ati unda namoyon bo’ladi. To’y marosimida hofizlar, yallachilar, xalfalar yor- yor bilan bog’liq yalla, laparlar kuylashadi. Xorazm musiqa uslubidagi folklor ijod namunalari haqida bir jihatni unutmaslik kerak, u ham bo’lsa ma’lum darajada qadim-qadimdan yaqin bo’lgan qo’shni xalqlar bo’lmish turkman va ozarbayjon xalq musiqa san’ati bilan mushtarak jihatlari (so’z talaffuzi-sheva, cholg’u sozlarida) amavjud. Xorazm musiqa folklorining o’ziga xos jihatlaridan yana biri uning cholg’u sozlarida ham namoyon bo’ladi. Cholg’u sozlarning o’xshashligi ayrim cholg’ularni qo’llanishida aytib o’tilgan xalqlarning yaqinligi seziladi. Masalan bulamon damli-puflama cholg’usi bu uslubda keng qo’llanib kelingan. O’zbekistondagi boshqa mahalliy uslublarda uchramaydi. Xorazmda Kavkazning mashhur tor cholg’usi ham keng qo’llanilib keladi. Xorazmlik xalq xonandalari, hofizlari, hattoki doston kuylovchi baxshilari ham bu cholg’udan mohirlik bilan foydalanishadi. Bu cholg’uni Xorazmda ,,soz” deb ham atashadi. Xorazm musiqa uslubida xususan folklor kuy-qo’shiqlarida qadim zamonlardan buyon raqs va umuman olganda xalq ijodiyoti namunalari xisoblanmish o`yin harakatlari bilan bog`liq cholg`u kuylari salmoqli o`rin egallaydi. Bayram, to`y-marosim kabi turli marosimlarda ijro etilib kelingan va hozirda ham xalq e’tiborida o`z qadr-qimmatini saqlab kelayotgan, yetti yoshdan yetmish yoshgacha bo`lgan kishilar tomonidan sevib ijro etiladi. Birinchi bob bo’yicha xulosalar. Xorazm folklor qo shiqlari tarkibidan o rin olgan lapar, yalla, o’lan,ʼ ʼ termalar, yor-yor, allalar, xalfachilik va doston qo shiqlari alohida ta lim- ʼ ʼ tarbiyaviy ahamiyatga ega bo lib, o quvchilarni estetik tarbiyalash, ularga milliy ʼ ʼ qadriyatlarni singdirish, milliy an analardan xabardor qilish va barkamol inson ʼ shaxsini shakllantirishda ijobiy ta sir ko rsatadigan xususiyatlarga ega. Folklor ʼ ʼ qo shiqlarini tinglaganda hosil bo ladigan tasavvurlar ta sirida turli yosh ʼ ʼ ʼ guruhlarga mansub o quvchilar chuqur hissiy hayajon, quvonch, jo shqinlik va ʼ ʼ ichki ko tarinkilik singari hissiy holatlarni o z faoliyatlari davomida namoyon qila ʼ ʼ oladilar. Xorazm musiqa folklorida xalfachilik san ati muhim ahamiyat kasb etadi. ʼ O quvchilarning estetik didi, qadriyatlarni anglashi va o ziga xos yangi – milliy ʼ ʼ badiiy estetik dunyoqarashini shakllantiradi. Shu bilan bir qatorda, “Madaniy– ma rifiy muassasalar yoshlarni haqiqiy san at, chinakam go zallik ruhida ʼ ʼ ʼ tarbiyalash maskanlari bo lmog i lozim. G oyaviy–badiiy jihatdan sayoz, milliy ʼ ʼ ʼ qadriyatlarmizga yot asarlarning yetakchi o rinni egallab olishiga yo l qo ymaslik ʼ ʼ ʼ muhim ahamiyatga ega. Xorazm musiqa folklori vositasida o quvchilarni estetik tarbiyalashning ʼ shakl, vosita va usullari umumiy o rta ta lim maktablarining Musiqa madaniyati ʼ ʼ darslarida amal qilib kelayotgan tizimning ajralmas qismi bo lishi kerak. ʼ Xorazm musiqa folklori vositasida o quvchilarga estetik tarbiya berish ʼ jarayonini quyidagicha tashkil etish maqsadga muvofiqdir: 1. Xorazm musiqa folklori vositasida o quvchilarni estetik tarbiyalash ʼ jarayonida Musiqa madaniyati darslarida nazariy va amaliy bilim hamda tajribalardan foydalanish. 2. Xorazm musiqa folklori, ya ni xalfa va doston qo shiqlarining tarbiyaviy ʼ ʼ imkoniyatlarini ochish hamda qo shiqlarni tanlashda ularning axloqiy–estetik ʼ tomonlarini e tiborga olish, ijro uslubi emotsionalligi, musiqiy ohangdorligi vaʼ uning o quvchilar tomonidan idrok qilinishiga e tibor qaratish. ʼ ʼ 3. Musiqa madaniyati darslarida o quvchiga ijobiy tarbiyaviy ta sir ʼ ʼ ko rsatadigan pedagogik muhitni vujudga keltirish, har bir o quv materialini ʼ ʼ tanlashda estetik tarbiya qonuniyatlariga amal qilish. 4. Musiqa o qituvchilarining Xorazm musiqa folklori namunalari xalfa va ʼ doston qo shiqlarini, lapar, yalla, terma, o’lanlarni ijro eta olish ko nikmalarini ʼ ʼ takomillashtirish. 5. Musiqa madaniyati mashg ulotlarida xalq baxshichilik san ati, doston ʼ ʼ qo shiqlarini ijro qilish uslubi haqida o quvchilarga yetarli nazariy ma lumotlar ʼ ʼ ʼ berish. 6. O quvchilarni estetik tarbiyalash maqsadida ularning musiqiy bilim, ʼ ko nikma va malakalarini rivojlantirish, estetik did, idrok kabi sifatlarni ʼ shakllantirish. II.Bob. Xorazm musiqa folkori namunalaridan estetik tarbiyada foydalanish texnologiyasi. 2.1. O`quvchilarni Xorazm musiqa folklor asarlari bilan tanishtirish mazmuni. Tadqiqot ishini olib borishda umumta’lim maktab o`quvchilarini Xorazm musiqa folklor asarlari bilan tanishtirishning shakl, vosita va usullarini ishlab chiqarish,amalda qo`llashga ustuvor e’tibor qaratildi.Bu jarayonda Xorazm musiqa folklorining ommaviy janrlari bo`lmish lapar, yalla, marosim qo`shiqlari, raqs kuylari, xalfachilikka oid aytimlari dostonchilik bilan bog`liq baxshi-ijrochilik uslublari bilan o`quvchilarni yaqindan tanishtirish jarayonida ularni badiiy-estetik tarbiyalashga asosiy e’tibor qaratildi. Xorazm folklor qo`shiq, raqs, xalfachilik aytimlarining maktab o`quvchilariga ruhiy-hissiy ta’sir etish xususiyatlari-musiqiy tasavvurlari ayni paytda musiqani emotsional-psixologik omillarining ahamiyati kuzatib borildi. Folklor namunalarini (qaysi janrda bo`lmasin) tinglash, ayrim namunalarini o`rganish, raqs kuylarining xarakteri, qanday bayram, sayllarda ijro etilishi bilan tanishishi, doston qo`shiqlardagi g`oyaviy mazmunini anglash, xalq musiqasi ta`sirida shakllangan, ajdodlarimiz tomonidan og`izdan-og`izga o`tib kelgan xalqning boy madaniy-musiqiy merosini keyingi avlodlarga yetkazish yo`liga xizmat qiladigan yo`nalishlarining psixologik tamoillariga e`tabor qaratildi. Xorazm musiqa folklori haqidagi ma`lumotlar tarkibida uning qadimiy ildizlari, tarixiy shakllanishi, noyob va betakror namunalari xozirda ham o`z badiiyligini saqlab qolganligi, o`tmishda yashab o`tgan buyuk sharq allomalaring, xususan al- Farobiyning ,, Musiqa haqida katta kitob”, ,,Musiqa ritmlari haqida kitob” Abu Ali Ibn Sinoning ,,Donishnoma” , ,,Musiqa ilmi haqida risola”, Faxriddin ar-Roziyning ,,Ilmlar xazinasi” qomusiy asari, Urmaviyning ,,Davrlar kitobi”, mavlono Kavkabiyning ,,Musiqa haqida risola”, Abdurahmon Jomiyning ,,Musiqa haqida risola” kabi asarlarida musiqaning kishi ruhiga ijobiy ta`siri, inson qalbida musiqa sanatiga bo`lgan sadoqatini mustahkamlashdagi o`rni, ahamiyati haqidagi fikrlariga asoslanildi. O`quvchilarda musiqiy tasavvurlarning shakllanishi Xorazm musiqa folklorining kishi ruhiyatini tinchlantiruvchi, ma`naviy ozuqa beruvchi namunalarini jamlash, u haqidagi o`qituvchining ta`limiy suhbatlari o`quvchilarda musiqa folkloriga qiziqish uyg`otish namunalarni tinglashga bo`lgan moyillikning paydo bo`lishiga unda ifodalangan nozik his-tuyg`ularini insoniy tuyg`ular bilan mutanosibligi, ijro etilayotgan folklor qo`shqlari mazmunida singdirilgan inson ichki kechinmalari, g`oyalarini qalban sezish o`quvchilarda vatanparvarlik, xalqparvarlik, insoniy fazilatlarda sadoqatli bo`lish, mehnatga hayrixohlik munosabatlarining shakllanishiga ijobiy ta`sir etish ko`zda tutilgan holda ish olib borildi. Xorazm folklor qo’shiqlari tarkibidan o’rin olgan xalfachilik va doston qo’shiqchiligi alohoda tarbiyaviy hamda ta’limiy ahamiyatga ega bo’lib, o’quvchilarni eng avvalo xalqimizni turmush tarzi, urf-odatlari, yurtni himoya qilishda xalq orzu qilgan qahramonlarni insoniy fazilatlariga xavas qilish, shu bialn birga estetik tarbiyalash, ular ma’naviyatiga milliy qadriyatlarni singdirish, milliy an’analardan habardor qilish va barkamol shaxsni shakllantirishda ijobiy ta’sir ko’rsatish xususiyatiga egaligi bilan ahamiyatlidir. ,, Xalfa” ma’nosi arabcha so’zdan olingan bo’lib, ,,o’qimishli,ustoz” degan ma’nolarni anglatadi. Xalfa so’zi ikki ma’noda qo’llaniladi. Birinchisi diniy kitoblarni mo’qiydigan marosim va mavlud kabi tadbirlarda rahnamolik qiladigan, xalq orasida o’qimishli ma’rifat tarqatadigan otinoyi, ya’ni mulla (hamda savodli) ayollarning madaniy-ma’rifiy ehtiyojini qondirishga xizmat qiluvchi san’atkorlarga nisbatan qo’llaniladi. Ikkinchisi, kuy-qoshiqlar to’qib, (xuddi baxshi-shoirlar kabi) ularni ijro etib, kerakli kerakli o’rinlarda diniy va dostonchilik qo’shiqalarini yodlab ijro etadigan, ayollar marosimlarida asosan xizmat qilagidan ayol san’atkorlar tushuniladi. Xorazm musiqa folklorida xalfachilik san’ati alohida o’rin tutadi va nisbatan o’z mohiyatini yaxshi saqlab qolganligi bilan ajralib turadi. Erkak va ayol sozandalarning o’ziga xos ijrochilik bilan bog’liq xususiyatlari mavjud bo’lib ularni kuylash va turmush tarzida, to’y-marosimlarda bajaradigan vazifalari jihatidan sezilarli darajada bo’lsada, kuy, usul, ohang, musiqiy aytimlarning shakli matni jihatidan badiiy merosning umumiy xazinasini tashkil qiladi. Xorazm vohasida xalfachilik san’atining keng rivojlanishi va ommalashishida bir qator taniqli ijodkorlarning nomlarini sanab o’tish lozim bo’ladi. Taniqli va mashhur xalfachi-san’atkorlar sifatida Qurbon ota Ismoilov (1890-1940), Safo Olloberganov (1882-1938), Madrahi Yoqubov (Sheroziy 1890- 1973), Xonimjon xalfa, Onajon xalfa (1885-1952), Onabibi xalfa (Ojiza 1889- 1952), Shukurjon xalfa (1851-1920), Xonqalik Durxonim xalfa (1881-1936), Qish xalfa (1884-1948), Ayimjon xalfa (1875-1955), Guljon qori xalfa (1874-1935), Oysha kulol xalfa (1880-1949), Sharifa no’g’ay xalfa (1892-1960), Yaqush xalfa Saidniyozova (1903-1972) lar o’z ijodlari bilan Xorazm musiqa folklori rivojiga salmoqli xissa qo’shgan xalfalardir. Maktab musiqa ta’limida o’quvchilarni Xorazm musiqa uslubining xalfachilik janri, uning yetakchi namoyondalari, ular qoldirgan musiqiy merosning bugun kundagi davom ettirish, shu o’rinda xalfachilikda qo’shiq va cholg’u ijrochiligi uslubi qanday marosim va udumlarda aytilishi kabilar bilan tanishtirish, ushbu san’atga mehr uyg’otish muhim ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Chunki, maktab musiqa darsliklari, dasturlarida o’quvchilarning o’zi yashab turgan tuman, voha xalqining muisqa merosi, atoqli baxshi,shoir, san’atkorlar, hayoti va ijodi bilan tanishtirib borishga alohida urg’u berilgan. Xususan xalfachilik san’ati va Xorazm vohasida ijod qilgan xalfalar tomonidan yaratilgan va xalqning turli maishiy-madaniy, diniy tadbirlarida kuylab kelingan qo’shiq, raqslar, dostonchilik aytimlari milliy musiqiy qadriyatlarimizning negizidir. Ular o’z navbatida o’quvchi-yoshlarning estetik didi, milliy qo’shiqlarda xalq qadriyatlarining ifodasini topishini anglashlariga bo’lgan munosabat va tafakkurni shakllantiradi. Xorazm musiqa uslubidagi, ya’ni Xoarzm musiqa folkorida muhim o’rin tutuvchi yana bir adabiyot va san’atga bevosita bir turi borki bu doston ijrochiligidir. O’zbekistondagi har bir mahalliy uslublarda bo’lgani singari Xorazm musiqa uslubining o’ziga xos ijrochilik uslublari, an’analari va dostonlarning turkumlari saqlanib, an’anaviylik tusini olgan variantlari mavjud. O’zbekistondagi mahalliy uslublarni alohida holda uslubiy, janriy xususiyatlarini nazariy-uslubiy tahlil qiladigan bo’lsak, Xorazm dostonchilik maktabida cholg’u va xonandalik bir-biridan farqli jihatlari bilan ajralib turishi aniq bo’ladi. Dostonlar o’zbek xalq ma’naviy-ma’rifiy va musiqa san’atlarini qorishiq holda o’z mazmunida mujassamlashtirgan og’zaki an’anadagi badiiy ijod shakllaridan iborat bo’lib, unda doston matnidagi voqea-hodisalar, inson qalbida kechayotgan xissiy kechinmalarni ifoda etuvchi xalq badiiyatining og’zaki shakllaridan biri bo’lib, unda qo’shiq kuylash, musiqiy deklamatsiya qilish, voqea- hodisalarni bayon qilish kabi badiiy vositalari juda aniq misollarda namoyon bo’ladi. Dostonlarning badiiy ta’sir kuchi orqali ajdodlarimizning chatishib ketgan falsafiy, diniy, ahloqiy qarashlari, urf-odatlari, turmush tarzi badiiy btafakkur mahsuli sifatida bayon qilinadi. Xorazm dostonchilik san’ati o’zining qadimi ildizlari, betakror ijrochilik uslubi, og’zaki an’anadagi shevasi hamda yorqin jozibali kuy va qo’shiqlari bilan ajralib turuvchi boy va murakkab, ayni damda mushtarak badiiy-musiqiy veqealiklardir. Ko’pchilik turkey xalqlarda bo’lgani Xorazm xalq dostonlari ham aralash, ya’ni hikoya qilish (matn) ba’zi hollarda she’riy (qo’shiq qilib kuylanuvchi) tarzda namoyon bo’ladi. Xorazm dostonlarining tarbiyaviy ahamiyati shundaki, ularda yuksak insoniy go’zalllik va baxt-saodatga erishishning birdan-bir yo’li maqsad sari qat’iy intilish, sabr chidam matonat, mardlik, qahramonlik ko’rsatishdan iborat ekanligi madh etiladi. Dostonlardagi milliy g’urur tuyg’usi kuylovchi (baxshi-shoir) va tinglovchi o’rtasidagi estetik muloqot vositasi va ma’naviy muhit ta’sirida o’quvchining ongida shakllantiriladi. Dostonlarda pedagogik tarbiya manbalari va vositalarining o’zaro ta’siri hamda aloqasi yaqqol namoyon bo’ladi. Bu esa o’z o’rnida o’quvchining har tomonlama shakllanish, unga estetik tarbiya berishga keng yo’l ochadi. Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalashning shakl, vosita va usullarini umumiy o’rta ta’lim maktablarining musiqa madaniyati darslarida amal qilib kelayotgan tizimning ajralmas qismi bo’lishi lozim. Tadqiqotni olib boorish jarayonida Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarga estetik tarbiya berishni metodik jihatdan quyidagicha etilishini maqsadga muvofiq degan fikrga keldik. 1. Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash jarayonida musiqa madaniyati darslarida nazariy-amaliy bilim hamda tajribalarni umumlashtirish va ta’lim tizimi oldiga qo’yayotgan talablardan kelib chiqib yanada yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rish. 2. Xorazm musiqa folklorlari yani xalfachilik san`ati va dostonchilik qo`shiqlarining tarbiyaviy imkoniyatlarini ochish hamda qo’shiqlarni musiqa darslarida foydalanish maqsadida tanlashda ularning ahloqiy-estetik tomonlarini e’tiborga olish, ijro uslublarini emotsional ta’sirchanligi, musiqiy ohangdorligi va uning o’quvchilar tomonidan to’liq idrok qilinishiga erishish. 3. Maktab musiqa madaniyati darslarida o’quvchiga ijobiy, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishdan pedagogik muhit hamda shart-sharoitni vujudga keltirish, har bir janrga xos o’quv materialini tanlashda estetik tarbiya qonuniyatlariga amal qilish. 4. Maktab musiqa ta’limi o’qituvchilarining Xorazm musiqa folklori namunalarini, xususan, xalfa va doston qo’shiqlarini ijro eta olish, tinglab idrok qilish unga o’z munosabatini bildirish kabi ko’nikma va malakarni uzluksiz takomillashtirib borishga erishish. 5. Musiqa madaniyati mashg’ulotlarida xalq baxshichilik san’ati, dostonchilik qo’shiqlarini ijro qilish. Uslubi haqida, dostonlar turlari, taniqli aytuvchilari haqida o’quvchilarga yetarli nazariy va amaliy ma’lumotlar berish. 6. O’quvchilarni estetik tarbiyalash maqsadida ularning musiqiy bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirishi, estetik didi, musiqiy idroki, amaliy ijrochiligini sifat darajasini yuqori ko’rsatkichlarda shakllantirish. Ma’lumki, umumta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarida Xorazm folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalashning quyidagi usul, vosita va metodlaridan ijodiy yondashgan holda foydalanish yaxshi samara beradi: ma’ruza, amaliy ijrochilik, ya’ni musiqa tinglash, tahlil qilish, mashhur namoyondalar hayoti va faoliyati yuzasidan suhbat, pedagogik treninglar o’tkazish, mashg’ulotlarda yangi pedagogik texnologiyalar, texnik vositalardan unumli foydalanish, ijro namunalarini video, audio, magnit yozuvlarini tinglash, she’riy bayon, folklor namunalari va xalfa aytimlarini kuylab berish. Maktab musiqa darslarida o’quvchilarni Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash uchun tanlangan shakl, usul va vositalar hamda o’quvchilarning musiqiy tayyorgarlik darajalarini aniq hisobga olgan holda ta’limiy va tarbiyaviy ta’sirchanlik imkoniyatlari, jarayonning izchinligini ta’minlaydigan muhim omillardan biri sanaladi. Musiqa o’qituvchilari musiqa mashg’ulotlarini olib borish jarayonida Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash maqsadi va vazifalari nuqtai-nazaridan quidagilarga e’tibor qaratishlarini lozim deb bilamiz: 1. Maktab musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarning badiiy-estetik anglash imkoniyatlarini hisobga olish, rivojlantirish, aniq maqsad sari yo’naltira bilish; 2. Musiqa mashg’ulotlari o’quvchilarga ma’naviy-ahloqiy tarbiya berishi bilan birga, ularni o’zbek milliy musiqasini turli vohalarda shakllangan o’ziga xos ijrochilik shakllari, uslublari, janrlar rang-barangligi bilan ischil tanishtirib borish; 3. Xorazm musiqa folklorining o’ziga xos ijro usullari, shakllari, janrlari, xususan xalfa doston aytimlarini tarbiyaviy imkoniyatlarini ochib berishga ko’proq ahamiyat qaratish; 4. Musiqa darslarida Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash samaradorligini oshirishda o’quvchilarga nisbatan o’qituvchilarning ijodiy yondashuvchanligi alohida ahamiyatga ega. Xorazm folklorida muhim o’rin tutuvchi yana bir janr borki, bu xovalardir. Xovalar faqat Xorazm vohasiga tegishli bo’lib, shu yerda kuylanadi. Shu asnoda Xorazm vohasining musiqa folklori juda ham serqirra va ko’p tarmoqli bo’lib, ular tarkibida aytishuvlar va diyralishmalar ham paydo bo’lgan. Xorazm xalfalari, Buxoro sozandalari kabi, asosan, xotin-qizlar ishtiroki bilan bog’liq turi yig’in, marosim va majlislarda o’z san’atlarini namoyon etishgan. Bunda xalfalar ijodi ikki shaklda-yakka va jamoaviy ansambl) tarzida namoyon bo’lgan.Shu bilan birga yakkaxon xalfalar motam marosimlarida ham ishtirok etib, unda ,,Ibrohim Adham’’, ,,Bobo Ravshan’’ kabi xalq kitoblarini ma’lum ohanglar asosida ,,O’qigan’’lar. Ko’rinadiki, o’zbek xalq musiqa ijodiyotining yirik va o’ziga hos an’ana va uslublariga ega bo’lgan Xorazm musiqa folkloridagi o’yin-raqs kuylari, dostonchilik va xalfachilik kabi janrlar xalqmizning bebaho boyligidir. Mazkur musiqa san’ati asirlar mobaynida el ezozida yashab kelayotgan va bugungi kunda ham o’zining tarbiyaviy qimmatini saqlab qolgan ma’naviy-madaniy xazinadir. Bu boylikning insonlarni yaxshilik, oliyjanoblik, mardlik, vatanparvarlik g’oyalarini singdirishda o’z o’rni bor. Mavzu, janr, ijro uslubi an’analari, cholg’ulari, ijro usuli, harakatlari, qo’shiq aytumlardagi o’ziga xos ,,sheva” turlicha bo’lgan mahalliy uslublarga xos musiqa asarlari bilan shu jumladan ,Buxoro, Samarqand, vohasida shakllangan o`lanlar, yor-yorlar, lapar, yalla, mavrigi, sozandachilik san`ati, dostonchilik ijodiyoti, mumtoz va maqom ashulalari, ularning mashhur namoyondalari ijodi, hayot faoliyati bilan muntazam har tomonlama chuqur tanishib borish o`quvchilarni milliy merosimizga samarali ta`sir etadi. Bu o`z o`rnida hozirda ta`lim-tarbiya oldida turgan asosiy ustuvor maqsadlardan bo`lgan yosh avlodga ajdodlarimizning asrlar osha orttirgan tajribalarini singdirish ularning insoniy fazilatlarini o`stirish, vatan va millat oldidagi burch,majburiyatni his etishga o`rgatish vazifalari mos keladi. Xalq musiqasining ta`sirchanligini ta`minlovchi asosiy ko`rsatkichlaridan biri uning shaxs ichki kechinma va hissiyotlariga kuchli ta`sir ko`rsatishdadir. Pedagog-psixolog olimlarning o`rganishicha badiiy, musiqiy asarlarni hissiy- emotsional idrok qilish har qanday bilishning asosini tashkil etadi. Badiiy-estetik tarbiya- Sharq xalqlari, jumladan, o`zbek xalqining ko`p ming yillik musiqiy-badiiy tafakkur mahsullari: afsona, rivoyat, maqom, alla, marosim qo`shiqlari, dostonlari, mumtoz va maqom ashulalarida o`z aksini topgan bo`lib, asosan mana shularning barchasi Xorazm musiqa uslubida ham o`z aksini topgandir. Xalq musiqasi orqali madaniy-tarbiyaviy ishlarni olib borishning didaktik asoslari yetarlicha o`rganilgan va tadqiq etilgan bo`lsada umumta`lim maktablarida Xorazm musiqa uslubi haqidagi bilimlarni yetkazishning shakl, uslub va vositalarini amaliyotga tadbiq etish masalasi o`ziga xos dolzarblikka ega. Bu borada eng avvalo, Xorazm musiqa uslubi bilan o`quvchilarni izchil tanishtirib borishning maqsad va vazifalari mohiyatini belgilab olish lozim bo`ladi. Bu o`rinda quyidagilar ustuvor ahamiyat kasb etadi: 1. O`quvchilar tomonidan mahalliy musiqiy uslublar haqida va umumiy xalq musiqa ijodi yuzasidan o`zlashtirilgan nazariy va amaliy bilimlarni mustahkamlash; 2. O`quvchilarda har bir mahalliy uslubning shu o`rinda Xorazm musiqa uslubining yetakchi xususiyatlari, musiqiy janrlari, an`analari, ijrochilik uslublari, haqidagi nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda qo`llay olish ko`nikma va malakalarini shakllantirish; 3. Xorazm musiqa folkloriga mansub namunalarni tinglash, o`rganish, kuylash, davomida ularda umummusiqiy nazariy bilimlarni chuqur o`zlashtirilishini ta`minlash. 4. O`quvchilarda xalq musiqasining mahalliy uslublariga, an`analariga nisbatan to`g`ri munosabatni qaror toptirish; 5. O`quvchilarni musiqiy dunyoqarashi, tafakkuri,musiqiy madaniyatini takomillashtirish; 6. O`quvchilarda musiqa san`atiga bo`lgan qiziqish, faollikni shakllantirish. Ikkinchi bob bo`yicha xulosalar. 1. Xorazm musiqa folklori umummilliy xususiyatga ega bo`lib, maktab musiqa ta`limida o`quvchilarni u haqdagi bilim va tushunchalar bilan tanishtirish, zarur ko`nikma va malakalar xosil qilinishi musiqa ta`lim va tarbiyasi oldiga qo`yilgan vazifalar sirasiga kiradi. 2. O`zbekiston sarhadidagi mahalliy musiqiy uslublar bilan o`quvchilarni tanishtirish ularda o`zbek xalq musiqasining yaxlit xolda tushunchaa xosil qilishlari, keng qamrovli, rang-barang, o`ziga xos ko`p tarmoqli, shu bilan birga ijrochilik an`analariga ega ekanliligini anglash, idrok etishlalariga erishish milliy musiqiy ta`limning to`laqonliligini ta`minlaydi. 3. O`quvchilar musiqa san`atida mahalliy uslublarni mahalliy aholi shevalariga, kiyinishi, urf-odat, sharoitlariga qiyoslab o`rganishlari, viloyatdagi musiqiy an`analar va musiqiy na`munalarni, ularni ijro etish uslublarini bilishlari maktab musiqa fani o`quv dasturi talablarida alohida ta`kidlanadi.Bu o`rinda Xorazm musiqa uslubi haqidagi bilimlarni o`quvchilarga yetkazishning o`ziga xos metodik tizimini ishlab chiqish alohida tadqiqiy izlanishlar olib borilishini taqozo etadi. 4. Mahalliy musiqiy uslublarni dars jarayonida nazariy va amaliy o`rganish va bu faoliyatda o`quvchilarni umummusiqiy, musiqiy-nazariy savodxonligi va musiqa madaniyatini shakllantirish darajasi zamon talablaridan orqada qolmoqda. 5. Mazkur holatni bartaraf etishning eng to`g`ri yo`li bu har bir mahalliy uslubni o`rganishda qo`llaniladigan ta`lim metodlari, pedagogik yondashuvlar, shart-sharoit va imkoniyatlarning pedagogik mezon va me`yorlarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etishdir. 6. Mazkur muammoni ijobiy yechim topishda ish tizimining samarali ish shakli,usullarini topish ularda o`z o`rnida va maqsadga muvofiq foydalanish lozim. 