logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. MAKTAB DARSLIKLARIDA “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI MATERIALLARI TAHLILI (GERMENEVTIK YONDASHUV)

MAKTAB DARSLIKLARIDA “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI MATERIALLARI TAHLILI (GERMENEVTIK YONDASHUV)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

533.5 KB
Ko'chirib olish
MAKTAB DARSLIKLARIDA “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI MATERIALLARI TAHLILI (GERMENEVTIK YONDASHUV) MUNDARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI 5 I BOB ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONINING YARATILISHI HAMDA TAHLILI MASALALARI 1.1. “Sab’ai sayyor” dostonining yaratilish tarixi va ushbu sikldagi dostonlarning genezisi, o‘zaro qiyosiy tahlili 8 1.2. “ Bahromnoma” hikoyatlari tahlili 23 I bob bo‘yicha xulosa 32 II BOB. ADABIY TAHLILDA GERMENEVTIK YONDASHUV 2.1. Adabiyot darslarida germenevtik tadqiq metodi 34 2.2. Alisher Navoiy asarlarini tahlil etishda germenevtik yondashuvning ahamiyati 41 II bob bo‘yicha xulosa 49 III BOB. MAKTAB TA’LIMIDA ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONINING O‘RGANILISHI 3.1. “Sab’ai sayyor” dostonining maktab darsliklarida berilishi 51 3.2. Maktab ta’limda “Mehr va Suhayl” hikoyatining savol va topshiriqlar asosida o‘rganilishi 66 III bob bo‘yicha xulosa 73 UMUMIY XULOSA 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 78 1 ISHNING UMUMIY TAVSIFI KIRIS H Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi : Har bir inson u yoki bu ma’noda ma’nan va aqlan yuksalish uchun adabiyot deb atalgan ulkan ustoz qarshisida saboq oluvchi talaba qatorida bo‘lishi lozim. Aks holda insonning moddiyatchidan farqi qolmaydi. “Tafsir va ta’vil, buyuk mutafakkirlarimizning asarlariga sharhlar bizning eng katta ma’naviy boyligimizdir” 1 . Adabiyot va san’at yaratuvchi ijodkor o‘zi yaratgan obrazlar orqali olam va odam, ular orasidagi ichki aloqa va bog‘liqlik kabilarni badiiy idroki orqali badiiy obrazga singdiradi. Ana shu obrazda esa ikki jihat birlashadi. Bular aql bilan hisdir. Shu boisdan ham obrazni ham ratsional, ham emotsional birlik sifatida talqin etish mumkin. Ijodkorning fikr dunyosi singdirilgan, ma’naviy va ruhoniy olami aks etgan badiiy asar “olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasidir” 2 . Xuddi shunday ruhoniyati kuchli, fikr dunyosi keng ijodkorlardan biri, dunyo adabiyotining eng yirik vakillaridan biri Alisher Navoiy hayoti va ijodiyotiga oid ko‘plab ilmiy izlanishlar amalga oshirilgani hech kimga sir emas. Ammo Navoiy ijodi haqidagi izlanishlar qanchalik kengqamrovli bo‘lmasin, baribir Navoiy dahosi bugungacha to‘liq ochilgani va o‘rganilgani yo‘q. Uning epik va lirik asarlaridagi falsafiy-ijtimoiy, tasavvufiy qarashlari hali- haligacha adabiyot ixlosmandlarini hayratga solib kelmoqda. Timsollarning tag ma’nolari, ular anglatgan mazmun-g‘oyalarni anglashda bugungi kun tadqiqotchilari uchun Germenevtika metodi katta yordam bermoqda. Navoiy ijodi besh asrdan oshiq vaqt mobaynida davrlar sinoviga dosh berib o‘z qudratini namoyish etishda davom etaveradi. Zero, Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’n-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda 1 Shukur Jabborov. Germenevtika. Hurriyat gazetasi. Ziyouz.com kutubxonasi, 2006. 2 Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr , 2010. 56-bet. 2 turkiy va forsiy tild a so‘zlovchi biron-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir”. 3 Navoiy asarlari bag‘rida jo bo‘lgan milliy va umuminsoniy qarashlar, fikrlar har bir inson uchun ne qadar zarur va ahamiyatli bo‘lsa, ularning zargarona ifodasi, bemisl mahorat natijasi o‘laroq tarkib topgan go‘zal shakli shu qadar jozibali, hayratlanarli. “Qadimgi turkiy tilda barakali ijod qilib, uni adabiy til, madaniyat va saltanat tili darajasiga ko‘targan barcha asarlari umumbashariy gumanistik g‘oyalar bilan sug‘orilgan Alisher Navoiyni shuning uchun ham barcha turkiy xalqlar o‘z shoiri sifatida alohida mehr bilan o‘qib-o‘rganadi va u bilan faxrlanadi”. 4 Ularni o‘qigan kishi, agar tom ma’noda uni tushunish, anglash baxtiga musharraf bo‘lsa, shoirning ulug‘ donishmandligi oldida lol qolsa, yozmishlari badiiyati, ularning nafosati qarshisida dong qotadi. Shuning uchun adib asarlarning mazmuni, g‘oyaviy jihatlari tadqiqi ne chog‘lik dolzarb bo‘lsa, ularning badiiyatini o‘rganish, mahorat qirralarini ochib berish ham birdek zarur. Bunda asar tahlili eng muhim va asosiy omil sanaladi. Shu bois ham magistrlik dissertatsiyamizda “Sab’ai sayyor” dostonining maktab ta’limi darsliklaridagi materiallarini germenevtik asosda tahlilga tortish muhim sanaladi. Magistrlik dissertatsiyasi ning ob y ekti va predmeti: Ishning asosiy tadqiqot ob y ektini Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” asari tashkil qiladi. Bundan tashqari mavzuni ochishga bevosita qaratilgan tarixiy hamda istiqlol davrida yaratilgan ilmiy adabiyotlardan ham foydalaniladi. Shu jumladan, mavzuga aloqador ilmiy maqolalar, adabiyot darsliklari ham ma’lum joylarda ishga jalb etiladi. Magistrlik dissertatsiyasining maqsad va vazifalari: Magistrlik dissertat- siyasi ning maqsadi Navoiy ijodi ni tahlil qilish ni o‘rganishdan iborat bo‘lib, uni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga belgilab oldik: 3 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. Б – 30. 4 Mirziyoyev. Sh. M. Alisher Navoiy asarlarining Istanbul kutubxonalaridagi tasviriy nusxalari. 2020. 286-bet. 3 – “Sab’ai sayyor” dostonini germenevtik yondashuv asosida tahlil qilish; – “Sab’ai sayyor” dostonining maktab darsliklaridagi parchalarni tahlil qilish ; – kuzatishlarimizdan kelib chiqib o‘rganilgan mavzu yuzasidan xulosalar chiqarish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqotda berilyotgan muammo ilmiy jihatdan o‘rganilgan ishlarni tekshirish asosida xulosalarga kelish va o‘rganilmagan jihatlariga e’tibor qaratish . Bugunning globallashuv jarayonida badiiy asar mazmunini to‘la ochib berish asar tahlili bilan bog‘liq. Asarning ma’lum qismini germenevtik yondashuv asosida har bir bayt va misraning ma’nolarini ochib berilishi va undan muayyan xulosalar chiqarilishi ishning asosiy ilmiy yangiligi hisoblanadi. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar sharhi: Adabiyotshunosligimizda Navoiyning lirik va epik asarlari nisbatan keng tadqiq qilingan, adabiy-estetik qarashlari o‘rganilgan. Xususan, “Sab’ai sayyor” dostoni ham. Ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz. Shoir asarlarining badiiyatiga bag‘ishlangan ko‘plab maqolalar, bir qator risolalar yozilgan. Xususan, professor Muslihiddin Muhiddinovning “Ko‘ngil hayratlari”, Saidbek Hasanovning “Navoiyning yetti tuhfasi”, Aftondil Erkinovning “Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari” asar larini shular qatoriga kiritish mumkin. Navoiyning adabiy, estetik qarashlarini A.Hayitmetov, H.Qudratullaev, M. Muhiddinov, S. Hasanov, A. Qayumov, O. Davlatov, Z. Mamadaliyeva kabi olimlar tekshirganlar . Shuningdek, Navoiy asarlari talqini va tahliliga bag‘ishlangan kitob va to‘plamlar ham bor. Tadqiqot metodikasining tavsifi: Germenevtika metodi – tushunishning asosiy tamoyili bo‘lib, qadimda matnlarni boshqa tilga mazmunan talqin qilish sifatida qo‘llanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ushbu tadqiqot ishida asar tahliliga doir nazariy masalalar yoritiladi hamda amaliyotga yo‘naltiriladi. Magistrlik dissertatsiyasi ning tuzilishi: Ushbu tadqiqot ish i kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 4 I BOB. ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI YARATILISHI HAMDA TAHLILI MASALALARI 1.1. “Sab’ai sayyor” dostonining yaratilish tarixi va ushbu sikldagi dostonlarning genezisi, o‘zaro qiyosiy tahlili Xamsachilik an’anasiga ko‘ra, to‘rtnchi doston shoh Bahrom haqida hikoya qilishi lozim. Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” (“Yetti sayyora”) asari “Xamsa”ning to‘rtinchi dostoni bo‘lib , 1483-84-yillar (hijriy 889-yil jumadussoniy oyi)da yozib tugallangan. Bu doston Nizomiy Ganjaviyning “Haft paykar” (“Yetti go‘zal”) hamda Xusrav Dehlaviyning “Hasht behisht” (“Sakkiz jannat”) asarlariga javob tariqasida yaratilgan. Asarning bosh qahramoni shoh Bahrom real tarixiy shaxs sifatida Eronning sosoniy hukmdorlaridan biri Varaxran V bo‘lib, u otasi Yazdigurddan keyin taxt uchun bo‘lgan kurashda g‘olib chiqadi va otasi davrida deyarli vayron bo‘lgan mamlakat hayotini yaxshilab, izdan chiqqan davlatni tartibga keltiradi. U haqdagi ilk yozma manbalarni eron shohlari tarixidan so‘zlovchi “Tarixi rusul va muluk”, “Xudoynamak” kabi tarixiy kitoblarda uchratish mumkin. 420-438-yillarda (Sh. Sirojiddinov, D. Yusupova, O. Davlatovlar hammuallifligida yaratilgan “Navoiyshunoslik” kitobidan) hukmronlik qilgan ushbu shaxs qariyb 18 yillik hukmronligi davrida boshqa hukmdorlardan deyarli farq qilmaydigan siyosat yuritdi, ammo u tarixiy asarlarda o‘z otasiga qarshi turganligi qayd etilganligi bilan ajralib turadi. Shoh Bahromning ovga ishqibozligi, mayparastligi hamda fojiali o‘limi tarixiy kitoblardan ham o‘rin olgan. Ammo bu qo‘llanmalarda real tarixiy fakt to‘la namoyon bo‘lmagan. Biron ijodkorning asarini o‘rganish uchun, avvalo, shu ijodkor yashab o‘tgan tarixiy davr, tuzum, ijtimoiy-ma’naviy hayot haqida bilimga ega bo‘lish lozim. Alisher Navoiyning “Xamsa”siga kiruvchi to‘rtinchi doston “Sab’ai sayyor” asari yaratilishiga turtki bo‘lgan salaflari Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy hamda Ashraf Marog‘iylar yaratgan Bahromnomalar ham o‘z navbatida ijtimoiy yuk tashishi shubhasiz. Ammo yuqoridagi salaflar uchun ham asos vazifasini o‘tovchi asar bor. Bu asar Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”sidir. “Xamsa” bitish 5 haqida so‘z ketganda, Firdavsiyning yodga olinishi bu – epik she’riyat an’anasining Firdavsiydan boshlanganligiga ishoradir. Aniqrog‘i, “Xamsa” qahramonlari muayyan qismining adabiy ildizlari Firdavsiy “Shohnomasi”ga borib tutashadi. “Hayrat ul-abror” dostoni hikoyatlaridagi ayrim obrazlar, jumladan, No‘shiravoni odil, Bahrom, Iskandar, “Farhod va Shirin” dostonidagi Xusrav, “Sab’ai sayyor”dagi Bahrom, “Saddi Iskandariy” dostonidagi Iskandar obrazlari dastlab yozma adabiy manba – “Shohnoma”da uchraydi. Shu bois, Navoiy “Xamsa” yozish haqida so‘z yuritganda, birinchi navbatda Firdavsiyni tilga oladi”. 5 Adabiyotdagi ushbu fikr yana davom ettirilib quyidagi fikrlar keltiriladi: “Sayid Hasan Ardasherga bitgan she’riy maktubida bunday asar yozishga rag‘batim paydo bo‘lsa, Xudo menga quvvat beradi, Firdavsiy o‘ttiz yilda yozganini men o‘ttiz oyda yozib tugataman, degan fikrni bayon qiladi, ya’ni o‘zida katta epik asar yaratishga qobiliyat borligini his qiladi. Biroq “Xamsa”ni yozishni boshlar ekan, bu yo‘lning mashaqqatlarini har doim his qilib turadi” . 6 Eron hukmdorlari tarixiga bag‘ishlangan ushbu asarda real tarixiy hukmdor Varaxran V badiiy talqin asosida Bahrom obrazi shaklida gavdalanadi. Bahrom bilan bog‘liq xalq naqllari, afsona va rivoyatlar dastavval eron adabiyotida vujudga kelgan va davrlar o‘tishi bilan Sharq xalqlari orasida keng tarqalib ketadi 7 . Xuddi ana shu obraz va uning kanizagi Ozoda bilan bo‘lgan voqealar haqida hikoya qilish keyinchalik “Xamsa”chilikdagi o‘ziga xos shartlardan biriga aylandi. Ushbu mavzudagi ilk doston Firdavsiyning “Shohnoma”sidir. Unda Bahromning tug‘ilishidan tortib to o‘limigacha bo‘lgan voqealar badiiy hikoya qilib beriladi. Bahromning tarbiyalanishi, otasi o‘limidan so‘ng kurash olib borib taxtga egalik qilishi, hukmdor bo‘lgach tez-tez ovga chiqishi, insof-adolat, baxillik va saxiylik, to‘g‘ri-no‘to‘g‘ri siyosatlar haqida eshitishi yoki o‘zi bularning guvohi bo‘lishi kabilar tasvirlanar ekan, Bahromning adolatparvar hukmdor bo‘lishi uchun ijodkor uni tayyorlab boradi. Asar rivoji davomida Bahrom Hind yurtiga qiyofasini o‘zgartirib elchi niqobida boradi hamda shoh qizini nikohiga olib, Hindistonni o‘z 5 Алишер Навоий. Қомусий луғат. Эркинов А. II жилд. Т.: Шарқ, 2016. Б – 98. 6 Алишер Навоий. Қомусий луғат. Эркинов А. II жилд. Т.: Шарқ, 2016. Б – 98-99. 7 Sirojiddinov Sh., Yusupova D., Davlatov O. Navoiyshunoslik. – T.: Tamaddun, 2019. 132-bet. 6 hukumronligi ostiga oladi. Chin xoqoni bilan kurashib uni mag‘lub etadi. Doston yakunida esa Bahrom o‘z qasrida vafot etadi. Ushbu doston va dostonning atigi bir faslini tashkil etuvchi shoh Bahrom tarixi hikoyati o‘zidan keyingi eron dostonchiligiga ulkan hissa qo‘shdi. Ko‘p ijodkorlar “Shohnoma”dan ta’sirlanib undagi voqealar silsilasiga ergashib yangidan yangi she’riy va nasriy asarlar yaratganlar. “Shohnoma”da Bahrom va uning o‘z kanizagi Ozoda o‘rtasidagi voqealar qalamga olingan. Unda Bahrom kanizagi bilan go‘r (kiyik) oviga chiqqanda Ozodaga kiyikni qanday otay, sen aytganingday ota olaman, deya maqtanadi va kanizagining istagiga binoan kamon o‘qi bilan kiyiklarning erkagini urg‘ochiga, urg‘ochisini esa erkakka aylantirib, boshini oyog‘iga chatib tashlagan. Ammo shunday merganlik va iqtidor uchun kanizagidan maqtov o‘rniga kiyiklarga berahmlik qilgani uchun ta’na-ma’lomatlar qilingan Bahrom g‘azab otiga minadi va kanizini tuya oyoqlari ostiga tashlab yanchtirib yuboradi. Umuman olganda, Firdavsiy bu o‘rinda kanizagi Ozodaga sira ham achinmagan. Uni qiziqtirgan va diqqat markazida turgan obraz Bahrom edi. Sha’nining toptalishiga jim qarab tura olmagan hukmdor o‘z mahbubasini ayab o‘tirmasligi va keyinchalik bu qilmishidan afsuslanmasligi, nafaqat achinmaslik, balki Ozodani butunlay yodidan chiqarib yuborishi Bahromda mujassamlashgan ijobiy va salbiy xislatlarning bo‘y ko‘rsatishida yordam bergan. Firdavsiy Bahromni, avvalo, g‘uruli shoh edi va shu bois uni o‘z darajasiga ko‘ra hurmatlamaganlarning holi shu taxlid yakun topishi kerak, deya hisoblaydi. Navoiy va Firdavsiyning yaratgan Bahrom obrazlari orasidagi farqni solishtirib ko‘rgan A. Qayumov shunday degan edi: “Bahrom shohlikdagi parokandalikni sezgach, uning oldida ikki savol tug‘iladi: ishqmi yoki shohlik? Bahrom dastavval shoh edi. Har bir shoh uchun eng muhim, eng qadrli narsa uning toj-u taxti. Podshohlar uchun asosiy narsa hokimiyat. Bu maqsad ulardagi insonlik hissini yo‘qqa chiqaradi… Eng muhimi, deb o‘ylaydi Bahrom, shohlik qo‘ldan ketmasin…” 8 Firdavsiyning Bahromi ishq deya mamlakatning hayotini parokanda qilmadi, Navoiyda esa aksincha. Biroq Firdavsiyning yaratgan lavhasidan ta’sirlangan Nizomiy Ganjaviy voqeani qayta ishlaydi va mashhur 8 Қаюмов А. Асасрлар.III жилд. – Т.: Мумтоз сўз, 2019. Б – 323. 7 “Haft paykar” dostonini yaratadi. Ammo Nizomiy Firdavsiydan farqli o‘laroq, u Bahromni nafaqat shoh, balki oshiq ham qilib gavdalantirgan. “Shohnoma”da Bahrom va Ozoda sarguzashti kichik bir sahna sifatida e’tirof etilgan bo‘lsa, “Haft paykar”da u butunboshli asar yaralishiga sabab edi. Ganjaviyning asarida Ozoda Fitna, (Xusrav Dehlaviyning “Hasht behisht” va Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor”ida Dilorom) nomi bilan ataladi. Nizomiy Firdavsiy ta’riflagan Bahromning hukmdorlik, mohir sarkardalik, jasurlik kabi asosan ijobiy xislatlarini olib o‘zidan yana ko‘plab voqealar qo‘shadi, badiiy to‘qimalar asosida bu gal ishq tarannum etilgan sevgi dostonini yaratadi. Firdavsiyning “Shohnoma”sidan farqli o‘laroq, Nizomiyning “Yetti go‘zal”ida Bahrom asosiy qahramon rolini o‘ynaydi. Shoir Bahrom haqidagi afsonani mukammalroq bayon etishga harakat qiladi. Bahrom to‘g‘risidagi rivoyatlar “Shohnoma”da ko‘proq tarixiy ruhda bayon etilgan bo‘lsa, Nizomiy uni o‘z g‘oyaviy-badiiy didiga moslab qayta yaratadi. Nizomiy Ganjaviyning “Haft paykar”i bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan yetti hikoyatdan iborat. Bahrom Go‘r to‘g‘risidagi afsonaning birinchi bobi dostonning kirish qismi hamda Bahromning tavalludiga bag‘ishlangan. Shoir sosoniylar hukmdori Yazdigird hamda uning o‘g‘li Bahrom misolida yomon otadan ham yaxshi farzand tug‘ilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Dostonda yigirma yildan beri farzandlari turmayotgan Yazdigirdga omad kulib boqadi va u o‘g‘illi bo‘ladi. Munajjimlar maslahati bilan Bahromni tarbiyalash uchun Nu’mon huzuriga, Yamanga yuboradilar. Oradan to‘rt yil o‘tib Nu’mon Yamanning issiq iqlimi Bahromning salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishidan xavfsirab unga o‘g‘li Munzir bilan havosi yaxshi bir tepalikda saroy qurib berish uchun joy qidiradilar. Dostonning ikkinchi bobi “Simnor ta’rifi va Havarnaq qasrining qurilishi” deya nomlanadi hamda saroy qurilishi ishlari tasnifidan boshlanadi. Simnor qasr qurilishi topshirilgan binokor bo‘lib, qadimgi Bobil tilidan kelib chiqqan. Ayrim olimlarning ta’kidlashicha, Havarnaq Mesopotamiyada xarobalari bugungacha saqlanib kelayotgan qasr ekan. Bu qasrni Nizmomiy Mesopotamiyadan Yamanga ko‘chiradi. Ibn Qutaybaning ma’lumotiga asoslanib, Havarnaq fors tilidan olinganligi va “Hurangon” ya’ni “ichkilik qasri” yoxud “ichkilik ichadigan joy” 8 degan ma’noni anglatishini bilib olishimiz mumkin. Simnor saroy qurilishini tamomlagach uning san’atidan ta’sirlangan Nu’mon Simnorni o‘zi kutganidan ham ortiq taqdirlaydi. Bunchalar ulkan e’tibordan hayratlangan Simnor shunday mukofotga sazovor ko‘rilishini bilganida edi bundan ham ajoyibroq qasr qurib berishini aytadi. Simnordek buyuk usta haqiqatan ham boshqa biron odamga bundan chiroyli saroy qurib berishi mumkinligidan xavfsiragan Nu’mon Simnorni o‘zi bunyod etgan Havarnaq qasrining tepasidan uloqtirib o‘ldirishlariga buyruq beradi, ammo keyinchalik Nu’mon qilmishidan afsuslanadi, biroq vaqt o‘tib bo‘lgan edi. Nu’mon endi darveshlik xirqasini kiyib vatanini tark etadi va shu bilan asar kompozitsiyasidan chiqib ketadi. Bahrom tarbiyasi bilan esa Nu’monning o‘g‘li Munzir shug‘ullanadi. Munzir unga turli fanlarni o‘zlashtirishda ko‘maklashadi. Mudarrislar Bahromga yunon va arab tillarini o‘rgatishadi. Shunday qilib Bahrom kuchli, dovyurak, ilmli, turli qurollardan mohirlik bilan foydalana oladigan jangchi bo‘lib voyaga yetadi. U ov qilish, ayniqsa, go‘r, ya’ni kiyiklarni ov qilishni juda suyar edi. Uchinchi bob Bahromning kiyiklarni ovlash holatiga bag‘ishlanadi. Kiyiklarni faqat to‘rt yoshga to‘lganlarini ovlab, undan kichiklariga o‘z tamg‘asini bosib qo‘yib yuborar, bu ushbu kiyik Bahromga tegishli ekanligini anglatar edi. Keyingi to‘rtinchi va beshinchi boblar Bahromning ko‘rsatgan qahramonliklariga bag‘ishlanadi. Xususan, u bir o‘q bilan ham sher, ham kiyikni o‘ldirgani, ajdaho bilan jangi, xazina topgani tasvirlanadi. So‘ngra u Havarnaq qasrini tomosha qiladi va oldin umuman kirmagan bir xonada yetti go‘zal qiz hamda ular orasida o‘tirgan o‘zining suratini ko‘rib qoladi. Bu qizlar keyinchalik Bahromga yetti hikoyani aytib beradigan malikalar edi. Navbatdagi bobda Nizomiy Yazdegird vafoti va taxt uchun kurashgan Bahrom holatini tasvirlaydi. Yazdegird vafot etgach saroy ahli uning o‘g‘li Bahromni emas, Yazdegirdning uzoq qarindoshi Xusravshohni taxtga o‘tqazadilar. Chunki Bahrom taxtga o‘tirsa, xuddi otasi kabi mamlakatni vayron qilib xalqni talashi mumkinligidan cho‘chiydilar. Bahrom katta qo‘shin to‘plab Eron ustiga yurish qilib kelayotganligini eshitishgach Bahromga noma yo‘llaydilar. Bahrom 9 javob xatida mamlakatni adolat bilan boshqarishga, xalq farovonligini ta’minlashga va’da beradi. Shundan so‘ng u ikki sher orasiga qo‘yilgan tojni oladi va hukmdorlik taxtini egallaydi. Bu voqealar Firdavsiyning “Shohnoma”sida ham keltirilgan, chunki voqealar shu qadar o‘zaro tadrijiy bog‘langanki, ulardan voz kechib bo‘lmas edi. Navbatdagi ikki bobda Bahromning mamlakatda adolat o‘rnatishi, xalqni ocharchilik kulfatidan qutqarib qolish uchun mamlakat xazinasini ochishi kabi holatlari tasvirlangan. