logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi

Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

190.064453125 KB
Ko'chirib olish
Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi Mundarija Kirish: Bitiruv malakaviy ishining umumiy tavsifi………….3 I BOB: Xamsachilik an’anasi va Alisher Navoiy “Xamsa”si ……………………………………………………7 1.1. Xamsanavislik tarixiga bir nazar…………………………7 1.2. Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning o‘ziga xos xususiyati………………………………………………….14 II BOB: Alisher Navoiy “Xamsa”sida obrazlar talqini………………………………………………..21 2.1.”Xamsa” dostonlarida “do‘st” obrazining poetik vazifasi…………………………………………….21 2.2.Dostonlardagi “do‘st” obrazining qiyosiy tahlili………………………………………………………..73 III. Umumiy xulosalar………………………………………. 83 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………….87 2 Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig‘, Yor o‘ling bir-biringizgaki, erur yorliq ish. 1 (A.Navoiy) KIRISH Mavzuning dolzaarbligi. O‘tgan asrning 90-yillaridan e’tiboran o‘zbek xalqi o‘z tarixining yangi bosqichiga kirdi. 1989-yil 21- oktabrda o‘zbek tiliga “ Davlat tili “ maqomining berilishi xalqimiz ma’naviy hayotida yangi o‘zgarishlar, tub burilishlar yasadi. Ajdodlarimiz yaratgan o‘lmas va boqiy asarlar o‘z mohiyati nuqtayi nazaridan talqin-u tahlil etila boshlandi. Millatimizning qadriyatlari, urf-odatlari, din-u e’tiqodlari, ularga hurmat qonun bilan mustahkamlab qo‘yildi. Yosh avlodning ulug‘ ajdodlar hayoti va ijodidan saboq olishi, ular yozib qoldirgan hayotiy hikmatlardan bahramand bo‘lishi uchun jamiyat rivoji va mamlakat taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘sha oladigan komil insonlarni tarbiyalash maqsadida adabiyotimiz tarixida o‘rganilmagan qirralarga alohida e’tibor berildi. Xususan, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Boborahim Mashrab kabi ajdodlarimiz yaratgan durdonalardan bahramand bo‘lish baxtiga muyassar bo‘ldik. Eng asosiysi, Navoiy dahosiga bo‘lgan biryoqlama munosabat o‘zgardi. O‘zbekistonning Birinchi prezidenti 1999-yil Navoiy shahrida buyuk shoir va mutafakkir yodgorlik majmuiga bag‘ishlangan tantanali marosimda shunday degan edi: “Hazrat Navoiy shunday buyuk zot ekan, uning tafakkur durdonalari bo‘lmish boqiy satrlari zamonlar osha yashab kelayotgan ekan, bu ulug‘ merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, ma’naviyatni yuksaklikka ko‘tarishda, insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega bo‘lamiz”. 2 Dunyo miqyosida yuz berayotgan o‘zgarishlar - bugungi globallashuv zamonida - jamiyatlar va xalqlar hayotida minglab yangidan yangi tushuncha va tasavvurlar paydo qilmoqda. Ular hech qanday to‘siqni pisand qilmay, sur’at bilan dunyoning turli burchaklariga yetib bormoqda. Hali hayotiy tajribaga ega bo‘lmagan, bo‘layotgan jarayonlarning tashqi “qobig‘i”nigina ko‘ra oladigan , kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni moddiy boyliklar bilan 1 A. Navoiy.G‘aroyib us-sig’ar. www.ziyo.uz kutubxonasi. 152-bet 2 Abadiyat gulshani (maqolalar, she’rlar ). T.: Sharq, 2013. 4-bet˗ 3 qarichlaydigan zamondoshlarimiz, ming afsuslar bo‘lsinki, ko‘pchilikni tashkil eta boshlagani yashirib bo‘lmas haqiqat. Shunday paytda ularga ma’naviy ko‘mak beruvchi, iymon- e’tiqoddan saboq beruvchi asarlarning tub mohiyatini anglatuvchi qarashlarning yuzaga kelishi ayni muddao desak, xato bo‘lmas deb o‘ylaymiz. Navoiyning lirik va epik asarlaridagi “do‘st “ obrazi haqida qanchadan-qancha ilmiy asarlar yozilgan bo‘lsa ham, “Xamsa“ asaridagi “do‘st“ obrazi haqida o‘z nuqtayi nazarimiz bilan oshno etmoqchimiz. Hazrat Navoiy asarlari misoli ummon. Qancha o‘rgansang ham, uning hech kim payqamagan, e’tiborsiz qolgan jihatlari topilaveradi. Ana shu jarayon bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi. Badiiy adabiyotda inson timsoli u yashayotgan jamiyat va undagi jarayonlar bilan, uni o‘rab olgan tabiat, ijtimoiy muhit, narsa- hodisalar bilan birgalikda, ular bilan chambarchas aloqada tasvirlanadi. Chunki inson hamisha shular qurshovida bo‘ladi. Biroq bularning hammasi inson timsolini yo o‘ziga xosligini ko‘rsatishga, yoki uning ham boshqalarga o‘xshash tomonlari borligini ta’kidlashga, yoxud inson obraziga hissiy ta’sirchanlik bag‘ishlashga, yoinki uning biror jihatini to‘ldirishga xizmat qiladi. Demak, ular yordamchi vositalardir. Inson yolg‘iz o‘zi mavjud bo‘la olmaydi. Odam odamday yashashi va o‘z insonligini namoyish etishi uchun juda ko‘p narsalar kerak. Badiiy adabiyotda inson bilan bir qatorda, narsa-hodisalar tasviri ham zarurdir. Faqat ularning badiiy adabiyotdagi tasviri inson holati, kechinmalariga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Insonni tasvirlash, avvalo, uning ichki dunyosini, kechinmalarini tasvirlash demakdir. Odam odamlar orasida, ya’ni jamiyatda yashaydi. Insonning kechinmalari jamiyatga oid turli-tuman masalalar bilan chambarchas aloqador bo‘ladi. 3 O‘zi yashagan davr ijtimoiy muammolarini hal etish ul zotning hayotining mazmuni, “xalq g‘ami “ uning “g‘ami “dir. Shoirlik esa qismatidir. “Shoir qaysi zamonda, qaysi yurtda yashamasin, birinchi galda o‘z qalbining holatini ayon etadi va agar bu holat minglarning, millionlarning qalbiga esh bo‘lsa, shoir nidosi umumxalq, umumbashariy nidoga aylanadi. Shoirlik hamma zamonda qismat bo‘ldi “. 