2.2. Maktab musiqa ta’limida Xorazm musiqa folklor na’munalarini o’rganish uslublari. Biz mazkur tadqiqotimizni olib borish jarayonida o’z kuzatuvlarimiz natijasida shunga ishonch hosil qildikki, maktab musiqa darslarining asosiy uch faoliyatida Xorazm musiqa folklor namunalariga o’rin ajratish o’quvchilarni darsda faolligi, qiziqishlarini oshirishga samartali ta’sir ko’rsatadi. O’quvchilar ma’lum bir folklor namunasini o’qituvchi ijrosida yoki kompyuter, magnitafon orqali tinglaydilar. Bunda o’quvchilarga qo’shiqning o’ziga xos jozibali Xorazm qo’shiq, yalla, raqslariga xos usuli o’ziga xos emotsional taassurotni hosil qiladi. Shundan so’ng o’qituvchi kerakli manbalarga tayangan holda qo’shiq mazmuni, mohiyati, qanday holatlarda kimlar tomonidan va raqs jo’rligi (yoki jo’rsiz) ijro etilishi haqida muxtasar ma’lumotlarni ixcham,lo’nda va tushunarli holda bayon qiladi. Shundan qo’shiqni bevosita o’rgatish ustida ish olib boriladi.Bu jarayonda o’quvchining yallachilik, laparchilik uslublaridan yaxshi habardor bo’lishi muhim ro’l o’ynaydi. O’quvchilarning esa qo’shiqning har bir so’zi, aytilish ohangi, hattoki shevasini diqqat bilan eshitish hamda emotsional ko’tarinkilik bilan uni o’rganishga kirishishlari zarur bo’ladi. Umumta’lim maktablari musiqa darslarida Xorazm folklorini boshlang’ich sinflar va yuqori sinflarda o’rganishning xilma-xil uslublari mavjud. Musiqa o’qituvchisining har bir namunani ohangi, rimi, shakl-mazmunidan kelib chiqib dars davomida yangi-yangi va o’ziga xos tarzda, aynan o’rganilayotgan asar xarakteriga mos tarzda o’zining uslublaridab o’rinli foydalanib mashg’ulotlarni olib borishi darsni samarali kechishini ta’minlaydi. O’quvchi-yoshlarni Xorazm folklor namunalari orqali badiiy-estetik tarbiyalashda asosan tanlab olingan qo’shiqlarda mahalliy uslubga xos xalqona ruh mavjud bo’lib, bu narsa o’quvchilarni xalqimizning milliy musiqa san’ati nihoyatda xilma-xil turli ijrochilik uslublari bilan yaqindan tanishib borishlarini ta’minlaydi. O’rganilayotgan qo’shiqning g’oyaviy-badiiy mazmuni, ijrochilik uslubi, nihoyatda xalqchil milliy bezaklarga boyligi, cholg’u sozlarining qo’llanishi o’quvchilarda qo’shiqni to’g’ri idrok etish, qiziqish bilan tinglash, taqlid qilib o’rganish ijro etish, shu bilan bir qatorda asarlarning badiiy saviyasiga baho berish ko’nikmalarini shakllanishiga imkon yaratadi. Musiqa darslarining jamoa bo’lib kuylash, musiqa tinglash faoliyatlarida xususan Xorazm folklor namunalari bilan ishlashning tashkiliy uslubiy asoslariga qisqacha bo’lsada to’xtalib o’tamiz. O’qituvchi darsning jamoa bo’lib qo’shiq kuylash qismida namunani o’rganish va ijro etish oldidan quyidagicha ish tutishi bir muncha qulay va samaralidir. Xususan, namunani plakatda yozib tayyorlangan ko’rinishini, albatta nota yozuvi bilan hamma uchun ko’rinarli joyda (doskada) aks ettiradi. Qo’shiq texnika vositasi orqali tinglanadi. Shundan so’ng o’qituvchining qo’shiq haqida qisqacha mahalliy suhbati bo’ladi. Bu o’rinda qo’shiqning folklor janriga, xususan Xorazm musiqa uslubiga xosligi, lapar,qo’shiq, yallaga xos tarzda kuylanishi, matnning adabiy-badiiy mazmuni, raqs jo’rligida aytilishi, unda qanday sozlar qo’llanishi, qanday tempda ijro etilishi haqida so’zlab beradi. (Nota yozuvi- № 1) Gul o’glona gul o’glon, Gul qadrini bil o’g’lon. Gul qadrini bilmasang gar (ay) Chamanda bulbul o’g’lon Naqorat Oramijon nigorim,sarvi ravon nigorim Na qoldi manda toqat, na qilsang ixtiyoring. Dog’lara qor tushibdi, Ko’nglima yor tushibdi Yora bichilgan ko’ylak Yoqasi dor tushibdi. Naqorat Bir ko’rsatib o’zingni Qo’yding mani balog’a Na gunoyim bor adi Chakding o’zing panog’a Naqorat Bu tahliliy suhbat o’quvchilar tomonidan o’quvchilar tomonidan ijro etiladigan asarlarni hayojon bilan qabul qilinishida muhim ahamiyat kasb etadi. Garchi ushbu qarashlar birlamchi tavsifga ega bo’lsada ammo o’qituvchining jonli va mohirona ijrochiligi yoshlarda milliy musiqaga bo’lgan talab istaklarni yanada orttiradi. Masalan: boshlang’ich sinflarning bo’g’inlarida o’qituvchi tomonidan mohirona ijro etilgan (Gul o’g’lon) namunasi, shuningdek uni yuqori saviyada tahlil etish orqali o’quvchilarning ongiga yetkaza bilish oldimizga qo’yilgan maqsadni zabtb etish bilan barobardir. Jumladan asarni amaliy jihatdan mohirona ijrosidan so’ng undagi ,,xona” va ,,bozg’oy” kuy tuzilmalarining o’rni ularni ijro davomidagi rivojlanishi to’g’risidagi tushunchalar bolalarda katta qiziqish uyg’otadi. Xususan, ,,xona” (forscha, tojikcha- uy) nisbatan tugal kuy tuzlimasi bo’lib, kuy sadolanishi davomida bir qator muhim vazifalarni bajarishi, ijro davomida ,,bozgo’y” kuy tuzilmasi bilan navbatma-navbat almashinib turishi, ularda har gal rivojlanish alomatlari bo’lgan o’zgarishlar yuzaga kelishi, ,,xona” ning ,,peshrav” (forscha-tojikcha, oldinga intiluvchi) shakliga kirishi ,,bozgo’y”ni kuy harakati davomida o’z qiyofasini o’zgartirmasligi va asarni ,,bozgo’y” bilan tugallanishi kabi tushunchalar tahlillar o’quvchilarni musiqaga bo’lgan qiziqish va munosabatini tubdan o’zgartiradi. Demak, o’qituvchi milliy tafakkurni shakllantirishda mohirona ijrochi bo’lishi bilan birga musiqaning nazariy qirralarini mukammal bilishi lozim. Albatta, bu qarashlarning aksi esa yosh o’smirni teskari yo’nalishga og’ib ketishiga imkon yaratadi. Masalan: maktab o’quvchilarining har qanday bo’g’inda, yevropa musiqiy lad jabhasini tadbiq etsak o’z-o’zidan o’quvchilar shu yo’nalish bo’yicha tarbiyalana boshlaydilar. Jumladan, yevropa musiqasidagi ko’p ovozlik, ularni asosan konsonans akkordlarga tayanishi, asosiy ovozning silliq harakat qilmasligi, jo’rnavoz asboblarining turli akkorlarning ijro etish to’g’risidagi tushunchalar, shuningdek jonli ijro orqali namunalarni tinglash kabilar yoshlarni teskari yo’nalishga boshqaradi. Natijada, o’zbek yigit-qizlari milliylikdan uzoq parda-ohanglarda qo’shiqlar kuylab milliy o’zligidan uzoqlashishi aniq. Xususan, milliy musiqiy namunalarni tinglash va ularni tahlil qilishning o’ziga xos bo’lgan uslublari mavjudki, bular quyidagilarni o’zida qamrab oladi: 1. Ushbu jabhaga darsning 10-15 daqiqa vaqti ajratiladi; 2. Sinfdagi umumiy vaziyat tinch va osoyishta, ammo tantanovorholatda bo’lishi; 3. Boshlang’ich sinflardagi o’quvchilarning diqqati tez charchab qolishlarini inobatga olib, o’quvchilar tomonidan quyidagilarga e’tibor berib borishlarini ta’kidlash; a) Dinamikaning rivojlanib borishi. b) Kuyning ohangini neslab qolish. c) Ijro davomida qanday musiqa asboblari jo’rnavozlik qilmoqda va hakozo. (agar musiqa gramyozuv yoki magnitofon orqali eshittiralayotgan bo’lsa). Umuman jamoa bo’lib kuylash jarayonida milliy musiqiy ta’lim ko’p qirrali holatlarda namoyon bo’lsada, ammo birgina ushbu qismda oldimizga qo’yilgan maqsadga erishishimiz ancha mushkuldir. Shu bois, musiqa darslarining har bir qismida milliy musiqiy ta’limning mavjud unsurlaridan foydalanishni oldimizga maqsad qilib qo’ymog’imiz lozim. Musiqa tinglash jarayonida Xorazm folklor qo’shiqlarini tinglash, tahlil qilish va o’rganish borasida quyidagicha ish tutish maqsadga muvofiq bo’ladi. O’z-o’zidan ayonki musiqa darslari san’at darslaridir. Bu darslarda o’quvchilar faqat qo’shiq o’rganish yoki nazariy bilimlarni egallash bilan cheklanmasdan turli janrlar, mavzulardagi milliy, qardosh va chet el musiqalari bilan yaqindan tanishib borishadi. Albatta, bu o’rinda milliy musiqa namunalariga asosiy o’rin beriladi. Bolalarda turli mavzu, xarakter, janrdagi qo’shiq yoki kuylarni eshititsh, tahlil qilish, o’rganishda amaliy ijroga nisbatan uni tushunish, idrok qilishlari ahamiyatli va bir muncha yengilroqdir. Musiqa asarlarini jonli ijroda yoki texnik vosita tinglash, asarning yaratilishi (xalq og’zaki ijodi yoki bastakor ijodiga mansubligi), ijro etilish holati, uslubi, lad-parda tuzilishi, kimlar tomonidan ijro etilishi haqida jonli hikoya darsni mazmunli, hayajonli, qiziqarli o’tishini ta’minlaydi. Albatta, har bir tinglanayotgan, o’rganilayotgan asar muayyan darajada tarbiyaviy ta’sirchanlik kasb etishi lozim. Ikkinchidan namuna o’quvchilarda musiqa darslari ya’ni, musiqa san’atiga qiziqish va havas uyg’otishi lozim. Pala-partish ijro etilgan asarlar bolalrda musiqaga yoshlikdan beparvolik xissini uyg’otadi va aksicha yaxshi ijro etilgan asar, to’g’ri qilingan tahlil va o’quvchining asar, uning mualliflari, mohir ijrochilari, cholg’ular jo’rnavozligi haqida mazmunli hikoyasi ularda yaxshi taassurot qoldiradi. Natijada, shu musiqa asariga o’quvchilarda iliq kayfiyatni hosil qiladi. Ayniqsa, u o’quvchi tomonidan milliy tafakkurni shakllantirish tamoyili asosida amalga oshirilsa o’quvchilarda milliy musiqamizga munosabat, qiziqish ha ehtiyojlarini qondirishda kuchli tarbiyaviy vosita bo’lib qoladi. O’qituvchi qo’shiqni jamoa bo’lib kuylashga o’rgatishda agar u boshlang’ich sinflarda bo’lsa qo’liga tayoqcha bilan kuy yo’nalishini drijorlik ishoralari singari ko’rsatib borishi. Agar qo’shiwda raqs jo’rligi bo’ladigan bo’lsa raqs elementlarini o’z hatti-harakatlarida ko’rsatib berishi lozim. Jamoaviy tarzda qo’shiq kuylashning yana bir turi solfedjiolashdir. 4, 5- sinf o’quvchilarida notaga qarab, varaqdan kuylash malakalari ancha shakllangan bo’lishini hisobga olsak, namunani o’rganishda uning nota yozuvini solfedjio uslubida kuylash va shundan so’nggina so’zi bilan o’qituvchi ishorasiga tayanib kuylash ma’quldir. Bolalar bu jarayonda musiqiy o’quv bilan musiqiy nutqning balandlik, lad-tuzilishi va ijro ritmik xususiyatlarini tsuhungan holda kuylab, ularda ashulachilik malakalari sezilarli darajada rivojlana boradi. Folklor namunalarini milliy cholg’u sozlaridan foydalangan holda, xususan doira usuli vositasida kuylash ritmik harakatlar va raqs elementlarini bajarishda muhim o’rin tutadi. Zero qo’shiq o’rganishda har bir o’quvchini alohida kuzatib borish, ansambllikning ritm, dinamika, melodik, talaffuz (diksiya) kabi turlariga e’tibor berib borish lozim bo’ladi. Mazkur fikrlarimizni ilmiy jihatdan asoslash uchun quyidagi namunalarni 5,6-sinf o’quvchilariga o’rganish uslubini izohlaymiz. № 2 . Xorazm xalq musiqa folkoriga mansub ushbu namuna bolalar musiqiy didiga juda yaqin bo’lib, bu uni o’rganishda qulay imkoniyatlarni vujudga keltiradi. O’rgatish jarayonida qo’shiqning sho’xchan, o’yinga mos yengil ohangi, ritmi, shakli, matn so’zlarini Xorazmcha shevada talaffuz qilish, qo’shiqdagi ovoz yo’nalishlari, musiqa bilan ohangning mushtarakligi kabilar maxsus mashqlar orqali amalga oshiriladi. Zero, bunday mashqlarsiz o’quvchilarning darhol qo’shiqni talab darajasida o’rganishlari va kuylashlari qiyin kechadi. Jumladan, murakkab usullar toifasiga kiruvchi 6/8 o’lchovida notaga olingan № 3. Nota yozuvi keltiriladi. Qo’shiqni o’rganishda o’quvchilar bilan suhbat o’tkazish, uning ritmik yo’nalishini turli uslublar orqali ularning ongiga singdirish asosiy vazifa hisoblanadi. Asarning ohangi xotirada yaxshi o’rnashib olganidan so’ng, uning har bir shaklini 1,2,3 va 1,2,3 tarzida sanalish amaliy tarzda ko’rsatib beriladi va birgalikda bir necha bor takrorlanadi. Shuningdek, qo’shiq so’zlaridagi bo’g’inlarni nota (cho’zim) xissasiga aynan mos kelishi, ammo ularning ayrim cho’zimlaridagi farqlar ko’rsatib beriladi. Shuningdek, qo’shiqning yoki namunaning shakl qo’shiqning asosiy ritmik negizini tashkil qilish ham alohida tushuntiriladi. Bu o’rinda ritmik ko’rinishni chapak va qulay o’rta parda