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Xusrav Dehlaviyning “Hasht behisht”ida ham, Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor”ida ham bu boblar mavjud emas. Ushbu voqealardan so‘ng Bahrom va uning kanizagi Fitna bilan bog‘liq sarguzashtlar boshlanadi. Firdavsiydan farqli o‘laroq, Nizoimiy kanizak Fitnani o‘ldirmaydi, chunki u Bahromni shoh deya ta’riflash bilan birga oshiq ham qilishi kerak edi. Ganjaviy Bahrom va Fitna obrazlarini tasvirlash uchun ketma-ket kelgan ikki bobni ajratadi. Ular “Bahrom va uning kanizagi haqida doston” hamda “Bahromning ovdan qaytayotib sarkardaning oromgohida mehmon bo‘lishi” deya nomlangan. Voqealar rivojida “Shohnoma”da bo‘lgani kabi Bahrom Go‘r kanizagi bilan ovga chiqadi va go‘rlarni shunchalar mohirlik bilan otadiki, o‘zi ham bunga hayron qoladi. U o‘q yordamida kiyikning oyog‘ini qulog‘iga bog‘lagan edi. Ammo kanizak buni maqtov-u hamd-sanolar bilan e’tirof etmay, shunchaki mashq natijasi, deb aytgani uchun g‘azab otiga minib uni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. Ammo saroy a’yonlari Bahromdek ulug‘ hukmdorga bir ojiza ayolning qonini to‘kish yarashmaydigan ish, deb bunga qarshi chiqishgach Bahrom Fitnani o‘ldirishni sarkardasi Sarxangga topshiradi. Fitnaga rahmi kelgan lashkarboshi Sarxang uni o‘ldirmay qishlog‘idagi boloxonali qasriga eltib qo‘yadi. Fitna shu yerda yashay boshlaydi. Bu yerda tug‘ilgan bir buzoqchani kichkinaligidan boshlab har kuni oltmish zinali narvonga olib chiqib, yana qayta olib tushadigan bo‘ladi. Bu hol buzoqcha tug‘ilganidan to katta ho‘kiz bo‘lgungacha muttasil davom etadi. So‘ng Fitna Sarxangga ziragini berib uni sotishini va puliga ziyofat qilib ziyofatga shohni ham chaqirishini iltimos qiladi. Ziyofatga kelgan Bahrom Sarxangning qasrini va oltmish zinalik boloxonasini maqtaydi. Sarxang shu zinalardan bir qiz katta 10 ho‘kizni hech qiynalmay ko‘tarib chiqib, yana qaytarib tushira olishini aytib Bahromni qiziqtirib qo‘yadi. Keyin Fitna haqiqatan ham ho‘kizni boloxonagacha ko‘tarib olib chiqib, qaytarib olib tushadi. Bahrom esa bunga qoyil qolish o‘rniga buni uzoq vaqt shug‘ullanilgan mashq natijasi, deb qo‘ya qoladi. Shunda Fitna Bahromga avvalgi o‘zi bilan bo‘lib o‘tgan voqeani eslatadi. Bahrom ham Fitnani tanib, Sarxangdan minnatdor bo‘ladi va Fitnani o‘zi bilan birga olib ketadi. Asar syujeti rivojida kanizakni qayta topgan shoh yana ov va maishatparastlikka berilib ketadi. Natijada, davlat ishlari qo‘ldan chiqadi, xalq ahvoli og‘irlashadi. Bu orada Chin xoqoni Bahrom qo‘shini ustiga yurish qilib kela boshlaydi. Bahrom ovga chiqqanida bir cho‘pon bilan uchrashib qoladi. Cho‘pon tozi itini daraxtga osib qo‘yib jazolaganini ko‘rib xulosa chiqaradi. Ortga qaytgach, vaziri Rostravshanni zindonga tashlatadi. Nohaq qamalganlarni ozod qilib, ularni so‘roqlab bor haqiqatni bilib oladi va xalq ahvolini yaxshilashga erishadi. Chin xoqoni ham bundan xabar topadi va Rostravshanning yolg‘oniga ishonib Eron ustiga yurish qilmoqchi bo‘lgani uchun Bahromdan uzr so‘raydi va ortiga qaytib ketadi. Shundan keyin Bahrom aysh-ishratni bas qiladi, ammo ovdan voz kechmaydi. Navbatdagi ovlarning birida kiyik ortidan quvlab bir g‘orga kirib ketganicha bedarak yo‘qoladi. Shu bilan Bahrom Go‘r sarguzashti ham o‘z nihoyasiga yetadi. Xusrav Dehlaviy shoh Bahrom sarguzashti uchun atab yaratilgan asarini “Hasht behisht”, ya’ni “Sakkiz jannat” deya ataydi. Bu dostonda endi Firdavsiyning Ozodasi Diloromga aylanadi. Umuman olganda, Dehlaviyning maqsadi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan yetti hikoya yaratish emas, balki bir-biridan mustaqil sakkizta qiziqarli turli hikoyalar ijod qilish bo‘lgan. Shuning uchun Nizomiyning “Haft paykar”idan uning “Hasht behisht”ining eng birinchi farqi ham aynan nomlanishida kuzatiladi. Voqealar rivojini yoritar ekan, shoir Bahrom hayotidagi ko‘plab voqealarni qisqartirgan yoki butunlay olib tashlagan. Xususan, Bahromning tarbiyalanishi, qahramonliklari, yetti qasrning qurilishi kabi o‘rinlar qisqartirilgan bo‘lsa, cho‘pon bilan uchrashuv, xoin vazir Rostravshanning jazolanishi kabi o‘rinlarni butunlay olib tashlangan. 11 Endi Bahromning kanizak Dilorom bilan ovga chiqishi sahnasi gavdalantiriladi. Bu voqea Firdavsiyning “Shohnoma”si va Ganjaviyning “Haft paykar”ida bo‘lgani kabi tasvirlanadi. Go‘rlarni ovlash bilan mashg‘ul bo‘lgan Bahrom Diloromga san’ati kuchini ko‘rsatib maqtanish uchun undan kiyiklarni qanday otishni so‘raydi. Diloromning istagiga ko‘ra, u ota kiyik shoxini ko‘chirib ona kiyikka o‘tkazishi, ya’ni ota kiyikni ona kiyikka, ona kiyikni esa, ota kiyikka aylantirishi kerak edi. Shoh Bahrom buni muvafaqqiyatli uddalaydi va buning evaziga Diloromdan maqtov so‘zlari kutadi. Ammo Dilorom kutilganidek maqtov yog‘dirish o‘rniga hozirgi ov haqiqatda ajoyib bo‘lganligini, ammo bundan-da zo‘rrog‘ini ko‘z oldiga keltirish qiyin emasligini aytib qo‘ya qoladi. Bundan darg‘azab bo‘lgan Bahrom o‘zidan-da zo‘rroq boshqa birov bu olamda topilmasligini, agar topilguday bo‘lsa, Diloromga o‘shaning oldiga ketishini aytib, uni otdan uloqtirib yuboradi va bir o‘zini sahroda yolg‘iz tashlab ketadi. Shu o‘rinda diqqat qilish kerakki, Dehlaviyning Bahromi shafqatsiz emas. To‘g‘ri, u kanizkani sahroga tashlab ketdi, lekin shohlik g‘ururi poymol etilib, qahri kelib turgan bir paytda qizni faqat sahroda qoldirish bilan cheklanadi, o‘ldirish, qon to‘kish kabi ishlardan chekinadi. Sahroda yolg‘iz qolgan Dilorom aytgan gaplaridan ko‘p pushaymon bo‘lib, afsuslanadi. O‘ziga boshpana izlash asnosida qishloqqa borib qoladi. Bu yerda uni bir dehqon o‘ziga farzand qilib oladi va ko‘plab fanlarni o‘rgatadi. Dilorom shu bilan birga qo‘shiq aytish, soz chalish ishida tengsiz mahoratga ega bo‘ladi hamda san’ati bilan el orasida mashhur bo‘ladi. Dilorom barbat chalishni shu darajada maromiga yetkazar ediki, u hatto hayvonlarni ham o‘ldirib-tiriltira olarlik qudratga ega edi. Bundan xabar topgan Bahrom Diloromni sotib olish uchun uning oldiga keladi. Kanizak yuzini chachvon bilan berkitgan holda unga o‘z san’atini namoyish qiladi. Shoh Bahrom bundan qanchalik hayratga tushsa-da, o‘z tuyg‘ularini bildirmasdan dunyoda har bir odamning ham o‘ziga yarasha qoyil qoldirarli iste’dodi bo‘lishini, bu kabi iste’dodlar har bir mamlakatda borligini, ammo hammasidan ustun bo‘lgan yagonasi bo‘lishi mumkin emasligini aytadi. Bu yerda hammasidan ustuni faqat Alloh degan sof islomiy g‘oya ham yotadi. Dilorom esa bunga javob tariqasida 12 hunar o‘rgangan har kim ham bizdan yaxshidir, ammo shoh Bahromdan emas. Hukmdor ota kiyikni ona kiyikka aylantirar ekan, bu ishni o‘zidan ziyoda qila oladigan boshqa biron bir zot yo‘q, deya hisoblaydi, ammo o‘likni-da tiriltiruvchi Zot jamiki mavjudotlardan ulug‘ emasmi, insof-u adolat haq yo‘li bo‘lsa, unda ayt- chi, shu adolatdanmi, deya fikr bildiradi. Shunda Bahrom o‘z Diloromini tanib yuzidagi pardani olib tashlaydi. Undan uzr so‘rab o‘zi bilan birga olib ketadi. Xusrav Dehlaviyning “Hasht behisht”ida asosiy e’tibor Bahromga malikalar tomonidan so‘zlab beriladigan hikoyatlarga qaratilgan. Natijada, Bahrom va Dilorom orasida bo‘lib o‘tgan voqealar ikkinchi darajali o‘ringa tushib qolgan. Kanizakning ishq yo‘lida faolligi, muhabbati uchun kurashi bo‘rttirib ko‘rsatilgan. Shunday qilib, bu hikoya qolgan hikoyalar kabi oddiy bir kichik hikoyaga aylanib qolgan va ularning sakkizinchisi sifatida dostondan o‘rin olgan. Avvalgi yetti hikoyaga to‘xtaladigan bo‘lsak, ular hech bir zaruriy talqin bilan asoslanmagan ham, asar syujetga aytarli qo‘shilmagan ham. Qasr qurilish ishlari esa Bahromda hech qanday kurash hissi bilan bog‘lanmagan. Aynan shu sababdan ham qoliplovchi hikoya ikkinchi darajali o‘ringa tushib qolgan va asosiy e’tibor yuqoridagi yetti hikoyaga qaratilgan. Dehlaviyning asosiy maqsadi ham, ehtimol, shunday bo‘lgan. Syujet jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lmasa ham, ammo o‘ta qiziqarli turli syujetli hikoyatlar vujudga kelganki, bu shoirning ijod olami, xayolot dunyosi nechog‘lik kengligidan darak berib turadi. Dostondagi hikoyatlar hind xalq og‘zaki ijodi namunalaridan olingan bo‘lib, turli mavzularni bayon etadi. Chunonchi, dostonda sanskrit adabiyotidagi kabi afsonaviy va g‘ayritabiiy voqea-hodisalarning ko‘pligi fikrimizning dalili bo‘la oladi. Ehtimol, shu boisdan ham ayrim olimlar Dehlaviyning ushbu dostonini shunchaki ko‘ngil ochish uchun yozilgan asar sifatida e’tirof etishar. Ammo shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, shoir so‘fiy olim ham edi. Dostonning aynan sakkiz qismdan iboratligi hm bunga dalil bo‘la oladi. Olim S. Hasanov kitobida “Bu raqam N. I. Prigarinaning fikriga ko‘ra, dunyoni bilish to‘g‘risidagi so‘fizm ta’limoti bilan chambarchas bog‘liqdir 9 ” – degan fikrini keltiradi. Asarning kirish qismi yetti bobdan iborat. Sakkizinchi bob 9 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. Б – 115. 13 esa xotima qismi hisoblanib, shoirning ustozi Shahobiddin Badayuniyga bag‘ishlangan. Shunda doston umumiy sakkiz bob qilib tuzilgan bo‘ladi. Yuqoridagi yetti hikoya esa Bahromni elparvarar shoh sifatida tarbiyalash uchun bayon etilgan. Dehlaviy Bahrom Go‘rning shohlikdan ko‘ra oshiqlik holatini bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat qiladi. Ammo u baribir Bahromni ko‘kka ko‘tarib ulug‘lash-u unga madhiyalar o‘qishga ko‘proq berilib ketadi. Ammo asar so‘ngida Bahrom quduqqa tushib o‘lishi fojiasi ko‘rsatilganki, bu nafsni jilovlay olmagan har kim ham ana shunday dahshatli jazo bilan jazolanishi mumkinligiga ishoradir. Sharq xalqlari tarixida xamsachilikda o‘zini sinab ko‘rgan ijodkorlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Xususan, Kotib Turshiziy, Abdurahmon Jomiy, Badriddin Hiloliy, Abdullo Xotifiy, Shahobiddin Jomiy, Ashraf Marog‘iylar shular jumlasidandir 10 . Bulardan Kotib Turshiziy hamda Abdurahmon Jomiylar Nizomiy va Dehlaviy “Xamsa”sining uchta dostoniga javob-nazira bitgan bo‘lsalar, Ashraf Marog‘iy har beshala dostonga javob yozgan ijodkor hisoblanadi. Ammo negadir Marog‘iyning ushbu “Xamsa”si el orasida yoyilib ketmagan. Bunga o‘sha davrda turkiy tilda Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi hamda fors tilidagi ushbu mavzudagi xamsalarning mavjudligi ham sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ashraf Marog‘iy haqida Alisher Navoiy bir qancha asarlarida eslab o‘tadi. Masalan, “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida “Yana chun “Sab’ai sayyor” rasadin zamirim bog‘labtur. Ashraf “Haft paykar”ining yetti hurvashini peshkashimg‘a yarog‘labtur 11 ”, – deya Marog‘iyning “Haft avrang” (“Yetti taxt”)iga yuksak baho beradi. Umuman olganda, Navoiy Marog‘iy ijodiga katta baho beradi va uni salaflari qatoriga qo‘shadi. Alisher Navoiy yana “Layli va Majnun”, “Majolis un-nafois” kabi asarlarida ham Ashraf Marog‘iy haqida qisqacha to‘xtalib o‘tgan o‘rinlar mavjud. Endi savol tug‘iladi: nega adabiyot olamida Marog‘iy haqida deyarli ma’lumotga ega emasmiz, u nima sababdan xamsachilik an’anasiga asosan besh dostonni to‘la yakunlagan bo‘lsa ham xalq e’tiboridan chetda qoldi va eng muhimi, Navoiydek 10 Qaran g : Sirojiddinov Sh., Yusupova D., Davlatov O. Navoiyshunoslik. T.: Tamaddun, 2019. 11 Алишер Навоий. Муҳокамат ул - луғатайн. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. Т . : Фан, 2000. 16-жилд. Б – 22. 14 buyuk siymo uning ijodi haqida shunchalar yaxshi fikrda bo‘lsa-da uning asarlari nega haligacha ochilmagan sirlarga to‘la? Marog‘iy haqida yana “Majolis un nafois” asarida shunday deyilgan: “Ashraf – Abu Ali Husayn ibn Hasan Marog‘iy. Darvesh Hasan xiyoboniy nomi bilan tanilgan. 1436-1440-yillar mobaynida “Xamsa” an’anasini davom ettirgan. “Minhoj ul abror”, “Riyoz ul oshiqayn”, “Shirin va Xusrav” “Ishqnoma” yoki “Layli va Majnun’ “Haft avrang” va “Zafarnoma” nomli “Xamsa” tarkibidagi dostonlarni yozgan. Shoirning to‘rtta she’rlar devoni va “Sad pandi Ali” nomli Hazrat Ali hikmatlarining tarjimasi ham bo‘lgan manzumasi ham mavjud ” 12 . Ashraf Marog‘iy haqida qisqacha ma’lumot ozarbayjonlik olim Tohir Muharramovning “Ashraf Marog‘iy va uning noyob “Xamsa”sining qo‘lyozmasi haqida” maqolasida e’lon qilingan. Uning “Xamsa”si tarkibidagi to‘rtinchi dostoni “Haft avrang” deya nomlanadi va u Bahrom tarixini madh etuvchi asar hisoblanadi. Ashraf Marog‘iyning yagona qo‘lyozma nusxasi Londondagi Bodlean kutubxonasida saqlanmoqda 13 . Endi “Haft avrang”da Bahrom oshiq hukmdor emas, balki adolatli podshoh sifatida gavdalanadi. Ashraf talqinida Bahrom haqidagi epizodlar qisqartirilgan. Shoir bunda asosiy e’tiborni hikoyatlarga qaratadi. “Yetti taxt” Bahromning tug‘ilishi hamda tarbiyalanishi uchun Yamanga yuborilishidan boshlanadi. Bunda ham Nu’mon Bahrom uchun Havarnaqni qurdiradi. Keyingi bob Yazdegird vafoti, Bahromning sherlar orasidan tojni olib hukmdor bo‘lishi tasvirlariga bag‘ishlanadi. Bu dostonda ham Bahrom kiyiklarni ovlashga ishqibozligi sababidan “Go‘r” laqabini olgan. Ashraf Bahromni oshiq emas, adolatli shoh qiyofasida ko‘rishni istaydi. Bahrom xalqni odillik bilan boshqaradi, keyinchalik yetti rangdagi yetti qasrni qurdirishga kirishadi va qurilishga Shod Shernajodni mas’ul qilib tayinlaydi. Qasrlar ikki yil-u uch oyda qurib bitkaziladi. Keyin yetti iqlim podsholariga ularning qizlariga uylanmoqchiligini bildirib xat yo‘llaydi. Yetti iqlim hukmdorlari to‘y-tomoshalar bilan qizlarini Bahromga nikohlab beradilar. Ashraf dostonda Firdavsiy, Nizomiy va Dehlaviydagi kabi Bahromning kanizak bilan bo‘lgan sarguzashtlarini 12 Алишер Навоий. Мажолис ун - нафоис. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. Т . : Фан, 1997. 13-жилд. Б – 126 . 13 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. Б – 21. 15 kiritmaydi. Har tun saroylarda eshitadigan hikoyalari ham uni uxlatish yoki dardiga shifo bo‘lish uchun emas, aksincha uni g‘aflat uyqusidan olib qolish maqsadida aytilar edi. Har bir hikoya Bahromni odil podshoh bo‘lishi uchun pand- nasihat, yo‘l-yo‘riq vazifasini o‘tashi kerak edi. Ayni shu jihati bilan Marog‘iyning “Haft avrang”i o‘zidan oldin yaratilgan shu ruhdagi asarlardan keskin farq qiladi. Ammo dostondagi hikoyalar syujeti, badiiy to‘qimalar, xalq eposlariga boyligi, jin- u sehrli kuchlar ishtiroki ko‘pligi jihtidan avvalgi asarlarga yaqin turadi. Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” esa kuchli kompozitsion yaxlitlikka egaligi bilan Nizomiy, Dehlaviy va Marog‘iylarning dostonlaridan ajralib turadi. Navoiyning ushbu dostoni mazkur mavzuda o‘zigacha bitilgan asarlar orasidagi birinchi turkiy doston edi. Asarning asosiy voqealari o‘n ikkinchi bobdan boshlab hikoya qilinadi. Dostonda Bahrom va Dilorom haqidagi afsona yetti hikoyani o‘zida qoliplovchi sevgi haqidagi asarning ajralmas qismiga aylantirilgan. Shu boisdan ham Navoiy an’anaviy kirish qismlarini tugatishi bilanoq ovga chiqqan Bahromning rassom Moniy bilan uchrashuvi va surat orqali Diloromni sevib qolishi tasvirini boshlab yuboradi. Navoiyda ham Bahrom kiyiklarni ovlashga qiziqqanligi uchun “Go‘r” laqabini oladi. Bahrom Chinning bir yillik xirojini to‘lash evaziga Diloromga erishadi. Shundan so‘ng Bahrom qizga butunlay bog‘lanib qoladi va davlat ishlarini unutib yuboradi. “Shohnma”dagi kabi ovda Bahrom o‘z mahoratini ko‘rsatish uchun kiyikni qanday otishini so‘raydi va Diloromning xohishiga ko‘ra, kiyikning to‘rt oyog‘ini bir o‘q bilan bog‘lab, ikkinchi o‘q bilan kiyikni bo‘g‘izlaydi. Dilorom esa boshqa dostonlardagi kabi buni faqatgina mashqning natijasi deya e’tibor bermaydi. Darg‘azab bo‘lgan shoh Bahrom mastlikda Diloromni oyoq-qo‘lini bog‘lab, sahroga tashlab kelishga buyruq beradi. Keyin esa mastlik tarqab o‘ziga kelgach qilgan ishidan afsuslanadi, sahroga borib Diloromini izlaydi, ammo topa olmay g‘am-alamga botadi. Ish shu darajaga borib yetadiki, Bahrom butunlay betob bo‘lib qoladi. Navoiyning Bahromi, avvalo, oshiq edi. Diloromdan ayrilgach u chinakam jununga beriladi, xalq uni hatto Majnun deya ataydi. To‘rt yuz olim Bahromning sog‘ayishi uchun chora-tadbir ko‘radilar. U biroz o‘ziga kelgandan keyin yetti iqlim shohi yettita 16 go‘zal qasr qurdiradi. Bu saroylar Bahromning saroyidan har bir iqlimga boradigan yo‘l ustida qad ko‘taradi. Rassom Moniy qasrlarni bezash ishiga boshchilik qiladi. Bahrom saroylarni tomosha qilar ekan, o‘zida biroz yengillik sezadi. Qasrlar bitgach yetti iqlim hukmdorlarining qizlari Bahromga nikohlanadi. Har biri o‘ziga atalgan qasrga kirib Bahromga may tutadi. Ammo Bahrom bir dam bo‘lsa-da Dilorom yodini xayolidan chiqarmaydi. Ayni shu jihati bilan Navoiyning Bahromi Nizomiy va Dehlaviylarning Bahromidan ajralib turadi. Chunki u haqiqiy oshiq. Nizomiy va Dehlaviyda kanizaklar Bahromdan ayrilgach qayta visol uchun faolroq harakat qilishadi. Xususan, Fitna oltmish zinalik boloxonaga ho‘kizni olib chiqib qayta tushirsa, Dehlaviyning Diloromi musiqa va qo‘shiqchilikda tengi yo‘q san’atkorga aylanib Bahromni o‘zlariga yaqinlashtiradilar. Shoh Bahrom esa shunchaki o‘z kanizagidan uzr so‘rab u bilan qasriga qaytadi. “…bu qizlarni haqiqiy oshiq deb bo‘lmaydi. Ular firoq alamidan o‘rtanmaydilar, yor ishtiyoqida qiynalib yurmaydilar. Ularning intilishlari yorga yetish uchun emas, balki go‘yo Bahromdan o‘ch olish, uni mulzam qilish va qobiliyatlarini ko‘rsatish uchunday tuyiladi 14 ”. Aks holda Bahrom bilan qayta uchrashgach har ikkalalari Bahromga ta’na-malomat yog‘dirib o‘zlarining haqliklarini pesh qilmagan bo‘lar edilar (Nizomiyning Fitnasi Bahromga ta’na qilgandek bo‘lib o‘tgan voqeani eslatishi, Dehlaviyning Diloromi aytgan “O‘likni-da tiriltiradigan Haq bor ekan, adolat uchun ayt-chi, kim ham undan zo‘rroq bo‘la olardi?”, degan gapi fikrimizning dalili bo‘la oladi). Nizomiy va Dehlaviy dostonlarida Bahrom g‘amginligini biroz bo‘lsa-da tarqatish uchun musofir keltirishlarini va keltirilgan musofir biron bir qiziqarli voqeani aytib berib qissaxonlik qilishini buyuradi. Buyruqqa binoan keltirilgan qissago‘ylar Bahromga bir-biridan ajoyib hikoyatlar aytib berishadi. Ushbu hikoyatlarning so‘ngisida aytilgani Bahromni o‘z Diloromiga yetishishi uchun ko‘prik bo‘lib xizmat qiladi. Hikoyatda aytilishicha, bir qiz musiqa ilmida jahonda qiyosi yo‘q darajada mahoratga ega ekan. U soz chalganida odamlar bir o‘lib bir tirilar ekanlar. Bu holat Dehlaviynikidan biroz farq qiladi. Xususan, Dehlaviy 14 Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. Б – 260. 17 yaratgan Dilorom soz chalganda hayvonlar o‘lib tirilar edi, deyilgan. Navoiy bu yerda biroz mantiqiylikka yaqin keladi, ya’ni “san’at hayvonga emas, insonga ta’sir etadi 15 ”. Musofir qizning doim qayg‘uli qiyofada kofuriy libos kiyib yurishining sababini so‘raydi. Qiz agar bu yerlardan ketishga va boshqa hech kimga bu haqida aytmasligiga va’da bersa, boshidan o‘tganlarini so‘zlab berishini aytadi. Musofir rozi bo‘lgach qiz boshidan o‘tganlarini aytib beradi. Musofir esa Bahromga jami olamdagi eng ulug‘ podshoh bo‘lganligi uchun bu voqealarni aytib berganligini izhor etadi. Musofir hikoyati orqali Bahrom Diloromning daragini topadi va hushini yo‘qotadi. Bahrom qanchalik jidd-u jahd aylab Dilorom tomonga qanot chiqarib uchib borishga shay bo‘lsa-da bunga tabiblar norozilik bildirishadi. “Tog‘ning odati o‘z yerida istiqomat qilib turishdir, agar u qo‘zg‘aladigan bo‘lsa, qiyomat qo‘porilur. Bir necha g‘amni ichga yutib, sabr etib, shu yerda tur-da, olam tartibini buzma 16 ”, – deyishadi ular. Shundan so‘ng ilojsiz qolgan Bahrom axiyri xat yo‘llashga majbur bo‘ladi. Bahromdek ulug‘ hukmdor sevgilisiga yo‘llagan maktubida tezroq yoniga qaytishini qattiq o‘tinib so‘raydi, agar kechiksa, Bahromning uzilgan joni uning gardanida qolishini aytib, pichoqsiz so‘ymaslikni o‘tinadi. Xorazmshohga ham xat yo‘llab unga Xorazmning bir yillik xirojini yo‘l xarajati uchun berishini, Diloromni bu yerga yuborishini tayinlaydi. Qosid ya’ni elchilar zudlik bilan Diloromning huzuriga borishadi va uning xojasini topib xatni berishadi. Xoja nomani o‘qigach sajdaga bosh qo‘yadi, Dilorom esa xatdan darak topgach boshi quyoshdan ham balandga ko‘tarildi, deya ta’riflanadi. Xorazmshoh esa xirojni to‘plab, o‘z xazinasidan ham ulush ajratib Diloromni Bahromning huzuriga jo‘natadi. Bu o‘rinda yana shu narsaga guvoh bo‘lamizki, Alisher Navoiy xalqdan ko‘mak olish uchun ba’zan ulardan olinadigan soliqlardan voz kechib turish ham zarurligini uqtiradi. Ular biron yerda to‘xtamay Bahrom tomon kela boshlaydilar. Bu orada ishq va firoq o‘tida azob chekayotgan Bahrom ham ularning yo‘liga peshvoz chiqqan 15 Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. Б – 260. 16 Alisher Navoiy. “Sab’ai sayyor” nasriy tabdili. Tabdil va izohlar muallifi: Abdulxayr M. Tosh.: Yangi asr avlodi, 2021. 