4 Darhaqiqat, bolaligida shayx Fariduddin Attor ruhi poklari sarchashmasidan bahramand bo‘lgan Alisher pirining ishqi o‘tida samandar, uning xirmani olovi kulidan paydo bo‘lgan qaqnuscha bo‘lib, Jamshid jomi 3 Q.Yo’ldoshev,B.Qosimov,V.Qodirov,J.Yo’ldoshbekov. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik). —T.: Sharq, 2013. 159-bet 4 Э. Воҳидов. Шоиру, шеъру шуур: Адабий эсселар.Т.: Ëш гвардия, 1987. 76-бет. 4 va Xizr suyini bir umr o‘ziga hamroh qildi. Navoiyning o‘zi bu haqida “G‘aroyib us-sig‘ar”ning 16- g‘azalida shunday deydi: Jomi jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom, Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo‘ldum sanga. 5 Biz ushbu ishimizda “do‘st”ning qanday mashaqqatlar chekkani evaziga do‘st maqomiga erishgani, Navoiy ijodida tasavvufning tutgan o‘rni, uning botiniy mohiyati, ramziy ifodalar va ularga yuklangan “yuklama” lar haqida to‘xtalishga harakat qilamiz. Zero, Navoiy ijodi ko‘ksidagi jomi kabi zohiriy va botiniy sirlar bilan limmo-lim. Ushbu sinoatdan bilimimiz, salohiyatimiz darajasida mushohada qilamiz. Bu yo‘lda bizga Navoiy bobomizning ruhi poklari madad bo‘lgay! Inshoolloh! Biz yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqqan holda, quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘yamiz: -“Xamsa” tarkibidagi dostonlarni sinchiklab o‘qish; - bu mavzu bo‘yicha adabiyotshunoslar fikri bilan tanishish ; -“Xamsa” asari bo‘yicha tadqiqotlarni o‘rganib chiqish ; -asarga dunyoviy va tasavvufiy jihatdan yondashib, ramziylikni ochishga harakat qilish; -“do‘st” atamasining barcha qirralariga e’tibor berish; -dostonlardagi “do‘st”obrazini qiyosiy o‘rganish; -“do‘st” obrazining poetik vazifasini aniqlash. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Bugungi kungacha bu mavzu bir qancha olimlar: N. Mallayev, V. Rahmonov, B. To‘xliyev, B. Qosimov, S. Olimov, A. Hayitmetov, S. Hasanov, M. Hasanov, O. Jo‘rayev, Q. Yo‘ldoshev, I.Haqqul, M. Imomnazarov, Z. Hamidov, Sh. Sharipov, O. Usmon, I.Abdulloh, A. Zohid. S. Rafiddinov, A.Abduqodir kabilar tomonidan o‘rganilgan. Yuqorida aytganimizdek, Navoiy asarlari qancha ko‘p o‘rganilsa ham, olmos yanglig‘ jilolanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda yuqorida maqsad qilingan jihatlarga e’tibor qaratishga harakat qilamiz. Mavzuning ilmiy yangiligi. “Xamsa” asaridagi ”do‘st ”obrazining barcha qirralarini, shuningdek, ramziy ifodalar mohiyatini izohlashga harakat 5 A. Navoiy.G‘aroyib us-sig‘ar. www.ziyo.uz kutubxonasi. 22-bet 5 qilishdan iborat. Tadqiqotning metodologik asosi va tadqiq usullari. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda qo‘yilgan barcha muammolarni tadqiq etishda tasavvufiy va yangi davr ilmiy -estetik mezonlariga tayanildi. Yuqorida nomlari zikr qilingan olimlarimizning fikr va mulohazalariga asoslanib, ularning adabiyotshunoslikka oid qarashlari ishimizga ilmiy-nazariy asos bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot jarayonida analitik va qiyosiy-tipologik tadqiqot usulidan foydalanildi. Ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati kabi qismlardan tashkil topgan. Har ikki bobdan olingan umumiy xulosalar ishimizning xulosa qismida o‘z ifodasini topdi. Bitiruv malakaviy ishini yozish davomida foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati to‘liq keltiriladi. 6 I.BOB XAMSACHILIK AN’ANASI VA ALISHER NAVOIY“XAMSA”SI 1.1.Xamsanavislik tarixiga bir nazar. Jahon adabiyoti xazinasiga bebaho durdona bo‘lib qo‘shilgan mumtoz meros asrlar davomida avlodlarni tarbiyalab keldi va bundan buyon ham shunday ulug‘vor vazifani ado etaveradi. Zero, adabiyot tarixi jonkuyarlari zimmasiga jahon mumtoz adabiyotini tadqiq etish orqali yangi zamon kishisini tarbiyalashday muqaddas vazifa qo‘yilgan ekan, ular, eng avvalo, ishni o‘tmishdagi buyuk siymolarning boy meroslarini zamon xizmatiga yo‘naltirmoq va o‘tmish madaniyatimiz tarixiga tashna xalqimizning talablarini qondirmoqdan boshlamoqlari maqsadga muvofiqdir. Shu nuqtayi nazardan olganda, adabiyot fidoiylarioldida milliy adabiyotlarning o‘zaro hamkorligi va ular uchun mushtarak an’analar tarixini ilmiy jihatdan o‘rganmoq vazifasi ko‘ndalang bo‘lib turdi. Ayniqsa, bu masala asrlar mobaynida urf-odatlari, dini, tarixi, madaniyati, adabiy an’analari va hatto muomala vositalari jihatdan umumiylikka ega bo'lgan o‘zbek, turkman, qozoq, tatar, qirg‘iz, ozarboyjon, turk, qoraqolpoq kabiturkiy va forsigo‘y xalqlarning boy va bitmas tuganmas merosiga bevosita aloqadordir. Shuning uchun biz bir millat ijodkorining ikkinchi millat ijodkorlariga qay darajada ta’sir o‘tkazganligini, uning ijodidan qanday bahra olganligini va bu adabiy an’analar jarayoni qay tarzda rivoj topganligini aniqlash uchun tadrijiyravishda tarixga murojaat etmog‘imiz, milliy adabiy manbalarni puxta o‘rganmog‘imiz kerak. 