hisoblangan ,,lya” tovushi orqali mashq qilib kuylash maqsadga muvofiqdir. № 3 . Musiqa tinglash faoliyatida Xorazm musiqa folkloriga mansub namunani o’quvchilar estetik olami va ma’naviy ongiga singdirish ham katta ahamiyatga ega. Bu o’rinda musiqa o’qituvchisining ijrochilik va kasbiy malakaviy tayyorgarligi asosiy o’rinn tutadi. O’qituvchi tinglanadigan namunani nota yozuvini ko’rinarli joyga osib qo’yadi. Oldingi namunaning videosi kompyuter, magnitafonda eshittirish uchun ovozli yozuv tayyorlab qo’yiladi. Qo’shiq nomi e’lon qilinadi va texnik vosita orqali video tasviri yoki musiqaning o’zi eshittiriladi. Shundan so’ng namunaning xalq og’zaki ijodiga yoki muayyan bastakor ijodiga mansubligi, matn muallifi haqida qisqa va mazmunli suhbat-hikoya qilinadi. Qo’shiqning mashhur ijrochilari haqida ham to’xtalib o’tilsa yanada yaxshi bo’ladi. So’ngra qo’shiqning xarakteri qaysi ladda yozilganligi, o’lchovi, tempi, dinamikasi, kuylashda qanday milliy bezaklardan foydalanganligi, asarda uchraydigan murakkabliklar, qaysi milliy cholg’ular jo’rligidan foyfdalanilganligi haqida muxtasar, asosli tushunchalar beriladi. Shu bois ham musiqa darsi kompleks dars turiga kiradiki, buni unutmaslik kerak. Bu tajriba sinov ishlarimizda №3, №4, №5 qo’shiqlarni shu tartibda o’rgatdik. Umuman Xorazm xalq folklor namunalarini umumta’lim maktablari ,,musiqa madaniyati darslariga metodik jihatdan oqilona tadbig’i milliy musiqiy ta’limning asosiy mezonini belgilaydi. Ikkinchi bob bo yicha xulosalarʻ 1. Xorazm musiqa folklori umummilliy xususiyatga ega bo lib, maktab ʻ musiqa ta limida o quvchilarni u haqidagi bilim va tushunchalar bilan tanishtirish, ʼ ʻ zarur ko nikma va malakalar hosil qilinishi musiqa ta limi va tarbiyasi oldiga ʻ ʼ qo yilgan vazifalar sirasiga kiradi. ʻ 2. O zbekiston sarhadidagi mahalliy musiqiy uslublar bilan o quvchilarni ʻ ʻ tanishtirish ularda o zbek xalq musiqasining yaxlit holda tushuncha hosil qilishlari, ʻ uning keng qamrovli, rang-barang, o ziga xos ko p tarmoqli, shu bilan o ziga xos ʻ ʻ ʻ ijrochilik an analariga ega ekanligini anglash, idrok etishlariga erishish milliyʼ musiqiy ta limning to laqonliligini ta'minlaydi. ʼ ʻ 3. O quvchilar musiqa san atida mahalliy uslublarni mahalliy aholi ʻ ʼ shevalariga, kiyinish, urf-odat, marosimlariga qiyoslab o rganishlari, viloyatdagi ʻ musiqiy an analar va musiqiy namunalarni, ularni ijro etish uslublarini bilishlari ʼ maktab musiqa fani o quv dasturi talablarida alohida ta kidlanadi. Xorazm musiqa ʻ ʼ uslubi haqidagi bilimlarni o quvchilarga yetkazishning o ziga xos metodik tizimini ʻ ʻ ishlab chiqish alohida tadqiqiy izlanishlar olib borishni taqozo etadi. 4. Mahalliy musiqiy uslublarni dars jarayonida nazariy va amaliy o rganish ʻ va bu faoliyatda o quvchilarni musiqiy, nazariy savodxonligi va musiqiy ʻ madaniyatini shakllantirish darajasi zamon zamon talablaridan orqada qolmoqda. 5. Mazkur holatni to g rilashning eng to g ri yo li bu har bir mahalliy ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ uslubni o rganishda qo llaniladigan ta lim metodlari, pedagogik yondashuvlar, ʻ ʻ ʼ shart-sharoit va imkoniyatlarning pedagogik mezon va me yorlarini ishlab chiqish ʼ va amaliyotga tadbiq etishdir. 6. Mazkur muammoni ijobiy yechim topishida ish turining samarali ish shakli, usullarini topish, ulardan o z o rnida va maqsadga muvofiq foydalanish ʻ ʻ lozim. III. Xorazm musiqa folklor qo’shiqlari vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash samaradorligi. 3.1. Xorazm folkor musiqalarining tarbiyaviy ta’sirchanlik xususiyatlarini aniqlovchi mezonlar tavsifi. Shaxsning insoniy munosabatlar tizimini umumiy shaklda aks ettiruvchi ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan, yetarlicha shakllangan sifatlarini xarakterlovchi xususiyatlari majmuasi tarbiyalanganlik deyiladi. Tarbiyalanganlik darajasi deganda o’quvchilarda mavjud bo’lgan ahloqiy meyorlar va ko’nikmalarni amaliyotga qo’llay olish darajasi tushuniladi. O’quv-tarbiyaviy jarayonda tarbiyalash natijasi tarbiyalash tadbirlari o’tkazilgandan keyin birdaniga namoyon bo’lmaydi. Tarbiyalanganlik darajasini xisobga olish va baxolash -tarbiyaviy ishlar tizimining zaruriy bo’g’inidir. Tarbiyalanganlik darajasini aniqlash asosiy maqsad bo’lmasdan, balki tarbiyalash jarayonini boshqarish va samaradorligini oshirishni ta’minlovchi muhim imkoniyatdir. O’quvchilarning ahloqiy tarbiyalanganlik darajalari ularning ahloq me’yorlarini va xulq qoidalarini bilish va uzlashtirish darajalari bilan aniqlanadi. Insonning xulki - uning ahloqiy sifatlari va ma’naviy kiyofasining obyektiv ko’rsatkichlaridir.Tarbiyalanganlik darajasini baholash mezoni - namunaviy ko’rsatkichlar tizimidir. Faoliyat natijalari ko’rsatkichlari bilan namunaviy ko’rsatkichlarni taqqoslash, mos kelishlik darajasini aniqlash o’lchash deyiladi. Har qanday me’zon qandaydir ko’rsatkichlardan tashkil topadi. Bunday ko’rsatkichlarni aniqlashda psixologik - pedagogik adabiyotlarda turlicha yondoshuvlar mavjud: 1. Tarbiyalanganlik darajasini miqdoriy jihatdan aniklash. 2. Tarbiyalanganlik darajasini sifat jihatdan aniklash. 3. Tarbiyalanganlik darajasini axlokiy normalarni bilishiga va uzlashtirish darajasiga karab aniklash. 4. Tarbiyalanganlik darajasini odatlar, qiliklar va harakatlarga qarab aniqlash. 5.Tarbiyalanganlik darajasini aniqlashning boshqa yondashuvlari. Faoliyat natijalarini baholash, aniklash, sinflashtirish, qiymatlarini tartiblash uchun asos bo’ladigan belgilar yoki ko’rsatkichlar mezon sifatida qaraladi. - atrofdagilarning axvolini xis silish; - mehribonlik va rahmdillik ko’rsatish; - q ayg’urish, gam chekish, havotirlanish; - g’am-g’ussaga sheriklik dardkashlik; Ma’naviy-ahloqiy intellektual (ong, aqliy) ko’rsatkichlarga asoslangan mezonlar: - ma’naviy - ahloqiy tushunchalarning mohiyatini bilish; - ijtimoiy hayotda xodisa va jarayonlarga baho bera olish; - jamiyatning ma’naviy - ahloqiy qadriyatlarni anglash; - ma’naviy-ahloqiy hulq meyorlarini bilish; - ma’naviy-ahloqiy qarashlar va ishonch muayyan hayotiy vaziyatlardan saqlab qolishga tayyorgarligi. Ma’naviy - axloqiy hulk ko’rsatkichlariga asoslangan mezonlar: - atrof - mu h itga ijobiy munos a bati - ma’naviy -ahloqiy hulqi va odatlarining shakllanganligi - uzlashtirilgan bilimlari bilan hulkining mos kelishi; - atrof- muhitdagi moddiy va ma’naviy qadriyatlarga bo’lgan munosabati; - jamoasidagi jipslik darajasi; - erkin tanlov holatida ma’naviy - ahlokiy kadriyatlarni amalga oshirish, ularga sodiq bo’lish, saqlash. Keyingi paytlarda nisbatan aniqroq mezonlar sifatida shaxsga yo’naltirilgan tarbiyalash g’oyasiga asoslangan kursatkichlar taklif etilmokda. Bunday ahloqiy tarbiyalanganlik mezonlari kichik yoshdagi maktab o’quvchilari uchun quyidagicha aniqlangan: 1. Ustuvor ahloqiy talablar va vajlarning mavjudligi. 2. O’zlashtirilgan ijtimoiy va shaxsiy axamiyatga ega bo’lgan ahloqiy qoida, me’yor va prinsplar xamda ahloqiy sifatlarning uzlashtirish darajasi. 3. Ahloqiy ko’nikma, malaka va odatlarning turg’unligi. Ahloqiy tarbiyalanganlik darajasining yana boshqa bir muhim "o’lchovi" ning mezoni sifatida kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining ahloqiy tushunchalarni uzlashtirish va tasavvur qilish darajasi olinadi. Eng yaxshi insoniy fazilatlarga quyidagilar kiradi: Vatanni sevish, xalqini sevish, insonni sevish, do’stlik, muhabbat, yaxshilik, haqiqat, adolatlilik, mehnatsevarlik, bilimga intilish. Ba’zi o’quvchilarda, ayniksa 5-sinf o’quvchilarida hayajonlanish, uyatchanlik kuchli buladi|. Shu bois, uning yaxshi ovozi, jrochilik qobiliyati bo’lsada, uni ko’pchilik oldida namoyish qila olmaydi, ovozi qaltiraydi, so’zlarni esidan chikaradi, musiqadan yoki usuldan j chiqib ketadi. Ushbu kamchilikni bunday o’quvchini ko’pchilik oldiga,sahnaga muntazam chiqarib borish yo’li bilan tuzatish mumkin; O’zbek xalqining eng mashxur qo’shiqlari, dostonlarini mashhur xalq artistlari, baxshilari ijrosidagi namunalarini zamonaviy texnika vositalari orqali namoyish etish va eshittirish orqali o’quvchilarning ijrochilik malakalarini o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatish mumkin, taniqli san’atkorlar, hofizlar bilan uchrashuvlar o’tkazib turish, ular bilan suhbatlar uyushtirish, so’ngra bevosita qo’shiq, doston tinglash kabi tadbirlar samarali ish shakllaridan hisoblanadi. Bunday tadbirlarda o’quvchilarning ma’naviy-estetik tafakkuri, mahorati va iste’dodi rivojlanishi uchun imkon tug’iladi, ahloqiy madaniyati shakllanadi. Ma’naviy-ma’rifiy, ahloqiy tarbiyadagi ta’sirchan vositalardan biri ommaviy, ya’ni havaskorlik to’garaklarida uyushtiriladigan estetik tadbirlarga o’quvchilar ommasini iloji boricha ko’prok qamrab olishdir. Bu g’oyaviy estetik va ma’naviy bilimlarni mustahkamlab borishda ularni amaliyot bilan bog’lashni unutmaslikni, onglilik bilan emotsionallik doimo bir-biri bilan o’zaro aloqada bo’lishini unutmaslikni talab etadi. Xalq og’zaki ijodiyotini o’rganish jarayonida o’zbek xalq qo’shiqlari Xorazm folklor qo’shiqlari vositasida o’quvchilarni shakllantirishda faqat san’at tadbirlari bilan cheklanib qolish mumkin emas. Shuning uchun umumiy o’rta ta’lim maktabiga taniqli yozuvchilar, san’atkorlar, olimlar, bastakorlar, xonandalar, tanikli musiqa mutaxassislarini, axloqiy madaniyat va ma'rifat hodimlarini taklif qilib, ular bilan suhbatlar, uchrashuvlar o’tkazildi. Yozuvchilarning hozirgi o’zbek adabiyoti, xalq ahloqiy madaniyatida kechayotgan jarayonlar, ijodiy uylar, keyingi paytlarda yaratilgan asarlar haqidagi fikrlari, o’quvchilar bilan o’tkazilgan savol-javoblar, bastakorlarning qo’shiq, kuy yaratish borasidagi suhbatlari, xonandalarning o’z repertuarlaridagi eng yaxshi qo’shiqlarni ijro etishlari kabi holatlar ma’naviy-estetik tarbiyani tashkil etishga qaratilgan tadbirlarning g’oyaviy mazmunini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadbirlar shunchaki bir tadbir doirasidan chiqib, o’quvchilar bilan uchrashuv mehmonlar bilan jonli muloqotga aylanib ketdi. Qizg’in muloqot jarayonida o’quvchilar o’zlarinin qiziqtirgan savollarga javob oldilar, bu esa ularning ongiga, xissiyotiga, dunyoqarashiga ta’sir qilib, ahloqiy madaniayatini yanada boyitadi. San’atkor, baxshi va xokazolar bilan uchrashuv, shuningdek, cholg’u asboblari borasidagi turkumli suhbatlar o’quvchilarning xalq qo’shiqlari xususan, Xorazm folklori qo’shiklari sohasidagi bilimlarini kengaytiradi va axloqiy madaniyat, ma’naviy tarbiya uchun ma’lum zamin yaratadi. O’zbek xalq qo’shiqlari, xususan Xorazm folklori vositasida o’quvchilarda ahloqiy madaniayatni shakllantirish maqsadida darsni tashkil etishda o’quvchilarning nechanchi sinfda o’qishlariga alohida e’tibor berish va ular bilan musiqiy asarni o’rganishda soddadan murakkabga utish prinsipy asosida ish olib borish lozim. Shuning uchun baxshichilik, dostonchilik tugaraklariga, xalq musiqa hamda qo’shikchilik san’atiga bagishlangan ma’ruza va suhbatlar hamda fakultativ mashg’ulotlarga jalb etilgan o’quvchilarning' ma’naviy-estetik dunyoqarashlarining shakllanganlik darajasiga karab, ularni bir necha guruhga buldik. Shu jarayonda har bir guruh imkoniyatlari va xususiyatlariga qarab ular bilan ish olib borish rejasini tuzdik. Bu tarzda ish yuritish tizimi asta-sekin estetik tarbiya ishining istiqbol maxsus kurs dasturi, aniq ish shakli, shuningdek, repertuar tizimining izchil vositasiga aylanadi. Qo’shiq