251-bet. 18 edi. Diloromning yetishiga bir manzil qolgach, hamma uyquda ekanligida Dilorom tomonga boradi. Bu vaqtda Diloromni olib kelayotgan karvon ham nihoyatda holdan toyib oxiri dam olish uchun to‘xtagan edilar. Subhidam vaqti bir chashma bo‘yida chodiri tikilgan Dilorom odatiga ko‘ra, tong otishi bilan uyg‘onib, avvalo, Tangriga sajda qilib ibodat qildi, so‘ng chashma bo‘yidagi ichini yashin kuydirib kovak bo‘lib qolgan chinor oldiga borib soz chalib qo‘shiq ayta boshlaydi. U Bahrom yozgan xatdagi so‘zlarni qo‘shiqqa solib aytar, har lahza ko‘zidan qonli yosh to‘kar edi. Shu vaqtda Bahrom ham ayni shu chinor ichida Diloromning nola- yu alamlaridan tuzilgan qo‘shiqni eshitib turar, axiyri o‘zi ham bardosh bera olmay daraxt ichidan chiqib keladi. Ular bir-birlarini ko‘rishgach har ikkalasi ham hushini yo‘qotadi. Shoir visolni ta’riflar ekan, xuddi osmon yerga tushib, osmon oyog‘iga quyosh ham bosh qo‘ygandek holat yuzaga kelganini shoirona tashbeh qiladi. Ularning bu holatidan voqif bo‘lgan el tepalariga yig‘ilashadi. Xoja esa baxt qushi qayta boshiga qo‘nganini bilib xursand bo‘ladi va qolganlarni bu yerdan uzoqlashtirib ular tepasiga chodir tiktiradi. Shoh va kanizak o‘zlariga kelishgach Bahrom xojani ham o‘ziga vazir qilib tayinlashi, xoja ham savdogarchilik ishidan qutilgani, qolganlar esa o‘z yumushini davom ettirish uchun shaharga qarab ravona bo‘lganlari qayd etiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Nizomiyda ham, Dehlaviyda ham hukmdor kanizakka xat yo‘llamaydi. Ularda shoh kanizaklari bilan uchrashganda, hatto qarshisida turgan qiz o‘z kanizagi ekanligini ham bilmaydi. Bahromni o‘z qilmishidan afsuslanishga majbur bo‘lgandan so‘ng o‘zlarini tanitadilar. Maqsadlari xuddiki Bahromni qilgan qilmishidan pushaymon bo‘lishiga majbur qilishdek tuyilib qolgan, vaholanki, ular hukmdorning marhamatiga qayta musharraf bo‘lganlaridan xursand bo‘lishlari kerak edi. Bir qarashda “Sab’ai sayyor”da sevishganlar uzoq ayriliqdan so‘ng visolga erishganday tuyiladi. Darhaqiqat, shunday, Bahrom Diloromni topadi, ular qovushadilar. Lekin ularning baxti uzoqqa cho‘zilmaydi: Bahromning sevgilisi Diloromni lashkar-ashyolari bilan yer yutadi – xotima yana fojiaviy. Buning sababi 19 shuki, shoir o‘z zamonida oxiri fojia bilan tugamagan baxtiyorlikni ko‘ra olmagan 17 . 1.2. “Bahromnoma” hikoyatlari qiyosiy tahlili Badiiy adabiyotda Bahrom Go‘r obrazi ilk bor Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma” asarida tilga olinadi. She’riy usulda yaratilgan eron hukumdorlari tarixidan so‘zlovchi ushbu asar faqatgina tarixiy qo‘llanma emas. Yozuvchi o‘z oldiga buyuk badiiy asar yaratishni maqsad qilib olgan edi va shu bois ijodkor tarixiy voqelikka badiiy to‘qimalar, xalq og‘zaki ijodi namunalari, miflar, rivoyatlar, o‘z xayoloti mahsullarini ham kiritib borgan. Bu o‘rinda u tarixiy hukmdorlar obraziga ma’lum detallar qo‘shadi. Xususan, Bahrom Go‘r obrazi ham bundan mustasno emas. Asarda Bahrom Yazdigrdning o‘g‘li Varaxran sifatidagina emas, balki adolatli podsho sifatida gavdalanadi. Yozuvchi o‘z idealidagi hukmdor sifatida Bahromni yaratgan bo‘lishi ehtimoli bor. Chunonchi, Bahrom Go‘r timsolida xalqparvarlik, adolatparvarlik, qahramonlik kabi xislatlarni mujassamlashtirganki, ijodkor asil hukmdor o‘zida mujassam etishi lozim bo‘lgan barcha sifatlarni ushbu asarga kiritadi. Bundan tashqari Eron va unga qo‘shni hududlar mifologiyasida mavjud bo‘lgan chaqmoq ilohi xususiyatlari ham aynan Bahrom obrazida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xususan, Bahrom uddaburon lashkarboshi, oliy nasabli podshoh, yengilmas quvvatga ega pahlavon sifatida gavdalanadi va bu hatto uning Go‘r deb berilgan laqabida ham o‘z ifodasini topgan. Navoiyning “Sab’ai sayyor”ini rus tiliga tarjima qilgan olim S. Lipkin asar so‘zboshisida doston ildizlari hind-eron xalqlarining chuqur tarixiga borib taqalishini, asardagi Bahrom obrazi hind-eron xalqlari mifologiyasida katta o‘rin tutuvchi iloh hisoblanmish Veretragn, ya’ni chaqmoq va momaqaldiroq xudosi, deya ta’kidlaydi. Bundan tashqari Sharq mamlakatlarida Mars (Mirrix) yulduzi ham aynan Bahrom nomi bilan atalib u urush, jang-jadal homiysi sifatida e’tirof etiladi. Bu qahramon Turkman xalq eposlarida Shobehram, armanlarda Vahagn, gruzin xalq poemalarida Vaxtang Go‘rgasol, rus yodnomalarida Georgiy 17 Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. Б – 242-243. 20 Pobedonosets deb yuritiladi 18 . Bahrom obrazi hatto rus adabiyotlarida ham uchrashi g‘ayritabiiydek tuyilishi mumkin, ammo yuqorida nomi qayd etilgan qahramon ko‘plab shaxsiy sifatlari bilan biz tahlilga tortayotgan shoh Bahromga o‘xshab ketadi. Olim Ferdinant Yusti Bahrom nomi kelib chiqishini juda qadim tarixga bog‘laydi. “Olim bu nomni qadim zamonlardan beri toat-ibodat qilib kelingan momaqaldiroq va chaqmoq xudosi Indra Veritragn bilan bog‘lab, uning sanskrit adabiyotida uchrashini qayd etadi. 19 Bundan tashqari adabiyotda Yazdigirdning o‘g‘li Bahrom V gacha Bahrom nomi bilan o‘n uch nafar hukmdor o‘tganligi, ularning birinchisi Bahrom-g‘olib, ikkinchisi Bahrom-mergan, boshqa biri Bahrom-shernajot, ayrimi Bahrom-zolim kabi laqablar bilan tanilganligi qayd etiladi. Keyinchalik, biz bilgan Bahrom V tarix sahnasiga chiqib keladi. Bundan tashqari sosoniylar saroyidagi “feodal doiralar, zardushtiylarning ruhoniylari Bahromni juda hurmat qilgan holda uni ideallashtirishga harakat qilganlar. Buning asosiy boisi Bahromning zardushtiylarning manfaatlariga har tomondan madad berib, nasroniylarni tazyiq ostiga olganligi bilan izohlanadi.” 20 Xususan, u taxtga chiqishining ilk kunlaridanoq zardushtiylarga keng imkoniyatlar ochib berib ular bilan yaqinlashgan. Zardushtiylar esa o‘z navbatida, Bahromni ideallashtirib, uni iloh darajasiga ko‘tarishdan manfaatdor ham edilar. Bahrom haqida Alisher Navoiy ham o‘zining “Tarixi mulki ajam” asarida to‘xtalib shunday degan: “Bahrom binni Yazdijurd chun otasidin so‘ngra saltanat taxtiga o‘lturdi, otasi buzg‘onlarni tuzdi va aning zulmiga adolat ko‘rguzdi. Va ani Bahrom Go‘r dedilarki, go‘rni shersayd qilg‘onda aning o‘qi egnidan o‘tib yerga tegdi. Ba’zi depturlarkim, go‘r ovig‘a ko‘p moyil erdi” 21 . Akademik I. Orbelining fikriga qaraganda, Bahromning “Go‘r” laqabi qadimgi Vavilon, Eron va Kavkaz xalqlari mifologiyasida mavjud bo‘lgan “Gurg” (bo‘ri) laqabidan kelib chiqqan. Bu afsonada ko‘rsatilishicha, Bahrom tanasi odam, boshi bo‘ri (gurg) shaklida tasvirlangan va u o‘zining shijoati, bahodirligi bilan 18 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. Б – 118-119. 19 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. Б – 119. 20 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. Б – 119. 21 Алишер Навоий. Тарихи мулки ажам. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. 13-жилд. – Т.: Фан, 2000. Б – 231-232. 21 yovuz kuchlarni yengib borgan. Hozir ham kurd xalq afsonalarida Bahrom “Gurg” laqabi bilan tilga olinadi. Olim “Go‘r” so‘zi “Gurg” so‘zining tarixiy o‘zgarishidan paydo bo‘lgan, deb ta’kidlaydi 22 . Biroq Firdavsiy “Shohnoma”sida tasvirlanishicha, Bahrom qulon (go‘r) oviga ishqiboz bo‘lganligi sababli “Go‘r” laqabini olgan. Firdavsiy Bahrom Go‘r va uning kanizagi sarguzashtlari to‘g‘risida Firdavsiy ijodida ilk bor qalamga olinadi, ammo Nizomiy Ganjaviy uni qayta ishlab hikoyatlar bilan boyitib “Haft paykar” nomli badiiy obida yaratadi. Firdavsiydan farqli o‘laroq Ganjaviy ham, Dehlaviy-u Navoiy ham Bahromni ko‘proq oshiq qilib tasvirlashga urg‘u berganlar. Hikoyatlardagi ranglar-u raqamlar timsoli, so‘z o‘yinlari kishini o‘ziga qaratmay qolmaydi. Xamsanavislarning asarlaridagi qasr ranglari, hafta kunlari bir xilda yoritilgan, ya’ni birinchi hikoya shanba kuni qora qasrda tinglansa, ikkinchisi yakshanba kuni zarrin saroyda, uchinchisi dushanbada sabz rangi bilan bog‘lansa, to‘rtinchi hikoyat qizil rang qasrda seshanba kuni, beshinchisi nilufariy (ko‘k) qasrda chorshanba kuni so‘zlanadi, oltinchi kun sandaliy (jigarrang) qasrda payshanba kuni va nihoyat yettinchi – yakunlovchi hikoyat kofuriy (oq) saroyda juma kuni aytiladi. Bu xususda dostonlar bir-biriga o‘xshasa-da, ulardagi hikoyatlar va qissanavisla r tamomila boshqacha. Xususan, Nizomiy va Dehlaviy yetti iqlim malikalarini qissago‘yga aylantirsa, Navoiyda shohning buyrug‘iga ko‘ra keltirilgan mutlaqo noma’lum va notanish sayyoh hikoyatchilik qiladi. Navoiy bu borada salaflari izidan bormaganligini professor M. Muhiddinov quyidagicha izohlaydi: “Shoh qizlari qissaxon bo‘ladimi? G‘aflatda qolgan mast odamga afsona nima kerak, u busiz ham uxlab qoladi-ku! Shoh qizlari nozik, shirinso‘z, erkalash, suyish uchun yaratilgan, ularni hukm etish, ularni tahqirlash mumkin emas. Faraz qilaylik – shunday hodisalar yuz bergan bo‘lsa ham, uni badiiy asarga kiritish va nazmga tizib xalqqa taqdim qilish aqlga xilofdir” 23 . Navoiy asarining salaflarinikidan yagona ajralib turuvchi jihati bu emas, albatta. So‘zlangan hikoyatlarning reallik darajasi ham boshqalarnikidan sezilarli darajada farqlanadi. Xususan, Nizomiyda 22 Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. Б – 234. 23 Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. Б – 247. 22 birinchi hikoyat Kashmir malikasidan eshitiladi. Malika baxtli podshoh va uning Chin mamlakatida ko‘rgan-kechirganlari haqida qissa aytib beradi. Qissa g‘ayritabiiy voqealar va xayoliy uydirmalar asosida vujudga keltiriladi. Dehlaviyning ilk hikoyati nisbatan ishonchliroq va didaktik maqsad tashishga yo‘naltirilgan. Sarandib hukmdori hamda uning uch o‘g‘li haqidagi hikoyat insonga hech qachon boylik ketidan quvmaslik, ahil, bahamjihat, ilmli bo‘lish insonga doim tirgak bo‘lishi kabilarni o‘rgatadi. Ashraf Marog‘iyda sehrli kuchlarga keng urg‘u beriladi. Jin-u parilar, hatto Xizr payg‘ambar obrazi ham ustalik bilan kiritiladi. Marog‘iyda hikoyatlar qolgan uch xamsanavisnikidan farqli o‘laroq, Bahromni uxlatish uchun emas, balki uni g‘aflat uyqusidan qaytarib qolish uchun hikoya qilinadi. Marog‘iy o‘z dostonida kanizak obraziga ham o‘rin ajratmaydi. Chunki u oshiq emas, odil hukmdor portretini yaratmoqchi edi va buni uddalaydi. Navoiyning ilk qissasi ham didaktik g‘oya tashiydi. Qissa shahzoda Farrux, uning chin do‘sti Axiy va Axiyning rafiqasi boshdan o‘tkazgan qiziqarli hamda ibratomuz voqealar haqida bo‘lib uni Axiyning avlodidan bo‘lmish sayyoh hikoya qilib beradi. Hikoyat orqali sahovat, do‘stlik, sadoqat, sof sevgi kabi oliy tuyg‘ularning inson kamolotida tutgan o‘rni haqida yana bir bor mulohaza va mushohada qilish mumkin. Ikkinchi kun hikoyatida Nizomiy haqgo‘ylik sifatini ulug‘laydi. Buning uchun Sulaymon payg‘ambar va uning rafiqasi Bilqis haqida hikoyat ichida hikoyat keltirib so‘zlab bergan malika qissasi tinglanadi. Dehlaviy esa malika tilidan zargar Hasan sarguzashtini so‘zlab beradi. Zargar qanchalik o‘g‘ri, xiyonatkor bo‘lmasin, oxirida podshoh baribir uning aqliga lol bo‘lib o‘z xizmatiga qaytarib oladi. Bu hikoyat orqali shoir aql-zakovat har qanday holatda ham kishiga yordam bera oladi, degan g‘oyani ilgari suradi. Shu o‘rinda yana bir narsaga e’tibor qaratish kerakki, Hasanning kirdikori uning xotini tomonidan beixtiyor fosh qilinadi, bundan afsuslangan xotini zindonda yotgan erini ko‘rish uchun kelib hatto uning o‘rniga zindonda qolib ketadi. Hasan tilining kasofatidan zindonda endi uning o‘zi qolajagini aytib hatto uning ustidan masxaraomuz kulib ketadi. Dehlaviy dostonda ayollarning qiymatini qanchalik yerga urgan bo‘lsa, Navoiy 23 ayollar obro‘sini shunchalik ko‘kka ko‘taradi. Buni ham ikki ijodkorning ijodidagi farq deyish mumkin. Ashraf hikoyatida chinlik Salim va Solim ismli ikki do‘st, ularning sevgani Siymbar haqida so‘zlab beriladi. Do‘stlikka xiyonat qilmaslik va pok sevgi madh etiladi. Navoiyning qissago‘yi esa Zayd Zahhob haqidagi hikoyatni aytib beradi. Ushbu hikoyat Dehlaviyning ikkinchi hikoyati syujetiga juda o‘xshash, ammo undan badiiy yuksakligi bilan ajralib turadi. Xususan, Dehlaviyning hikoyatida zargar xotini sabab zindonband etiladi, Navoiyda esa bunga dushmanlar sabab bo‘ladi. Bundan tashqari Zayd g‘ayridinlarga qarshi shunday hiylalar ishlatadiki, natijada ularning rahnamosiga aylanib barcha oltin butlarini eritib oladi va ularning o‘rniga temirdan va boshqa metallardan butlar yasab joyiga qo‘yadi. Ga’yridinlarga bergan firibi, podshohga yana ko‘plab xazina keltirganligi hamda uni o‘limdan qutqarib qolganligi uchun shoh uni yana qayta xizmatiga oladi. Bu qissada aql tantanasi madh etiladi. Navoiyning Zahhobi hamda Dehlaviyning Hasani haqidagi hikoyatlarning ildizi haqida quyidagi fikr keltirilgan: “…ayrim lavhalarning tipologik o‘xshashligini qadimgi hind hikoyasi “Katxasaritsagara”ning (1063-1081) ayrim lavhalarida ko‘rish mumkin. Xususan, “Shiva va Madxava tarixi” hikoyasidagi bosh qahramonlar Xusrav Dehlaviyning Hasani va Navoiyning Zayd Zahhobi kabi oltin va qimmatbaho toshlarni soxtalashtirish orqali Uddaini shahrining bosh diniy peshvosi Shankarasvamiini shilishadi.” 24 Tarixiy ildizlar bir bo‘lgan taqirda ham Dehlaviy ham, Navoiy ham ushbu hikoyani qayta ishlab, syujet jihatdan takomillashtirgan holda o‘z dostonlariga olib kirganlar. Uchinchi hikoyada Nizomiy tomonidan rumlik Bishr va uning yomon xulqli hamrohi Malixa haqida so‘z boradi. Pokdomonlik, halollik kabi xislatlar ulug‘lanadi. Xusrav Dehlaviy dushanba kuni Hindistonning oqil va mehmondo‘st hukmdori haqida ertakni keltiradi. Hikoyada ilmli podshoh, sotqin vazir, ruhini 24 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. Б – 68-69. 24 boshqa jonivorlarga ko‘chirib o‘tkaza oladigan sayyoh, shohning oqila turmush o‘rtog‘i orqali qiziqarli syujet vujudga keltiriladi. Marog‘iy zangor qasrda misrlik davlatmandning Shazoda ismli o‘g‘li boshidan kechirgan g‘aroyib sarguzashtlar hikoyatini keltiradi. Hikoyada dev-u yalmog‘iz kabi mifik obrazlarni ham keltirgan. Navoiyning uchinchi iqlim darveshi Sa’d haqida gapirib beradi va o‘zi ham Sa’d avlodidan ekanligini aytgach Shahrisabz voliysi etib tayinlanadi. Nizomiyning “Haft paykar”ida to‘rtinchi kun slavyanlar mamlakatidagi chiroyli shahar va undagi go‘zal malika haqida hikoya qilinadi. Dehlaviy seshanba kuni Multon shahridan sayohatga chiqqan besh yigit – shahzoda, savdogar, yer kovlovchi, bog‘bon va duradgor hamda shahzoda yoqtirib qolgan go‘zal qiz haqida hikoyani keltiradi. Marog‘iy qizil qasrda Xitoy hokimi bo‘lmish odamning Navjahon ismli xizmatchisi haqidagi hikoyatni keltiradi. Hikoyada hech qanday sehr-jodu yoki mifik obrazlar mavjud emas. Navoiy la’lrang qasrda to‘rtinchi iqlim sayyohi tilidan Juna, sahovatda tengsiz Mas’ud, hasadgo‘y Jaypur va uning noibi Ballu haqida hikoya qiladi. Nizomiy dostonida moviy qasrda beshinchi iqlim malikasi Misrda yashagan savdogar Mohonning dev-u jinlar nayranglari sabab ko‘rgan qiyinchiliklari, Xizr yordamida ortiga qaytganligini hikoya qilib beradi. “Hasht bihisht”da chorshanba kuni sehr-jodu va jinlarning nayranglari sabab ko‘plab qiyinchilik va sarguzashtlarni boshidan kechirgan rumlik savdogar hikoyati aytiladi. Ushbu hikoyat Nizomiyning birinchi hikoyasi syujetiga o‘xshab ketadi. Marog‘iyning “Haft avrang”ida beshinchi kuni Misr podshohi bo‘lgan yigitning qanday qilib jinlar asiri bo‘lganligi, taxtidan ajrlib qolganligi va sarkarda Bazorgon yordamida yana mamlakat podshosi bo‘lganligi hikoya qilib beriladi. 25 “Sab’ai sayyor”da moviy rang qasrda Mehr va Suhayl hikoyati so‘zlanadi. Qaroqchi Jobir, Navdarshoh va Nu’mon shoh kabi obrazlar taqdiri haqida so‘z boradi. Oltinchi kun sandaliy qasrda Nizomiy ‘Haft pakar”ida Xayr va Sharr ismli yigitlar sarguzashtlarini keltiradi. Bu hikoyat didaktik ruhda bo‘lib to‘g‘rilik va egrilik kabi sifatlar haqida so‘z boradi, Xayrning ezguligi ulug‘lanib, Sharrning yovuzligi o‘z boshiga balo bo‘lganligi aytiladi. Xusrav Dehlaviyning “Hasht bihisht”ida payshanba kuni Yamanda o‘tgan adolatli shoh, uning xiyonatkor xotini, vaziri, shohning o‘g‘li va unga yordam bergan uch muhandis yigit voqeasi hikoya qilinadi. Ashraf Marog‘iy “Haft avrang”da oltinchi hikoyat uchun bir vaqtlar Yaman podshosining vaziri bo‘lgan, tuhmatga uchrab zindonband etilgan va yaqinlarining yordamida qochishga erishgan mo‘ysafid va turli sarguzashtlarni boshidan kechirgan uch yigit voqeasini keltiradi. Asar davomida ular bir-biriga tirgak bo‘lib o‘z murod-maqsadlariga yetadilar. Navoiy “Sab’ai sayyor”da sandaliy qasrda Muqbil va Mudbir hikoyatini keltiradi. Ushbu hikoyat g‘oyaviy jihatdan Nizomiyning Xayr va Sharr haqidagi hikoyatiga biroz o‘xshab ketadi. Yettinchi kuni Nizomiy yaratgan malika oq qasrda bog‘bon yigit va uning bog‘iga kirib olgan notanish qizlar bian bo‘lgan voqeani bayon qiladi. Hikoyat halollikka chorlovchi da’vat vazifasini o‘taydi. Xo‘tanlik faylasuf yasagan g‘aroyib haykalcha va u orqali o‘ziga sadoqatli qayliq tanlab olgan podshoh hikoyati Dehlaviy yaratgan “Hasht bihisht” dostonining yakunlovchi hikoyasi vazifasini o‘taydi. Marog‘iyning “Haft avrang”ida Bahrom juma kuni oq qasrda so‘nggi hikoyani eshitishdan avval oq ajdaho bilan jang qiladi va uni yengadi. Malika esa unga Eronda o‘tgan Xo‘ja ismli bir donishmand odam haqida aytib beradi. Navoiyning “Sab’ai sayyor”ida juma kun oq saroyda Bahrom Xorazmdan kelgan sayyoh hikoyati orqali sevimli kanizi Diloromning daragini topadi. Shohning oromi yo‘qolib darhol Dilorom tomon oshiqa boshlaydi, ammo tabiblar 26 unga sog‘ligi yomonligi bois bormaslikni maslahat berishadi. Shoh maktub bitib uni Diloromga jo‘natadi. Xo‘ja esa bundan benihoya shod bo‘lib darhol Diloromni olib yo‘lga tushadi va Bahrom bilan Dilorom uzoq ayriliqdan so‘ng yana birga bo‘lishadi. Lekin ularning baxti uzoqqa cho‘zilmaydi. Chunki Navoiy Bahromning o‘limini kengroq fojiaviylik yo‘sinida va qolgan salaflaridan ishonchliroq qilib tasvirlaganki, bu Navoiyning yana bir ulkan yutug‘i desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Xususan, Bahrom ov vaqtida halok bo‘lar ekan, yolg‘iz o‘zi emas, butun boshli qo‘shini-yu otlari, hatto Dilorom ham nobud bo‘lishadi. Navoiy ushbu fojianing sababi sifatida haddan ziyod ko‘p to‘kilgan qon avvaldan botqoqlik bo‘lgan yerning o‘pirilishi va bunga yomg‘irning ham qo‘shilishini ko‘rsatadi. Panteizm yo‘nalishida bo‘lgan Navoiy bu bilan tabiatga yetkazilgan har bir zarar hech qachon javobsiz qolmaydi, hamma bir kun kelib qilmishlari uchun javob beradi, demoqchi bo‘ladi go‘yo. Yoki Diloromga yetishgan Bahrom yana mamlakat g‘amini unutib, qayta boshdan ovga berilib ketishi va shu sabab o‘lim topishini ijodkor bir ko‘ngilga ham shohlik, ham oshiqlik sig‘masligini, agar har ikkalasini birdek tutishga harakat qilinsa, oxiri halokatli bo‘lishini nazarda tutgan bo‘lishi ham mumkin. Navoiy shoh Bahrom orqali zamona hukmdori sulton Husayn Boyqaroga ham bir yo‘la nasihat qilgan. Vaqtni faqat aysh-ishrat-u ov bilan o‘tkazmay, fuqarolar holidan xabar olish, davlatni adolat bilan boshqarish hukmdorning asosiy vazifasi ekanligini eslatib o‘tmoqchi bo‘lgan. Nizomiy va Dehlaviylarda ham shoh Bahromning o‘limi nafsni jilovlash, odil hukmdor xislatlarini podshohlarga eslatish kabi vazifalarni tashishi turgan gap, ammo Bahromning o‘limi har uchala ijodkorda turlichadir va ularning ishonarlilik darajasi ham har xil. Xususan, Nizomiyning Bahromi ov ketidan quvib qandaydir noma’lum g‘orga kirib ketib shu bilan dom-daraksiz yo‘qoladi. Uning ortidan izlab sarkardalari g‘orga kirib Bahromning izini hech yerdan topa olishmaydi, ya’ni Bahrom shu bilan dom-daraksiz ketadi. Xo‘sh, Bahromga nima bo‘ldi? Nega uning ortidan kelgan mulozimlariga hech narsa qilmadi? Endi Xusrav Dehlaviyda u yaratgan Bahrom obrazi quduqqa tushib halok bo‘lishi hodisasi kuzatiladi. Ashraf 27 Marog‘iy yaratgan shoh Bahrom ham shu sababdan halok bo‘lgan edi. Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor”i qolgan xamsanavislarnikidan nafaqat ishonchliligi bilan, balki fojiaviy ko‘lami kengligi bilan ham ajralib turadi. Nizomiy, Dehlaviy va Marog‘iylarda yolg‘iz Bahromning o‘zi halok bo‘lsa, Navoiyda Bahrom bilan birga uning suyukli kanizagi ham, qo‘shini ham qo‘shilib halokatga uchrashadi. Natijada, qurbonlar soni oshib, tragik ruh kuchaygan. Endi asarning yana bir tomoniga e’tibor qaratamiz: “Navoiy “ X amsa”sidan boshqa biron bir asarida “Saba’ i sayyor”da bo‘lgani kabi ustozlariga nisbatan keskin tanqid bildirmagan: ularning kamchiligini ro‘y-rost ko‘rsatmagan. “Sab’ai sayyor” Nizomiy va Xusrav asarlaridan eng ko‘p farq qiladigan, eng ko‘p o‘zgarishlarga uchragan asar hisoblanadi”,– deb yozadi professor M. Muhiddinov 25 . Navoiy ustozlari sharaflab asar yaratgan Bahromni ishratparast, sevgisi uchun kurashmaydigan obraz sifatida ko‘radi. Bundan tashqari u shoh qizlarining qissago‘ylik qilishlarini ham haqiqatdan yiroq holat, deya e’tirof etadi. Faqat izzat-ikrom og‘ushida yashagan malikalar ajoyib hikoyalar aytib berishlari joiz emas, deya hisoblaydi. Umuman, bular Navoiyning ustozlari yo‘l qo‘ygan xato deb emas, uning badiiy-estetik qarashlari sifatida talqin qilsak ham bo‘ladi. Navoiy o‘z asarida yuqoridagilarni takrorlamasdan, o‘zgartirishlar kiritib, badiiy takomillashtirgan holda xalqqa taqdim etadi. Nizomiy dostonining o‘ziga xosligi haqida shuni aytish mumkinki, unda malikalarning asosiy yetti hikoyasidan so‘ng vazir Rostravshan tomonidan qamalgan yetti mahbus hikoyasi ham keltiriladi. So‘ng Bahromning o‘limi va asar xotimasiga navbat beriladi. Nizomiy va Marog‘iy dostonlari so‘ngida shoh go‘r ketidan quvib borib g‘orga kiradi va shu bilan izsiz ketadi. Nizomiy g‘ordan “Barchangiz uyingizga qayting. Bu yerda shohingiz ish bilan band” degan ovoz keldi, deya ta’riflaydi. Dehlaviyda esa Bahrom ov paytida quduqqa tushib ketib halok bo‘lganligi keltirilsa, Navoiyda ov vaqtida shu qadar ko‘p qon to‘kilganidan avval botqoq bo‘lgan yer o‘rni yumshab, botqoqning ko‘zi ochilib ketganligi 25 Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. Б – 243. 28 natijasida Bahromni ham, Diloromni ham, hatto qo‘shin-u otlarni ham yer yutishi manzarasi chizilgan. Nizomiy, Dehlaviy va Marog‘iy hikoyatlarida qanchalik sehrli kuchlarga ko‘p murojaat qilinsa, Navoiy hikoyatlarida shunchalik reallikka yaqin kelinadi. Ayniqsa buni Marog‘iy hikoyatlari orqali yaqqol sezishimiz mumkin. Bundan tashqari Navoiy ko‘proq didaktik yo‘nalishni tanlagan bo‘lsa, qolgan ijodkorlarning hikoyatlari vaqtni zerikarli o‘tmasligi uchun to‘qilagan ertaklarga o‘xshab qolgan. Buni Saidbek Hasanov ham o‘z asarida qayd etib o‘tgan. “Lekin, – deydi olim, – Navoiy dostoni syujetining soddaligi shundan iboratki, unda tarixiylik o‘rnini ko‘proq psixologik tasvir egallaydi.” 26 Navoiyning oldiga qo‘ygan bosh maqsadi ham shudir, ehtimol, ya’ni psixologiya – insonning ichki dunyosiga ko‘z tashlash asosiy maqsadi bo‘lgan deb ham aytishimiz mumkin. 1.3. Bob bo‘yicha xulosa Yuqorida Bahrom Go‘r haqidagi dostonlarning paydo bo‘lishi va hikoyatlari tahlili haqida qilingan mulohazalar nihoyasiga yetdi. Ulardagi hikoyalar qanchalik bir-biriga o‘xshash yoki farqliligiga to‘xtaladigan bo‘lsak, har bir ijodkor qay ma’noda folklordan yoki bir-birining hikoyatlaridagi syujetlardan foydalanganligini sezishimiz mumkin. Xususan, Dehlaviyning beshinchi hikoyasi Nizomiyning birinchi hamda beshinchi hikoyalarini birlashtirish orqali vujudga kelganini aytish mumkin. Yoki Alisher Navoiyning Sa’d haqidagi hikoyati Nizomiy yaratgan to‘rtinchi hikoyatdan oziqlangan. Yana bir misol: Nizomiy yaratgan uchinchi hikoyadagi Bishr va Malixa hamda oltinchi ertakdagi Xayr va Sharr syujeti Navoiy yaratgan oltinchi hikoyat – Muqbil va Mudbir sarguzashtlariga juda o‘xshash. Demak, xamsanavislar salaflarining asarlaridan foydalangan, ammo shunchaki ko‘chirib olmagan, balki qayta ishlab original asar yaratgan, deb aytishimiz mumkin. Bu o‘rinda faqat Marog‘iyning hikoyatlari o‘xshashliklardan nisbatan holi. Bundan tashqari faqat Marog‘iyda hikoyatlar 26 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом. 1991. Б – 117. 29 Bahromni uyqudan olib qolish uchun aytilgani holda qolgan ijodkorlarda ular shohga orom bag‘ishlash maqsadida aytiladi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, Marog‘iyning Bahromi ishq o‘tida kuyib-yonmaydi. Marog‘iy ham bu borada Firdavsiyga ergashgan holda hukmdorni faqat qat’iyatli va adolatli podshoh sifatida ko‘rishni istaydi va muhabbat qismiga e’tibor qaratmaydi. Firdavsiy kanizak Ozoda o‘limiga Bahromni qanchalik bee’tibor tutsa, Marog‘iy o‘z Bahromini sevgiga shunday e’tiborsiz ko‘rsatadi, ammo bu shohni insoniylikdan chiqarib qo‘ymaydi, aksincha odil hukmdor bo‘lishiga yordam beradi. Bu Marog‘iy kiritgan o‘zgartirishlar edi. Endi Navoiy hikoyatlariga diqqat qaratsak, u hikoyatlarni malikalar tilidan aytilishini mantiqsizlik, deya qabul qiladi va qissago‘ylikni sayyohlar zimmasiga yuklaydi. Bundan tashqari Nizomiy va Dehlaviyda hikoyatlar o‘zaro yaxlit vazifa uchun bog‘lanmaydi, Navoiyda esa so‘nggi – yakunlovchi hikoyat Diloromni topishda kalit bo‘lib xizmat qiladi. Navoiy va Dehlaviy hikoyatlarida ayollar xarakteristikasi ham diqqattalab. “Dehlaviy hikoyatlarida bevafo ayollar, ularning makr-u hiylalari va axloqiy buzuqliklari orqali ko‘proq ayollarning salbiy xususiyatlari fosh qilinsa, Navoiy o‘quvchilarda xotin-qizlarga nisbatan olijanob tasavvurlarni shakllantirishga katta e’tibor bergan. Navoiyning deyarli hamma hikoyalarida ularni vafodor mahbuba, g‘amxo‘r ona, tabiatning ulug‘ tuhfasi sifatida e’zozlaydi. Bu bilan Navoiy ayollarning haq-huquqlarini himoya qiladi…” 27 27 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом. 1991. Б – 109. 30 II BOB. ADABIY TAHLILDA GERMENEVTIK YONDASHUV 2.1 . Adabiy ta’limda germenevtik tahlil metodi Yurtimiz mustaqillikka erishgach, ko‘plab sohalar bilan bir qatorda ta’limda ham tub burilishlar yuz berdi. Umidli avlodni tarbiyalash va shakllantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” kabilar qabul qilingach davlat ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va boshqa metodik vositalarni yana-da takomilashtirish masalalari vujudga keldi va bosqichma-bosqich ijobiy tomonga hal etildi. Barcha fanlar qatorida adabiyotga ham e’tibor kuchaydi. Birinchi Prizedentimiz ta’kidlaganidek, “Insonni, uning ma’naviy olamni kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san’ati, badiiy adabiyotdir. “ Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta”. 28 Adabiyot borasida zamon va jahon bilan hamnafas holda turli yangiliklar vujudga keldi yoki avval mavjud bo‘lgan metodlar rivojlandi. Xususan, germenevtika bunga misoldir. Germenevtika – bu matnni tushunish hamda tushuntirish haqidagi ilmdir . Germenevtika, avvalo, muqaddas kitoblarga sharh sifatida vujudga kelgan. Xususan, G‘arbda germenevtikadan “Injil” matnlarini izohlashda foydalanishgan bo‘lsa, Sharqda “Qur’on” oyatlari sharhlangan. “Sh. Jabborov “Germenevtika – tushuntirish ilmi” maqolasida shunday yozadi: “XVIII-XIX asrlarda nemis olimlari tomonidan fan sifatida tafakkur maydoniga tashlangan falsafiy germenevtika boshqa ko‘rinishda azaldan Sharqda ham mavjud bo‘lgan bilish, tushunish, sharhlash va izohlash bilan bog‘liq ta’limotdir. Germenevtika metodi bilan G‘arbda Injil matnlarini izohlaganlaridek, bizda ham Qur’oni karim oyatlarini tafsir va ta’vil qiladigan, hadisi sharif ma’nolarini izohlaydigan, mutafakkir ajdodlarimizning asarlarini sharhlaydigan mufassirlar, muhaddislar, faqihlar ilmi azaldan shakllanib, rivojlanib kelgan” 29 . Ushbu muhaddis, mufassir-u faqihlar 28 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. Б – 85. 29 Zohidov R. Sharh ilmi ildizlari. Oltin bitiklar maqola materiallari. – Tosh. 2019. 37 -bet. 31 yaratgan asarlar turli darajalarda adabiyot sohasi rivojiga o‘z hissasini qo‘shgani tayin. Misol tariqasida birgina dunyoga mashhur Imom al - Buxoriyning “Sahihi Buxoriy” hikmatlar to‘plamini keltirishimiz mumkin. Yoki biz ayni ishda o‘rganish obyektiga olgan Alisher Navoiyning ko‘pgina asarlari aynan dini islomni afkor omma orasida kengroq tushinilishi uchun yaratilgan “Arbain” asari misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Umuman olib qaralganda, Navoiyning hech bir asarini islomdan yiroq shaklda tasavvur eta olmaymiz. Adibning bitiklarini tushunish uchun, albatta, Qur’on ilmidan xabardor bo‘lish talab etiladi. Adabiyot istilohini biz keng va tor ma’nolarda qo‘llashimiz mumkin. Tor ma’noda yozilgan badiiy adabiyot, keng ma’noda esa, umuman mavzu yo‘nalishidan, shakli va hatto foydali yoki zararliligidan qat’iy nazar yaratilgan har qanday asar. Endi biz bu atamani o‘rta yoki oliy ta’lim shakllarida o‘qitiladigan predmet, ya’ni fan sifatida olib foydalanamiz. Xo‘sh, bugungi kunda adabiyot darslari qay yo‘sinda olib borilmoqda va qay darajada naf keltirmoqda? Deylik, sovet Ittifoqi davrida adbiyot darsligida berilgan biron hikoya yoki qissa haqida o‘quvchilar fikr yuritishlari, uni tahlil etishlari kerak. Yaqin-yaqingacha badiiy asar qahramonlari ijobiy hamda salbiy kabi ikki turga ajratilib tahlil etilar edi. Xususan, istiqlol davriga qadar Navoiy dostonlarining qahramonlari ham. Bu esa, shubhasiz, sovet davri asorati. Avvalo, ijobiy qahramon qanday xislatlarga ega bo‘lishi kerak, salbiy qahramon-chi? Shubhasiz, ijobiy roldagi qahramon hammaga yaxshilik qilishi, o‘z manfaatlaridan ko‘ra xalq manfaatlarini ustun qo‘ya olishi, har qanday sharoitda ham og‘ir-vazminlikni qo‘ldan boy bermasligi va yana bir olam mas’uliyatlar. Endi salbiylik haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, atrofga yomonlik urug‘ini sochish, qo‘pollik qilish, yolg‘onchilik, fahsh, nafrat, qotillik… Buni ham yakuniga yetkazish qiyin masala. Ammo biz ayni damda adabiyot, adabiyot bo‘lganda ham badiiy adabiyot haqida so‘z yuritmoqdamiz. Badiiy adabiyot tahlili haqida fikr ketar ekan, uni faqat bir yoqlama tushuntirish o‘rinli emas. Deylik, Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonidagi yakshanba kuni ikkinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir tilidan hikoya qilib beriladigan Zayd Zahhob hikoyatini olaylik. Hikoyatda Zayd Rum mamlakati podshohining zargari bo‘lib har ishda 32 mohir bo‘lgani bois shohning eng ishongan odamlaridan biriga aylanadi-yu, ammo o‘g‘irlik qilish odati sabab zindonband etiladi. Lekin u g‘aroyib qahramonliklar ko‘rsatib g‘ayridinlarga zarba berib, ularning boyliklarini olib podshoh huzuriga qaytgach o‘lim to‘shagida yotgan hukmdorni davolab, yana uning eng yaqin odami bo‘lib qoladi. Endi asarni har qanday o‘quvchiga o‘qiting va undan Zayd haqida qanday fikrda ekanligini so‘rang, u alal-oqibat Zayd Zahhobning cheksiz aqliga, har qanday sharoitda ham yomon vaziyatlardan eson-omon chiqib keta olish qobiliyatiga lol qoladi va uni ijobiy qahramon sifatida ko‘ra boshlaydi. O‘quvchi qay bir ma’noda to‘g‘ri qiladi ham. G‘ayridinlarni laqillatdi, sultonga to‘plagan boyliklarini olib borib topshirdi, so‘ngida hatto podshohni o‘limdan ham qutqarib qoldi. Bu ishlari tahsinga loyiq. Ammo u o‘g‘ri edi-ku. Hukmdor ishonib topshirgan oltinlarni o‘z mulkiga aylantirib, o‘rniga kumushga oltin qoplab yuboradi va bu bilan nafaqat o‘g‘irlik, balki xiyonat ham qiladi. Biroq bu tarafini inobatga olish hech kimning xayoliga ham kelmaydi. Xo‘sh, endi u salbiy obrazmi yo ijobiy? O‘zi shu salbiy yoki ijobiy degan sifatlashga biz qanchalik muhtojmiz, u bizga shu qadar kerakmi? Zayd Zahhob nega kumushning yuzasiga oltin qopladi va yana nega sultonning yoniga qaytib unga butun boyliklarini nisor qilib yubordi? Mana bu savolga endi Zaydning shaxs sifatidagi ruhiy ichki kechinmalarini tahlil qilish orqali javob topishimiz mumkin. Bunda ruhiy ichki kechinmalar tasviri asosiy o‘rinda turadi. Demak, o‘z-o‘zidan ijobiy yoki salbiy, yaxshi yo yomon degan sifatlar haminqadar bo‘lib qoladi. Germenevtik yondashuv esa adabiyot darslarida badiiy asarning yaratilish sababidan tortib asarning eng kichik detaligacha bo‘lgan qismlarini qamrab oladiki, bu o‘quvchini asar haqida to‘laroq va ishonchliroq ma’lumotga ega bo‘lishiga yordam beradi. Umuman, germenvtikada asarni to‘la tushunish uchun, avvalo, uning qismlarini anglab olish zarur. Qismlar yetarlicha tushunilgach, butun asar mohiyati ochilib boradi. Qismlarni tushunish esa o‘z-o‘zidan butunni bilishdan boshlanadi. Xullas, bo‘lak va butun munosabati chambarchas bog‘liqdir. Bir qarashda germenevtikani tushunish biroz murakkabdek ko‘rinadi, ammo sira unday emas. Biz biror asar mutolaasi bilan mashg‘ul bo‘lar ekanmiz, o‘zimiz sezmagan holda ma’lum bir 33 lavhaning kuzatuvchisiga aylanamiz. Bu o‘sha o‘zimiz o‘qiyotgan asarning bir qismi. Borib-borib ana shu qismga boshqa qismlar qo‘shilib yaxlit bir kompozitsiyani tashkil qiladi va qarshimizda butun boshli asar gavdalanadi. Mutolaa jarayonida ko‘z oldimizda gavdalangan voqeotlar birlashib yaxlit syujetni tashkil qiladi. Ana endi biz o‘qigan asarimizdagi zarur detallarni yig‘ib uni tahlil eta boshlashimiz mumkin bo‘ladi. Asar mohiyatini, uning badiiy-estetik xususiyatlarini ochib berishning yagona yo‘li bu – asar matni, tili va til birliklari assotsiatsiyasi, badiiy matn arxitektonikasi orqali aks etgan ijodkor g‘oyasini, “so‘zi” va induvidualizmni sharhlash, ya’ni asar matni, uning g‘oyasi orqali badiiy tafakkurning yangi jilolarini anglab yetishdir. Bu o‘rinda aytib o‘tish lozim bo‘lgan xususiyatlardan yan biri bu – badiiy matnga nafaqat ijodkor aytmoqchi bo‘lgan g‘oyani aniqlash, balki u aytolmagan va hatto uning o‘zi fahmlay olmagan g‘oyani ham kashf qilish masalasidir. 30 Adabiyot darslarida germenevtik tadqiq metodidan foydalanish o‘quvchilarni badiiy asar bilan yuqori darajada ishlashga o‘rgatishdir. Badiiy asarlarni yetarli darajada tahlil qilish borasida bilimga ega emaslik adbiyot darslarini samarasiz qilib qo‘yadi. Umuman, o‘zbek adabiyotida adabiy asarlarning tahlili borasida dunyo adabiyotshunosligidan anchayin ortda qolishlik sezilmoqda. Bunga sabab esa tahlil jarayonida yangicha va samarali yondashuvlardan foydalanilmayotganligi, matn tahlili haligacha ijtimoiy talqin yoki syujetni qayta hikoya qilib berish yo‘lida asarga yondashish va uning mohiyatini ilmiy yo‘sinlarda yetarlicha yoritib berilmayotganligidir. Vaholanki, badiiy asar tahlili qadim zamonlardanoq olimlar fikrini o‘ziga jalb qilib kelgan masallardan biri hisoblanadi. Deylik, Alisher Navoiy asarlarini tahlil qilishda islomiy-turkiy dunyoqarash yetakchi o‘rinda turgan va Qur’on hamda hadislarga tayanilgan holda asarlar sharhlangan. Ammo bugunga kelib negadir bu sharhlash jarayoni oqsayotganligi va hatto fojiaviy tus olib borayotganligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Sababi maktablarda, nafaqat maktablarda, balki oliy ta’lim o‘quv yurtlarida ham dars beradigan o‘qituvchilarning o‘zlari hali asar tahlil qilish u 30 Tojiboyev M. Badiiy matnda inson va olam munosabatining germenevtikasi. – Tosh.: Sharq yulduzi jurn, 2012. 4- bet. 34 yoqda tursin, hatto asarning o‘zi bilan bevosita tanishlik ko‘p hollarda me’yor darajasida bo‘lmaydi. Asarning o‘zi bilan durustroq tanish bo‘lmagan o‘qituvchidan saboq olayotgn o‘quvchilarning keyingi ahvoli esa achinarli bo‘lib qoladi. Adabiy asar bilan sifatli tanishmagan va uni tahlil etib asardan ma’naviy ozuqa ola bilmagan auditoriya borib-borib faqat moddiy olam muammolari bilan o‘ralashib yashaydigan qatlamni hosil qilishi aniq. Badiiy asarni yuqori darajada tahlil qila oladigan adabiyotshunoslar ham yo‘q emas, albatta. Ammo yaqin- yaqingacha ularning tahlil borasidagi tayanadigan ilmiy tamoyilllari, malakalari va qo‘llaydigan usullari ilmiy g‘oyaga aylantirilmagan edi. Maktab darslarida esa o‘qituvchilar, odatda, badiiy asarni qayta hikoya qilib berish yo‘lidan borishmoqda. Bu esa, shubhasizki, o‘quvchini zeriktiradi va darsga, adabiyotga bo‘lgan qiziqishini susaytiradi. Qachonki, bo‘lajak filolog badiiy asarlarni tahlil etish yo‘llarini fan darajasida o‘rganmas va har qanday janrdagi estetik yaratiqni tahlil qila olish malakasiga ega bo‘lmas ekan, adabiy ta’limdan ko‘zlangan asl maqsadga to‘liq erishish mumkin emas. Adabiyot o‘qituvchisi nochorligicha, adabiyot darslari zerikarliligicha, asardan chiqariladigan xulosa “ijtimoiy nasihat”liligicha qolaveradi. Tahlil g‘arib bo‘lganligi uchun o‘rta va oliy ta’limda adabiyot o‘qitish jarayoni oldiga qo‘yilgan bosh maqsad – ma’naviy barkamol shaxsni shakllantirishga erishilmaydi, adabiy ta’limda badiiy asarning butun jozibasini ochish ilmiy asoslarda yo‘lga qo‘yilmaganicha qolaveradi. 31 O‘z bilimi haminqadar bo‘lgan pedagog soha bo‘yicha aynan nimani o‘qitish keragu, o‘quvchilardan o‘qitilgan narsani qanday so‘rab olishni tushunmaydi. Deylik, Alisher Navoiyning “Xamsa”si haqida taxminan quyidagi ma’lumotlar beriladi: “Xamsa”ning qachon yaratilganligi, hajmi, vazni, boshqa xamsanavislarning “Xamsa”lari haqida qisqacha nazariya va shunga o‘xshash narsalar. O‘quvchilar ham o‘z-o‘zidan shular bilan cheklanib qo‘ya qolishni afzal bilishadi va “Xamsa” o‘zi aslida nima ekanligi haqida hatto tayinli tushuncha ham olinmaydi. O‘qituvchi ham asarning ichidan savol bermaydi. Shunchaki asar tashqarisida aylanib-aylanib naq besh akademik soat havoga uchiriladi. Natijada, asosiy olinishi kerak bo‘lgan 31 Йўлдош Қ, Йўлдош Қ. Бадиий таҳлил асослари. Тош. : 2016. Б – 14. 35 estetik zavq va ma’naviy ozuqa bir chetda qolib ketadi. Qozoqboy Yo‘ldoshev o‘z asarlarida buni qisqa qilib “estetik shabko‘rlik” 32 deya atagan edi. Endi savol tug‘iladi: shundoq ham insoniyat badiiy asar o‘qimayotgan, o‘qiganda ham “sariq adabiyot”ga mukkasidan ketib o‘qiyotgan yoki biron badiiy saviyasi yuqori asarni o‘qib turib uni tushunmayotgan bir paytda bizdagi adabiyot o‘qitishning ahvoli qay darajada? Adabiyot insoniyat bilan birga paydo bo‘lgan bo‘lsa ham haligacha o‘z qadr-qimmatini topgani yo‘q. Moddiy olam ma’naviy olamni quyi pog‘onaga tushirib qo‘yganiga ancha bo‘ldi. Shunday bir paytda hatto badiiy asar nima degan savolga yaxlit bir aniq javob berilmayotganligi esa ahvolni yana-da murakkablashtirmoqda. Balki, bu savolga hech qachon yaxlit bir butun javob berilmas ham. Bunda har kimning o‘z dunyoqarashi va dididan kelib chiqib turlicha javoblar hosil bo‘lishi tayin. Badiiy asarning yaxlit qoidasi haqida yagona to‘xtamga kelina olmayotgan bir paytda badiiy asar deb ataluvchi matnni talqin qilishdan qanday maqsad ko‘zlanganligi haqidagi savol kelib chiqsa, javob taxminan quyidagicha bo‘ladi: “Badiiy matn talqini, diskursning maqsadi majoziy- timsoliy ifodalar vositasida borliqning xususiyatlari va bu boradagi muallif dunyoqarashi haqida axborot olishdir. Ushbu axborot muallif shaxsining xususiyatlari, ijodiy faoliyati, davr madaniyati, janr, uslubi bilan birlashadi. Ontologik ma’nolar turli asarlarda turli timsollarda aks etsa-da, asosi bitta. Ma’lumki, Alisher Navoiy dunyoqarashining shakllanishiga nafaqat islom dini, balki nasroniylik hamda yahudiylik, zardushtiylik g‘oyalari, qadimgi yunon va hind-u xitoy faylasuflari asarlari ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Bu uning borliq ilmini yaxlit anglashga bo‘lgan intilishidan nishonadir”. 33 Ulug‘ adibimiz Abdulla Qodiriy: “Har qanday asarda yozuvchining xarakteri u yoki bu shaklda bo‘y ko‘rsatadi”, – degan edi. Yaratiqni anglash uchun yaratuvchidan ham qisman bo‘lsa-da xabardorlik talab etilishi tayin. Demak, germenevtika ham ijodkorni, ham asarning mazmunini tushunishga ko‘maklashar ekan. 32 Йўлдош Қ, Йўлдош Қ. Бадиий таҳлил асослари. Тош.: 2016. Б – 16. 33 Toshniyozova R. Ontologik poetika — badiiy matnni o rganishda yangi yondashuv sifatida. Oltin bitiklar maqola ʻ materiallari. – Tosh. 2019.107-bet. 36 Adabiyotshunos olim Aftondil Erkinov shunday yozadi: “… Navoiy “Xamsa”si talqinida uni tashkil etgan syujet, motiv, bo‘lak kabi tarkiblarni o‘zaro beshlik solishtirish yoki Navoiyning boshqa asarlaridagi shunday jihatlar bilan qiyoslasa bo‘ladi. Shunga ko‘ra ikki xil yo‘nalish mavjud bo‘ladi: 1. Ichki qiyos. 2. Tashqi qiyos.” 34 Olim fikrini dalillash uchun islomshunoslikda Qur’onni Qur’on bilan sharhlash uslubi mavjudligini qayd etadi. Navoiy ijodini ham shu usul orqali o‘rganish o‘rtaga tashlangan 35 . Ichki qiyosda “Xamsa”ning dostonlari, har bir dostondagi syujet, kompozitsiya va obrzlar qiyoslanishi nazarda tutiladi. Tashqi qiyos esa “Xamsa” dostonlari Navoiyning boshqa asarlari bilan solishtirilishi demakdir. Ushbu usul maktab darslarida ham anchayin samarali bo‘lishi turgan gap. O‘quvchi xotirasida solishtirish orqali dostonlardagi voqealar aniq yodda qoladi va tushunilishi ham osonlashadi. Masalan, “Taqqoslang” o‘yini orqali “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod obrazi bilan “Sab’ai sayyor” dostonidan o‘rin olgan “Farrux va Axiy” hikoyatidagi Farrux obrazlari qiyosiy tahlilga tortiladi. Olim A. Erkinov ushbu qiyoslarni quyidagicha sharhlagan 36 : “Sab’ai sayyor”, “Farrux va Axiy hikoyati “Farhod va Shirin” 1. Farrux hikoyati bilan bog‘liq asosiy motivlar Farhod hikoyati bilan bog‘liq asosiy motivlar 2. Taklif etilgan taxtdan voz kechish Taklif etilgan taxtdan voz kechish 3. Vosita (tush) orqali qizni sevib qolish Vosita (tush) orqali qizni sevib qolish 4. Yor yuzidagi parda ko‘tarilgach, uning jamolidan oshiq hushini yo‘qotishi Yor yuzidagi parda ko‘tarilgach, uning jamolidan oshiq hushini yo‘qotishi 5. Hijrondan azoblanib, ma’shuqaga Hijrondan azoblanib, ma’shuqaga 34 Эркинов А. Алишер Навоий “Хамса”си талқини манбалари. Тош.: Тамаддун. 