6 Gap xamsanavislik haqida borar ekan, ozarboyjon xalqining buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy sharq adabiyotining yuzlab vakillariga ta’sir ko‘rsatganini, juda ko‘p ijodkorlar uning asarlaridan ruhlanib, asarlar yozganliklarini ta’kidlab o‘tishining o‘zi kifoyadir. Har bir millat toleiga bir yoki bir necha shunday ulug‘ farzandlar tug‘iladiki, ular buyuk g‘ayrati, mislsiz irodasi, teran aql-idroki va ibratli axloq-odobi bilan xalqning iftixoriga aylanadilar. Hazrat Alisher Navoiy xalqimizning ana shunday betimsol dahosi, shoirlar sultonidir. Demak, u ona tilimiz zargari, ma’naviyatimiz yulduzi, madaniyatimizning yorqin timsolidir. Alisher Navoiy faqat o‘zbek emas, balki butun turkiy xalqlar adabiyoti, jahon xalqlari adabiyoti tarixidagi eng noyob hodisalar silsilasiga mansub bo‘lgan buyuk shaxsdir. U qoldirgan merosning soni va hajmigagina emas, balki ularning mazmun va yuksak badiiyatiga ko‘ra ham buyuk adibdir. Alisher Navoiyning kichik zamondoshi Zahiriddin Muhammad Bobur buni juda muxtasar tarzda ifodalab bergan. ,, Alisherbek naziri yo‘q kishi erdi. Turkiy til bila 6 С.Ҳасанов. Навоийнинг етти туҳфаси. — Т.: Гафур Гулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси,1991. 3-бет . 7 to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas. Olti masnaviy kitob nazm qilibdur, beshi ,,Xamsa’’ javobida, yana bir ,,Mantiq ut-tayr’’ vaznida ,,Lison ut-tayr’’ otliq. To‘rt g‘azaliyot devoni tartib qilubtur: ,,G‘aroyib us-sig‘ar’’, ,,Navodir ush-shabob’’ , ,,Badoyi’ ul-vasat’’ , ,,Favoyid ul- kibar’’ otliq. Yaxshi ruboiyyati ham bor. Yana ,,Mezon ul-avzon’’ otliq aruz bitibdur… Forsiy nazmda ,,Foniy taxallus qilibdur. Yana musiqiyda yaxshi nimalar bog‘labdur. Yaxshi naqshlari va yaxshi peshravalari bordur’’. 7 Asl nasabi jihatidan hukmron tabaqalarga mansub bo‘lmagan yoshlik yillarida temuriylarning bolalari bilan birga tarbiyalangan, ammo yigitlik yillarida turmushning hamma og‘irliklarini, sargardonlikni istiqomat uchun bir hujra, tirikchilik uchun tayinli maosh topolmay, moddiy qiyinchikni ham, do‘stlardan ajrab, yolg‘izlik azobini ham ko‘rgan, Husayn Boyqaro saroyiga kelgandan keyin esa katta davlat vazifalarida turib, o‘z davrining yirik mulkdoriga, mansab, davlatmandlikka erishgan, saroy ahllaridan tortib, madaniyat sohalarining vakillari, hunarmandlar va dehqonlargacha hammasi bilan yaqin munosabatda bo‘lgan, ularning barcha kirdikorlarini bilgan Alisher Navoiy yashagan tarixiy sharoit taqazosidan, shoir qalbini tirnagan azobdan: “Subh-u shom emgak ko‘pidin ko‘ngluma yuz balo, Shom to subh, uyqu yaqin jonima yuz ming sitam”, 8 –– deydi. Shoir hayotining bu qadar har xil kechinmalarga boyligi uning umrining tongidan oqshomigacha yozilgan asarlarning hamma tomoniga, mavzu doirasiga ham, g‘oyaviy yo‘nalishiga ham, janr xususiyatiga ham,hamma-hammasiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. U atrofidagi hamma voqea - hodisalarga juda erta shoirlik nigohi bilan qarashga odatlandi, turkiy adabiyotni behisob yangi mavzu va obrazlar bilan boyitdi. U o‘z asarlarida inson va xalq hayotining deyarli hamma tomonlarini har xil holatlarini aks ettirishga, shunga mos badiiy vositalar topishga, shunga mos vazn va qofiya tanlashga, o‘zbek adabiyotining lug‘at boyligini jonli til hisobiga iloji boricha boyitishga hamda o‘z maqsad va tuyg‘ularini ifodalash uchun badiiyatning barcha imkoniyatlaridan foydalanishga intildi. Ulug‘ zotlar asarlari hamisha inson tarbiyasida katta ahamiyat kasb etib kelgani azaldan ayon. So‘z mulkining sultoni, fasohat mulkining sohibqironi deya ulug‘lanadigan buyuk mutaffakkir bobomiz Alisher Navoiy ham ana shunday buyuk ijodkorlar safida, o‘ziga xos talabchanlik bilan yozilgan lirik, epik, ilmiy, tarixiy asarlari hamon keyingi avlod oldida turgan bamisoli ummon. Qancha 7 З . М . Бобур. Бобурнома . — Т .: Юулдузча , 1989 . 153-бет 8 А.Навоий. Топмадим. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. 