va dostonlarni kuylashda tanlangan o’quvchining ovoz imkoniyatlaridagi uziga xos xususiyatlari xisobga olinishi.kerak. Maxsus kursni joriy qismida musiqachi- o’quvning ovoz imkoniyatlarini sinab ko’rish jarayonida, ko’pchilik havaskorlar uchun odat bo’lgan, ya’ni, uzining imkoniyatlariga mos bo’lmagan, xalq qo’shiqchi va baxshilari ijro etgan murakkab asarlarni kuylashga urinishlarining guvohi bo’ldik. Masalan, havaskor yoshlarning ko’pchiligi xalq ijodi namunalari bo’lmish xalq dostonlaridan olingan qo’shiqlar «Sallona-sallona» («Oshik Garib va SHoxsanam» dostonidan), «Qizlar» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Salom kelibdi» («Gurug’li» dostonidan), «Bulbul ko’rdim» («Tohir va Zuxra» dostonidan), «Yor qora ko’zlaring na tilar mandan» («Sayod va Hamro» dostonidan), «Sayodxon bog’dadir-bog’da» («Sayodxon va Hamro» dostonidan), «Qaydin galding» («Baxrom va Gulandom» dostonidan), «Nasixat» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Bog sayliga kelaylik» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Zuryod» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Bormi» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Barigal» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Nolish» («Oshiq G’arib va Shohsanam» dostonidan), «Namasan» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Oshiq bulib...» («Oshiq G’arib va Shohsanam» dostonidan), «Dardingdan» («Oshiq G’arib va Shoxsanam» dostonidan), «Xo’sh qol» («Oshiq G’arib va Shoxsanam» dostonidan), «Qora ko’zli bir pari» («Oshiq G’arib va Shoxsanam» dostonidan), «Orzu aylab» («Tohir va Zuxra» dostonidan), «Unutma» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Ishonma» («Maxtumquli» dostonidan), «Qadrini na bilsin» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Go’rgali galdim» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Qurbon bo’layin» («Oshiq Najab» dostonidan), «Bosh ustina» («Go’ro’g’li» Dostonidan), «Nokas nonning qadrin bilmas» («Go’ro’g’li» dostonidan), shuningdek, el orasida ma’lum vaqt mashhur bo’lgan estrada xonandalarining qo’shiqlarini ijro etishga urinadilar. O’z-o’zidan ravshanki, bu urinda to’ylarda aytiladigan sho’x yallalarning ta’siri katta. Chuqur anglamasdan : ijro etish natijasida dostonlarning ma’naviy mazmuniga salbiy ta’sir ko’rsatish hollari yuzaga kelishi mumkin. Ayrim o’quvchilar dostonlarning so’zlarini buzib ijro etadilar, kuylardagi to’xtalishlarga ahamiyat berishmaydi, usulga tushmaydilar. Bu esa ular bilan jiddiy va muntazam ravishda, chidam bilan ish olib borishni talab etadi. Shu yo’sinda ayrim qo’shiqlarni o’quvchilarga o’rgatish uchun maxsus tayyorgarlik muddatining bo’lishi taqozo etiladi. O’zbek xalq musiqa san’atining ko’plab yirik namoyondalari jahon va Sharq madaniyati tarixida chuqur iz koldirdilar. Bunga kuplab misollar keltirish mumkin. Ular boshlagan ishni izdoshlari va shogirdlari muvaffaqiyat bilan davom ettirib kelmoqdalar, turli avlod san’atkorlari xaqida ma’lumot berganda bu jihatlarni ham nazardan qochirmaslik lozim. Urgut tuman 7-umumta’lim maktab o’quvchilari bilan olib borilgan tajriba- sinov ishlari jarayonida xalqimizning mashhur san’at arboblari, xalq baxshilari xaqida bir qator suhbatlar o’tkazdik. O’zbek musiqa san’atining rivojiga katta xissa qo’shgan adabiyot va san’at namoyandalari ijodiga bag’ishlangan suhbatlar xam o’quvchilarda ahloqiy madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladi. Biz ma’ruza va suhbatlarni mashhur qo’shiqchi san’atkor va baxshilarning asarlarini, ular ijro etgan qo’shiqlarni namoyish etish metodi bilan birgalikda olib bordik. Bunda turli yillarda chikarilgan plastinkalar, magnitofon yozuvlaridan foydalandik. O’quvchilarga mazkur qo’shiq ijrochilari haqidagi kitoblar va maqolalarni o’qish, radio va teleko’rsatuvlarni kuzatib borish tavsiya qilindi. O’zbek milliy musiqa madaniyatini boyitgan baxshilar ijodi xaqidagi qiziqarli ma’lumotlar va ular yaratgan qo’shiqlarni tinglash, iqtidorli o’quvchilar ijrosida kuylanishi o’quvchilarni qo’shiqchilik va baxshichilik va ularni yirik namoyondalair ijodiga qiziqishlarini oshirishga sabab bo’ldi. O’quvchilar bilan o’tkazilgan shunday mazmundagi suhbatlar,va ma’ruzalardan keyin ular bilan sinfdan tashqari amaliy mashg’ulotlar tashkil etilar ekan, ularda o’zbek xalq qo’shik va dostonlari ijrosi bo’yicha bilim va ko’nikma xosil qilishni ikki yo’nalishni kuzda tutgan va ularga amal qilgan holda olib bordik: I. O’quvchilarning musiqiy-nazariy tayyorgarligi. Bu o’rinda uzbek xalq, to’grisida tegishli tushunchalar hosi qilish va ularni mustahkamlab borish amalga oshirildi. II. O’quvchilarning Xorazm folklor qo’shiq va dostonlar ijrosi bo’yicha ko’nikma va malakalarni shakllantirish. O’quvchilarga Xorazm folklor qo’shiq va dostonlarini o’rgatish, turli tadbirlar jarayonida ish olib borishning qulay hamda samarali metodlaridan: ijro etib ko’rsatish san’atkorlar, hofizlar bilan bevosita muloqotlar, ustoz-shogirdlik an’analarini tiklash kabi samarali milliy uslublardan foydalanish zarur. Chunki fakat nazariy uslublarga zo’r berish o’quvchilardagi qiziqishni so’ndirishi mumkin va qilingan barcha ishlarning bilim darajasida qolishiga olib keladi. Tajriba-sinovdagi ishlarning yuqoridagi yo’nalishlarini amalga oshirish maqsadida Urgut 7-umumta’lim maktablarda «Milliy musiqa» to’garaklarini tashkil qildik. Ularni kelajakda mustaqil faoliyat ko’rsata oladigan jamoaga aylantirishni ko’zlab ish tutdik. Shuning uchun to’garak a’zolari o’quvchilar davrasida ilk bor konsert berganlarida yoki biror tadbirda qatnashganida uning qiziqarli o’tishiga harakat kilindi. Bu esa, birinchi navbatda, tuzilgan repertuar rejasiga bog’lik buladi. Biz to’garak mashg’ulotlari va ular orqali o’tkaziladigan turli tadbirlar mobaynida o’quvchilarni ahloqiy madaniy tarbiyalashni kuzda tutganimiz uchun, avvalo, uning a’zolari sonini kupaytirishga xarakat kildik. To’garak faoliyatida 6-8 kishidan iborat sozandalar guruhi, 12-15 kishilik raqqosalar guruhi va mumtoz qo’shiq ustalari ishtirok etishiga xarakat kildik. Shu bilan birga xalq qo’shiklari, termalari, yor-yor, qo’shiq va dostonlaridan tashqari vokal-xoreografik kompozitsiyalarni ham kiritishni, shu tariqa xalqimizning o’tmishi va hozirgi milliy musiqiy, ma’naviy hayoti haqida muayyan tasavvur berishi lozim bo’lgan dastur yaratishni o’zimizning asosiy vazifamiz deb bildik. Buning uchun ijodiy jamoa xar jihatdan tayyorlangan va puxta zaminga ega bulishi lozim edi. Shuni alohida qayd etish joizki, dastur fakat uzbek qo’shiq va kuy raqslaridan iborat bo’lib qolmasdan, u qardosh xalqlarning musiqiy asarlaridan namunalarni o’ziga qamrab oldi. O’z navbatida, o’quvchilar o’rtasida olib borilayotgan ma’naviy-ahloqiy, madaniy tarbiyaning baynalminallik xususiyatiga ega bo’lishini taminlashga imkon berdi. To’garakdagi yosh qo’shiqchi va hofizlar safini shakllantirishda milliy cholg’u asboblariga katta e’tibor qaratildi. Milliy, cholg’u asboblaridan Bugungi kunda yoshlar orasida dutor, tanbur, gijjak, chang, doira bilan birga ommalashib ketgan. elektroorganlarni ham ijro doirasiga kiritdik. Bu bilan ansamblning o’zbek cholgu ijrochiligidagi milliy o’ziga xoslikni zamonaviy to’laligicha namoyon etish ko’zda tutildi. Biz o’zbek milliy mumtoz musiqiy asarlarini, jumladan, xalk qo’shiqlarini o’rganishga ishtiyoqmand yoshlarni to’plab, ular bilan tugarakda ish olib borar ekanmiz, xalq orasida mashhur bo’lgan qo’shiqlar bilan birgalikda san’atga bir yoqlama qarashning oqibati tufayli xalqimizning xotirasidan unutilib ketgan tarixiy o’tmishda ardoqlanib tinglangan diniy qo’shiqlarni tiklashga, ularni to’plab, zamonaviylashtirib ijro etishga intildik (Masalan, Xuvaydo so’zi bilan aytiladigan qo’shiqlarni). Bu borada keksa xalk san’atkorlarining ijodlarini o’rgandik va juda kup qo’shiqlar hozirda ijro etilmasdan unutilganligini aniqladik. Bu asarlar sirasiga kirgan qo’shiklar ijrochidan katta mexnat va qobiliyatni talab etganligi, yengilning ketidan quvish tufayli mazkur asarlar unutilib ketishiga sabab bulganligini xam aniqladik.Hozirgi yosh, iqtidorli, taniqli xonandalarning ijodi va uzbek milliy musiqa asarlarining nodir namunalari bilan o’quvchilarni tanishtirish, ularni yoshlar repertuariga olib kirish, kelgusi avlodlarga yetkazish maqsadida tadqiqot jarayonida quyidagi holatlarga alohida axamiyat ; berildi: Mazmunli va qiziqarli repertuar. Unga Xorazm xalqining asrlar sinovidan o’tib kelayotgan qo’shiqlaridan eng yaxshi namunalarinn tanlab, topib kiritish. Mehnat, do’stlik insonparvarlik g’oyalarini o’zida mujassamlashtirgan sevgi, muhabbat, sadoqat mavzusidagi qo’shiqlarga keng o’rin berildi. 1. Umum ishiga halal beradigan lokaqd, nopok, kimsalarning xatti-harakatini fosh etuvchi tanqidiy va hajviy qo’shiklar xam dasturga kiritildi. 2. Jamiyatimizda. keng nishonlanadigan xalq bayramlari Navro’z, Qurbon hayit, Mustqillik kuni, Xotira va qadrlash kuni, Xotin-qizlar kuni va turli sanalar bilan bog’lik shodiyonalarga atalgan asarlar xam ijro uchun tayyorlab qo’yildi. 3. O’zbekiston tarixining muhim bosqichlarida yaratilgan bosqinchilarga qarshi qahramonlikni madh etuvchi, jasoratga chorlovchi, xalqlar do’stligini tarannum etuvchi qo’shiqlarga asosiy e’tibor qaratildi. 4. Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, millatlararo totuvlik, ijtimoiy xamkorlik g’oyalari tarannum etilgan qo’shiqlar, dustlik va qardoshlikni kuylovchi doston va kompozitsiyalar kiritildi. 5. O’quvchilarda qardoshlik tuyg’ularini tarbiyalash uchun baynalminallik g’oyalari bilan sug’orilgan qo’shiqlardan iborat zamonaviy qo’shiqlar kiritildi. «Milliy musiqa:» to’garagi repertuariga o’quvchilarning ijodiy imkoniyatlari hisobga olingan holda quyidagi qo’shiqlar, dostonlar kiritildi: 1. Dostonlaridan olingan qo’shiqlar «Sallona-sallona» («Oshik Garib va SHoxsanam» dostonidan), «Qizlar» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Salom kelibdi» («Gurug’li» dostonidan), «Bulbul ko’rdim» («Tohir va Zuxra» dostonidan), «Yor qora ko’zlaring na tilar mandan» («Sayod va Hamro» dostonidan), «Sayodxon bog’dadir-bog’da» («Sayodxon va Hamro» dostonidan), «Qaydin galding» («Baxrom va Gulandom» dostonidan), «Nasixat» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Bog sayliga kelaylik» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Zuryod» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Bormi» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Barigal» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Nolish» («Oshiq G’arib va Shohsanam» dostonidan), «Namasan» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Oshiq bulib...» («Oshiq G’arib va Shohsanam» dostonidan), «Dardingdan» («Oshiq G’arib va Shoxsanam» dostonidan), «Xo’sh qol» («Oshiq G’arib va Shoxsanam» dostonidan), «Qora ko’zli bir pari» («Oshiq G’arib va Shoxsanam» dostonidan), «Orzu aylab» («Tohir va Zuxra» dostonidan), «Unutma» («Tohir va Zuhra» dostonidan), «Ishonma» («Maxtumquli» dostonidan), «Qadrini na bilsin» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Go’rgali galdim» («Go’ro’g’li» dostonidan), «Qurbon bo’layin» («Oshiq Najab» dostonidan), «Bosh ustina» («Go’ro’g’li» Dostonidan), «Nokas nonning qadrin bilmas» («Go’ro’g’li» dostonidan). 