2018. Б – 148. 35 Олимов С. Ишқ, ошиқ ва маъшуқ. – Т.: Адабёит ва санъат, 1992, Б – 7. 36 Эркинов А. Алишер Навоий “Хамса”си талқини манбалари. Тош.: Тамаддун. 2018. Б – 150-151. 37 yetishishga intilish yetishishga intilish 6. Otaning o‘g‘ilga g‘amxo‘rligi (qo‘shin qo‘shib yuborishi) Otaning o‘g‘ilga g‘amxo‘rligi (davolanishga olib boorish) 7. Oshiq siri mastlikda oshkor bo‘ladi (Farrux – Axiy) Oshiq siri mastlikda oshkor bo‘ladi (Farhod – Shopur) 8. Sirdan xabardor bo‘lgan do‘stning oshiqqa yordami (Axiy o‘z xotinini Farruxga beradi) Sirdan xabardor bo‘lgan do‘stning oshiqqa yordami (Shopur Farhodni u izlayotgan Armanistonga olib boradi) Ushbu qiyoslov jadvalini o‘quvchining o‘zi mustaqil toldirishi uning badiiy asar bilan qay darajada tanishligini ko‘rsatib berish bilan birga undagi kamchiliklarni ham yuzaga chiqaradi va bu orqali o‘quvchi shu kamchiliklarini to‘g‘irlashga harakat qiladi. Ushbu qiyosda ikki obraz motvlari solishtirmasi berilgan. Bundan tashqari syujetlar solishtirmasi ham mavjud. Z. Mamadaliyeva “Sab’ai sayyor”dagi yetti qasr bilan “Lison ut-tayr”dagi yetti vodiy solishtirmasi orqali ulardagi o‘xshash tomonlarni ochib berganligini ko‘rishimiz mumkin 37 . Bundan tashqari hatto ranglar jilosi va raqamlar olami solishtirmasi haqida ham bir muncha ishlar olib borilgan. Masalan, sakkiz raqami Aisher Navoiy va Xusrav Dehlaviyda ikki xil ma’noda ishlatilgan. Biz buni S.Hasanovning ba’zi adabiyotlarini o‘qish orqali bilib olishimiz mumkin. 2.2. Alisher Navoiy asarlarini tahlil etishda germenevtik yondashuvning ahamiyati Alisher Navoiy asarlaridan “Sab’ai sayyor”ning germenevtikasi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, u o‘zbek adabiyotining eng buyuk asari hisoblanmish “Xamsa”ning tarkibiy qismidir. “Xamsa”ning ko‘lami Sharq va G‘arb olimlari tomonidan Alisher Navoiy ijodini keng miqyosda o‘rganishlariga turtki bo‘ldi. Navoiy ijodi, xususan, “Xamsa” o‘rganilar ekan, o‘z-o‘zidan uning to‘rtinchi dostoni bo‘lmish “Sab’ai sayyor” asari ham bu o‘rinda chetda qolib ketmaganligi 37 Мамадалиева З. Алишер Навоийнинг “Лисон ут тайр” достонидаги рамзий образлар тизими. – Т., 2011. 38 tabiiy. Navoiy va uning ijodiga qiziqish shoirning hayotlik chog‘idayoq boshlangan edi. Navoiy shaxsiyati va ijodi haqida ma’lumot beruvchi ilk manba bu uning o‘z asarlari, desak mubolag‘a bo‘lmaydi, albatta. Shoir u yoki bu asarni yozar ekan, o‘z ijodiy prinsiplari, ijtimoiy qarashlari, ijodiy holati haqida muayyan fikrlar berib o‘tadi. Deylik, “Sab’ai sayyor” dostoni yakuniga borganda shoir o‘z tilidan: …Tortqonda bu turfa savt-u maddin, Bayti besh mingga tortti addin. Manga ayyomi garchi yod ermas, Lek to‘rt oydin ziyod ermas . Bo‘lsam o‘zga umurdin emin, Bor erdi to‘rt hafta ham mumkin 38 , – deydi. Shu uch bayt orqali biz shoir doston hajmini o‘zi besh ming bayt hisoblanaganligi, yozilish muddati to‘rt oy davom etganligi, agar “o‘zga umurdin emin”, ya’ni boshqa ish-tashvishlardan ozod bo‘lganida to‘rt haftadayoq tugata olishi mumkinligidan voqif bo‘lamiz. Sh. Sirojiddinov, D. Yusupova va O. Davlatovlar hammuallifligida nashrdan chiqqan “Navoiyshunoslik” kitobida esa asar hajmi aniq 5009 bayt ekanligi qayd etilgan 39 . Shoir asarning yozilish vaqtiga ham alohida to‘xtalib o‘tishni unutmaydi. Garchi tarixi erdi sekkiz yuz, Sekson o‘tmish edi yana to‘qquz. Oyi oning jumodi us-soniy, Pajshanba yozildi unvoni. 40 38 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. B – 367. 39 Sirojddinov Sh,Yusupova D, Davlatov O. Navoiyshunoslik. – Tosh.: Tamaddun. 2019.B – 134. 40 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom. 2020. 36 9- bet . 39 Demak, asar hijriy 889-yil jumadussoniy oyida yozilgan. Bu milodiy 1484- 85-yillarga to‘g‘ri keladi. Alisher Navoiy ijodi haqidagi manbalar orasida uning zamondoshlari tomonidan berilganlari alohida ahamiyatga molik. Navoy haqida ma’lumot beruvchi ilk manba Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla’i sa’dayn va majmai bahrayn” (“Ikki baxtli sayyoralarning kelib chiqishi va daryolarning qo‘shilishi”) asari bo‘lib, u 1467-1470-yillarda yaratilgan. “Soflik bog‘i” asari ham mavjud. Unda Alisher Navoiy haqidagi ma’lumot asarning so‘nggi yettinchi qismida keltirilgan. Bu qismda sulton Husayn Boyqaro saltanati davri va Navoiy haqidagi ma’lumotlarr jamlangan. Tazkiralar orasida esa Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” (“Shoirlar tazkirasi”) asari Navoiyning nomi qalamga olingan ilk tazkira hisoblanadi. Asarning xotima qismida Samarqandiy o‘ziga zamondosh shoirlar haqida ma’lumot beradi. Navoiy haqida ham aynan shu qismda yozilgan. Bundan tashqari Navoiyning ustozi Abdurahmon Jomiy o‘zining “Haft avrang”, “Bahoriston”, “Nafahot ul-uns”; sulton Husayn Boyqaroning “Risola”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”, Xondamirning “Habib us-siyar”, Zayniddin Vosifiyning “Badoye ul-vaqoye” kabi asarlarida hamda boshqa ko‘plab adabiyotlarda Navoiy haqida qimmatli ma’lumotlar berib o‘tilgan. Gap Navoiy ijodi tadqiqi haqida ketar ekan akademik A. Erkinov tanlagan yo‘l eng to‘g‘ri yo‘ldir. “…bunda dastlab tadqiqot obyektining makoni va zamonini chegaralab olish kerak bo‘ladi. Tadqiqotda asosiy e’tibor davr masalasiga qaratiladi”, – deb yozadi olim. 41 Olim fikrini davom ettirar ekan, Navoiy “Xamsa”sini tahlilga tortish uchun, avvalo, makon masalasiga diqqatni qaratadi va o‘zbek xalqining asosiy yashash joyini makon sifatida oladi. “Chunki, – deydi olim, – muayyan xalqning o‘z klassik adibi asarini talqin etishi boshqa xalq va hudud yondashuvlariga nisbatan markaziy va asosiy o‘rin tutadi. Lekin bu Navoiy “Xamsa”si talqinida boshqa turkiy va Sharq xalqlari (masalan, eroniy xalqlar, uyg‘urlar…) qarashlarini yoki G‘arb oriyentalistlari munosabatlarini 41 Эркинов А. Алишер Навоий “Хамса”си талқини манбалари. Тош.: Тамаддун. 2018. Б – 63. 40 chetga surib qo‘yish kerak, degan ma’noni anglatmaydi. Aksincha, biz ularga ham e’tibor qaratishimiz va foydalanishimiz lozim” 42 . Endi zamon masalasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, olim Navoiy ijodini o‘rganishni ikki bosqichga bo‘ladi: 1. XV asrdan XX asr boshlarigacha bo‘lgan bosqich. 2. XX asr boshidan bugungacha bo‘lgan bosqich. Bu bosqichlarning birinchisi shartli ravishda sharqona, ikkinchisi g‘arbona yondashuvni anglatadi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: maktab ta’limida ushbu yo‘nalishlarni qamrab olish qay darajada? Javob berish asnosida adabiyot fan sifatida juda yomon holatga kelib qolganligini ko‘rishimiz mumkin. Germenevtik yo‘nalish haqida esa aytib o‘tirishning hojati yo‘q. Navoiy asarlari nomini tuzuk bilmagan pedagog va Navoiy kimligini anglamagan o‘quvchilar silsilasi ma’naviyat ildiziga bolta urishda davom etaveradi. Kichik bir misol: “Farhod va Shirin” asaridagi Xusrav bilan Farhod o‘rtasidagi bahs tasvirida juda ko‘p bor qo‘llanilgan “Dedi” so‘zi shaklmi yoki mazmun? Tilning turg‘un bir holati, nutqning ifodasi, asar qurilishida muhim o‘rin tutadigan unsur sifatida bu so‘z shaklga tegishli bo‘lishi kerak. Ayni vaqtda bu so‘z muallifning niyatini hamda qahramonlarning o‘sha vaziyatdagi holati, tabiati, kayfiyati, sezimlarini ham aks ettiradi. Bular esa mazmunga dahldor jihatlar. Boshqa ma’noli qismlarga bo‘linmaydigan birgina so‘zda mazmun bilan shakl bir-biridan ajratishga urinish imkonsiz yumushdir. 43 Birgina so‘z shu qadar tahliltalab ekan, endi butun boshli asar tahlilini tasavvur qilib ko‘raylik. Quyida Bahromnomalardagi raqamlar olamiga bir nazar tashlab olsak. Bu bilan germenevtik tahlilning ahamiyati haqida amaliy tushunchaga ham erishamiz. Masalan, bir raqamiga to‘xtalganda olim S. Hasanovning ushbu fikriga diqqatni qaratish lozim: “Sharq badiiy adabiyotida bir raqami olamning zohiran turli- tumanligidan qat’iy nazar, uning yagona ekanligini bildiradi va mutlaq borliq 42 Эркинов А. Алишер Навоий “Хамса”си талқини манбалари. Тош.: Тамаддун. 2018. Б – 63-64. 43 Йўлдош Қ, Йўлдош Қ. Бадиий таҳлил асослари. Тош.: 2016. Б – 84. 41 ramzi sifatida ishlatiladi” 44 . Ikki raqami yer va osmonga, uch uch xil yaratiqqa nisbatan va qolgan raqamlar ham shu shaklda u yoki bu ma’noni anglatgan. Raqamlar orasida yetti alohida ahamiyat kasb etadi. Sababi, turli dinlarda ushbu raqam ostida turli xil tabiat g‘aroyibotari mavjudligi nazarda tutilgan. Xususan, buddizmda xudolar yetita bo‘lgan va inson ham yetti marta tug‘ilib, yetti marta o‘ladi, degan qarash mavjud bo‘lgan. Otashparastlikda yetti raqami ezgulik va yovuzlikning eng ulug‘ farishtalarini anglatgan. Qadimgi shumerliklar yetti sayyorani yetti nom bilan atashgan. Aynan shu nomlar natijasida bugungi kundagi kalendarning hafta kunlari nomi kelib chiqqan. Shu shaklda qolgan raqamlar ham ma’lum ma’no kasb etishgan. Dars jarayonida raqamlar anglatgan ma’nodan ham foydalanib metodlar amalga oshirish mumkin. Masalan, o‘quvchi chiqib yashirin konvertlardan birini tanlaydi va shu konvertdagi raqamni ochib asar ichida shu raqamga oid joylarni keltiradi. Deylik, yetti raqami “Sab’ai sayyor”da qasrlar soni, yetti iqlim, yetti hikoya, yetti hikoyanavis, yetti rang, sayyora, kun, malikalar soni kabilarni bildirib keladi. Qo‘shimcha o‘rnida esa “Lison ut tayr”dagi yetti vodiy haqida aytib o‘tish mumkin bo‘ladi. Yo‘l yururg‘a o‘zimni chun tutum, Yetti bu nav’ aqbadin o‘ttum. Ne yeti aqba, yetti manzili biym, Biymdin esmay ul damang‘a nasim. Yetti ko‘kning balo Makoni ul, Rustami Zol haftxoni ul. 45 Navoiy ushbu baytlarni “So‘z g‘oyati va nazm nihoyati va g‘oyatsiz xijolat izhori va nihoyatsiz jur’at e’tirozi va o‘qur elga nasoyihi sanoyih o‘qumoq va bitir 44 Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом. 1991. Б – 152 . 45 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 360-361-bet. 42 xaylg‘a mavoiz ajzosi bitmak va tarixining tabyini va abyoti adadining ta’yini” deb nomlanuvchi XXXVIII bobida qayd etadi. Baytlar ma’nosiga ko‘ra, Navoiy “Yetti sayyora” dostonining yozib tugallanishini go‘yo Rustami Zolning yetti kecha-yu yetti kunduz yo‘l yurib olib borgan yetti jangiga qiyos etadi. Umuman, yetti raqami dostonning boshidan oxirigacha jami to‘qson marta qo‘llanganligi ma’lum. Navoiy asarlari, xususan, “Sab’ai sayyor”da ranglar ham ma’lum bir mantiq asosida maydonga keladi. Bunda har bir kun uchun mo‘ljallangan rang shoh Bahromning ruhiy holatidan darak berib turuvchi asosiy unsurlardandir. Ilk tun shanba kuni qora qasrda hikoya tinglanishi ham shundan. Bahromning ko‘ngli ham, toleyi ham shu mushk singari qora, deyilmoqda. Sevgilisi Diloromdan ajralgandan so‘ng Bahromning boshiga qora kunlar tushadi va shohlikdan endi majnunlik holatiga tushdi. Ushbu kundagi bo‘lib o‘tgan voqealarni shoir quyidagicha nomlaydi: “Shanba kuni Bahromning mushkfom liboslar kiyib, gumbazi mushkinga xirom qilib, g‘izoli mushkbo‘ bila bodai mushkin ichkani va bu mashg‘ulliq bilan hijron o‘tining dudi qaro qilg‘on kunin shomg‘a yetkurgani”. Ammo shuni ham alohida ta’kidlash joizki, Navoiy qora rangni faqat bir ma’noda ishlatmagan. Hikoya avvalida bu rang g‘am-anduhni anglatsa, yakunga borib u yoshlik, ulug‘vorlikni bildirib kelgan. Qaro rang elga toji torakdur, Kim bu rang ichradur – muborakdur. 46 Asarning XXI bobi yakunida yozilgan ushbu bayt yuqoridagi fikrimizning dalili bo‘la oladi. Demak, shoir qoralikni el boshidagi toj, deb bilmoqda. Zotan yoshlik sochlarning qoraligi bilan o‘lchanishi ham bor gap. Asarda yo‘q narsa izlanmaydi, bor narsa berkitilmaydi 47 ” – degan edi B. Karimov. Shoir o‘z asarida ko‘rib turgan tushuncha boshqalar tomonidan ham ko‘rilishi tayin. O‘zgalar anglagan tushunchani esa shoir ham anglaydi. Ammo bu ikki holat u yoki bu ma’noda boshqacharoq shaklda anglanishi mumkin. Tushunilishi zarur bo‘lgan obyekt bir, lekin tushunchalar biroz yoxud butunlay 46 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 157-bet. 47 Karimov B. Abdulla Qodiriy germenevtik tafakkur. – T.: Akademnashr, 2014. 5-bet. 43 turlicha. Germenevtikaning asosiy maqsadi ham aynan shu turlicha tushunchalarning negiz-sababiyatini aniqlashdir. Navoiy ijodida ramziylik hamda timsollarning o‘rni beqiyosdir. Syujetdagi voqelikni libos deb oladigan bo‘lsak, uning aynan tag zamiridagi ramziy timsollarga katta yuk yuklatilgan bo‘ladi. “Germenevtikada badiiy asarga tadqiqiy yondashuv ustuvorlik qiladi. Tahlilchi badiiy matnning qatlaridagi birlamchi g‘oyadan tashqaridagi yashirin ma’nolarni bugungi qarashlar tufayli paydo bo‘lgan anglamlarni topishga intiladi. 48 Navoiy ijodini germenevtik tahlilga tortishning birlamchi sabablaridan biri – ruhiy tomonlama kuchli insonlarning nafs qutqusiga qarshi kurashish yo‘llarini o‘rganish hamdir. “Sharqlik buyuk shoir va adib borki, deyarli hammasi o‘zining nafs va xarakteriga bir san’at asari yanglig‘ sayqal berib, uni butun shaxsiyat holiga ko‘targan. Mutasavvuf san’atkorlar uchun bunday shaxsiyat orzusi insonning bashariy irodasini ilohiy iroda maqomiga yuksaltirib, ularni o‘zaro birlashtira olishidir 49 ” – deya qayd etgan edi olim I. Haqqul. Biz tahlilga tortgan “Sab’ai sayyor” dostoniga nazar tashlasak ham ushbu fikr nechog‘lik to‘g‘ri ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Zero asardagi shoh Bahrom obrazi ham nafs, ham ulug‘ xarakter umumlashmasi yanglig‘ maydonga chiqadi. Umuman olganda, Navoiy o‘z ijodi markaziga yetuk, ma’naviy barkamol insoni shakllantirish maqadini qo‘ygan va har bir asarida bunga chin dildan harakat qilgan. Germenevtika oldida bir-biriga bog‘liq ikkita vazifa turadi: birinchisi – matndagi lisoniy ifodani muayyan til tizimining uzvi sifatida o‘rganish, ikkinchisi – uning ortida turgan betakror subyektni anglash 50 . Bu bilan anglashiladiki, asarning mazmuniy ma’nosi asarning tiliga nisbatan birlamchi hodisa. Lekin har qanday mazmun til izmidan xoli bo‘la olmaydi. Til va ruh tushunchalari butkul alohida ikki atama bo‘lsa-da, biri ikkinchisisiz mavjud ham bo‘la olmaydi. Biroq germenevtika rivojga salmoqli hissa qo‘shgan olmon faylasufi G. Gadamer yaratgan ta’limotga ko‘ra, til birlamchi o‘rinda turadi. Sababi til tufayligina an’ana 48 Йўлдош Қ, Йўлдош Қ. Бадиий таҳлил асослари. Тош.: 2016. Б – 224. 49 Haqqulov I. Badiiy matn tahlili va talqin muammolari. – T.: 2012. 1 3 -bet . 50 Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2013. 80 -bet . 44 tirik, til ruhiyatida esa “harakatdagi tarixiy ong voqe bo‘ladi: tushunmoqchi bo‘yotganimiz tarixiy asar, u bizdan qanchalik uzoq bo‘lmasin, biz bilan dialogga kirishadi, shu asno o‘sha asar ham, biz amalga oshiryotgan talqin ham “an’ana hodisa”ning uzviga aylanadi”. 51 Ulug‘ adib I. Haqqulov “Insonni kamolga yetkazish, avvalo, axloqni kamolga yetkazish, ya’ni axloq go‘zalligiga erishish demakdir” 52 , – degan edi. Navoiyning barcha asari kamolotga chorlovchi chaqiriq yanglig‘ sado taratishi hech kimga sir emas. Xususan, “Sab’ai sayyor” ham. Dostondagi har bir hikoyat va Bahrom qismati ham didaktik mazmun tashiydi. Xususan, XXIII “Ikkinchi iqlimyo‘lidin keturgan musofir hikoyati” bo‘limida Zayd Zahhob butxonadagi tilla butlarni o‘g‘irlab ularni temirga almashtirib qo‘yganida quyidaagi baytlar keltirilgan: Muddate bo‘yla erdi oning ishi, Ishiga voqif ermas erdi kishi. Toki, kuffor ilohidin bir iloh Qolmadi “Lo iloha illolloh” 53 Bayt ma’nosi quyidagicha: “kofirlarning ilohidan, ya’ni butidan umuman iloh qolmadi, yolg‘iz Allohdan boshqa iloh yo‘q”. Qur’oni Karim oyatlarini hayotiy maslagiga aylantirgan ijodkor Zayd Zahhob obrazining qilgan ishi orqali ham asar voqeasini chizib ko‘rsatmoqda, ham hayotiy haqiqatni yoritib bermoqda. Allohdan o‘zga iloh mavjud emasligi eng ulkan, eng buyuk va eng oddiy haqiqatdir. Navoiy asarlarini o‘qish barobarida bunga amin bo‘la boramiz. “Obraz adabiyot va san’atning fikrlash shakli, olam va odamni badiiy idrok etishvositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi” 54 . Demak, ijodkor o‘zi anglagan tushunchalarni o‘zi yaratgan obrazlarga singdirib yuboradi, ya’ni obraz – yozuvchining anglami. 51 Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2013. 80 -bet . 52 Haqqulov I. Taqdir va tafakkur. – T.: Sharq. 2007. 296-bet. 53 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 170-bet. 54 Quronov Q, Mamajonov Z, Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. T.: Akademnashr. 2010. 69-bet. 45 Tab’i gar sof-u zihni pok o‘lg‘ay, Shak emasturki, zavqnok o‘lg‘ay. Anda shoyadki, aylabon tahsin, Anga qilg‘ay duoni dog‘i qarin. Yo Rab, andoq kishiga rahmat qil! Oxir oromgohi jannat qil. 55 Navoiy ushbu baytlarni asar yakuniga kiritar ekan, o‘z yaratig‘ini o‘qiguvchi o‘qirmandan qay bir ma’noda insof ham tilab qoladi. Navoiy go‘zal bir buyuk obida yaratganligini o‘zi juda yaxshi anglagan va shu obidasidan lazzatlangan insonlardan duo tilab qoladi. Yana kotiblar haqida ham to‘xtalib quyidagicha yozadi: Yana kotibki, tez etib xoma, Istagay naqsh qilsa bu noma. Neki, men yozdim uyla sursa qalam, Ne raqam qildim oni qilsa raqam. Baytlarda taxalluf aylamasa, Lafzlarda tasarruf aylamasa. 56 Asarning “kamchiligini” to‘g‘irlayman deb ma’noni butunlay o‘zgartirib yuboradigan yoki xato ko‘chirib qo‘yadigan xattotlarni qattiq tanqid qiladi. Bir so‘z bilan aytganda, germenevtika bizga ham shoirni, ham she’rni har tomonlama tushunishga yordam beradi. 2.3 Bob bo‘yicha xulosa 55 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 365-bet. 56 Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. – Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 366-bet. 46 Injil talqini va tahlili asosida vujudga kelgan germenevtika Sharqda keyinchalik Qur’on sharhi o‘laroq maydonga chiqdi. Diniy kitoblar shrhidan to bugungi matnlar tahliligacha bo‘lgan uzoq muddatli masofani bosib o‘tgan germenevtik metodologiya asar talqini borasida qat’iy intizom va keng imkoniyatlarga ega. Shu sababdan Alisher Navoiy ijodini aynan shu germenevtik metodologiya asosida talqin etish maqsadga muvofiq. Germenevtika matnning lisoniyati orqali matnning mazmuniy ma’nosini ochib beruvchi, subyektni tushunishga yordam beruvchi omildir. Germenevtika ichiga ijodkor ruhiyati, u yashagan davr va muhitni qamrab olgani uchun ham qimmatli hisoblanadi.. Germenevtika butun-qism va qism-butun munosabatlari orqali voqelikni tushunish, tushuntirish, anglash, anglatish kabi xususiyatlarni qamrab olganligi uchun ham alohida qimmatga egadir. Dostonning kompozitsion qismlarining umumiy jihatlarini topish, adibning asardagi bosh konsepsiyasini anglashga yordam beradi. Bir so‘z bilan aytganda, germenevtika zamonlar chig‘irig‘idan o‘tib bugungi kungacha sayqallanib kelgan. Shuning uchun ham ushbu metodologiya ancha samarali hamda ishonchlidir. 47 III BOB. MAKTAB TA’LIMIDA ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONINING O‘RGANILISHI 3 . 1. “Sab’ai sayyor” dostonining maktab darsliklarida berilishi Alisher Navoiyning hayoti va ijodi hamda asarlari, xususan, “Xamsa” turkumiga kiruvchi dostonlari haqida ma’lumot umumiy o‘rta ta’limning barcha sinflarida u yoki bu fanlar kesimida o‘qitilib kelinmoqda. O‘rta ta’limning aynan Adabiyot darslarida berilgan Navoiy ijodi qamroviga to‘xtaladigan bo‘lsak, 5- sinfda “Xamsa”ning birinchi dostoni bo‘lmish “Hayrat ul-abror” dostonidan “Rostlik ta’rifida” deb nomlanuvchi o‘ninchi maqolati keltirilgan. Albatta, bu beshinchi sinf, ya’ni taxminan o‘n bir yoshli bola uchun ayni mos keladigan, qiziqarli syujetli va tushunulishi bir muncha osonroq bo‘lgan hikoyatning berilganligi o‘rinlidir. Endi oltinchi sinf adabiyot darsligida Alisher Navoiy hayoti va ijodi nisbatan kengroq yoritilib, Navoiyning Porso Shamsiyev tabdilidagi “Mahbub ul qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) nasriy asari berilgan. Bu sinfda o‘quvchilar tahlil va tabdil o‘rtasidagi farq haqida yana-da kengroq tushunchaga ham ega bo‘lib olishlari mumkin. Bir-biridan qiziqarli va hikmatga boy maqollar o‘quvchilarni befarq qoldirmasligi aniq. Umumiy o‘rta ta’limning 7-sinf adabiyot darsligida bizga Alisher Navoiy hayoti, yaratgan asarlari va olimligi xususida nisbatan kengroq ma’lumot berilgan hamda “Xamsa”ning to‘rtinchi dostoni hisoblanmish “Sab’ai sayyor”dan olingan parcha, ya’ni “Mehr va Suhayl” hikoyasi keltirilgan. O‘n uch-o‘n to‘rt yoshlar orasidagi o‘spirin bola uchun endi og‘irroq mavzu – ishq-muhabbat mavzusi o‘rtaga tashlanmoqda. Yangi tahriridagi 7-sinf Adabiyot darsligida esa biz Navoiyning Lutfiy bilan uchrashuvini, Navoiy qi’alarini, xususan, “Tuzlukka moyil o‘lki, ishing borg‘ay ilgari”, “Kamol et kasbkim, olam uyidin…”, “Kimki o‘zluk imoratin buzdi…”, “Kimki maxluq xizmatig‘a kamar” kabi qit’alarini o‘qishimiz mumkin. 