147- бет 8 o‘rganganing sari yangi-yangi qirralari kashf etilaveradi. Bobokolonimizning ijodkorlar va ularning asarlari, shayx-ul mashoyixlar va ul kishilardan qolgan noyob durdonalar haqida bitilgan ikki tazkirasi – “Majolis un- nafois”hamda “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari biz ko'zlagan birinchi “manzil”ga olib boruvchi to‘liq, ishonchli va noyob manba hisoblanadi. Abdurahmon Jomiyning “Nafohat ul uns min hazarat ul-quds” (“Pok zotlar huzuridan esgan do‘stlik xush islari”) kitobining erkin tarjimasi bo‘lgan “Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim futuvvat” (“Ulug‘lik xushbo‘yliklarini taratuvchi muhabbat shabbodalari”) asarida Nizomiy Ganjaviy haqida quyidagi fikrlarni aytib o‘tgan: “ Alarning besh masnaviysiki, “Panj-ganj”g‘a mashhurdur. Ko‘praki salotin istid’osi bila voqebo‘lubdur. Bu umidvorlig‘ bilaki, alarning nazm vositasi bila bularning otlari ro‘zgor sahifasidaqolg‘ay, istid’o qilur ermishlar. Va ud nazmlar agar zohir yuzidin afsonadur, ammo haqiqat yuzidin haqoyiq kashfi va maorif bayonig‘a bahonadur. Bir yerda ul ma’ni bayonidaki, so‘fiya debdurlarki, Haqning visoli toliblari va jamoli mushtoqlarig‘a oning vujudi dalili vujuddir va shuhud burhoni ham shohud… …“Iskandarnoma” tarixiqi, alarning kitoblarining oxiridur. Besh yuz to‘qson ikkida ekandur.Mashhurmundoqdurki, alar suluk ayyomida qirq arba’in chiqaribdurlar va to‘rt arba’inni bir daraxt ustidachiqaribdurlar. Har oyina bu nav’ mufrit riyozatlar tortmag‘uncha bu nav’ besh ganjqi, alarg‘a nasibbo‘lubdurki, ko‘p ab’yoti alfoz jazolatidin va ma’noyu tarkib salosatidin desa bo‘lurki, e’joz sarhadigayetibdur, kishining ilkiga kirmak imkon emas va umrlari oltmishdin o‘tgan ekandur, vallohu a’lam”. 9 Nizomiy 1173—1179-yillarda Arzinjon hokimiFaxriddin Bahromshohga bag‘ishlab “Maxzan ul-asror” (“Sirlar xazinasi”) nomli pandnoma yozadi. 1180— 1181- yillarda Iroq hukmdori To‘rg‘ul II ning iltimosiga ko‘ra, “Xusrav va Shirin” dostonini yaratadi. 1188- yilda Shirvonshohlardan Axsatan I Nizomiyga “Layli va Majnun” dostonini yozishni buyuradi. 1196- yildahukmdor Alovuddin Ko‘rpa Arslonning topshirig‘i bilan Bahrom haqida “Haft paykar” (“Yetti go‘zal”) yoziladi. 1196—1201- yillarda “Iskandarnoma” yaratiladi. Shu tariqa 1173—1201- yillar oralig‘ida – 28 yil davomida muallifning besh dostoni dunyo yuzini ko‘rdi. Shundan so‘ng adibda turli yillarda bitilgan bu dostonlarni jamlab, yagona bir nom bilan atash fikri tug‘ilgan va “Panj ganj” (“Besh xazina”) nomi bilan mashhur bo‘lgan birinchi “Xamsa” vujudga kelgan. 10 Navoiyning yuqoridagi tazkirasida shayx Xusrav Dehlaviy haqida shunday 9 A.Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat. www.ziyouz.com kutubxonasi. 227-bet. 9 bitiklar qoldirilgan: “Laqabi Yaminuddindur. Otasi Lochin qabilasining ulug‘laridin ermish. Balx navohisida hamonoki, oniHindustonda mashhurdurki, turk derlar. Jihat bu erkin. Sulton Muborak Shoh Xalajiy favtidin so‘ngraShayx Nizomuddin Avliyo xizmat va mulozamatig‘a qo‘shuldi va riyozatu mujohidatilgari tutdi. Derlarki, qirq yil dahr ro‘zasi tutti va derlarki, Shayx Nizomuddin Avliyo hamrohlig‘idaki, aningshayxidur, tayyi arz tariqi bila haj guzorlabdur va besh qatla Hazrat Risrlat s. a. v. ni voqe’dako‘rubdur va Shayxning ishorati bilan Hizra.s. xizmatig‘a yetubdurvaandin iltimos qilibdurki, muborak og‘zi suvin aning dozig‘a solg‘ay. Hizr a. s. debdurki, bu davlatni Sa’diy eltti. Xusravmahzun ko‘ngul bila Shayx xizmatig‘a kelibdur va surati holni arz qilibdur. Shayx o‘zog‘zi suvinaning og‘zig‘a solibdur va aning barakotidindurki, to‘qson to‘qquz kitob tasnifqilibdur. Derlarki, ba’zimusannafotida bitibdurki, mening she’rim ab’yoti adadi besh yuz mingdan ozroqdur va to‘rt yuz mingdin ko‘prakdur va derlarki, Shayx Sa’diyning yigitligida ko‘rub, xizmatig‘a musharraf bo‘lg‘on ekandur va mubohot qilur erkondur. Anga ishqu muhabbat mashrabidin choshni tamom bor emish. Andoqki so‘zlaridin zohirdurki va bag‘oyat vajdu holliq erkandur Shayx der ekandurki, qiyomatda har kishi bir nima bila faxr etgay. Men bu turkning, ya’ni Xusravning ko‘ksining kuyuki bila faxr qilg‘umdur”.Ul debdurki, bir kun mening xotirimg‘a keldiki, Xusrav ulug‘lar otidur, ne bo‘lg‘ay edi, agar menda faqr oti bo‘lsa erdiki, hashr kuni meni ul otbila atasalar erdi va bu xotirni Hazrat Shayxqa arz qildim. Dediki, solih vaqtda sening uchun ottilalgay va men bu intizorda bo‘ldum. Bir kun Shayx dediki, bizga mundoq makshuf bo‘ldiki, qiyomat kuni seni Muhammad Qosales degaylar. Ul jum’a kechasi yetti yuz yigirma beshda dunyodin o‘tubdur va umri yetmish to‘rtga yetgondur. Shayxning oyog‘i sari dafn qilibdurlar”. 