2. Qardosh xalqlar qo’shiqlari: Tojik xalk qo’shiklari: «Duxtari oshiq», «Sari ko’xi baland», «Diliman»; Rus xalk kushiklari: «Katyusha», Kalinka», «Molodaya», «Oy, vesna-vesna», «Jdi menya, i ya vernus», Moskovskoe vechera», Ukrain xalq qo’shiqlari «Tixo vod rechkoyu», Sigan xalk kushiklari «Ochi cherniyme» va h.k. Har bir qo’shiq, dostonning mavzusi, uning. mazmuniga o’quvchila e’tibori qaratildi. Har bir qo’shiq, doston ma’naviy tarbiyaviy ta’sirga ega bo’lishi, tomoshabin va tinglovchilarni loqayd qoldirmasligi, kishilar xotirasiga tez o’rnashadigan, yoqimli bo’lishiga. erishildi. Qo’shiq va dostonlarning ijro jihatlarini, oxanglardagi nozik tebranishlar va boshqa holatlarni sinchkovlik bilan tushuntirish, murakkab joylari ustida qunt bilan ishlash tashkil qilindi. Xorazm xalq qo’shiqlari vositasida o’quvchilarni ahloqiy shakllantirish bilan birga ma’naviy-ma’rifiy ishlarni to’laqonli tashkil etish ham doimo e’tiborimizda bo’ldi. O’quvchilar turli konkurslar xamda Respublikamiz Mustakilligi kuniga bag’ishlangan bayram tantanalarida qatnashib, o’z san’atlarini namoyish qildilar. Tadqiqot ishimizni samarali ta’sir etishi uchun yanada sermazmun ish shakllari va uslublaridan foydalandik. Bular bizning so’nggi yillarda olib borgan tajriba ishlarimizning asosini tashkil kildi. Bu haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz: Ashula va raqs to’garagining qatnashchilaridan tashkari folklor ansambli, xor tugaragi, turli tadbirlarga mo’ljallab tuzilgan xavaskorlar jamoalari ishtirokchilariga ommaviy kushikla o’rgatish va shu tariqa xalq qo’shiqlarining ommaviylik kasb etishiga erishish; - nafosat tarbiyasi mavzusida, xalq kushiklari va uning ijodkorligi tugrisida ma’ruza va suxbatlar utkazish, musiqiy ma’ruza konsertlar uyushtirish, : taniqli jamoalar va san’atkorlar bilan uchrashuv o’tkazish; - o’quvchilarni san’atni tushunishga o’rgatish, ularda bu boradagi sastlabki ko’nikmalarni o’stirish va rivojlantirish. Buning uchun murakkab san’at asarlari (balet, opera, simfoniya, vokal-xoreografiya, musiqali drama, hajviy drama) haqida tegishli mavzularda ma’ruza va suhbatlar o’tkazib, so’ngra o’quvchilarni ommaviy ravishda o’sha asarlar bilan tanishtirib borish. Masalan, xalq dostonlari asosida yaratilgan sahna asarlari, klassik qo’shiqlar bilan tanishtirishdan oldin ularga daxldor mavzularda nazariy bilimlar berildi, ya’ni kerakli manbalar asosida ma’lumotlar berildi, suhbatlar, savol-javoblar o’tkazildi. Yurtimizdagi muzeylar, san’at dargohlari uyushtirilgan tematik ekskursiyalar, nazariy bilimlarni aniq sahna asarlarini ko’rish orqali, tanikli xonandalar ijrosida xalq qo’shiqlari namunalarini eshitish bilan yanada mustahkamlandi. San’atning murakkab turlari haqidagi suhbatlar o’zining samarali ta’sirini ko’rsatdi. Bu tadbirlar natijasida o’quvchilarning milliy mumtoz musiqiy asarlar, qo’shiq va dostonlarga qiziqishlari ortib, bu esa ularning ahloqiy madaniy shakllanishlariga turtki buldi. Mashg’ulotlarda turli mavzulardagi asarlarni ommaviy tinglash joriy etildi. Bu o’z navbatida, o’sha asarlarning o’quvchilar kalbi va ongiga yetib borishi va ularda milliy g’urur, vatanparvarlik tuyg’ulari shakllanishiga imkon tug’diradi. Munozara va bahslar quyidagi mavzularda o’tkazildi: 1. Hozirgi texnika nihoyatda rivojlangan bir davrda bizga xalq og’zaki ijodidagi milliy mumtoz qo’shiqlar, dostonlar kerakmi? 2. Baxshichilik san’atining inson ruxiyatiga ta’siri haqida qanday fikrdasiz? 3. Qo’shiq va dostonlardagi milliylik va baynalminal jihatlarni qanday izohlaysiz? 4. Siz milliy xalq qo’shiqlarisiz hayotni qanday tasavvur etgan bo’lardingiz? 5. Hozirgi kunimizda o’zbek xalk qo’shiqlarining mohir ijrochilarilarning ijodi hakida nimalarni bilasiz? 6. Qo’shiq va dostonlar zamonaviy qo’shiqlar bilan hamohanglikda yashay oldimi? Qaysi birini ko’proq sevasiz? Munozara va bahslar mavzularining xilma-xil bo’lishiga alohida e’tibor berdik. San’atkorlar qo’shiq ustalari va baxshilar bilan uchrashuv, suhbatlar, munozaralarni yanada qiziqarli va mazmunli bo’lishiga xizmat qiladi. Pedagogik tajriba davomida yosh qo’shiqchi o’quvchilar quyidagi faoliyatni amalga oshirdilar: turli kecha bayramlarda chiqishlar qilishdi, nazariy ma’lumotlarga oid ijodiy hisobotlar yozishdi. 3.2. Tajriba-sinov ishlarining matematik-statistik tahlili. Pedagogik tajriba ishlari uchun maxsus tayyorlangan. Metodikani amaliyotda sinash natijasida o’quvchilar tomonidan milliy ahloqiy madaniyat mohiyatini anglash sezilarli darajada o’zgarishga uchradi. Mazkur o’zgarish quyidagi jadvalda o’z aksini topdi (3.2-jadval). Musiqa darslari jarayonida o’quvchilar ahlokiy madaniyatining shakllanganlik darajasini (tajriba oxirida) aniqlash. 3.2-jadval № Milliy ahloqiy madaniyatning tarkibiy qismlariga (mezonlariga) doir nazariy bilim va ko'nikmalardan habardorlik O'quvchilarning umumiy soni Tajriba guruhi Nazorat guruhi ijobiy salbiy ijobiy salbiy 1 Insonparvarlik 70 20 65 31 2 Bag'rikenglik 71 19 62 34 3 Tejamkorlik 78 12 71 25 4 Mehnatsevarlik 66 24 54 42 5 Saranjom-sarishtalik 68 22 42 54 6 Ma'naviy poklik 70 20 30 66 7 Mehribonlik 80 10 46 50 8 Adolatlilik 76 14 44 52 9 Fidoyilik 74 16 36 60 10 Vatanparvarlik 75 15 30 66 11 Milliy g'urur 77 13 37 59 12 O'zidan kattalar va qariyalarni hurmat qilish 74 16 34 62 Pedagogik salohiyatga ega bo’lgan umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilarni xalq og’zaki ijod i yotining milliy qo’shiql ari asosida ahloqiy shaklantirishning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini matematik-statisxik tahlil qilishda ahloqiy madaniyat tushunchalarini shakllantirish bo’yicha ikkitadan mashg’ulot tashkil etildi. Ularning natijalari ushbu guruhda o’tkazilgan joriy nazorat ishi bilan o’zaro taqqoslandi. Baholash - N - gipotezasi bo’yicha amalga oshirildi, ya’ni agar nazorat ishlarining o’rtacha baholari yuqori ishonchlilik darajasidan kam farqlansa, u holda ahloqiy madaniyat tushunchalarini shakllantirish bo’yicha materiallar o’quvchilartomonidan qanday o’zlashtirilsa, ana shunday o’zlashtiriladi deb hisoblanadi. Masalaning mazmuni quyidagicha: ikkita bosh to’plam berilgan bo’lsin: biri o’tilgan mavzularga tegishli bilim baholarining tizimi, ikkinchisi esa o’quvchilarning darsda egallagan ahloqiy madaniyatga oid tushunchalarni egallash qobiliyatini baholash tizimi. O’quvchilar bilimini baholashda axlokiy madaniyat tushunchalarining tiklanishini ko’rsatish maqsadida tajriba va nazorat guruhlarida o’tkazilgan nazorat ishlari natijalarini xisoblashda kulay bulishi uchun 100 ballik reyting tizimidan ballik reyting tizimini kulay deb topdik. U quyidagi jadvalda ifodalangan: 3.3-jadval. Baho " 2 " "3 " " 4 " " 5 " Ballar 51- 54 55- 60 60- 65 66- 70 71- 75 76- 80 81- 85 86- 90 91- 95 96- 100 Tajriba G 3 6 4 5 1 2 2 5 5 2 N azorat G 7 5 4 4 3 5 3 2 2 0 Ushbu jadvalni DTS da keltirilgan darajalar bo’yicha quyidagicha baholarga aylantirdik: III daraja - reproduktiv daraja bo’lib, DTS da belgilab berilgan bilimlarni o’zlashtirishning mini darajasiga mos keladi "3" baho. II daraja - bu xam reproduktiv darajada qo’llaniladigan DTS dagi bilimlar darajasi bulib, bu darajada egallangan bilimlar «4» bilan baholandi. I daraja - bilimlarni ijodiy qo’llash darajasi bulib - «5» bilan baholandi. 1. Reyting kursatkichi 86-100 1% - “ 5 “ 2. Reyting kursatkichi 71 - 85,9 % - “ 4 “ 3. Reyting kursatkichi 56 - 70,9 % - “ 3 “ 4. Reyting kursatkichi 0 - 55% - “ 2 “ Tajriba-sinov ishlari jarayonida 186 nafar o’quvchilardan olingan savolnoma, test va boshqa ishlar tahlil etilib, matematik-statistika metodi orqali tasodifiy tanlangan ikkita guruh (xar bir sinfda 35 tadan o’quvchi) o’quvchilarining ahloqiy shakllanganlik darajasi aniqlandi. Yuqoridagi 3.3-jadvalga asoslangan holda quyidagi 3.4-jadvalni tuldiramiz: 1-tajriba guruhi 2-nazorat guruhi 2 3 4 5 2 3 4 5 3 1 5 5 1 2 7 1 3 11 4 Yuqoridagi jadvalga mos keluvchi poligonlarni chizamiz: Poligonda q ayd etilgan chiziqlardan anglanadiki, bu tanlamalar uchun mos o‘rta qiymatlar > shartni qanoatlantirishini ko‘rsatadi. Ularni quyidagi formula asosida hisoblaymiz: = = = = 3,74 = = = = 3,34 Demak, tajriba guruhida o‘rtacha o‘zlashtirish nazorat guruhidagidan katta ekan: > Endi har ikki guruh uchun tarqoqlik koeffitsientlarini hisoblab chiqamiz. Shu maqsadda dastlab tanlanma dispersiyalarni hisoblaymiz: = = =1,11 = = = 0,93 Bular asosida har ikkita guruh uchun variatsiya ko‘rsatkichlarini hisoblaymiz: = 100% = 29,7 % = 100% = = 27, 8 % Demak, ekan. Bu o‘z navbatida tajriba guruhida o‘quvchilar axloqiy madaniyatining shakllanganlik darajasi nazorat guruhidagiga nisbatan yo‘lga qo‘yilganligi, ya’ni o‘rtacha qo‘yilgan baholar o‘quvchilar bilimini o‘zida to‘g‘ri aks ettirganligidan dalolat beradi. Biz yuqoridagi ko‘rsatgichlarni e’tiborga olgan holda tajriba va nazorat guruhlarida usullari turlicha bo‘lib, ularga mos kelgan baholash natijalari turli bosh to‘plamlarga mos kelgan tenglamalar deb qarash mumkin degan farazni olg‘a surish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Boshqacha qilib aytganda, biz tajriba va nazorat guruhlariga mos kelgan bosh to‘plamlarning qiymatlari (matematik kutilishlari) m t va m n larning tengligi haqidagi: N o : m t = m n Farazni : m t > m n - qarama-qarshi farazga nisbatan asosli bo‘lishini tekshirib ko‘rdik. Tajriba guruhlari uchun baholash natijalari = 3,74; =1,11; =1,23; Nazorat guruhlari uchun baholash natijalari = 3,34; = 0,93; = 0,87; Statistik tekshirishlar uchun qiymatdorlik darajasini =0,95 deb olsak, u holda Laplas funksiyasining jadvaliga muvofiq statistika uchun kritik nuqta quyidagi tenglikdan aniqlanadi: = = = = 0,45 Laplas funksiyasining jadvalidan foydalanib, = 0,45 tenglik bajarilishi uchun =1,67 ekanligini topamiz. Bu qiymat asosida baholashning ishonchli chetlanishlari quyidagicha hisoblanadi. Tajriba guruxida bu qiymat: = 1,67 =1,67 0,31 ga teng, nazorat guruxida esa: = 1,67 =1,67 0,26 ga teng bo‘lib chiqdi. Topilgan qiymatlar yordamida tajriba va nazorat guruxlari uchun ishonchlilik intervallari quyidagi qo‘sh tengsizliklar orqali topiladi: 3,74 0,31 ; ,05; 3,34 0,26 ; Demak, =0,05 qiymatdorlik darajasi bilan aytish mumkinki, tajriba guruhidagi o‘rtacha baho nazorat guruhidagi o‘rtacha bahodan yuqori ekan. SHunday qilib, tajriba sinov ishlari natijasidan o‘quvchilar axloqiy madaniyati miliy mumtoz musiqiy asarlar, xalq qo‘shiqlari vositasida sezilarli darajada ortganligi ma’lum bo‘ldi. Uchinchi bob bo’yicha xulosalar Darsni tashkil etish, nazorat etish jarayonida o’quvchilarni axloqiy shakllantirishga qaratilgan pedagogik tajribaning muayyan dastur asosida aniq maqsad ko’zlab amalga oshirilishi mazkur masalaga doir nazariy bilimlarning ilmiy asoslanishi va olingan natijalarning haqqoniyligini ta’minlaydi. Xalq og’zaki ijodi, jumladan Xorazm folklor ko’shiqlari vositasida o’quvchilar axloqiy madaniyatini shakllantirishdan maqsan – ularning har tomonlama rivojlantishi uchun muayyan shart-sharoitlar yaratish orqali ijtimoiy munisabatlarga kirisha olish, ijtimoiy faolliklarini tarkib toppish edi. Mazkur maqsadni ko’zlab tashkil etiladigan tajriba-sinov ishlari quyidagi xulosalarga kelishmizga sabab bo’ldi. 1. Tajriba-sinov ishlarining maqsadi aniq belgilansa, muammoning ijobiy hal etilishiga puxta zamin tayyorlanadi va u hal etiadi. 2. Musiqa darslarini tashkil etishda sharqona demokratiya, insonparvarlik tamoiyliga asoslanilsa, o’quvchilarning axloqiy madaniyatining shakllanish jarayoni jadallashadi. 