8-sinf adabiyotida Navoiy hazratlarining turli asarlari, xususan, ruboiy, tuyuq, farddagi betakror yutuqlari haqida tushuncha berib o‘tilgan. Uning “Gardun gah manga jafo-u dunliq qildi…”, 48 “Ahbob, yigitlikni g‘animat tutunguz…”, “Ey umri aziz”, “Bo‘lmas emish” kabi ruboiylari tahlillari bila berilgan. Har gal yuqori sinfga o‘tganda o‘quvchilarga murakkablashib borayotgan sistemadagi ma’lumotni o‘qib o‘rganib borishga turtki berilmoqda. 9-sinf adabiyotida o‘quvchilar Navoiy ijodi bilan bir qatorda “Xamsa” asarlari genezisi hamda xamsachilik an’anasi, xamsanavislar haqida umumlashma bilimga ega bo‘lishadi. Bunda Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va nihoyat Amir Alisher Navoiy yaratgan “Xamsa”larning nomlanishi, kimga bag‘ishlanganligi, necha yil davomida yozib tugallanganligi kabi ma’lumotlar bilan bir qatorda Navoiy hazratlari yaratgan “Xamsa” dostonlari, xususan, “Farhod va Shirin”ning boshqa salaflarinikidan farqli va yutuqli tomonlarini ko‘rsatib berish uchun o‘n soat vaqt ajratilgan. Yosh jihatiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, o‘n beshlar atrofidagi yigit-qizlar uchun sevgi mavzusi va aynan ana shu muhabbat orqali komillikka yetishish targ‘ib qiluvchi ushbu “Farhod va Shirin” dostonining berilishi ayni muddao bo‘lgan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 10-sinfda biz Navoiy hazratlari “Xamsa”sining yakunlovchi dostoni “Saddi Iskandariy” mutolaasiga tutinamiz. Aynan shu dostonning ushbu sinfda berilishi katta hayot ostonasida turgan o‘quvchilarga shohlik va odillikdan saboq berishi ko‘zda tutilgan. 11-sinf “Adabiyot” darsiligida Navoiyning hayot va ijod yo‘li haqidagi quyi sinflarda to‘la tushuntirib berilmagan yoxud to‘xtalmagan qismlariga o‘rin ajratilgan. Bu darslikda endi o‘quvchilar mustaqil fikr egasi sifatida harakat olib borishlari talab etilgan. Yillik ish rejada esa Navoiy mavzusi uchun olti soat vaqt ajratilgan. Kitobda Xondamirning “Makorim ul axloq” asaridan parcha keltiriladi, so‘ng “Saddi Iskandariy”ning XXXIX bobi, ma’lum parchalardan keyin doston haqida nazariy ma’lumot berilgan. Endi Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi to‘rtinchi doston hisoblanmish “Sab’ai sayyor” dostoni va uning maktab darsliklarida berilishi haqida kengroq to‘xtalib o‘tamiz. Ta’limda ushbu doston ilk bor 7-sinf adabiyot darsligi orqali o‘qitiladi. Darslikning 168 – 172-sahifalari shoirning hayoti va ijodiy ishlari haqidagi ma’lumotlar uchun ajratilgan bo‘lsa, 173-dan to 219-betgacha bo‘lgan qirq olti sahifalik qism dostonning berilishi hamda unga bag‘ishlangan savol va 49 topshiriqlarga ajratilgan. 220 – 222-sahifalarda esa “Tashbih, tanosub, irsoli masal san’atlari” mavzusi berilgan. Bu mavzu ham bir ma’noda Alisher Navoiy ijodining o‘rganilishidagi davomiy ish hisoblanadi. Chunki she’riy san’atlar haqida ma’lumot berib tushuntirilgach aynan “Sab’ai sayyor”dan olingan baytlar bo‘yicha misollar keltirilgan. Shunday qilib, qariyb ellik to‘rt sahifalik ma’lumot bizga Alisher Navoiy hayoti, ijodi, dostoni, ba’zi she’riy san’atlar haqida ma’lumot berish va ularga oid savol va topshiriqlarni bajarish uchun ajratilgan ekan. Bu, albatta, yaxshi. Endi “Sab’ai sayyor”ning berilishi haqida to‘xtalsak. Avvalo, doston matni to‘satdan to‘g‘ridan to‘g‘ri berilmagan. Dostonni quyi sinfda tanishilgan “Hayrat ul-abror” asari bilan solishtirilgan holatda, shakily jihatdan aynan ijodkor yozganidek emas, balki o‘quvchilar tushunishi va voqealar rivojini chalkashtirib yubormasligi uchun maxsus sarlavha bilan ajratilgan holda berilganligi o‘quvchilarning tushunish va tahlil qilishlari uchun foydali bo‘lgan. “Agar – deydi kitob mualliflari, – “Hayrat ul-abror”da yaxlit bir voqea hikoya qilinmay, u fikr-mulohaza, kichik hajmli hikoyatlardan tuzilgn bo‘lsa, bu doston keng qamrovli voqealarni o‘z ichiga olgan yirik epik asardir. Bunday asarlarda tasvirlar o‘zgarishi, voqealar almashinuvi o‘ziga xos tarzda bo‘ladi. Ya’ni voqealar bir makondan boshqasiga o‘tganda, lavhalarning biri ikkinchisiga ko‘chganda zamonaviy epik asarlarda bo‘lganidek boblar, bo‘limlar yoxud sarlavhalar bilan ajratilmaydi… Garchi dostonning o‘zida bo‘lmasa-da… tushunishni yengillatish uchun voqealar almashinuviga qarab, biz ushbu parchani shartli ravishda olti qismga ajratib taqdim etdik”. 57 Darslikda berilgan “Mehr va Suhayl” hikoyati dostonda “Chahorshanba kuni Bahromning moviy kisvat bila gunbadi nilufariyg‘a mayl qilib, xurshedi osmoniy libos bila jomi firuzagun aro kabudon mayidek boda solib no‘sh qilg‘oni va no‘sho-no‘sh unin toqi nilufariydin oshurg‘oni” 58 sarlavhasi bilan boshlanadi. Bunda Bahromning chorshanba kungi holati, sayyoralar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tilib, so‘ngra “Beshinchi iqlim yo‘lidin kelgan musofirning dostonorolig‘i”ga navbat beriladi. Darslikda ham aynan shu musofir dostonchiligi 57 Yo‘ldoshev Q. va b. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq 2017. 173- bet. 58 Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor”. Nashrga tayyorlovchi: Rahmonov V. – Tosh.: G‘afur G‘ulom. 2020. 245-bet. 50 berilgan va “dostonorolig‘” so‘ziga ham ta’rif berilib, “dostonchilik, doston aytuvchilik” deb izoh berib ketilgan 59 . Bundan tashqari darslikda berilgan parcha jami olti qismga bo‘lingan va dastlabki uch qismning asliyatdagi shakli bilan birga uning tabdili berilgan bo‘lsa, keyingi uch qismda faqat asliyatning o‘zi berilganki, bu o‘quvchilarni avval dostonni o‘qib tushunishlari uchun yengillik bo‘lsa, borib- borib o‘quvchi o‘zi mustaqil holda she’riy asarni o‘qishi va uni tushunishga harakat qilishiga undaydi. Bu ham fikrlash qobiliyatini, ham so‘z boyligini, ham tasavvur kuchini oshirishga yordam berishi tayin. Bu haqida darslikning o‘zida quyidagi izoh berib o‘tilgan: “…ushbu parchani shartli ravishda olti qismga ajratib taqdim etdik. Avvalgi uch qismda har bir baytning satrma-satr ma’nosini bermoqdamiz. Bundan maqsad: Sizda oldingi mashg‘ulotlar orqali baytlarni tushunish va tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirish… E’tibor bering: tushunilishi qiyin so‘zlar ma’nosi chiziq (defis) yoki “ya’ni so‘zidan keyin keltirildi. Agar bunday so‘zlar bir necha marta takrorlansa, ma’nosi izohlanmay o‘z holicha qoldirildi… Agar shu uch qism orqali bayt mazmunini chiqarishni puxta o‘rganib olsangiz, keltirilgan parchaning qolgan qismini o‘zingiz mustaqil tushunib, tahlil qila olasiz”. Olti qismning har bir baytidagi tushunilishi qiyin yoxud hozirda iste’molda bo‘lmagan so‘zlarning ma’nosi izohlanib keltirilgan. Dastlabki uch qismda ham alohida olingan so‘zning izohi, ham umumiy baytning ma’nosi berilgan bo‘lsa, 4-,5-,6-qismlarda faqatgina so‘zlarning izohi berib ketilgan. Bunga sabab yuqorida mualliflar fikrida ta’kidlanganidek, 1-,2-,3-qismlarni diqqat bilan o‘qib, uqib o‘zlashtirib olgan o‘quvchi keyingi qismlarning ma’nosini o‘zi mustaqil tushunib olaveradi. Umuman olganda, o‘quvchiga keragidan ortiq yengillik berilganda ham maqadga muvofiq kelmasdi. Bu holat o‘quvchilar o‘zlari shaxsiy shug‘ullanishlari uchun ajoyib mashq va tajriba vazifasini ham o‘taydi. Tushunmagan joyini guruh bilan tahlil qilish va shunda ham ikkilanish yoki to‘la ma’nosi chiqmagan bo‘lsa, undan keyin o‘qituvchi bilan birga ishlansa, natija yuqoriroq bo‘ladi. 59 Yo‘ldoshev Q. va b. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq 2017.173-bet. 51 Darslikda dostonning “Mehr va Suhayl” hikoyatning shartli qismlarining nomlanishlari quyidagicha: I. Suv vaquruqlikda zulmni o‘ziga kasb qilib olgan zolim qaroqchi va uning makoni ta’rifi. II. Sohibjamol Mehr vasfi va uning tasodif bo‘roni tufayli Jobir qo‘lida asira bo‘lganligi bayoni. III. Ko‘rkam Suhay ta’rifi, tutqunlikdagi Mehr iztiroblari tasviri va to‘y taraddudida dengizdan yo‘lga chiqqan Suhaylning hiyla domiga bandi bo‘lganligi to‘g‘risida. IV. Qizining boshiga tushgan kulfatni eshitib, Navdarshohning shoh Nu’monga maktub yo‘llagani hamda ikki shohning Jobir tomon qo‘shin tortgani bayonida. V. Ov ketidan quvib sipohidan ajralgan Navdarshohninng Jobir odamlari tuzog‘iga ilingani, to‘fon ofatidan halokatga uchragan shoh Nu’monning Jobirga asir tushgani haqida. VI. Mehrning o‘z qallig‘ini chohdan chiqarib parvarish qilgani va Suhaylning yuzma-yuz olishuvda Jobirni yengib, so‘ngida barchalarining murodga yetganliklari to‘g‘risida. 60 Vahob Rahmonov nashrga tayyorlagan “Sab’ai sayyor” dostonida beshinchi iqlim musofiri hikoyati: Chun anga bu duosi yettikim, Oxir o‘lg‘och, ravon ettikim … 61 – deya boshlanadi. Biroq asar so‘ngidagi sharh va izohlarda qayd etilishicha, “Tanqidiy matnda bu bayt avvalgi bobning oxirida berilgan.” 62 “Sab’ai sayyor”ning nasriy tabdilini amalga oshirgan Manzar Abdulxayr ham bu baytni hikoyat boshlangan XXIX bobda emas, balki hikoyatga kirish qismi vazifasini o‘tovchi XXVIII bobning so‘ngida “Bu duodan shoh qanoatlangach, musofir o‘z hikoasini boshlab yubordi” shaklida bergan. 63 7-sinf maktab darsligida ham parcha 60 Yo‘ldoshev Q., Qosimov B., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. 7-sinf adabiyot darsligi. Tosh.: Sharq 2017. 211-bet. 61 Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor”. Nashrga tayyorlovchi: Rahmonov V. Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 247-bet . 62 Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor”. Nashrga tayyorlovchi: Rahmonov V. Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 393-bet. 63 Alisher Navoiy. “Sab’ai sayyor” nasriy tabdili. Tabdil va izohlar muallifi: Abdulxayr M. Tosh.: Yangi asr avlodi, 2021. 192-bet. 52 ham tanqidiy matndagi kabi Adan diyorida jabr-sitamni o‘ziga kasb qilib olgan kishi bo‘lganligi ta’rifi bilan boshlanadi: Bor ekan Adanda javr fane, Javr qilmoq fanida safshikane . Darslikda baytdagi “Adan”, “javr”, “fan”, “safshikan” so‘zlari alohida izohlab berilgan. Xususan, “Adan” Arabistondagi kichik mamlakat nomi. Bu hududning aynan qayerdaligi haqida Vahob Rahmonov mas’ul muharrirligida nashrdan chiqqan “Sab’ai sayyor”da kengroq ma’lumot berilgan. Unda aytilishicha, Adan – hozirgi Saudiya Arabistoniga qarashli shahar, Yamanning janubida joylashgan. 64 Javr – jabr, azob. Fan – hunar. Safshikan – saflarni buzuvchi qahramon. 65 Bayt mazmuni pastda boshqacha yozuv turida ko‘rsatilgan. Xususan, quyidagicha: Bor ekan Adanda javr fane, Javr qilmoq fanida safshikane . Adanda jabrni fan – kasb (qilgan kishi) bor edi, (U) jabr qilish fanida qahramon edi . Darslikning shartli ravishda I qism deya ajratilgan bobida Jobirning ta’rifi haqida ma’lumot berilgan. U “suv va quruqlikda zulmni o‘ziga kasb qilib olgan qaroqchi” deya tanishtiriladi. Bori manzil o‘lub savohil anga, Sohili bahr o‘lub manozil anga. Ham tanumand-u ham shujo-u daler, Ul sifatkim jazira ichkari sher . Ushbu ikki baytda shoir Jobirning, avvalo, suvdagi barcha manzillar uning sohili bo‘lganligi, dengiz sohillari manzillari bo‘lganligini aytsa, keyingi ikki misrada 64 Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor”. Nashrga tayyorlovchi: Rahmonov V. Tosh.: G‘afur G‘ulom. 2020. 393-bet. 65 Yo‘ldoshev Q. va b. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq, 2017. 174- bet. 53 quruqlikda kuchli va botir bo‘lganligi boisidan to‘qaydagi sherdek edi, demoqda. Darslikda ushbu ikki baytdagi “savohil”, “manozil”, “tanumand”, shujo”, “daler”, “jazira” kabi so‘zlar ma’nosi izohlangan. Bulardan: Savohil – sohillar Manozil – manzillar Tanumand – norg‘il, gavdasi yirik Shujo – botir Daler – qo‘rqmas Jazira – orol 66 deya berilgan. Shu asnoda 174-178-sahifalar to‘liq Jobir ta’rifi, uning suvda nahang kabi, quruqlikda sher kabi tengsiz ekanligi ta’rifiga bag‘ishlanadi. Endi II qism haqida so‘z yuritsak, u sohibjamol Mehr tavsifi hamda uning qanday qilib qaroqchi Jobir qo‘lida asira bo‘lib qolganligi bayoniga bag‘ishlanadi. Ushbu qism Go‘yiyo andagi jazoir aro, Shahre emish oti “Bihishtsaro” , – misralari bilan ochib berilgan. “Bihishtsaro” so‘zi jannatmakon degan izoh bilan berilgan. Bayt mazmuni quyidagicha sharhlanadi: Deydilarki, boshqa bir orollar orasida “Behishtsaro” nomli shahar (bor) edi . II qismdagi voqealar silsilasida Mehr ta’rifi haqida so‘z ketar ekan, Yuzig‘a mehr banda-vu oti Mehr, O‘yrlub mehridek boshig‘a sipehr. Yuziga quyosh banda bo‘lgan(ning) oti Mehr, Falak boshi uzra quyoshdek aylanardi , – deyiladi. Bunda qahramonning yuzi quyoshga o‘xshashi aytilmoqda, ammo Mehr ismining ma’nosi ham aynan “quyosh” ekanligi, bundan tashqari yana boshqa ko‘plab ma’nolarni ham anglatishi haqida hech narsa deyilmagan. “Mehr” 66 Yo‘ldoshev Q. va b. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq, 2017. 174- bet. 54 ismining quyosh, oftob ma’nosi bilan birga sevgi-muhabbat, ishq ma’nolari ham bor. To‘g‘ri, o‘quvchi buni o‘zi bayt ma’nosidan ham bilib olsa bo‘ladi yoki o‘qituvchi yordamida yoxud o‘zi qo‘shimcha manbalarni o‘qib-o‘rganish orqali ham bu ma’lumotga ega bo‘lishi mumkin. Ammo darslikda berilgani to‘g‘riroq bo‘lar edi. Hikoyatning III qismi Suhaylning ta’rifi, asiraga aylangan Mehr iztiroblari hamda to‘y taraddudida safarga chiqqan Suhaylning hiyla sababli bandiga aylanishi tasvirlariga bag‘ishlangan. …Go‘yiyo ham jazirada bir shahr, O‘zi firdavs-u Salsabil anga nahr. Xuddi shunday (boshqa) orolda (ham) bir shahar (bo‘lib), O‘zi jannat bog‘iday, ariqlari jannatdagi Salsabil kabi edi. Bor emish ravzadek havosi aning, Charxi minu kabi fazosi aning. Uning havosi jannatdek emish, Fazosi zangori osmon kabi keng ekan. Anda bir shoh hokim-u voliy, Mulki ma’mur-u himmati oliy. Unda bir shoh hokimlig-u boshqaruvchilik (qilar), Mamlakati obod-u, (o‘zining) himmati baland (edi). Oti Nu’mon-u Mulki oti Yaman, Adilidin Mulki guliston-u chaman . (O‘zining) oti Nu’mon, mulkining nomi Yaman, 55 Adolatidan mamlakati guliston ham chaman. 67 Ushbu to‘rt bayt III qismning boshlanish baytlari hisoblanadi. Bu yerdagi “Salsabil”, “ravzadek”, “charxi minu”, “ma’mur” kabi so‘zlar izohi berilgan. Salsabil – jannatdagi buloqning nomi. Ravzadek – jannatdek. Charxi minu – zangori osmon. Ma’mur – obod. Suhayl ta’rifiga bag‘ishlangan ushbu qismda ham negadir Suhayl ismining ma’nosi to‘la ochib berilmagan. Bunda yukning ko‘p qismi har doimgidek o‘qituvchi zimmasiga tushib qolmoqda. Suhaylning ma’nosi quyidagicha izohlangan: Suhayl – eng yorug‘ yulduz. Afsonalarda bu yulduz baxt keltiradi deb talqin qilingan. U Yaman tomondan yaxshiroq va ravshanroq ko‘zga ko‘rinar ekan. Suhaylning Yaman shahridan ekanligi ham shundan. 68 Endi har ikkala shohning o‘zaro xat almashinuvi va kelishib farzandlarini qutqarish uchun safarga chiqishlari hamda har ikkalalarining Jobir tomonidan qo‘lga olinganligi haqidagi IV qism boshlanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, IV, V, VI qismlari darslikda tabdilsiz berilgan. Biroq eskirgan so‘zlarning ma’nolari izohda keltirilgan. Andakim Mehrni qilib noshod, Qavm-u xaylini ayladi ozod. Ul ulus jondin ayru el yanglig‘, Sayr etib suv yuzida yel yanglig‘. Kunduz-u kecha po‘ya ettilar, Toki kishvarlarig‘a yettilar… Dastlabki uch baytda ikki so‘z ma’nosiga izoh berilgan: Qavm-u xayl – yaqinlar, atrofdagilar 67 Yo‘ldoshev Q. va b. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq 2017. 186- 187-bet. 68 Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor”. Nashrga tayyorlovchi: Rahmonov V. Tosh.: G‘afur G‘ulom. 2020. 394-bet. 56 Po‘ya – tez yurish Ushbu qismda quyidagi bayt diqqat talabdir: Ul Zuhalvash jazog‘a xos o‘lg‘ay, Mehr ham uqdadin xalos o‘lg‘ay . Bu yerda Zuhalvash va uqda so‘zlariga ta’rif berilgan. Zuhalvash – Zuhalga o‘xshagan. Zuhal, ya’ni Saturn sayyorasi yomonlik timsoli bo‘lgan. Bu yerda Jobirga nisbat berilmoqda. Uqda – bandlik, tutqun. Aynan Jobirning Zuhalga o‘xshatilyotganligi va Zuhal ya’ni Saturnning yomonlik timsoli ekanligi yaxshi ma’lumot hisoblanadi. V qism shoh Nu’mon va shoh Navdarning qanday qilib Jobir qo‘liga asir tushib qolganliklari bayoniga bag‘ishlanadi. Qoldi Navdarg‘a chunki bir manzil, Besha ichra murur edi mushkul. Vahm oldi qarorini shahdin, Ki, aduv chiqmag‘ay kamingahdin. Kestirib beshani ochilg‘ali yo‘l, Cherigin eltur erdi ilgari ul … Bu boshlanish uch baytda quyidagi ikki so‘z izohi berilgan: Murur – o‘tish, yurish. Kamingah – pana, pistirma joy. Ushbu qismdagi voqealar rivojida shoh Navdar o‘zini qiziqtirib qolgan maral ya’ni kiyik ortidan quvib oxir-oqibat o‘z qo‘shinidan ajralib qoladi va Jobir odamlari qo‘liga asir tushib qoladi. Bu bilan shoir shoh qo‘shini bo‘lsagina shoh, aks holda unday shohning shohligi uzoqqa bormaydi, demoqchi. Ijodkorning bu haqidagi fikri asarda quyidagicha izohlangan: Shohni derlar sipoh bira shoh, 57 Shoh emasdur yo‘q esa anda sipoh. Darslikda berilgan so‘nggi oltinchi qism Mehr Suhaylni chohdan ozod qilishi va Suhaylning Jobir bilan jang qilib uni yengishi, so‘ngida barchalari bir-birlarini topishib murodga yetganliklari bayoniga bag‘ishlanadi. Mehr gul yanglig‘ aylabon yaqo chok, Nilufarzor aro kezib g‘amnok. Yosh to‘kun bahri mavjvar yanglig‘, Ko‘k libos ichra nilufar yanglig‘. Yuziga bas taponcha urg‘onidin, Nilufarlar ochilib gulistonidin… Ushbu kirish vazifasini o‘tagan olti misrada quyidagi so‘zlar izohlangan: Bahri mavjvar – mavjlangan dengiz Taponcha – shapati, tarsaki So‘nggi ikki misra ma’nosi kishi diqqatini o‘ziga tortmay qolmaydi. Misra ma’nosi quyidagicha izohlanadi: yuziga ko‘plab tarsaki uraverganidan yuzi ko‘karib ketdi. Bu xuddi gulistonda nilufarlar ochilishiga o‘xshatiladi. Endi darslikda ma’nolari izohlanmagan ba’zi baytlarni o‘zimiz mustaqil ravishda tahlil qilib ko‘ramiz. Shoh Nu’mon o‘qug‘och ul noma, Bildikim, bo‘lmish o‘zga hangoma. Yig‘labon bo‘ldi asru ko‘p g‘amnok, Bu sitamdinki, ayladi aflok. Ushbu misralarda shoh Nu’monning safarga – Mehrning yoniga ketgan o‘g‘li Suhaylning ham manzilga yetib bormaganligini bilgandan keyingi ruhiy holati tasvirlangan. Bizning diqqat-markazimizda turuvchi bayt ikkinchi baytdir. Birinchi baytning mazmuni ancha oson tushuniladi. Shoh Nu’mon o‘qug‘och ul noma, 58 Bildikim, bo‘lmish o‘zga hangoma. (Shoh Nu’mon noma (shoh Navdardan kelgan xat)ni o‘qigach Ish boshqacha bo‘lganligini bildi). Bizning diqqat-markazimizda turuvchi bayt ikkinchi baytdir. Yig‘labon bo‘ldi asru ko‘p g‘amnok, Bu sitamdinki, ayladi aflok. Baytda qo‘llangan “asru” so‘zi “juda, g‘oyat” kabi ma’nolarda ishlatiladi. “Aflok” esa “falaklar” degani. Ushbu baytning ma’nosini chiqarish uchun misralar o‘rnini almashtirib izohlash lozim. Aks holda, ish murakkablashadi. Misralarni ketma- ketlikda olib tahlil qilsak, quyidagicha shaklga keltirish mumkin: Juda ko‘p g‘amnok bo‘lib yig‘ladi, Bu sitamniki, falaklar qildi. Mazmun g‘aliz chiqdi. Ma’no birozgina tushunarlidek tuyiladi, ammo bari bir g‘alizlik ham yaqqol ko‘rinib turibdi. Endi misralar o‘rnini almashtirib ko‘ramiz. Falakning qilgan bu ishidan Juda g‘amnok bo‘lib yig‘ladi. Endi mazmun ham aniq tushunarli bo‘ldi va g‘alizlik ham qolmadi. “Sab’ai sayyor”ning nasriy bayonida ham ushbu ikki bayt quyidagicha sharhlangan: “Shoh Nu’mon bu nomani o‘qigach, hangoma boshqacha bo‘lganini fahmladi. Falakning bu sitamidan benihoya g‘amnok bo‘lib yig‘ladi” 69 . Endi yana bir boshqa baytni olib xuddi shunday tahlilga tortamiz. Mehrkim, charx xokrohi edi, Nilufarzor jilvagohi erdi. Darslikdagi shartli ravishda bo‘lingan so‘nggi qismdan keltirilgan ushbu baytdagi “xokroh” so‘ziga izoh berilgan. Unga ko‘ra xokroh kamtar, xokisor degan ma’noda ishlatiladi. Shamsiyev P. hamda Ibrohimov S. tomonidan tuzilgan “Navoiy asarlari lug‘ati” kitobida ham bu so‘z forschadan olingan bo‘lib aynan “xokirah” yoki 69 Alisher Navoiy. “Sab’ai sayyor” nasriy tabdili. Tabdil va izohlar muallifi: Abdulxayr M. Tosh.: Yangi asr avlodi, 2021. 