11 Nizomiydan yuz yildan so‘ng asli shahrisabzlik turkiy qavmlar avlodidan bo‘lgan Xusrav Dehlaviy (1253—1325) o‘zining “Xamsa”sini1299—1301- yillarda yozib tugalladi. U “Matla’ ul-anvor” (“Nurlarning boshlanmasi”), “Shirin va Xusrav”, “Majnun va Layli”, “Hasht behisht” (“Sakkiz jannat”), “Oyinayi Iskandariy” (“Iskandar oynasi”) dostonlarini yozib, Nizomiy ishini davom ettirdi va natijada adabiyotda xamsachilik an’anasi paydo bo'ldi. Shunga ko‘ra har bir asar “Xamsa” deb atalmog‘i uchun: a) besh dostondan tashkil topmog‘i; b) birinchi doston, albatta, pand-nasihat ruhidagi ta’limiy-axloqiy, falsafi bo‘lmog‘i; d) ikkinchisi, Xusrav va Shirin mojarolariga bag‘ishlanmog‘i; e) uchinchi doston Layli va Majnun muhabbatini mavzu qilib olmog‘i; f) to‘rtinchi doston shoh 10 Q.Yo’ldoshev, V.Qodirov, J.Yo’ldoshbekov. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9- sinfi uchun darslik). —T.: Sharq, 2013 . 47-bet 11 A.Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat . www.ziyouz.com kutubxonasi . 228-bet. 10 Bahrom va beshinchisi Iskandar haqida yozilmog‘i shart edi. 12 Shunday qilib, Nizomiyning “Xamsa”si keyingi asr shoirlari uchun ilhom va tatabbu’ manbayi bo‘lib qoldi, juda ko‘p shoirlar bu sohada o‘zlarining kuchlarini sinab ko‘rdilar. Xusrav Dehlaviydan so‘ng Alisher Navoiygacha bo‘lgan davr orasida (1302-1483-yillar) ham dostonlar turkumidan iborat beshliklar yaratish davom etdi. Jumladan, Xoji Kirmoniyning 1332-1348-yillar orasida yaratgan beshligi Solmon Savajining ham bu ishga qo‘l urgani, XV asrda Jamoliy Tabriziy, Kotibiy, Kavkabiy, Ashraf, Ali Ohiy, Mavlono Abdullo, Xo‘ja Alouddin kabi shoirlarning turli tarzdagi beshliklari yaratilgan edi. Alisher Navoiy bularning ko‘pchiligidan xabardor edi. Jumladan, “Farhod va Shirin” dostonida (1484) ulardan biri Ashraf haqida shunday yozadi: Bu maydonda chu Ashraf surdi markab, Bu so‘zni o‘zga nav’ etdi murattab. 13 “Layli va Majnun” dostonida esa: Chun yetdi bu bazmgohga Ashraf, Bo‘ldi o‘zi xurdig‘a musharraf 14 deb yozadi. “Majolis un-nafois” asarida esa Ashrafning “Xamsa”sini quyidagicha baholaydi: “Mavlo no Ashraf - darveshvash va nomurod sheva kishi erdi.Va kiyiz bo‘rk va ustig‘a kurchuk chirmar erdi. Va el bila dag‘i omizishi erdi. Ko‘praq avqot “Xamsa” tatabbu’ig‘a sarf qilur erdi; to ul kitobni tugatar tavfiqi topdi, voqean o‘z xurdi holig‘a ko‘ra ymon bormaydur”. 15 “Nasoyim ul- muhabbat” asarida ham u haqida: Hiriy shahrida bo‘lur erdi va so‘fiya tariqi bila suluki bor erdi. Boshig‘a kiyiz bo‘rk qo‘yar erdi va nazm ahli akobiri bila suhbat tutub erdi. Ko‘pi ani darveshlik jihatidin ta’zim qilurlar erdi. Ko‘prak avqotida “Xamsa” nazmig‘a o‘tkarur erdi. Oqibat ul-amr ul mutabarrak kitob itmomig‘a musharraf bo‘lurg‘a tavqif topti. 16 12 Q.Yo’ldoshev, V.Qodirov, J.Yo’ldoshbekov. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9- sinfi uchun darslik). —T.: Sharq, 2013 . 47-bet 13 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . www.ziyouz.cом кутубхонаси. 34-бет 14 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 29-бет 15 A.Navoiy. Majolis un-nafois. library. ziyonet. uz 16 A.Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat . www.ziyouz.com kutubxonasi. 231-bet 11 Alisher Navoiy Ashraf nomini “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida ham tilga oladi. “Yana chun “Sa’bai sayyor” rasadin zamirim bog‘labdur. Ashraf “Xaft paykar”ning yetti hurvashini peshqashimg‘a yarog‘labtur”. 17 Ashrafning to‘liq ismi ibn al- Xasan al-Marag‘oiy at-Tabriziy. U o‘z she’rlarini Ashraf taxallusi bilan yozgan. Ashrafning tug‘ilgan yili noma’lum. Uning vafotihaqidagi ma’lumotlar ham turlicha. Ayrim manbalardaAshraf hijriy 864 (1460)- yilda vafot etganligi ko‘rsatilsa, boshqalarida hijriy 854 (1450)-yilga ishora qilingan. Ashraf Tabrizda vafot etgan. Hozircha fanda Ashraf “Xamsa”sining yakka- yu yagona mo‘tabar nusxasi 875 raqami bilan Angliyaning Bodlean kutubxonasida saqlanayotgani bizga ma’lum. Bu nusxa hijriy 861 (1457)- yil Nizom bin Ali al-Mikaliy al- Buxoriy kotib tomonidan nasta’liq xatida ko‘chirilganbo‘lib, 492 sahifani o‘z ichiga oladi. Ashraf Marag'oiyning “Xamsa”si 23630 baytdan iborat bo‘lib, unga quyidagi dostonlar kirgan: “Minxoj ul-abror” 4260 baytdan iborat. Hijriy 832(1428)-yil tugallanib, Nizomiyning “Maxzan ul-asror”iga tatabbu’ sifatida yozilgan. Nizomiyning dostonidan farqli o‘laroq, Ashraf asarida 21 maqolat va har bir maqolatdan so‘ng bir she’riy hikoya keltiriladi. 2. “Riyoz ul-oshiqin” 7713 bayt. Hijriy 842 (1432)- yil yozilgan. Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostoniga tatabbu'. 3. “Ishqnoma” 3338 baytdan iborat. Hijriy 842 (1438) -yilda yozilgan.Nizomiyning “Layli va Majnuni”ga tatabbu' . Nizomiy dostonidan syujet va kompozitsion tuzilishijihatidan farq qiladi. Ashraf dostonidagi epik lavhalar orasiga g‘azallar ham kiritilgan. 4. “Haft avrang” (“Yetti taxt”) 3775 bayt. Hijriy844(1440)-yilda yozilgan. Nizomiyning “Haft paykar”iga tatabbu'. 5. “Zafarnoma”4544 baytdan iborat. Hijriy 848(1444) -yilda Shohruxga (1405-1447) bag‘ishlangan. Nizomiyning “Iskandarnoma”siga tatabbu’. 