3. O’quvchilarni ijtimoiy yo’naltirishda badiy havaskorlik to’garaklari faoliyatidan foydalanish, o’zaro hamkorlik asosida ish yurishga o’rgatish ularning o’ziga bo’lgan ishonchini mustahkamlaydi, mustaqil fikrlovchi shaxs etib tarbiyalaydi. Milliy mumtoz hamda zamonaviy musiqa merosini ijro etish, baholashda keskin chegarali fikrlar bldirishdan saqlanishiga o’rgatish o’quvchilarda axloqiy madaniyatni egallash tomon yo’l ochadi, ularda o’z millati, urf-odatlari, tarixiga nisbatan mehr-muhabbatni shakllantish bilan birga axloqiy shakllantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. UMUMIY XULOSA Respulikamiz Mustaqillikni qo’lga kiritgach, ijtimoiy, iqisodiy , madaniy- ma’naviy sohalarda katta o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, so’nggi yillar mobaynida ta’lim-tarbiya sohasida qo’lga kiritgan muvaffiqiyatlar buning dalilidir. Mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasida belgilangandek , jamiyatimizning istiqboli rivojlanish hamda taraqqiyot yo’li huhuqiy, demokratik, insonparvar fuqoralik jamiyatini barpo etishdan iboratdir. Bunday jamiyatni barpo etish esaa xalq og’zaki ijodidan foydalanishda yosh avlodni, jumladan, o’quvchilarni axloqiy madaniyatini shakllantirishga ko’p jihatdan bog’liqdir. Yuksak axloqiy madaniyat har qanday jamiyat uchun tarbiyaviy mezon bo’lib hisoblanadi. Shunday ekan milliy axloqiy madaniyat, milliy mafkurani shakllantirish bilan birgalikda shakllanadi. Bu singari g’oyalar pedagogik sikldagi barcha fanlar, jumladan, “musiqa madaniyati” kabi fanlarni o’raganish, sinf va sinfda tashqarida o’tkaziladigan barcha tarbiyaviy tadbirlarda xalq og’zaki ijodiyotini ilmiy o’rganish orqali xalq qo’shiqlarni targ’ib etish jarayonida shakllantirib boriladi. Bundan esa, barcha pedagogik sikl fanlarning o’quvchilar axloqiy madaniyatini shakllantirishda maxsus tarbiyaviy ta’sir omili ekanligi haqida xulasa chiqarishga asos bo’ladi. Bu o’rinda darsning muhim imkoniyatlaridan foydalanish o’rinlidir. Albatta, bu maqsadni amalga oshirish uchunmilliy va umuminsoniy qadriyatlardan foydalanishda uzviylikka e’tiborni qaratish, vatanparvarlik, fuqorolik tarbiyasi, shaxs axloqiy madaniyati shakllantirishga rag’batlantirish uning asosiy omillaridan biri bo’lib hisoblanadi. Pedogogika tarixi mazmunida o’z ifodasini topgan ma’naviy tushunchlar, prinsplar va ularda foydalanishdan qulay pisixologik muhit yarata oladigan metod va vositalarni qo’llash orqali o’quvchilar ongiga ta’sir etiladi. Bu ta’sir o’zaro hamkorlikda ta’sir ko’rastish-ishontirish tarzida amalga oshirilsa, majbur etish usuli zinhor qo’llanilmasa tarbiyaviy ta’sir kuchi shunchalik to’laqonlik bo’ladi. Bunda: 1) o’quvchilar ongiga milliy g’oya, tushuncha va tamoillarni singdirish uchun rag’batlanirish metodi qo’llash orqali amalga oshirilsa, 2) o’quvchi muayyan xulk-atvor me’torini hosil qiishga yo’naltirilgan bo’ladi. Bunday ta’sir shaxs ongini shakllantiruvchi (ishintirish metodlari): shaxs faoliyatini tashkil etuvchi va ijtimoiy xulqni rivojlantiruvchi (faoliyatida mashq qildiruvchi va odatlantiruvchi metodlar); shaxs faoliyati ava xulqini shakllantiruvchi metodlar (rag’batlantirish va jazolash metodlari) asosida amalga oshiriladi. Bu kabi tarbiya metodlari bilan birgalikda mashg’ulotlarning interfaol metodlaridan foydalanish ancha yuqoriroq natijaniqo’lga kiritishda yordam beradi. Tajriba-sinov ishlari natijalaridan shu narsa ma’lum bo’ldiki, o’quvchilar darsda milliy xalq qo’shiqlari asosida ma’naviy-ahloqiy madaniyatni shakllantirishda quyidagi tamoyillarga rioya etish muhim sanaladi: 1. Musiqiy ta’lim jarayonini aniq maqsadda tashkil etish, uning natijalarini xolis baholash, tarbiyaviy jarayonda tutgan o’rnini aniqlash. 2. Bu jarayonni ilmiy, uzluksiz, izchil, tizimli asosda tashkil etish. 3. O’zbek milliy qo’shiqlarining o’quvchilar ahloqiy madaniyatini shakllantirish shakl va metodlarini izlab topish va ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash. 4. Musiqiy ta’lim fanlarini o’qitishda ta’lim-tarbiya jarayonining uzviyligini ta’minlash. 5. Musiqiy ta’limda an’anaviy metodlar bilan bir qatorda innovatsion pedagogik texnologiyalardan o’z o’rnida samarali foydalanish. Demak, milliy musiqiy ta’lim asosida o’quvchilar ahloqiy madaniyatini shakllantirish o’qituvchilar kasbiy tayyorgarligining uzviy qismi sanaladi. O’z navbatida bu xol o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy shakllantirishning ilmiy pedagogik asoslari yaratilganligi hamda maqsadni amalga oshirishda ma’lum shart-sharoitlar yaratilganligidan dalolat beradi. Ilmiy tadqiqot so’ngida quyidagi xulosalarga keldik: 1.O’quvchi xalq qo’shiqlari vositasida axloqiy madaniy shakllantirishda “Musiqa madaniyati” fani hamda milliy xalq, xususan, xorazm folklor mazmun mohiyati katta imkonyatlatga ega. 2.Xalq og’zaki ijodini tahlil qilish jarayonida xorazm folklor shakllantirish o’rganish asosida o’quvchilar axloqiy madaniyatini shakllantirishda vatanparvarlik, insonparvarlik, milliy g’urur, yurt tinchligi uchun kurashuvchi fukorolik tuyg’ulari muhim tarbiyaviy mezondir. 3.O’quvchilar axloqiy madaniyati shakllantirish ta’lim-tarbiya jarayoniga uzviy va tizimli yondashuv talab etiladi. Bu sohada ta’lim tizimida texnologik yondashuv, ilg’or, interaktiv texnologiyalardan foydalanish maqsadga muofik keladi. 4.Ta’lim-tarbiya jarayoniga ijodiy yondashib, musiqa darslarin ta’lim jarayoni bila uzviy aloqada tashkil etish orqali uning samaradorligini oshirish maqsadga muvofiqdir. Tavsiyalar Qo’lga kiritilgan natijalar asosida quyidagi tavsiyalarni taqdim etamiz: 1. Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tomonidan ilgari surilgan “Harakatlar strategiyasi”, “Besh tashabbus” asosida yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalash maqsadida milliy musiqiy merosni o‘quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirishning biz tomonimizdan takomillashtirilgan tizimini hayotga joriy etish; 2.Milliy musiqiy ta’lim fanlaridan darslik, o‘quv qo‘llanmalar yaratishda ular mazmuniga milliylik, vatanparvarlik, umuminsoniylik g‘oyalarini singdirish; 3.O‘quvchilarni dars va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayonida ma’naviy-axloqiy shakllantirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, uning natijalarini OAV da ommalashtirish. 4.O‘quvchilarning axloqiy shakllanganlik darajalarini hisobga olib borish monitoringini yaratish. 5.Xalq qo‘shiqlarini o‘rganish jarayonida, musiqa darslarini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar axloqiy madaniyatini shalklantirish bo‘yicha ijtimoiy- pedagogik yo‘nalishda ilmiy-tadqiqotlar olib borish. 6. ,,Musiqa madaniyati’’ darslarini samarali tashkil etishda Xorazm folklor qo’shiqlari, xalfa va doston qo shiqlari ijrosi bo yicha nazariy hamda amaliyʼ ʼ tavsiyalar berish maqsadida sinfdan tashqari mashg’ulotlarda “Xorazm musiqa folklori ijro uslubi” maxsus kurslarni tashkil etish. 7. O quvchilarning xalq qo’shiqlarini, xalfa va doston qo shiqlarini ijro eta ʼ ʼ olish, tinglash, turli raqs harakatlarini bajarishi, musiqa ijodkorligiga oid faoliyatlarni rejali tashkil etish. Uzluksiz ta’lim tizimida xalq qo‘shiqlarini ilmiy o‘rganish asosida o‘quvchilarni axloqiy madaniy shakllantirishga qaratilgan tajriba-sinov ishlarining samarali natija berganligi yuqorida sanab o‘tilganlar bilan izohlanadi. Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati. 1. Mirziyoev Sh. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlvtini mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –Toshkent, O‘zbekiston, 2017 yil. 2. Mirziyoev SH. M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi vosqichga ko‘taramiz. –Toshkent. O‘zbekiston. 2017 yil. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirish va takomillashtirishga doir chora- tadbirlar to‘g‘risida” gi RQ-3022 qarori. Xalq shzi gazetasi, 2017 yil. 4 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947 son farmoni. 2017 yil, 7 fevral. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek milliy maqom san’atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-3391 sonli qarori. 2017 yil, 17 noyabr. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi PQ-3907 sonli qarori 2018 yil 14-avgust. 7. Begmatov S, Mamirov Q, Karimova D Musiqa. 6 sinf uchun darslik –T: G‘ofur G‘ulom nomidagi nashriyot Matba ijodiy uyi, 2017 yil. 8. Ibrohimov O. , Sadirov J. Musiqa. 7–sinf uchun darslik.–T.: .G’ulom nashriyoti, 2017.–244 b. 9. Mansurov А , Karimova D. Musiqa madaniyati. 5-sinf uchun darslik.–T.: G’ulom nashriyoti, 2020.–130 b 10. Matyoqubov B. Xorazm doston ijrochiligining zarhal sahifalari.– Xorazm, 1999.–51 b. 11. Matyakubov B. Muziykalno e osobennosti Xorezmskix dastanov.ʼ А vtoreferat. ...T. : 1996.–s. 23. 12. Musiqa madaniyatidan yangi tahrirdagi Davlat ta lim standarti, o quv ʼ ʼ dasturi va mavzuiy rejalashtirish.–T.: 2004.–62 b. 13. Ojiza (she r va dostonlar). (nashrga tayyorlovchi fil. fanl. dokt. , prof. S. ʼ Ro zimboev).–T.: 2003.–122 b. ʼ 14. Olti xalfa (to plovchi : R.Yunusov).–Xorazm, 1994.–39 b. ʼ 15. Toshmatov O . Folklor qo shiqlari. –Toshkent, ʼ ʼ А .Qodiriy nomidaagi xalq merosi nashriyoti. 2003. 50-60 b. 16. Xorazm folklori.–Urganch, 2000.–76 b. 17. Qo chqorov G’. Folklor qo shiqchiligi. Toshkent, 2005. 48-50 b. ʼ ʼ 18. Abdurahmon Jomiy Risola-yi musiqiy- Toshkent nashriyoti 1997 yil. 19. Abdurauf Fitrat o‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent fan 1993 yil. 20. Akbarov I. A. O‘zbekskiy muzikalniy folklor. Toshkent: O‘z Nashr, 1974 yil. 21. Akbarov I. A Yunus Rajabiy. M: Muzika. 1982 yil. 22. Akbarov I. A. Musiqa lug‘ati. T; G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1997 yil. 23. Alaviya M. O‘zbek xalq qo‘shiqlari -T: O‘zdav nashr, 1959 yil. 24. Baxriddinova N.A. O‘zbekiston Bolalar xor madaniyati. –T: G‘ofur G‘ulom nomidagi nashriyoti Matbuot ijodiy uyi, 2002 yil. 25. Boychechak (O‘zbek xalq ijodi: Bolalar folklori va mehnat taronalari) To‘plovchilar: O. Safarov, K. Ochilov. –T: O‘qituvchi, 1984 yil. 26. Boshlang‘ich maktabda musiqa. O‘quv qo‘llanma. Tuzuvchi G. S. Goncharova. O‘qituvchi, 1991 yil. 27. Baratov Sh.O‘quvchi shaxsini o‘rganish usullari. Maktab o‘qituvchilari va pedagogika institutlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma –T: O‘qituvchi, 1995 yil. 28. G‘afurbekov T.B. Folklorn ы e isjoki uzbekskogo professionalnogo muz ы kalnogo tvorchestvo –T: O‘qituvchi, 1984 g. 29. Jabborov I. O‘zbek xalq etnografiyasi. –T: O‘qituvchi, 1994 yil. 30. Zarinov. K. Z. Umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchilarini ma’naviy- axloqiy tarbiyalashni kompleks tashkil qilishning nazariy va amaliy asoslari. – Buxoro, Buxdu, 2005 yil. 31. Zoltan. Koday. Izobrann ы e stati. Sost. i ob щ . Red. I. I. Mart ы nov, perevod i kom. P F Veysa. –T: Proeve щ enie, 1992. 32. Inomova M. Oilada bolalarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlar –T: Fan, 1995 y, 120 b. 33. Ismoilova M. Folklor qo‘shiqlari tarbiya vositasi sifatida. Xalq ta’limi. 2001 yil 1-son. 34. Ibrohimov O.A.Ibrohimov Sh.vBotirov Y. Musiqa 4- sinf uchun darslik. –T: G‘ofur G‘ulom nomidagi nashriyot matba ijodiy uyi. 2020 y. 35. Izbrann ы e Xorazmskie pesni. –T: Fan, 1995 y s 120. 36. Karimov S. Axloqiy madaniyat asoslari (Ma’naviy-ma’rifiy ishlarda qo‘llaniladigan terminlarning izohli lug‘ati). –T: Fan, 1998 y. 37. Kaykovus U. Qobusnoma. –T: O‘qituvchi, 1991 y. 38. Kabalevskiy D. Umumiy ta’lim maktablari uchun musiqa bo‘yicha dastur. –M: Procve щ en ы e, 1977. 3-38 betlar. 