201-bet. 59 “xokiroh” shaklida qo‘llanishi ko‘rsatilgan va ma’nosi “o‘zini past tutuvchi, kamtar”, “Xokirah bo‘lmoq – o‘zini past, kamtar tutmoq” 70 deya izohlangan. Har ikkala manbada ham so‘zlar ma’nosi deyarli bir xil. Endi bayt mazmunini sharhlaymiz. Mehrkim, charx xokrohi edi, Nilufarzor jilvagohi erdi. (Mehr charxning kamtari, xokisori edi, Nilufarzorning jilvagohi edi). Ammo bu kabi tahlil badiiy asarni haqiqiy badiiyatdan ayirib qo‘yishi mumkin. Shu boisdan ham misralar yoki baytlar aynan so‘zma-so‘z yoxud baytma-bayt tabdil qilinavermaydi. Ba’zan yuqorida ko‘rganimizdek misralarning o‘rni almashinishi yoki hatto so‘z ma’nolari ham biroz o‘z mazmunidan chetlanishi mumkin. Biz yuqorida keltirgan baytning tahlili “Sab’ai sayyor”ning nasriy bayonida shunday berilgan: “Bu Mehr deganimiz osmonning yerdagi quyoshi bo‘lib, nilufarzorda jilvalanar edi”. 71 Xokisorlik mazmuni bu yerda “osmonning yerdagi quyoshi”ga aylangan. Albatta, bunday izoh uchun Mehr ismining ma’nosidan kelib chiqilgan. Ma’lumki, Mehr quyosh degani. Ya’niki, quyosh ko‘kda bo‘lsa, Mehr yerdagi quyoshdir. U xokisorlik, kamtarlik qilib yerga tushgan. Shundan kelib chiqib bayt ma’nosi aynan so‘zma-so‘z emas, mantiqan olib tahlil qilinganda biroz o‘zgarishga duch kelgan. Yana bir necha baytni tahlil qilib ko‘ramiz. Bo‘ldilar ikki shoh musta’jil, Biri daryo, biri sohil. Necha kun aylabon masofat qat’, Sohili bahr ichinda ofat qat’. 70 Шамсиев П., Иброҳимов С. Навоий асарлари изоҳли луғати. Т.: Ғафур Ғулом, 1972. Б – 659. 71 Alisher Navoiy. “Sab’ai sayyor” nasriy tabdili. Tabdil va izohlar muallifi: Abdulxayr M. Tosh.: Yangi asr avlodi, 2021. 211-bet. 60 Bo‘ldi paydo aduv bo‘lur besha, Tushti ikki tarafqa andesha. Ishni, avvalo, notanish so‘zlar ma’nosini sharhlashdan boshlaymiz. Quyida ularning izohi berilgan: Musta’jil – shoshilish. Masofat – masofa, yo‘l. Qat’ – bosish, yurish. Besha – o‘rmon. Yuqoridagi izohtalab so‘zlarning ma’nosini aniqlashtirib oldik. Endi ishning ikki qismiga o‘tamiz. Bu baytlar har ikkala shoh o‘zaro xat almashinib Mehr va Suhaylning yo‘qolganligini bilishgach, dushmanga qarshi hujumga o‘tish uchun birlashishga kelishganlaridan keyingi holatni tasvirlab kelgan. Bo‘ldilar ikki shoh musta’jil, Biri daryo, biri sohil. Ikki shoh (shoh Navdar hamda Nu’mon shoh) shoshildilar, Biri daryo, biri sohil bo‘ylab. Necha kun aylabon masofat qat’, Sohili bahr ichinda ofat qat’. Necha kun masofalarni bosib, Dengiz sohili ichidagi ofatlarni yengib. Bo‘ldi paydo aduv bo‘lur besha, Tushti ikki tarafqa andesha. Dushman turgan o‘rmonga yetib keldilar, Ikki tarafga ham (qanday ish tutish haqida) o‘ylov tushdi. 61 Baytlar mazmuni tushunildi, faqat misralar tartibini birozgina o‘zgartirish kerak xolos. Shoir badiiyat talabidan kelib chiqib inversiyadan foydalanishi zaruriy holatligi sir emas. Shu inversiyani o‘z tilimizdagi odatiy shaklga keltitib tahlil qilish esa hech qanday xato ish emas. Demak, misralar ma’nosini quyidagicha bersak bo‘ladi: “Binobarin, ikki shoh shoshilinch yo‘lga tushib, biri dengiz va biri quruqlik bo‘ylab ketdilar. Ular bir necha kunlab sohil va dengizlarni kechib, yo‘lda uchragan ofatlar bilan kurashib, dushman joylashgan o‘rmonga yaqin yetdilar va ikki tarafdagilar ham ishni qanday boshlash haqida o‘ylab qoldilar”. 72 Germenevtik tahlil, umuman, tahlil qilishda masalaga faqat bir tomonlama qarash noto‘g‘ri bo‘ladi. Har tomonlama, atroflicha o‘rgsnilgan ish doimo samaralidir. Biz yuqorida tahlilga tortgan baytlarimiz ham tahlil qilinishi u darajada murakkab emas edi, biroq osondan murakkabga qarab borish an’anasi ishonchliroqdir. O‘quvchi ham avval biroz yengilroq misralarni o‘zi mustaqil tahlil etib o‘rganib olsa, borib-borib murakkbroq ishlarni ham yolg‘iz o‘zi mustaqil sharhlay olishi, ham o‘zi tushunib, anglab idrok qila olishi mumkin bo‘ladi ham boshqalarga ham tushuntirib bera oladigan bo‘ladi. “Sab’ai sayyor” dostonining hajmi jami 5009 bayt ekanligini yuqorida ta’kidlab o‘tgan edik. Shundan 384 bayti aynan beshinchi kuni moviy qasrdagi Bahrom holati va hikoyatga bag‘ishlangan. Darslikda esa jami 362 bayt keltirilgan. Shulardan 140 bayti I, II hamda III qismlarda, ya’ni darslik mualliflari tomonidan baytlar ma’nosi izohi bilan keltirilgan. Qolgan 222 bayt esa IV, V va VI qismlarni tashkil etadi. Ularning ma’nosi sharhlanmagan, ammo notanish, o‘quvchi uchun mazmuni tushunarsiz bo‘lgan so‘zlarning ma’nosi berib ketilgan. Bundan kelib chiqadiki, o‘quvchilar o‘zlari mustaqil shug‘ullanmoqchi bo‘lsalar ham hech qanday to‘siqqa uchramaydilar. Qo‘shimcha adabiyot yoki internet ma’lumotlaridan ham foydalanish ziyon keltirmaydi. 72 Alisher Navoiy. “Sab’ai sayyor” nasriy tabdili. Tabdil va izohlar muallifi: Abdulxayr M. Tosh.: Yangi asr avlodi, 2021. 203-bet. 62 3.2. Maktab ta’limda “Mehr va Suhayl” hikoyatining savol va topshiriqlar asosida o‘rganilishi “Mehr va Suhayl” hikoyatidagi darslikda berilgan savol va topshiriqlar ham alohida diqqatga sazovor. Dostondagi savol-javoblarga fikr qaratishdan avval Navoiy hazratlarining hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlardan so‘ng berilgan ushbu birinchi savolga to‘xtalsak: Navoiyning “shams ul-millat” (millat quyoshi) deb ulug‘lanishi sababini ayting 73 deyiladi topshiriqda. Ushbu topshiriqning yutuqli tarafi shundaki, unda ham ma’lumot berilyapti (Navoiy – shams ul-millat ham deyilar ekan), ham vazifa yuklatilyapti (xo‘sh, nega bunday ataladi, fikrlash vaqti keldi). Qolgan ikki savol esa avval olingan bilimlar yuzasidan o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini ishga solgan holda javob qaytarishlariga mo‘ljallangan. Endi dostondagi savol va topshiriqlarga to‘xtalamiz. Avvalo, shuni ta’kidlash joizki, har ikki qism yakunida umumlashtiruvchi savollar berilgan, ya’ni savollar har bir qism so‘ngida emas, deylik, II, IV va VI qism oxirida keltirilgan. Bunda o‘z-o‘zidan II qism oxiridagi savol va topshiriqlar I qismni ham qamrab olgan. Bu, albatta, yaxshi, chunki asar mutolaasiga kirishgan o‘quvchi uning bir qismini tugatishi bilanoq darhol savolga javob berishga o‘tib ketsa, xayoli chalg‘ishi mumkin edi. 1. Asarda Jobir qanday tasvirlangan? Uning aqli va tadbirkorligi qaysi o‘rinlarda namoyon bo‘ladi? Savol juda o‘rinli berilgan. Jobirni garchi qaroqchi sifatida tanigan bo‘lsa ham o‘quvchilar undagi aql-zakovat va shijoatga havas qilsalar arziydi. Ammo ana shu qudratni to‘g‘ri yo‘lda sarflash eng asosiysi ekanligini tushunib yetishlari zarur. 2-savol ham 1-savolning mantiqiy davomi deyish mumkin. Bunda Jobirning ma’naviy qiyofasi haqida fikrni bayon etish so‘ralgan. 2. Asarda Jobirning “moli harom” maqsadi bilan yashashi aytiladi. Harom mol, harom rizq tushunchasini izohlang. Bu endi keng qamrovli topshiriq. Alisher Navoiy deganda, aslida, “Qur’on”ning sharhlovchisini tushunishimiz mumkin. O‘quvchilar bu savolga 73 Yo‘ldoshev Q., Qosimov B., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. 7-sinf adabiyot darsligi. Tosh.: Sharq 2017. 172 -bet . 63 javob berishda diniy bilimdan ham xabardor bo‘lishlari ko‘zda tutiladi. Aslini olganda, Navoiyni uqish uchun diniy ilm mustahkam bo‘lishi talab etiladi. Aks holda asarlardagi ko‘zlangan asil ma’no anglashilmay qoladi. 3. Jobirning botir va qaytmasligi yorqin ak etgan: “Karvona agar o‘n-u, gar yuz, Barchasig‘a harif edi yolg‘uz” tasvirini sharhlang. Harif so‘zining ma’nosi izohda “Harif – bu yerda: raqib, bas kelguvchi, dushman ma’nosida” deb berib ketilgan. Bayt mazmuni ham yoritilgan: “Yo‘lda karvon odamlari agar o‘n, agar yuz (bo‘lsa-da), barchasiga yolg‘iz o‘zi bas kela olardi.” Ana shularga tayangan holda o‘quvchi Jobirning shaxsiy sifatlari haqida o‘z fikrlarini ochiq bayon etaverishi mumkin. Ushbu savolga javob uchun deyarli barcha material bor; lug‘at mavjud, bayt izohi bor. Faqat fikrni ifodalashga tortinish yo ikkilanishmasa bo‘lgani. 4. Navdarshohning shaxsiy fazilatlari, mamlakatining nomlanishi, go‘zal tabiati tasviri hamda uning xalqi to‘g‘risida tasavvur beradimi? Savolga javob topish uchun Navdarshoh ta’rifi haqidagi qismni topib olishimiz zarur. Bu baytlar esa II qismda keltirilgan. Demak, 5-savoldan boshlab Jobir haqida ajratilgan savollar tugatiligan. Go‘yiyo andag‘i jazoir aro, Shahre ermish oti “Bihishtsaro” Deydilarki, boshqa bir orollar orasida “Bihishtsaro” nomli shahar (bor) edi. Anda shohi saxiyu donishvar, Qabzai hukm ichra ul kishvar. Unda shohi saxiyu donishmand bo‘lib, U mamlakat (shu shoh) hukmi ichida, ya’ni qo‘li ostida edi. 64 Oti Navdar va lek o‘zi nodir, Tab’i har nodir ish aro qodir. (Shohning) oti Navdar, o‘zi nodir, Tab’i ham har nodir ishga qodir edi. Demak, uch bayt, ya’ni olti misra orqali biz Mehrning otasi Navdarshohni tanib oldik. U “Bihishtsaro” atalgan mamlakatida juda adolatli siyosat yuritar, har ishda nodir-u qodir hukmdor ekan. Lug‘atlarga qaraymiz: Bihishtsaro – jannatmakon Donishvar – dono, donishmand Qabzai hukmi – qo‘l ostidagi, tasarrufidagi. Hadislarda aytiladiki, xalq o‘zi qanday bo‘lsa, unga o‘ziga loyiq podshoh beriladi. Shoh Navdarki, shu qadar adolatli ekan, uning qo‘l ostidagi xalq ham farovon va tinch bo‘lishi tabiiy. Navoiy doimo zamona hukmdoriga qarata o‘z idealidagi adolatli podshoh qanday bo‘lishi kerakligi haqida ishorlar qilib kelgan. Xususan, u shunday yozadi: Bo‘rini dag‘i galadin dur qil, Suv beribon bog‘ni ma’mur qil. Bo‘ridek talovchilardan galadek xalqni ozod qil, suvdek zarur adolat bilan bog‘ kabi xalqni obod qil, degan ma’no anglashiladi ushbu baytdan. Demak, shu talablarga javob bera oladigan nodir Navdar shohning xalqi ham obod va farovon. Endi diqqattalab qiluvchi oltinchi savolga o‘tsak. 6. Navoiy sakkiz baytda Mehrning beqiyos go‘zalligini chizib ko‘rsatadi. Mazkur baytlarda qaysi badiiy tasvir vositalari qo‘llanganini toping. Bu savolga javob berish uchun, birinchidan, Mehr tasviri baytlarini topib olish zarur va badiiy san’atlardan ham xabardorlik talab etilmoqda. 179-betdagi so‘nggi ikki bayt va 180-sahifadagi jami baytlar aynan Mehr tasviriga bag‘ishlangan. Bor emih go‘yiyo anga bir qiz, Odami o‘yla ko‘rmagan hargiz. 65 Navdarshohning qizi (ya’ni Mehr) kabi go‘zalni odamzod boshqa hech ham ko‘rmagan (mubolag‘a). Qaddikim naxli sarafroz kelib, Husn bog‘ida sarvinoz kelib. Qaddining tikligi niholga mengzalgani holda tashbeh qo‘llanyotgan bo‘lsa, chiroyda u bog‘dagi yagona sarvinoz deyilishi bilan husni talil yuzaga kelgan. Qad, nihol, bog‘, sarvinoz kabi uyadosh so‘zlar esa tanosub san’atini vujudga keltirmoqda. Shunday qilib tanosub, tashbeh, husni talil, mubolag‘a, tajnis va yana bir qancha san’atlar jamlanmasi orqali go‘zallikda tengsiz Mehr timsoli gavdalangan. Zulfidin sunbul aylabon yuz pech, Og‘zidin g‘uncha aytmay so‘z hech. Zulfini ko‘rib sunbul (rashkdan) yuz buralib ketadi, Og‘zini ko‘rgach g‘uncha (uyatdan) hech so‘z aytolmay qoladi. Demak, sunbulning rashkdan buralib ketishi tashxis, ya’ni insoniy sifatlarni narsa- buyumga ko‘chirish yuzaga kelgan. G‘unchada ham xuddi shu holat va bu yerda chiroyli dalillash san’ati ham mavjud, ya’ni husni talil. Orazi mash’ali jahonafro‘z, Partavi shu’lasi kelib jonso‘z. Yuzi jahonni yorituvchi mash’ala bo‘lsa, (Undan taralyotgan) nur shu’lasi jonga o‘t qo‘yuvchi edi… Yuz mash’alaga, undagi nur o‘tga qiyoslanib tashbeh yuzaga kelmoqda. So‘nggi 7-savol endi ruhiy holatga qaratilgan: 7.Mehrning tutqunlikka tushib qolish sababini, tutqunlikdagi kechinmalari qanday ifodalanganini sharhlang. Savol inson uchun birlamchisi vujud emas, ko‘ngil ekanligini yana bir bor eslatmoqchi go‘yo. 66 III va IV qismlarda savol-topshiriqlar nisbatan ko‘p, ya’ni o‘ntani tashkil qiladi va 1-4-savoldan tashqari qolgan barcha savollarda dostondan parcha keltirilgan holda topshiriq beriladi. Shulardan 3-savolga to‘xtalsak. 3.Dostondan olingan : “O‘ylakim, Mehrning xarobi Suhayl, Mehrg‘a ham Suhayl sori mayl. Maylni qo‘yki, vola-u zor ul, jon berib vaslig‘a xaridor ul” tasvirini izohlang. Bunga javob berishda ham ikki oshiqning ruhiy holatiga to‘xtalish mumkin, ham ulug‘ daho qalamidan yaralgan so‘zlar ohangi orqali vujudga kelgan she’riy san’atlarga to‘xtalish mumkin, ya’ni ham ruhiy, ham ilmiy boyishga mo‘ljallangan savol va topshiriqlar ko‘paytirilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. 5. Jobirning : “Men bu zavraqni suvga to surdim, Ming seningdekni suvda o‘lturdim. Birida sencha ko‘rmadim jur’at, Jur’ating bo‘ldi maxlasingg‘a jihat” tarzidagi iqroriga qarab, qaroqchining ichki olamini izohlang. Mardlik oldida har qanday yovuz inson ham tan bermay iloji yo‘q. Bunga Chingizxonning Jaloliddin Manguberdi haqidagi fikri ham dalil bo‘la oladi. Jobir ham Suhaylning jasurligi oldida o‘zi istamasa-da bosh egadi. Suhaylni o‘ldirishni istamay bandi etadi. Savol o‘quvchilar diqqat-e’tiborini shunday ruhiy kuchli bo‘lishga chaqirishi bilan ham ajralib turadi. 8 -va 9-savollar o‘zaro bir-birining mantiqiy davomi desak, yanglishmagan bo‘lamiz. Xususan, 8-savol quyidagicha : 8. Navdarshohning bo‘lajak qudasi shoh Nu’monga yozgan: “Lek Haqkim g‘am- u balo bermish, Dard bermish, vale davo bermish. Chora bormu bu ishga intiqom durur, yo‘qsa bo‘lmoq tirik harom durur” tarzidagi fikrlarini izohlang. 9. “ Bo‘lsa ul dushman ilgida mahbus, Manga nomus erur, sanga nomus” deb yozganda Navdarshoh nimani ko‘zda tutadi deb o‘ylaysiz? Har ikkala savol asirlikdagi Mehrni qutqarish o‘tida yonyotgan Navarshohning holati va so‘zlari orqali berilgan va ularda oriyat masalasi ko‘tarilgan. Qizning tutqunlikda bo‘lishi faqat ota uchun emas, balki quda tomon uchun ham sharmandali holda ekanligi, bu o‘limdan ham yomon ekanligi ko‘zda 67 tutilmoqda. Sharq xalqlaridagi “Nomus o‘limdan qattiq” maqoli bekorga aytilmagan axir. V va VI qismlar uchun mo‘ljallangan savol-topshiriqlar ham o‘ntani tashkil qiladi. Shulardan 1-, 2-, 3-, 4- va 5- savollar o‘zaro chambarchas bog‘liq, ya’ni ularning barchasi bir obaz – Navdarshoh haqida. Har qancha o‘z nafsini tiyishga urinmasin, baribir sayd (ov) ishqi g‘olib kelib qo‘shindan ayrilib qolgan hukmdorning ahvoli ko‘rsatilgan o‘rinlarga ko‘proq diqqat qaratilgan. Bu bilan yana bir bor Navoiy haqiqiy shohning shohligi o‘zini ba’zi odatlaridan tiya bilishi va sipoh bilan bo‘lishi zarurligiga ishora qilgan. Darslik mualliflari ham aynan kerakli mazmunni topa bilishgan. Xususan, 4-savolga e’tibor qaratsak. 4. Shoirning “Shohni derlar sipoh birlan shoh, Shoh emasdur yo‘q ersa anda sipoh” misralari kimga nisbatan aytilgan? Baytni u bilan aloqador voqeaga bog‘liq holda izohlang. Javob: Navdarshoh haqida. U saydga berilib ketib qo‘shinidan uzoqqa ketib qoldi va asirlikka tushdi. Bu o‘rinda Navoiy saydni xuddi nafsga qiyoslagandek. Nafsi hukmiga bo‘ysunish alaloqibat ana shunday fojiali bo‘lishi tayin. 5-savol ham e’tibortalab. 5.Avval Mehr, keyinchalik shoh Nu’monning to‘fon tufayli bandi bo‘lib qolishiga kim aybdor? Yoki bu taqdir hukmimi? Qazo-yu qadar borligiga ishonish va inson o‘z peshonasiga yozilganidan qochib qutula olmaslik bor gap. Faqat buni o‘n uch-o‘n to‘rt yoshlardagi o‘spirinlarga tushuntirish biroz mushkul kechishi mumkin. “Sab’ai sayyor” kabi mukammal asarlar mutolaasi va o‘qilgan asarni uqish bolada katta hayotga tayyorlov bosqichini o‘tab beradi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 6. Tutqunlarning ozod bo‘lishida kimning xizmati ko‘proq deb o‘ylaysiz? Mehrningmi yo Suhaylning? Asosiy g‘ov bo‘lmish Jobir bilan jang qilib yengish Suhaylning qahramonligi bo‘lsa-da, ammo shu qahramonlikkacha yetib borishga Mehr sababchi bo‘lganligini asarni o‘qish davomida har bir o‘quvchi tushunib oladi. Bu 68 xuddi qay bir donishmandning “Har qanday qahramonlik ortida bir ma’sum ayol turgan bo‘ladi” degan hikmatomuz fikrining tasdig‘i o‘laroq jaranglaydi. Bu savolga javob topish o‘quvchilarda faqat bo‘lgan va bo‘layotgan voqealarga emas, shu voqelikning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan voqeaga ham e’tibor qaratish ko‘nikmasini shakllantiradi. Ya’ni daraxt daraxt bo‘lishi uchun ildizi bo‘lishi zarurligini tushunishdek va uni e’tirof eta bilishdek muhim holatni anglashga ko‘mak beradi. 7. “Sen agar zohir etding itlikni, Men senga ko‘rguzay yigitlikni” so‘zlari kimga tegishli? “Itlik” va “yigitlik” xislatlarini sharhlang. Suhayl tilidan Jobirga qarata aytilgan otashin so‘zlar hech kimni befarq qoldirmasa kerak. Mehr yordamida chohdan qutulib chiqib kuch to‘plab olgan Suhayl Jobirni jangga chorlaydi. Jobir avvalroq kuch bilan Suhaylni yenga olmagach hiyla ishlatib kemasini teshgani “itlik” – qo‘rqoqlik deyilgan bo‘lsa, Suhaylning bu ishni javobsiz qoldirmasligi “yigitlik” – jasurlik deyilmoqda. Endi har kim o‘z xulosasini chiqarib olishi mumkin. Qay biri yaxshi? “Itlik” yo “yigitlik”? 8. Asar qahramonlari: Mehr, Suhayl va Jobir ismlariga diqqat qiling. Bu ismlar ma’nosini egalari xarakteri, amallari hamda ma’naviy qiyofasiga muvofiqligini sharhlang. “Mehr”ni quyosh. “Suhayl”ni omad keltiruvchi yulduz, “Jobir”ni jabr qiluvchi sifatida yuqorida tanib olgan o‘quvchi uchun bu savolga javob berish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Mehr haqiqatan ham otasi, suygan yori va yorining otasi uchun zarur paytda quyosh kabi nur taratib barchani qutqardi. Suhayl esa eng yovuz qaroqchini yengdi. Jobir ham quruqlik, ham suvda mislsiz yovuzliklar qilib dong taratgan qaroqchi, barchaga jabr qiluvchi rahmsiz edi. Shoir har bir ismga uning egasi shaxsiyatini to‘la ochib bera oladigan ismlar tanlay olgani ham tahsinga loyiq. 9. Nima deb o‘ylaysiz, Jobir hammadan ko‘proq kimga jabr qildi? Javob oddiy: o‘ziga. Endi buni sharhlah kerak. Xo‘sh, kimgadir yomonlik qildik. Deylik o‘quvchilar misolida, birontamiz sherigimizning ruchkasini olib bekitib qo‘ydik. U ruchkasini qidiradi, qidiradi, ammo topa olmaydi. To‘satdan 69 kimdir o‘sha ruchka menda yo sizda ekanligini ko‘rib qoldi. Nima bo‘ladi endi? O‘g‘ri degan nom olamiz. Buni birov bilmagan taqdirda ham vijdonimizga oz bo‘lsa-da qoralik tushadimi. Albatta, shunday. Xo‘sh, Jobir-chi? U kichik ruchka emas, butun boshli karvonlarning molini talab, insonlarni o‘ldirar edi. Har qanday ish xoh u yaxshilik bo‘lsin, xoh yomonlik, baribir u yoki bu shaklda o‘zimizga qaytadi. Bu esa Jobir obrazi orqali yaqqol ko‘rsatib berilgan. 10. Asardan qirq misra yod oling. Ushbu topshiriq xotirani mustahkamlashga yordam beradi. Yoshlikda olingan bilim – toshga o‘yilgan naqsh deb bekorga aytishmagan. Ba’zi o‘quvchilar qiziqib qirq misra ya’ni yigirma baytdan ham ko‘proq yod olishlari mumkin. Bu holda ular qo‘shimcha imtiyoz bilan mukofotlansalar maqsadga muvofiq bo‘ladi. 3.3. Bob bo‘yicha xulosa Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ulug‘ shoirimizning “Xamsa”siga kiruvchi “Sab’ai sayyor” dostonidagi beshinchi hikoyat “Mehr vaSuhayl” asari 7-sinf adabiyot darsligida berilishi juda o‘rinli bo‘lgan. Darslikda ushbu mavzu yuzasidan tuzilgan savol va topshiriqlar berilgan bo‘lib, ularni pedagoglar o‘z ijodkorlik qobiliyati bilan boyitishlari, qayta ishlab kengaytirishlari mumkin. Ta’lim o‘quvchilarni nafaqat ilmli kadr, balki o‘z dunyoqarashiga ega, fikrini ochiq bayon eta oladigan mustaqil shaxs sifatida jamiyatga yetkazib berishi kerak. Buning uchun esa yuqorida biz tahlil etgan asar kabi yuksak did va olimona saviya bilan yaratilgan asarlarni o‘qitish, uqish, ularga nisbatan qiziqishni oshirish birlamchi vazifa bo‘lib hisoblanadi. Bunda asosiy yuk, shubhasizki, o‘qituvchi yelkasiga tushadi, o‘qituvchi esa ma’lumot manbayi, tarqatuvchi funksiyalarini axborot texnologiyalari zimmasiga yuklashi yoki uni an’anaviy dars shaklida tushuntirib berishi mumkin. Muhimi, o‘quvchilar diqqatini darsga qarata olishi va ularda qiziqish uyg‘ota bilishi lozim. Aytish joizki, Navoiy hazratlari “Xamsa” turkumiga kiruvchi qolgan asarlardan ko‘ra ko‘proq aynan “Sab’ai sayyor”da o‘zgarishlarni yaratganki, bu qolgan salaflardan Navoiyni yana bir pog‘ona yuksakka ko‘targan. 