18 Dehlaviydan qariyb 200 yil keyin ikki buyuk xamsanavis Jomiy va Navoiy maydonga chiqdi. Alisher Navoiy ustozi Abdurahmon Jomiy haqida “Nasoyim ul- muhabbat”asarida shunday deydi: “… Sakson bir yoshqa yettilar va sakkiz yuz to‘qson sakkizda jum’a kechasi Hirot xiyoboni boshida o‘z manzillarida Tangri taolo rahmatig‘a vosil bo‘ldilar… 17 А.Навоий. Муҳокамат ул - луғатайн. www.ziyouz.com kutubxonasi. 13-бет . 18 С. Ҳасанов. Навоийнинг етти туҳфаси. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси, 1991. 22-бет. 12 … Olam ahli tilida ul nazmlardin o‘zga oz nazm joriy bo‘lur va masnaviydin “Haft avrang”dur, yetti daftar tarbiyat topibdurki, “Tuhfat ul-ahror”dur va “Silsilat uzzahab”dur va “Yusuf va Zulayho”dur va “Layli va Majnun”dir va “Xiradnomai Iskandariy”dur va “Subhat ul-ahror”dur va”Salomon va Absol”dur…». 19 “Xamsa”ning barcha dostonlarida Navoiy ustoz-salaflari, xususan, Abdurahmon Jomiy haqida alohida bob ajratgan. “Hayrat ul-abror” dostonidagi13- bob, “Farhod va Shirin” dostonidagi 7- bob, “Layliva Majnun”dagi6-bob, “Sab’ai sayyor” dostonidagi 7-bob, “Saddi Iskandariy” dostoni muqaddimasidagi 7-bob Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhiga bag‘ishlangan. Alisher Navoiy “Xamsa” asarida o‘zidan oldin o‘tganustozlari buyuk shoirlar Nizomiy Ganjaviy, XusravDehlaviy, Ashraf Marog‘oiy va Abdurahmon Jomiyasarlaridan ijodiy foydalandi. 1.2. Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning o‘ziga xos xususiyati. 19 A.Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat. www.ziyouz.com kutubxonasi. 234-bet 13 Ijtimoiy mazmundorligi jihatidan shoir adabiy merosining cho‘qqisi hisoblangan va 51000 misradan ortiq she’rni o‘z bag‘riga joylagan shoh asar “Xamsa” davlat ishlaridan, xalqning arz-dodidan ortgan vaqtlaridagina yozildi va XV asrda yashagan ajdodlarimiz ma’naviy holatining ko‘zgusi sifatida zamonasining barcha dolzarb masalalarini qalamga oldi. Har besh doston bir-biri bilan ich-ichidan mustahkam bog‘langan bo‘lib, davr an’anasiga rioya qilgan holda novatorona yondashilib, o‘sha davr ijtimoiy turmushi, xalq hayoti, urf-odatlari, din-diyonat, axloq-odobhaqidagi qarashlari o‘z aksini topdi. Alisher Navoiyning “Xamsa”si boshqalardan farqli ravishda umumjahonadabiyotining yuksak cho‘qqisi bo‘lib qoldi. Navoiyning o‘zi bu haqida shunday deydi: …Turk nazmida chu men tortib alam, Ayladim ul mamlakatni yakqalam… …Olibmen taxti farmonimg‘a oson, Cherik chekmay Xitodin to Xuroson . 20 Navoiy „Xamsa“si yaxlit asardir. Buyuk shoir unda zamonasining barcha dolzarb masalalarini qalamga oladi. Har besh doston bir-biri bilan ich-ichidan mustahkam bog‘langandir. Mundarijaviy doston bo‘lmish “Hayrat ul-abror”da shoir umr, uning mazmuni, tabiat, jamiyat va inson munosabatlariga doir savollarni qo‘ysa, keyingi dostonlarda muayyan taqdirlar, voqealarmisolida ularga javob berishga harakat qiladi. “Xamsa”dostonlaridagi muqaddimalar voqelikka shunchakian’anaviy kirish bo‘lmay, balki dostonlar mundarijasi uchun ochqich vazifasini ham o‘taydi. Shu ma’nodamuqaddimalarda keltirilgan fikrlarga alohida e’tiborberish dostonlar tagzamirida yashiringan ramziy ma’nolarni ochishga yordam beradi. Aynanmuqaddimadabuyukmutafakkiming olam vaodam,tabiat, kishilik jamiyati, umr va uning mazmuni haqidagi falsafiy-axloqiy qarashlari, ijodkor sifatidagi buyuksalohiyati, u qo‘llagan badiiy timsollar, tashbeh-u tamsillarvositasida butun bo‘y-basti bilan namoyon bo‘ladi. Adibning fikricha, xalqqa uning o‘z tilida, unga manzur bo‘lgan asar yaratishi lozim. Shuning uchun “Layli va Majnun” dostoni xotimasida Nizomiy va Dehlaviyni ta’riflr ekan, turkiy tilda “Xamsa” yozishning sababini shunday izohlaydi: 20 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси.370 -бет 14 Men turkcha boshlabon rivoyat, Qildim bufasonani hikoyat… Gar nukta lari jahonni tutti, G‘avg‘olari ins-u jonni tutti. Chun forsiy erdi nukta shavqi, Ozroq edi anda turk zavqi. Ul til bila nazm bo‘ldi malfuz, Kim forsiy anglar o‘ldi mahzuz. Kim shuhrati jahonga to‘lg‘ay, Turk eliga dog‘i bahra bo‘lg‘ay. 21 Navoiy o‘z salaflarining yuksak san’atkorligini sharaflaydi, ularning adabiy tajribalaridan ta’lim olganligini e’tirof qiladi. Dostonlarningmuqaddima qismida ustozlariga bag‘ishlab maxsus boblar yozib, ularni ulug‘laydi. Mas’uliyatli bu ishda ularga ruhan suyanadi va:“Yo‘ldasa bu yo‘lda Nizomiy yo‘lum,Qo‘ldasa Xusrav bila Jomiy qo‘lum”, — deb madad tilaydi. Biroq Navoiy oldingi xamsanavislarni takrorlab, ularga ko‘r-ko‘rona taqlid qilmaydi. O‘z oldiga yangi, o‘ziga xos“Xamsa” yaratish vazifasini qo‘yadi. Buni muallif“Xamsa”ning bir necha o‘rnida ochiq-oydin ta’kidlaydi. Jumladan, u “Farhod va Shirin” dostonimuqaddimasida shunday yozadi:«Ani nazm etki, tarhi toza bo‘lg‘ay, Ulusqa