39. Kichik yoshdagi bolalar xori bilan mashg‘ulot o‘tkazish usullari. Metodik tavsiyanoma. Tuzuvchilar: Q. Mirzaev, M. Turaeva. –T: 1990 y. 40. Karamatov F. M. Xalq musiqasi. “O‘zbek musiqasi tarixi” kitobidan. (Tuzuvchi Salomova T. E) –T: G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991 y. 41. Musurmonova O.Yuqori sinf o‘quvchilari ma’naviy- madaniyatini shakllantirishning shakl va metodlari. –T: fan, 1995 y. 112 b. 42. Mulla Bekjon, Muhammad Yusuf Devonzoda. Xorazm musiqiy tarixchasi. Badiiy muharrir va nashrga tayyorlovchi B. Matyoqubov. –T: Fan 1998 y. 43. Musiqa pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. Tuzuvchi G‘. Qodirov, -T: O‘qituvchi, 1995 y. 44. Musiqa psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. Tuzuvchi- muallif P.F. Qodirov. –T: O‘qituvchi, 2005 y. 45. Madrimov B.X. Xorazm musiqa folklori vositasida o‘quvchilarni estetik tarbiyalashning pedagogik asoslari. Ped.fan. nomzodi ilm darajasini olish uchun yozgan. Dis. Avtoreferati. –T: 2008 y. 46. Mirzaeva M. Musiqa ilmi va ta’lim- tarbiya. Xalq ta’limi. 2000 y 2 son. 47. Nurmatov H. Musiqa va estetik tarbiya. –T: Nizomiy nomidagi TDPI, 1993 y. 48. Ro‘zimboev S. Xorazm vohasi o‘zbek xalq qo‘shiqlarining g‘oyaviy- badiiy xususiyatlari. Avtoref. Dis. Ped. nom. –T: 1971 g. 49. Qudratov I. Talabalarni xalq qo‘shiqlari vositasida estetik tarbiyalash. Monografiya. – T : Fan, 2009 y. 50. O. Hayitova. Xorazm qo’shiqchilik san’ati durdonalari. – T.: “Noshir”, - 2009. 51. S. Xudoyberganov. ”So’z va soz sohibi”. Toshkent. “Ilm ziyo” 2014 52. “XX-asr O’zbek folklorshknosligi” Antologiya. “O’zbakiston milliy ensiklopediyasi”. Toshkent – 2017. 53. U.Kurbanova, B.Kudaybergenova va bosh. Yakkaxon qo’shiqchilik.. O’quv qo’llanma – T.: “TURON-IQBOL”, 2014 54.U.Kurbanova, B.Kudaybergenova va bosh. Yakkaxon qo’shiqchilik.. O’quv qo’llanma – T.: “TURON-IQBOL”, 2014

Mavzu: Mahalliy uslublarga xos musiqa folklori vositasida o’quvchi- yoshlarni estetik tarbiyalash. ( Xorazm musiqa folklori misolida ). MUNDARIJA Kirish…...……………………….……………………………………………… 10 I bob. Mahalliy musiqa uslublari mavzusidagi bilimlarni ta’lim-tarbiya tizimida tutgan o’rni va ahamiyati . …………………………………………… 15 1.1. Mahalliy musiqa uslublar sirasida Xorazm musiqa folklorining janr va ijro uslublari tavsifi. ……………………….. ………………………………………...15 1.2. Xorazm musiqa folklorini maktab musiqa ta’limida o’rganish imkoniyatlari ………………………………………………………………….…...22 Birinchi bob bo’yicha xulosalar. ………………………………………….. …… 33 II bob. Xorazm musiqa folklori namunalaridan estetik tarbiyada foydalanish texnologiyasi…….…………………………………………………. 33 2.1. O’quvchilarni Xorazm musiqa folklor asarlari bilan tanishtirish mazmuni. ...36 2.2. Maktab musiqa ta’limida Xorazm musiqa folklor na’munalarini tanlashga qo’yiladigan pedagogik talablar. ………………………………………………....46 Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar …………..…………………………………….. 55 III bob. Xorazm musiqa folklor asarlari vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash jarayoni samaradorligi. …………………………………………...56 3.1. Xorazm folklori musiqalarining tarbiyaviy ta’sirchanlik xususiyatini aniqlovchi me’zonlar. ……………………………………………………………. 57 3.2. Xorazm musiqa folklorining tarbiyaviy ta’sirchanligi yuzasidan amaliy faoliyat natijalari. …………………………………………………………………66 Uchinchi bob bo’yicha xulosalar. ………………………………………………...70 Umumiy xulosa va tavsiyalar…………………………………………………...78 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….. 80

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ona vatanni sevish uni ardoqlash, uni sevish, milliy qadriyatlarni hurmat qilish tuyg’usi- muqaddas tuyg’udir. Milliy qadriyatlarning g ’ oyaviy - estetik ifodasi bir qator badiiy qadriyatlarda , jumladan , xalq musiqa merosi , afsona va dostonlarda mujassamlashgan . Bu esa milliy ta ’ lim - tarbiya tizimini milliy madaniyat , milliy qadriyatlar zamirida shakllantirish har jihatdan to ’ g ’ ri ekanligini ko ’ rsatadi . Shuning uchun ham milliy - madaniy meros na ’ munalari va ularda ilgari surilgan g ’ oyalarni jamiyat taraqqiyoti va shaxs kamolotidagi ahamiyati haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov shunday fikr bildiradi : ,, Bu xazina insonga hayotda barqarorlikni ta ’ minlaydi , uning qarashlari shunchaki boylik orttirish yo ’ lida kun ko ’ rishga yo ’ l qo ’ ymaydi , fojealar vaqtida omon saqlab qoladi va moddiy qiyinchilik kunlarida irodani mustahkamlaydi “ [ 1 ]. Barkamol avlodni tarbiyalash borasidagi ijtimoiy buyurtma ta’lim muassasalari zimmasiga muayyan vazifalarni yuklamoqda. Ana shunday vazifakardan biri - o ’ quvchi - yoshlarga milliy - musiqiy meros , uning tarkibiy qismlaridan biri bo ’ lgan Xorazm musiqa an ’ analari , ularning ijro xususiyatlari , musiqa namunalari mazmunida ilgari surilgan g ’ oyalar to ’ grisida dastlabki tushunchalar berish , kuy - qo ’ shiqlarga mehr uyg ’ otish , namunalarni o ’ rganish , kuylash ko ’ nikma va mlakalarini shakllantirishdan iboratdir . Xorazm musiqa folklori mahalliy xalqning ijtimoiy - tarixiy rivojlanishi , etno - psixologik xususiyatlari , hayot falsafasi , ijtimoiy qarashlari , maqsadi hamda uni amalga oshirish yo ’ lida tashkil etiladigan faoliyat yo ’ nalishlari , shaxsga talim - tarbiya berish an ’ analari asosida shakllangan bo ’ lib , asrlar davomida tarixiylik , vorisiylik tamoyillariga muvofiq , avloddan - avlodga o ; tib krlayotgan milliy qadriyatdir . 1 I.A.Karimov. Milliy istiqlol g’oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar.- T: O’zbekiston, 2000-yil, 43-b.

Mustaqillik yillarida Xorazm musiqa folklorini o ’ rganish , targ ’ ibot qilish , ilmiy - tadqiqot ishlarini olib boorish , eng muhimi uni ta ’ lim sohasiga tadbiq qilish sifat jihatdan yangi bosqichga ko ’ tarildi . O’zbekiston sarhadida qaror topgan 4 ta eng ustuvor ahamiyatga molik mahalliy musiqiy uslublar qatorida Xorazm musiqa folklorini o’rganish bo’yicha katta imkoniyatlar ochildi. O’zbek musiqa folklori, jumladan Xorazm musiqa folklori millatning ma’naviy-musiqiy boyligi bo’lish bilan birga uning mazmunida milliy urf-odatlar, an’analar, Xorazm mintaliteti o’z ifodasini topgan. Xorazm musiqa folklori o’zining musiqiyligi, o’ynoqiligi, raqsbobligiga ko’ra insonlarni shu jumladan o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalashda muhim didktik vosita sanaladi. Shuning uchun ham yosh avlodni ta’limni boshlang’ich bo’limlaridan Xorazm musiqa folklori bilan maqsadli tanishtirib borish ularda milliy san’at namunalarini xis etish, go’zallikga intilib yashash kabi xislatlarni shakllanishida muhim o’rin tutadi. Shu jihatdan Xorazm musiqa folklori asosida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalashning pedagogik, psixologik, didaktik imkoniyatlarini tadqiq etish, ta’lim jarayonida o’quvchilar ma’naviyatiga singdirish usullari, vositalarini ilmiy asosda yoritish alohida dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Milliy madaniy meros uning turfa janrlarida yaratilgan asarlar mazmunida ifodasini topgan g’oyalarning shaxs kamolotidagi o’rni va ahamiyati, ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish masalalari Respublikamizdagi bir qator pedagog olimlar, san’atshunoslar tomonidan o’rganilgan. H.Nurmatov, Q.Mamirov, S. Annamurotova, S.X.Fayzulina, R.Tursunov, V. Meretskaya, G’.Jurayevlar, B.Madrimov ilmiy tadqiqot ishlari shular jumlasidandir. Xalq musiqa ijodiyoti, uning ommaviy janri hisoblanmish xalq qo’shiqlari vositasida yosh avlodni estetik tarbiyalash, yosh avlod ongo, shuuriga milliy an’analarimiz, urf-odat, marosim, qadriyatlarimizga ongli munosabatini shakllantirish R.Mamatqulov, I.Nisanov, B.Karomatova, D.Jamolova, B.Madrimov

kabi pedagog olimlarning tadqiqot ishlarida tadqiqotning bosh mavzusi etib belgilangan. H.Bobomirzayevning ilmiy-tadqiqot ishida o’zbek xalq bolalar qo’shiqlaridan o’quv-tarbiya jarayonida mazmuni, M.Qo’shmatovaning tadqiqot ishida o’zbek folklor qo’shiqlari orqali talabalarni estetik tarbiyalash, I.Qudratov, E.Fayzullayevning ilmiy-tadqiqot ishlari bo’lajak musiqa o’qituchilar badiiy didini shakllantirish, badiiy- estetik tarbiyasini amalga oshirish o’zbek xalq qo’shiqlari misolida yoritib beriladi. Xorazm musiqa folklorini to’plash, nashr qilish borasida e’tiborga loyiq ishlar amalga oshirilgan. Bunga san’atshunos olimlar B.Matyoqubov, S.Ro’zimboyev, R.Yunusovlarning tadqiqotlarida Xorazm folklori namunalari, ijrochilik uslub va an’analari o’rganilgan A.Qushayev, G’.Turayevlarning dissertatsion ishlari mazmunida o’zbek xalq cholg’ularini o’rganish jarayonida xalq musiqasi namunalaridan foydalanish, xalq musiqasining o’quvchilar tarbiyasiga ta’siri muayyan darajada yoritib berilgan. Mazkur ilmiy-tadqiqot ishlarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, mazkur ishlarning ilmiy qiymatini e’tirof qilgan holda Xorazm musiqa folklori vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash muammosi alohida ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida tadqiq qilinmagan. Shunga ko’ra tadqiqotimiz mavzusini ,,Mahalliyn uslublarga xos musiqa folklori vositasida o’quvchi-yoshlarni estetik tarbiyalash (Xorazm folklori misolida) nomlanishda tanladik. Dissertatsiya ishining respublika ilmiy-tadqiqot ishlari ustuvor yo’nalishlariga bog’liqligi. O’zbekiston RFITI ning X.T.F2 003 ,, Umumiy o’rta ta’lim mazmunini modernizatsiyalashning didaktik parametrlarini va strategiyalarini belgilash “ ilmiy laboratoriyasining tadqiqot ishlari hamda Samarqand Davlat Universitetining ilmiy pedagogik tadqiqotlar rejasiga mos ravishda tanlandi.

Tadqiqot mazmuni. Umumta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarni mahalliy musiqa uslublariga xos namunalarni tinglash, kuylash jarayonida estetik tarbiyalash (Xorazm musiqa folklori misolida) ning didaktik asoslarini ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti. Umumta’lim maktablari musiqa darslari va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarni Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash jarayoni. Tadqiqot predmeti. Umumta’lim maktablari o’quvchilarini estetik tarbiyalashda Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash mazmuni. Tadqiqot vazifalari : - Mahalliy uslublarga xos musiqa folklori namunalari namunalari orqali o’quvchilarni estetik tarbiyalashda Xorazm musiqa folklorining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash ; - Xorazm musiqa folklori namunalarining o’quvchilarni estetik tarbiyalashga tarbiyaviy ta’sirini aniqlovchi mezonlarni ishlab chiqish ; - Xorazm musiqa folklor san’atini o’quvchilarni estetik tarbiyalashdagi samaradorligi yuzasidan tajriba sinov ishlarini o’tkazish ; - Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalashning o’ziga xos shakl, usul, vositalarini aniqlash va ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 1. Tadqiqot mazmunida o’quvchi yoshlarni Xorazm musiqa folklori vositasida estetik tarbiyalash pedagogik muammo ekanligi ilmiy jihatdan asoslanadi. 2. Xorazm musiqa folklorining o’quvchi yoshlarni estetik tarbiyalashdagi imkoniyatlari aniqlanadi.

O'xshashlar

BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI
O‘zbek adabiyoti darsliklarida folklor namunalarining berilishi
Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili
XX asr 90-yillarida teatr, kino va musiqa san’atining rivojlanishi.
XALQ OG‘ZAKI IJODI NAMUNALARINI MAKTABDA O‘QITISHDA MATN BILAN ISHLASH METODIKASI