70 Nega o‘zgartirish kiritganligi, qanday o‘zgarishlar kiritganligi kabi savollar esa har bir o‘quvchini qiziqtirishi shart. Bunga esa o‘qituvchining mahorati orqali yetiladi. Darslikda berilgan parcha va uning tahlili ham shunga mos berilgan. Savol va topshiriqlar ham talab darajasida ekanligi esa yana-da quvonchli. Ushbu mavzuni o‘qitishda fanlararo integratsiyadan ham hech bir qiyinchiliksiz foydalanish mumkin. Ulug‘ Navoiy dahosi nafaqat adabiyot, balki tilshunoslik, dinshunoslik, geografiya, rassomlik, astronomiya, muhandislik va yana ko‘plab boshqa sohalarni chambarchas bir-biriga bog‘laganki, ularni asarda aslo ayri tasavvur qilib bo‘lmas darajaga yetkazgan. Didaktika, ya’ni tarbiya fani istaymizmi, yo‘qmi, albatta, har bir misra tahlilida bo‘y ko‘rsataveradi. Dars bilan tarbiya bir-biridan farq qilsa-da, ammo ular o‘zaro ajralmaydigan, bir-birini to‘ldirib turadigan kuchdir. O‘quvchilarning ma’naviy olamini boyitadigan, yaxshi inson qilib tarbiyalaydigan fan bu, shubhsiz, adabiyot fanidir. Ushbu fan har bir hodisaga o‘z shaxsiy fikri bilan yondashishga, ravon nutqli bo‘lishga, yaxshi va yomonni ajratishga o‘rgatadi va shunisi bilan qimmatlidir. Hali o‘spirin yoshidagi yigit-qizlar uchun esa “Mehr va Suhayl” hikoyatidagi har bir obraz namuna qilib ko‘rsatsa bo‘ladigan o‘ringa ega hatto salbiy obraz sifatida gavdalangan Jobir ham. Mehrning oqilaligi, ham tashqi (Mehrning chohdagi Suhaylni o‘zining uzun sochlari bilan chiqarib olish sahnasini eslashning o‘zi kifoya), ham ichki dunyosi go‘zal bo‘lgan qlli, iffatli qiz timsoli har bir o‘quvchi qizning hvasini keltirsa, Suhayldagi mardlik, jasurlik, bir yurtning odil podshohi bo‘larlik salohiyati yigit bolalarni befarq qoldirmaydi. Hatto qaroqchi Jobirning jangdagi mahorati ham tahsinga loyiq. Ammo yuqorda ta’kidlanganidek ana shu mahoratni ezgulik yo‘lida ishlata bilish eng asosiy omildir. Umumiy xulosa 71 Alisher Navoiy ijodi, xususan, “Xamsa” tarkibidagi “Sab’ai sayyor” dostonini chuqur va tushunarli tahlil etishda Germenevtik metodalogiyadan foydalanish samarali natijaga erishishda katta yordam beradi. Adib asarga singdirgan bosh ma’noni anglash uchun, avvalo, u markazga qo‘ygan asosiy obraz va uning atrofidagi yondosh timsollarni teranroq tushunish, obraz yelkasida turgan badiiy yukni ko‘ra olish lozim. Ana shunda asarning shu kungacha ochilmagan qirralari ham o‘zini namoyish etadi. Navoiyning birgina obrazini chuqur tahlil etishga kirishgan tahlilchidan uning deyarli barcha asarlari bilan tanish bo‘lishi talab etiladi. Deylik, “Sab’ai sayyor”dagi shoh Bahrom obrazi nafaqat shu doston tarkibida uchraydi, balki “Xamsa” tarkibidagi boshqa dostonlarda ham ko‘zga tashlanadi. “Hayrat ul abror” dotoni bunga misol bo‘la oladi. Alisher Navoiy ijodi, “Xamsa” asarlari, xususan, “Sab’ai sayyor”ni o‘qish va o‘qitishda germenevtik metodologiyaning o‘rni beqiyos. Ushbu metod dostonni teranroq anglash imkonini beradi. Solishtirma qiyos natijasida Alisher Navoiy hamda boshqa xamsanavislar, shu jumladan, Bahrom obrazining adabiyotdagi ilk yaratuvchisi bo‘lmish Abulqosim Firdavsiy asarlaridagi o‘xshash va farqli jihatlarini, yetuk hamda nomukammal o‘rinlarini anglab olish nisbatan osonroq kechadi. Mumtoz asarlarni o‘qitish aksar hollarda qiyinchilik tug‘diradi. Ammo mahoratli pedagog adabiyotimizning eng nodir namunalari aynan shu mumtoz adabiyotda ekanligini o‘quvchilar ongiga yetkaza olishi shart. Ushbu darslarni tashkillashtirishda ba’zi narsalarga e’tibor qaratilsa, ayni muddao bo‘lar edi. Avvalo, har bir dars muayyan maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Darsni boshqa fanlar bilan qo‘shib o‘tish jarayonida qo‘shimcha materiallar o‘tiladigan mavzuga bog‘liq bo‘lishi shart. Sinfdagi har bir o‘quvchi bilan ishlay olis lozim. Shunda nofaol o‘quvchilarning ham qiziqishi ortishi evaziga dars yana-da samarali tashkil etiladi. Germenevtik yondashuv bundan tashqari mavjud matnning til vositalari orqali ijodkor yashirgan tag zamirdagi ma’nolarni anglash orqali tushunishni maqsad qilgan va buning uchun biz adibning diniy va dunyoviy dunyoqarashi, ilmi, u yashagan davrdagi ijtimoiy muhitini, shoir shaxsiyatini ham qamrab olib tahlilga tortishimiz zarur bo‘ladi. Yuqoridagi jihatlarni yaxshi bilmay turib tahlilga 72 tortish esa yo nomukammal yoki butkul noto‘g‘ri xulosani keltirib chiqaradi. “Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyotining barcha taraqqiyot bosqichlarida ustoz shoir va xalqning benihoya katta hurmatiga va muhabbatiga sazovor bo‘lgan so‘z san’atkori hisoblanadi. Keyingi asrlarda qalam tebratgan ahli shuaro uchun Navoiy ijodi eng katta mahorat maktabi bo‘ldi” 74 , – deydi olim Husan Maqsud. Navoiy va ayni zamon o‘quvchisi oralig‘ida vaqt degan ulkan to‘siq paydo bo‘lgan, ammo aynan o‘qituvchining o‘qitish mahorati bu to‘siqni ko‘prikka aylantirishi mumkin. Biz Navoiyni adabiyot darslarida, nafaqat adabiyot darslarida, balki umuman hayotiy harakatlarimiz mobaynida ham o‘qish va uqish payida bo‘lishimiz hamda bu o‘qish jarayonida, shubhasiz, qalb va his-tuyg‘ularimiz birlamchi o‘rinda turishi lozim. Ana shundagina biz Navoiy istagan va to‘xtovsiz targ‘ib qilgan Komil inson maqomiga yetishishimiz mumkin. O‘quvchilarga berilyotgan ta’lim tarbiyadan ajralmasagina natijaga erishamiz. Zero, ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratish hech qanday samaraga olib bormasligini bugungi kunda G‘arb olimlari ham bir ovozdan e’tirof etishayotir. Navoiy ijodi va hatto uning hayot yo‘li ham bugungi kun odami uchun nechog‘lik tarbiya o‘chog‘i ekanligi hech birimizga sir emas. Birgina Navoiyning uch bora haj safariga otlanib uch bora ham xalq va millat taqdiri, uning osoyishtaligi uchun safarga ketolmay ortga qaytishga majbur bo‘lganligi voqeasining tag zamirida qancha-qancha ma’no va o‘rnak yotibdi. Xalq farovonligini o‘z xohishidan yuqori qo‘ya olish har kimda ham uchrayvermaydigan xislatdir. Navoiy o‘zi ega bo‘lgan, ega bo‘lishni istagan barcha yaxshi hislatlarni o‘z asarlari zamiriga singdirib yuborgan. Xususan, “Sab’ai sayyor”dagi shoh Bahrom ham eng adolatli hukmdor edi, ammo bora-bora oshiqlik, ya’ni faqat o‘z ko‘ngli mayliga bo‘ysunib ish tutishlik ham shohning o‘zini, ham suyukli mahbubasini, ham qo‘shinini va hatto gunohsiz jonivorlarni ham chohga tortib ketdi. Navoiy inson yo oshiqlik, yo shohlikning faqat bittasini eplay oladi, bir ko‘ngilga ikki ish sig‘maydi, har ikkisiga birday chirmashgan inson oxirida aro yo‘lda halok bo‘ladi, demoqchi go‘yo. Demak, har kim qo‘lidan kelgan 74 Husan Maqsud. Oshiq sharhi holi ifodasida badiiy san’atlarning o‘rni (Navoiyning “G‘aroyib us sig‘ar” devoni g‘azallari misolida) 2015. www.kh-davron.uz. 73 ishni sidqidildan qilmog‘i va qo‘ldan kelmaganiga behuda chiranmasligi lozim ekan. Hali biz Navoiydan anglashimiz kerak bo‘lgan ilm, olishimiz zarur bo‘lgan tarbiya nihoyasiga yetgani yo‘q. germenevtik metod esa bu ishda bizga yordam beradi. 74 FOYDALANILAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev. Sh. M. Alisher Navoiy asarlarining Istanbul kutubxonalaridagi tasviriy nusxalari. 2020. 2. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. Manbaalar: 3. Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor”. Nashrga tayyorlovchi: Rahmonov V. Tosh.: G‘afur G‘ulom, 2020. 4. Alisher Navoiy. “Sab’ai sayyor” nasriy tabdili. Tabdil va izohlar muallifi: Abdulxayr M. T.: Yangi asr avlodi, 2021. 5. Алишер Навоий. Сабъаи сайёр. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. –Т.: Фан, 1992. 10-жилд. 6. Алишер Навоий. Хамса: Сабъаи сайёр. ТАТ. 10жилдлик. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2001. 7-жилд. 7. Алишер Навоий. Сабъаи сайёр (насрий баёни билан). Таҳрир ҳайъати: Қаюмов А. ва бошқ. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1991. 8. Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1997. 13-жилд. 9. Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан , 2017. 16-жилд. 10. Алишер Навоий. Тарихи мулки ажам. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1992. 16-жилд. 11. Алишер Навоий. Қомусий луғат. II жилд. Т.: Шарқ, 2016. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 12. Абдулхайров M. Навоий асарлари матни табдилини амалга ошириш усуллари, тамойиллари ва амалий масалалари. ф.ф.д. дис. автореферати. – Т.: 2020. 13. Абдуқодиров А. “Сабъаи сайёр”: адабий анъаналар ва янгиликлар. Ўзбек тили ва адабиёти. 2017. 2-сон. 75 14. Эркинов А. Алишер Навоий “Хамса”си талқини манбалари. Тош.: Тамаддун, 2018. 15. Haqqulov I. Badiiy matn tahlili va talqin muammolari. – T.: 2012. 16. Haqqulov I. Taqdir va tafakkur. – T.: Sharq , 2007 . 17. Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. – Тош.: Ғафур Ғулом, 1991. 18. Husan Maqsud. Oshiq sharhi holi ifodasida badiiy san’atlarning o‘rni (Navoiyning “G‘aroyib us sig‘ar” devoni g‘azallari misolida) 2015. www.kh-davron.uz. 19. Karimov B. Abdulla Qodiriy germenevtik tafakkur. – T.: Akademnashr, 2014. 20. Мамадалиева З. Алишер Навоийнинг “Лисон ут - тайр” достонидаги рамзий образлар тизими. – Т., 2011. 21. Муҳиддинов М. Нурли қалблар гулшани. – Тошкент: Фан, 2007. 22. Муҳиддинов М. Кўнгил ҳайратлари. – Тош.: Тамаддун, 2021. 23. Олимов С. Ишқ, ошиқ ва маъшуқ. Т.: Адабиёт ва санъат, 1992. 24. Қудратиллаев Ҳ. Навоийнинг адабий-эстетик олами. – Тош.: Ғофур Ғулом нашриёти, 1991. 25. Қаюмов А. Асасрлар. III жилд. Т.: Мумтоз сўз, 2019. 26. Sirojiddinov Sh., Yusupova D., Davlatov O. Navoiyshunoslik. T.: Tamaddun, 2019. 27. Zohidov R. Sharh ilmi ildizlari. Oltin bitiklar maqola materiallari. – Tosh. 2019. 28. Tojiboyev M. Badiiy matnda inson va olam munosabatining germenevtikasi. – Tosh.: Sharq yulduzi jurn, 2012. 29. Тожибоева О. Навоий “Хамса”сининг насрий баёнлари: принциплари, мезонлари, усуллари. 10.00.02 – Ўзбек адабиёти филология фанлари бўйича фалсафа доктори (Phd) диссертацияси автореферати, Тошкент – 2019. 30. Toshniyozova R. Ontologik poetika — badiiy matnni o rganishda yangiʻ yondashuv sifatida. Oltin bitiklar maqola materiallari. – Tosh. 2019. 76 31. Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2013. 32. Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. T.: Akademnashr , 2010. 33. Yo‘ldoshev Q., Qosimov B., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J . Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. Tosh.: Sharq, 2017. 34. Йўлдошeв Қ, Йўлдошeва М. Бадиий таҳлил асослари. Тош. 2016. 35. Шамсиев П., Иброҳимов С. Навоий асарлари изоҳли луғати. Т.: Ғафур Ғулом, 1972. 36. Jabborov Sh . Germenevtika. Hurriyat gazetasi. Ziyouz.com kutubxonasi, 2006. 37. Жабборов Ш. Герменевтика тадқиқ методи ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти, 2012, 4 сон. O‘z maqola va tezislari: 1. Pirmamatov M . Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor” dostonining germenevtik tahlili haqida dastlabki mulohazalar//Xalqaro ilmiy forum – 2022 ilmiy-amaliy anjuman. 2022. 2. Pirmamatov M . “Sab’ai sayyor” dostonidagi shoh Bahrom obrazining genezi va o‘zaro qiyosiy tadqiqi masalasiga doir mulohazalar // Educational Research in Universal Sciences. 2023. Internet saytlari : 1. www.ziyonet.uz. 2. www.ziyouz.com 3. www.kh-davron.uz. 4. ziyouz.com kutubxonasi. 5. hhtps||azkurs.org . 6. http://library.navoiy-uni.uz. 77

MAKTAB DARSLIKLARIDA “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI MATERIALLARI TAHLILI (GERMENEVTIK YONDASHUV) MUNDARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI 5 I BOB ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONINING YARATILISHI HAMDA TAHLILI MASALALARI 1.1. “Sab’ai sayyor” dostonining yaratilish tarixi va ushbu sikldagi dostonlarning genezisi, o‘zaro qiyosiy tahlili 8 1.2. “ Bahromnoma” hikoyatlari tahlili 23 I bob bo‘yicha xulosa 32 II BOB. ADABIY TAHLILDA GERMENEVTIK YONDASHUV 2.1. Adabiyot darslarida germenevtik tadqiq metodi 34 2.2. Alisher Navoiy asarlarini tahlil etishda germenevtik yondashuvning ahamiyati 41 II bob bo‘yicha xulosa 49 III BOB. MAKTAB TA’LIMIDA ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONINING O‘RGANILISHI 3.1. “Sab’ai sayyor” dostonining maktab darsliklarida berilishi 51 3.2. Maktab ta’limda “Mehr va Suhayl” hikoyatining savol va topshiriqlar asosida o‘rganilishi 66 III bob bo‘yicha xulosa 73 UMUMIY XULOSA 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 78 1

ISHNING UMUMIY TAVSIFI KIRIS H Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi : Har bir inson u yoki bu ma’noda ma’nan va aqlan yuksalish uchun adabiyot deb atalgan ulkan ustoz qarshisida saboq oluvchi talaba qatorida bo‘lishi lozim. Aks holda insonning moddiyatchidan farqi qolmaydi. “Tafsir va ta’vil, buyuk mutafakkirlarimizning asarlariga sharhlar bizning eng katta ma’naviy boyligimizdir” 1 . Adabiyot va san’at yaratuvchi ijodkor o‘zi yaratgan obrazlar orqali olam va odam, ular orasidagi ichki aloqa va bog‘liqlik kabilarni badiiy idroki orqali badiiy obrazga singdiradi. Ana shu obrazda esa ikki jihat birlashadi. Bular aql bilan hisdir. Shu boisdan ham obrazni ham ratsional, ham emotsional birlik sifatida talqin etish mumkin. Ijodkorning fikr dunyosi singdirilgan, ma’naviy va ruhoniy olami aks etgan badiiy asar “olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasidir” 2 . Xuddi shunday ruhoniyati kuchli, fikr dunyosi keng ijodkorlardan biri, dunyo adabiyotining eng yirik vakillaridan biri Alisher Navoiy hayoti va ijodiyotiga oid ko‘plab ilmiy izlanishlar amalga oshirilgani hech kimga sir emas. Ammo Navoiy ijodi haqidagi izlanishlar qanchalik kengqamrovli bo‘lmasin, baribir Navoiy dahosi bugungacha to‘liq ochilgani va o‘rganilgani yo‘q. Uning epik va lirik asarlaridagi falsafiy-ijtimoiy, tasavvufiy qarashlari hali- haligacha adabiyot ixlosmandlarini hayratga solib kelmoqda. Timsollarning tag ma’nolari, ular anglatgan mazmun-g‘oyalarni anglashda bugungi kun tadqiqotchilari uchun Germenevtika metodi katta yordam bermoqda. Navoiy ijodi besh asrdan oshiq vaqt mobaynida davrlar sinoviga dosh berib o‘z qudratini namoyish etishda davom etaveradi. Zero, Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’n-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda 1 Shukur Jabborov. Germenevtika. Hurriyat gazetasi. Ziyouz.com kutubxonasi, 2006. 2 Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr , 2010. 56-bet. 2

turkiy va forsiy tild a so‘zlovchi biron-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir”. 3 Navoiy asarlari bag‘rida jo bo‘lgan milliy va umuminsoniy qarashlar, fikrlar har bir inson uchun ne qadar zarur va ahamiyatli bo‘lsa, ularning zargarona ifodasi, bemisl mahorat natijasi o‘laroq tarkib topgan go‘zal shakli shu qadar jozibali, hayratlanarli. “Qadimgi turkiy tilda barakali ijod qilib, uni adabiy til, madaniyat va saltanat tili darajasiga ko‘targan barcha asarlari umumbashariy gumanistik g‘oyalar bilan sug‘orilgan Alisher Navoiyni shuning uchun ham barcha turkiy xalqlar o‘z shoiri sifatida alohida mehr bilan o‘qib-o‘rganadi va u bilan faxrlanadi”. 4 Ularni o‘qigan kishi, agar tom ma’noda uni tushunish, anglash baxtiga musharraf bo‘lsa, shoirning ulug‘ donishmandligi oldida lol qolsa, yozmishlari badiiyati, ularning nafosati qarshisida dong qotadi. Shuning uchun adib asarlarning mazmuni, g‘oyaviy jihatlari tadqiqi ne chog‘lik dolzarb bo‘lsa, ularning badiiyatini o‘rganish, mahorat qirralarini ochib berish ham birdek zarur. Bunda asar tahlili eng muhim va asosiy omil sanaladi. Shu bois ham magistrlik dissertatsiyamizda “Sab’ai sayyor” dostonining maktab ta’limi darsliklaridagi materiallarini germenevtik asosda tahlilga tortish muhim sanaladi. Magistrlik dissertatsiyasi ning ob y ekti va predmeti: Ishning asosiy tadqiqot ob y ektini Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” asari tashkil qiladi. Bundan tashqari mavzuni ochishga bevosita qaratilgan tarixiy hamda istiqlol davrida yaratilgan ilmiy adabiyotlardan ham foydalaniladi. Shu jumladan, mavzuga aloqador ilmiy maqolalar, adabiyot darsliklari ham ma’lum joylarda ishga jalb etiladi. Magistrlik dissertatsiyasining maqsad va vazifalari: Magistrlik dissertat- siyasi ning maqsadi Navoiy ijodi ni tahlil qilish ni o‘rganishdan iborat bo‘lib, uni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga belgilab oldik: 3 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. Б – 30. 4 Mirziyoyev. Sh. M. Alisher Navoiy asarlarining Istanbul kutubxonalaridagi tasviriy nusxalari. 2020. 286-bet. 3

– “Sab’ai sayyor” dostonini germenevtik yondashuv asosida tahlil qilish; – “Sab’ai sayyor” dostonining maktab darsliklaridagi parchalarni tahlil qilish ; – kuzatishlarimizdan kelib chiqib o‘rganilgan mavzu yuzasidan xulosalar chiqarish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqotda berilyotgan muammo ilmiy jihatdan o‘rganilgan ishlarni tekshirish asosida xulosalarga kelish va o‘rganilmagan jihatlariga e’tibor qaratish . Bugunning globallashuv jarayonida badiiy asar mazmunini to‘la ochib berish asar tahlili bilan bog‘liq. Asarning ma’lum qismini germenevtik yondashuv asosida har bir bayt va misraning ma’nolarini ochib berilishi va undan muayyan xulosalar chiqarilishi ishning asosiy ilmiy yangiligi hisoblanadi. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar sharhi: Adabiyotshunosligimizda Navoiyning lirik va epik asarlari nisbatan keng tadqiq qilingan, adabiy-estetik qarashlari o‘rganilgan. Xususan, “Sab’ai sayyor” dostoni ham. Ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz. Shoir asarlarining badiiyatiga bag‘ishlangan ko‘plab maqolalar, bir qator risolalar yozilgan. Xususan, professor Muslihiddin Muhiddinovning “Ko‘ngil hayratlari”, Saidbek Hasanovning “Navoiyning yetti tuhfasi”, Aftondil Erkinovning “Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari” asar larini shular qatoriga kiritish mumkin. Navoiyning adabiy, estetik qarashlarini A.Hayitmetov, H.Qudratullaev, M. Muhiddinov, S. Hasanov, A. Qayumov, O. Davlatov, Z. Mamadaliyeva kabi olimlar tekshirganlar . Shuningdek, Navoiy asarlari talqini va tahliliga bag‘ishlangan kitob va to‘plamlar ham bor. Tadqiqot metodikasining tavsifi: Germenevtika metodi – tushunishning asosiy tamoyili bo‘lib, qadimda matnlarni boshqa tilga mazmunan talqin qilish sifatida qo‘llanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ushbu tadqiqot ishida asar tahliliga doir nazariy masalalar yoritiladi hamda amaliyotga yo‘naltiriladi. Magistrlik dissertatsiyasi ning tuzilishi: Ushbu tadqiqot ish i kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 4

I BOB. ALISHER NAVOIY “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI YARATILISHI HAMDA TAHLILI MASALALARI 1.1. “Sab’ai sayyor” dostonining yaratilish tarixi va ushbu sikldagi dostonlarning genezisi, o‘zaro qiyosiy tahlili Xamsachilik an’anasiga ko‘ra, to‘rtnchi doston shoh Bahrom haqida hikoya qilishi lozim. Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” (“Yetti sayyora”) asari “Xamsa”ning to‘rtinchi dostoni bo‘lib , 1483-84-yillar (hijriy 889-yil jumadussoniy oyi)da yozib tugallangan. Bu doston Nizomiy Ganjaviyning “Haft paykar” (“Yetti go‘zal”) hamda Xusrav Dehlaviyning “Hasht behisht” (“Sakkiz jannat”) asarlariga javob tariqasida yaratilgan. Asarning bosh qahramoni shoh Bahrom real tarixiy shaxs sifatida Eronning sosoniy hukmdorlaridan biri Varaxran V bo‘lib, u otasi Yazdigurddan keyin taxt uchun bo‘lgan kurashda g‘olib chiqadi va otasi davrida deyarli vayron bo‘lgan mamlakat hayotini yaxshilab, izdan chiqqan davlatni tartibga keltiradi. U haqdagi ilk yozma manbalarni eron shohlari tarixidan so‘zlovchi “Tarixi rusul va muluk”, “Xudoynamak” kabi tarixiy kitoblarda uchratish mumkin. 420-438-yillarda (Sh. Sirojiddinov, D. Yusupova, O. Davlatovlar hammuallifligida yaratilgan “Navoiyshunoslik” kitobidan) hukmronlik qilgan ushbu shaxs qariyb 18 yillik hukmronligi davrida boshqa hukmdorlardan deyarli farq qilmaydigan siyosat yuritdi, ammo u tarixiy asarlarda o‘z otasiga qarshi turganligi qayd etilganligi bilan ajralib turadi. Shoh Bahromning ovga ishqibozligi, mayparastligi hamda fojiali o‘limi tarixiy kitoblardan ham o‘rin olgan. Ammo bu qo‘llanmalarda real tarixiy fakt to‘la namoyon bo‘lmagan. Biron ijodkorning asarini o‘rganish uchun, avvalo, shu ijodkor yashab o‘tgan tarixiy davr, tuzum, ijtimoiy-ma’naviy hayot haqida bilimga ega bo‘lish lozim. Alisher Navoiyning “Xamsa”siga kiruvchi to‘rtinchi doston “Sab’ai sayyor” asari yaratilishiga turtki bo‘lgan salaflari Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy hamda Ashraf Marog‘iylar yaratgan Bahromnomalar ham o‘z navbatida ijtimoiy yuk tashishi shubhasiz. Ammo yuqoridagi salaflar uchun ham asos vazifasini o‘tovchi asar bor. Bu asar Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”sidir. “Xamsa” bitish 5

O'xshashlar

ALISHER NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA TIMSOLLARNING G‘OYAVIY-BADIIY UYG‘UNLIGI
ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAN BERILGAN MATNLARNING GERMENEVTIK TAHLILI (MAKTAB DARSLIKLARI ASOSIDA)
MAKTAB ADABIYOT DARSLIKLARIDA HIKOYALARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI
Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili
O‘zbek adabiyoti darsliklarida “Ona” obrazi tahlili”