mayli beandoza bo‘lg‘ay.Yo‘q ersa nazm qilg‘onni xaloyiqMukarrar aylamak sendin ne loyiq?» Bu misralari orqali Navoiy “Xamsa” yozishdagi belgilab olgan o‘z yo‘riqlarini bayonetadi: Shunday asar (nazm) – doston yozginki, o‘ziga xos (tarhitoza) bo‘lsin, o‘qigan odamlarga (ulusqa) yangi, boshqa asarlargao‘xshamas (beandoza)ligi sezilibtursin. Aks holda(yo‘q ersa), asar o‘zgalar (xaloyiq) yozgandek bo‘lsa, bunday takrorlash (mukarrar) senga loyiq emas. Yaxshisi, bunday asar yozmagan ma’qul. Lekin bu oson ish emas. Buning uchun Yaqin va O‘rta Sharq o‘lkalarida qalami mislsizligi e’tirof etilgan Nizomiy va Dehlaviy bilan ijodiy bahsga kirishishi lozim bo‘ladi. Bu juda katta bilim va yuksakadabiy didni, iste’dod hamda mashaqqatli mehnatni talabetar edi. Bu haqida “Farhod va Shirin”da yozadi: Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasig‘a panja urmoq. Kerak sher oldida ham sheri jangi, Agar sher o‘lmasa, bore palangi. 22 Haqiqatan ham, Nizomiydek nazm she’ri ila maydonda turmoq oson emas. 21 Q.Yo’ldoshev, V.Qodirov, J.Yo’ldoshbekov. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9- sinfi uchun darslik). —T.: Sharq, 2013. 48-bet 22 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 18 -бет 15 U bilan bahslashish (panjasiga panja urmoq) uchun sher yoki hech bo‘lmasa yo‘lbars (palang) bo‘lmog‘i darkor. Navoiy sher bilan tenglashadigan sher bo‘ldi. U og‘ir va mas’uliyatli vazifani muvaffaqiyat bilan ado etdi. Nihoyat qisqa bir muddat – ikki yil(1483–1485) davomida 51 ming misradan ortiq besh dostonni yozibtugalladi. U 1483- yilda “Hayrat ul-abror” falsafiy-ta’limiy dostonini, 1484- yilda uch asarni: “Farhod va Shirin” hamda “Layli va Majnun” ishq qissalarini, “Sab’ai sayyor” ishqiy-sarguzasht dostonini, 1485-yili esa “Saddi Iskandariy” qahramonlik dostonini yaratdi. Dostonlar,butun Sharq mumtoz adabiyotida bo‘lganidek, an’anaviy muqaddima – hamd va na’t qismlari bilan boshlanadi. Hamd – Yaratuvchimiz Allohni ulug‘lash, unga shukronalik, na’t esa payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) alqovidir. “Hayrat ul-abror” g‘oyaviy mazmuni boblarning o‘zaro g‘oyaviy bog‘lanib borishi, biridan ikkinchi birining kelib chiqishi takomillashuvi va, xususan, bosh qahramon shoir va mutafakkir Navoiy obrazi bilan umumiy, yagona kompozitsiya silsilasiga ega. Dostonning maqolatlarida inson kamoloti, xalqparvarlik, ma’rifatparvarlik va didaktik g‘oyalar asosiy o‘rinni egallaydi. Xamsanavis salaflarining ijodiy yutuqlarini e’tirof qilgan va sharaflagan Navoiy ularning dostonlaridagi nuqsonlarga befarq qaramaydi. Xususan,birinchi dostonining beshinchi maqolati karam va saxovatga bag‘ishlangan. Navoiyning fikricha, kishilarning saxovatiga ko‘z tikishdan ko‘ra o‘z qo‘l kuchi bilan kun ko‘rish ulug‘roq va oliyjanobroqdir. O‘z fikrini to‘laroq ifodalash uchun “Hotami Toy” hikoyasini keltiradi. Hotamdan, sen o‘zingdan boshqa biror himmatli kishini ko‘rganmisan? deb so‘raganlarida u bunday hikoya qiladi: Kunlarning birida katta ziyofat oldidan dalaga chiqib aylanib yurganimda, cho‘p-xas yig‘ib bozorga borayotgan, qomati bukchaygan bir mo‘ysafidni ko‘rdim. Unga “Hotami Toyning uyiga borib, noz-ne’matidan bahramand bo‘lsangiz, bu mashaqqatli mehnatni sizga kim qo‘yibdi?” desam mo‘ysafid bunday javob qildi: …Sen dog‘i chekgil bu tikan mehnatin, Tortmag‘il Hotami Toy minnatin. Hotam hikoyasini: Ulki bu yanglig‘ so‘zi mavzun edi, Mendan aning himmati afsun edi, - so‘zlari bilan tugatadi. Navoiy salaflarida esa Hotami Toy hikoyasi o‘zida bor narsaning hammasini berganini saxiy deb ataydi. Navoiy esa saxiylik orqali mehnatsevarlikni ulug‘laydi. Navoiy o‘z salaflarining iste’dodi va ijodiy yutuqlarigadoimo yuksak baho beradi. Lekin, shu bilan birga, ularning asarlaridagi kamchiliklarni xolisona tanqid qiladi. 23 23 Н.M.Mаллаев . Ўзбек адабиёти тари x и . — T.: Ўқитувчи, 1965. 432-бет 16 “Farhod va Shirin” dostonida Navoiy salaflari tomonidan Xusravning ijobiy qahramon sifatida ta’rif va tavsif etilishiga qattiq e’tiroz bildiradi. Navoiy salaflarining izidan borolmaydi. Uningcha, ishqda beqaror, xudbin va maishatparast Xusrav maqtovga sazovor emas. Xusrav qilmishlariga yarasha jazolanishi, uning timsolida zolim va xudbin podsholar shafqatsiz fosh etilishi lozim. Xusravlarga qarshi insonning eng oliy fazilatlarini jam etgan yangi, komil kishilar obrazini, Xusravlar dunyosiga qarshi insoniyatning asriy orzu-armonlarini ifodalagan yangi dunyoni yaratish kerak. Shuning uchun ham Navoiy tamomila yangi doston yaratishga kirishadi. Uning “Farhod va Shirin” dostoni davrining, inson faoliyatining xilma-xil masalalarini qamrab olgan, eng ilg‘or qarashlari va orzu-intilishlarini ifodalagan bir doston sifatida vujudga keladi. Navoiy sevgi, sadoqat, mehhnatsevarlik, ijodkorlik, do‘stlik, vatanparvarlik va qahramonlik, komil inson haqidagi fikr o‘ylari va intilishlarini, xususan, dostonning bosh qahramoni Farhod obrazida mujassamlashtiradi. 