ALISHER NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA TIMSOLLARNING G‘OYAVIY-BADIIY UYG‘UNLIGI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………….. 6-11 I BOB. ALISHER NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI HAQIDA ……………………………………………………………………. 1.1.”Sab’ai sayyor” dostonining yaratilish tarixi…………………………... 12-16 1.2.Dostonning tarkibiy tuzilishi…………………………………………… 17-32 Birinchi bob yuzasidan xulosalar…………………………………………. 33 II BOB. ”SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA YARATILGAN TIMSOLLAR VA ULARNING G’OYAVIY- BADIIY UYG’UNLIGI 2.1. ”Sab’ai sayyor” dostonida yaratilgan shohlar hamda ayol timsollar tahlili……………………………………………………………………….. 34-47 2.2. Dostonda do’st hamda ijodkor timsollarning yaratilishi……………… 48-53 Ikkinchi bob yuzasidan xulosalar…………………………………………. 54 III BOB. “SAB’AI SAYYOR”DOSTONIDAGI RAMZIYLIK 3.1.”Sab’ai sayyor” dostonida qo’llangan yetti raqamining tasavvufona talqini hamda yeti sayyora timsoli…………………………………………. 55-61 3.2.Dostonda ranglar garmoniyasining aks etishi…………………………. 62-74 Uchinchi bob yuzasidan xulosalar………………………………………… 75 Umumiy xulosalar………………………………………………………… 76 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………… 77-82 1

KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi. Jahon miqyosida insoniyat tamaddunining buyuk siymolari hayoti va ijodini chuqur tadqiq etish, ular yaratib qoldirgan ma’naviy merosning ta’sir doirasini o‘rganish va keng targ‘ib etish adabiyotshunoslik fanining muhim yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Bugungi kunda yurtimizda ajdodlarimiz yaratib qoldirgan ma’naviy meros namunalarini tadqiq etishda ham shu jihatlarga jiddiy e’tibor qatatish mamlakatimizda ilm-fan, ta’lim, ma’naviyat va ma’rifat yo‘nalishlarida amalga oshirilayotgan islohatlar mazmun – mohiyatiga har taraflama mos keladi. Zero, “bizning qanday buyuk va shonli o‘tmishimiz,qanday ulug‘ ajdodlarimiz borligini yaxshi bilamiz va bu bilan hamisha faxrlanamiz” 1 . Ayniqsa, ulug’ bobokalonlarimiz adabiy asarlarini o‘rganish, ularda ifodalangan insonparvarlik g‘oyalarini yoshlarga singdirish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega . Darhaqiqat, hozirgi globallashuv sharoitida har bir xalq va uning buyuk daholari yaratgan ma’naviy merosning butun insoniyat taraqqiyotida tutgan o‘rnini belgilashga qiziqish va e’tibor ortib bormoqda. Chunki ular qoldirgan nodir asarlar zamon , makon tanlamay, asrlar osha oz qadr-qimmatini saqlab kelmoqda. Buyuk ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosni o‘qib-o‘rganish va keng ommaga targ‘ib qilish adabiyotshunoslik fani oldidagi muhim vazifalardan biridir. Xususan, bobokalonimiz Alisher Navoiyning betakror ijodini o‘rganish, qo‘lyozmalarni sharhlash, asarlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish bugungi kun tadqiqotchilarining asosiy vazifasidir. Ana shunday nodir manbalardan biri Alisher Navoiyning “Xamsa”sidan joy olgan “Sab’ai sayyor “ dostonidir. Mazkur doston M.Muhiddinov, S.Hasanov, B.Murtozoyev, S.Olim kabi qator tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. Bu tadqiqot ishi oldingilardan farqli tarzda ,asosan, asardagi tasvirlangan timsollarning asar badiiyligini,g’oyasini ochib berishda qay darajada uyg’un qilib olinganiga, Navoiy ijodining ustunliklarini kashf qilishga 1 Mirziyoyev.Sh. Adabiyot va san’at ,madaniyatni rivojlantirish-xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir .Xalq so’zi, 2017-yil 4-avgust. 2

imkon beradi. Ushbu tadqiqot o‘sib kelayotgan yosh avlodning ong-u shuurini o‘stirishda, ajdodlar merosining mohiyatini anglashga , o‘zaro sadoqat, mardlik kabi insoniy fazilatlar singdirish yuzasidan dolzarblikka ega. Istiqloldan keyingi davr tadqiqotlarida Navoiy ijodini tasavvufiy jihatdan o‘rganish barobarida uning asarlari ham to‘liq holda nashr qilinmoqda. Uning ijodidagi asarlarni chuqurroq tahlil qilgannimizda Navoiy nafaqat dunyoviy, balki diniy -tasavvufiy ilmlardan ham teran xabardor bo‘lganini bilishimiz mumkin. Navoiyning rasman tariqatga kirgani haqida ma’lumot bo’lmasa-da, lekin asarlaridan uning naqshbandiya tariqatiga va shayxlariga hurmati va ehtiromini yaqqol sezish mumkin. Alisher Navoiy umrining so‘nggi lahzasigacha xalq manfaatini ko‘zlab yashadi. Temuriy shahzodalarni o‘zaro mehr-muhabbatli bo‘lishga, taxtni adolat bilan boshqarishga chorlab keldi. Mazkur doston ham aynan temuriy shahzoda Husayn Bayqaroga atab yozilganki, Navoiy hukmdor uchun har qachon el-yurt manfaati birinchi o‘rinda bo‘lishi lozimligini alohida uqtirgan. Doston o‘z davri uchun ham juda qimmatli bo‘lgan. Mavzuning ijtimoiy ahamiyati: Mazkur ilmiy ishda ko’zlangan asosiy maqsad Respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy , huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo‘llari” ustuvor yo‘nalishiga , asosan, ushbu g‘oyalarni Navoiy ijodi bilan bog‘lash; - buyuk ota-bobolarimizning asarlari boy ma’naviy meros sifatida katta ahamiyatga egadir. Bu dostonni o‘rganish orqali Navoiyning ijodkorlik mahorati qanchalik yuksak ekanligini aniqlash. Mavzuning ilmiy ahamiyati quyidagilardan iborat: -xamsachilik an’analari ichida “Sab’ai sayyor” dostoning o’ziga xos o’rnini aniqlash; 3

- dostondagi shoh timsollari, ayollar timsollari, do‘st timsollari, shuningdek, ijodkorlar timsollarining o‘ziga xos uyg‘unligini ochish; - dostonda qo‘llangan ramziy timsollarni tasavvufiy talqin asosida tahlil qilish; - dostonda qo’llanilgan timsollarning Navoiy g‘oyasini berishda qay darajada xizmat qilganini aniqlash; - mavzu yuzasidan o‘quv qo‘llanma chop etish. Tadqiqotning o‘rganilishi. Navoiy hayoti va ijodiy merosini o‘rganish yuzasidan bugunga qadar ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Alisher Navoiy “Xamsa” dostoning o‘ziga xosligi,o‘z salaflaridan farqli jihatlari A.Qayumov, A.Hayitmetov, N.Mallayev , M.Muhiddinov , I.Haqqul, S.Hasanov kabi ko’plab olimlarning tadqiqoylarida yoritilgan. “Sab’ai sayyor” doston M.Muhiddinov, S.Hasanov, B.Murtozoyev kabi qator olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan. B.Murtozoyev “Alisher Navoiy “Sab’ai sayyor” va Xusrav Dehlaviy ”Hasht behisht” dostonlarining qiyosiy tahlili” nomli nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilgan. M.Muhiddinovning “Nurli qalblar gulshani” nomli kitobi “Fan” nashriyoti tomonidan Toshkentda nashr etilgan. Saidbek Hasanovning “Navoiyning yetti tuhfasi “ kitobi nashrdan chiqdi. Asarning bosh qahramoni Bahrom obrazi tarixiy shaxs sifatida Eronning sosoniy hukmdori Varaxran V (420 – 438 yillarda podsholik qilgan) bilan bog‘liq. Bu hukmdor qulon (yovvoyi kiyik)ni ovlashga nihoyatda o‘ch bo‘lganligi uchun xalq orasida Bahrom Go‘r (qulon) laqabi bilan shuhrat topgan. Sharq mamlakatlarida Mars (Mirrix) yulduzi Bahrom deb atalib, jang-u jadallar homiysi sifatida keladi. Bahrom timsoli dastlab forsiy adabiyotda Abulqosim Firdavsiy “Shohnoma”sida tasvirlangan. “Shohnoma”da Bahrom Go‘r haqidagi voqea dostonning faqat bir faslini tashkil etib, unda Bahromning tug‘ilishi, taxtga chiqishi, mamlakatni idora qilish tadbirlari, ov vaqtida o‘z kanizagi Ozoda bilan to‘qnashuviga doir voqealar tasvirlangan. 4

“Shohnoma”dagi Bahrom Go‘r va uning kanizagi orasidagi bu to‘qnashuv lavhasi Nizomiy tomonidan qayta ishlanib, mashhur “Haft paykar” dostoni vujudga keladi. Nizomiy Bahromning kanizak bilan bog‘liq hikoyasini qoliplovchi hikoya qilib olib, unga 7 hikoyat kiritadi. Nizomiy asaridan keyin 200 yil o‘tgach, Xusrav Dehlaviy unga javob tarzida “Hasht behisht” dostonini yaratib, 7 hikoyatni hind eposidan oladi.Turkiy tilda birinchi bo‘lib bu mavzuni Alisher Navoiy qalamga oladi va o‘z dostonini “Sab’ai sayyor” deb ataydi.“Sab’ai sayyor” dostoni 38 bob, 5009 baytdan iborat bo‘lib, shundan 11 bobni muqaddima tashkil qiladi. 2 Tadqiqo tning maqsadi. Hamsachilik an’analari ichida “Sab’ai sayyor” dostoning o‘ziga xos o‘rnini aniqlash, dostondagi shoh timsollari, ayollar timsollari, do‘st timsollarining o’ziga xos uyg‘unligini ochish, dostonda qo’llangan ramziy timsollarni tasavvufiy talqin asosida tahlil qilish, dostonda qo’llanilgan timsollarning Navoiy g’oyasini berishda qay darajada xizmat qilganini aniqlash. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqot maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Navoiy ijodiga milliy istiqlol g‘oyasi asosida yondashish; - navoiyshunoslik tarixini chuqurroq o‘rganish; - istiqlol davrida Navoiy ijodiga bo‘lgan yangi munosabatlarni aniqlash; - “Sab’ai sayyor” dostonida timsollarning uyg ‘unligini aniqlash; - ramziy timsollarning tasavvufiy talqin qilish. Tadqiqotning ob’ekti . Tadqiqot uchun Alisher Navoiyning “Xamsa”sidan joy olgan “Sab’ai sayyor “ dostoni asos qilib olindi , shuningdek, Navoiygacha yozilgan “Hamsa” asarlaridan ham qiyos uchun foydalanildi . Shuningdek, tadqiqot ishida mamlakatimizning yetakchi navoiyshunos olimlari Aziz Qayumov, Hamid Sulaymon, Saidb е k Hasanov, Botirxon Vali х o‘jay е v va boshqalarning Navoiy hayoti, faoliyati va m е rosini o‘rganish sohasidagi 2 . Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т .: Ўқитувчи, 1976 . 594-б. 5