24 “Xamsa”ning uchinchi dostoni “Layli va Majnun”ni yaratishga kirishar ekan, afsona va rivoyatlardan keng foydalanadi. Biroq uning maqsadi “afsona” so‘zlash emas, balki “mazmun” bayon etishdir. Navoiy “Layli va Majnun” ustida ishlar ekan, yana Layli va Majnunning fojiasini chuqurroq yoritishgaa intilib, syujet va kompozitsiyaga, obrazlarning xarakteriga bir qator o‘zgarishlar va yangiliklar kiritadi. Navoiy Layli va Majnunning maktabda birga o‘qishi va ular o‘rtasidagi muhabbatning paydo bo‘lishini yangi detallar bilan boyitadi. U qahramonlarning ruhiy kechinmalariga katta e’tibor beradi. Majnunning sahroga, tog‘ga qochib ketishi epizodlarini takomillashtirishi hamda uning tushga ishonishi epizodlarini kiritishi bilan dahshatli quvg‘in va ta’na toshi ostida qolgan kishining ruhiy ahvolini to‘laroq yoritishga erishadi. U Layli obrazini ham faollashtiradi. Masalan, Layli ibn Salomga nikohlanish oldidan zaharli xanjar tayyorlab qo‘ygan va Majnunga sodiq qolib, o‘lishga ahd qilgan edi. Majnun bilan Layli sarguzashti bir-biriga monand. Majnun Navfalning qizini qoldirib, Laylini istab yo‘lga chiqadi. Layli xafaqon kasali tutib qolgan ibn Salomni qoldirib, Majnunni istab, yo‘lga chiqadi. Majnun bilan Layli sahroda uchrashadilar. “Layli va Majnun”ning asosiy va yetakchi badiiy xususiyati psixologik tasvirdir. 25 Doston xotimasida shoirning: So‘ngin nechakim uzottim oxir, 24 Ўша китоб. 432-бет 25 Ўша китоб. 472-бет 17 Yig‘lay-yig‘lay tugottim oxir,- 26 deyishi bejiz emas edi. Navoiy “Sab’ai sayyor” dostonida o‘zsalaflarining buyuk so‘z ustalariga xos bo‘lmagane’tiborsizligi tufayli yo‘l qo‘yilgan ayrim kamchiliklar haqida gapirib, dostonga kiritgan o‘zgartishlarini qayd etadi. Navoiy ularning asarlarida, eng avvalo, ishq moyasining yo‘qligi, Bahromdek maishatparast vaxudbin podshohning madh etilishi, mast-alast Bahromning uxlash uchun ishq-muhabbatga yaratilgan go‘zal pari-yupaykarlar-shoh qizlari tomonidan ertak ayttirilishini dostonlardagi eng asosiy kamchiliklardan deb hisoblaydi. 27 Ularning birinchi kamchiliklari haqida Navoiyshunday deb yozadi: Ulikov ustodi mohir edi, Ki mahorat alarda zohir edi Chun tuzub bu bisot o‘tmishlar, Qilmayin ehtiyot o‘tmishlar. Men deyolmonki sahvlar tushmish, Bexabar tushmish, ul agar tushmish, Kim bu daftarki, berdilar ming zeb, Boshtin to oyoq usunu fireb. Yasaganda bu turfa afsona, Hazmdin aylab o‘zni begona. Necha nav’ ishniqildilar taqsir. Gar tutar sen quloq qilay taqrir. Biri bukim,yo‘q anda moyayi dard, Qildilar ishk so‘zidin ani fard. Kim birov mehridin bari bo‘lg‘ay, Boqma, gar mehri xovariy bo‘lgay! Bo‘lsa tarix alarga gar matlub, Anda so‘z bog‘lamoqemastur xo‘b. So‘z yasardim chu topti piroya, Ishqdin xushtur anda sarmoya. Kim ko‘ngilga o‘ti asar qilg‘ay. Jong‘a kuydurmagi xabar qilg‘ay. 28 Navoiy maishatga berilgan, davlat ishlarini o‘z holiga tashlab qo‘ygan, 26 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 251- бет 27 С. Ҳасанов. Навоийнинг етти туҳфаси. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси, 1991. 28-бет 18 vaqtini behuda ov bilan o‘tkazayotgan shoh Bahromni madh etish uchun, asar yozish shartmidi, deb ularning ikkinchi kamchiliklarini ko‘rsatadi. Navoiy ustozlarining uchinchi kamchiligi sifatida mast Bahromning uxlamog‘i uchun shoh qizlarning ertak aytishlari g‘ayri tabiiyligini ko‘rsatib o‘tadi. 29 Navoiy ishni dostonning syujet va kompozitsiontuzilishini o‘zgartirish va takomillshtirishdan boshlaydi. “Saddi Iskandariy” “Xamsa” dostonlarining yakunlovchisi.U hajmiga ko‘ra ham kompozitsion eng yirik dostondir. U 89 bobdaniborat. Shundan 1–14-boblar kirishni, 15–87-boblar asosiy qismni, 88–89-boblar xotima qismini tashkil etadi. Asosiy qism o‘zaro yaxlitlikni tashkil etadigan 18 ta kompozitsion mavzuniyoritadi. Ularda himmat, adolat, qish,bahor, to‘g‘rilik,mehmondorchilik, yoshlik, safar qilish, o‘lim va aza singarimavzular yoritilgan. Mavzular mazmunini yoritish tartibi hamo‘ziga xos. Ularni jadvaldaquyidagicha tasvirlash mumkin: 30 Asarning asosiy qismi tuzilmasi Iskandarning sarguzashti Mavzuga oid mulohazalar Ayni mavzudagi hikoyat Xulosa: Iskandar va Arastu (yoki boshqa hakimlar) hikmatlari Navoiyga qadar Iskandar obrazi uch yo‘nalishda: shoh, olim va payg‘ambar sifatida talqin qilinar edi. Navoiy Iskandarni shoh va olim sifatida talqin etdi hamda salaflaridan farqli o‘laroq shoh va olim obrazini bir-biriga uzviy bog‘ladi. 28 А.Навоий . Сабъаи сайёр (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 50-бет 29 С. Ҳасанов. Навоийнинг етти туҳфаси. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси, 1991. 28-бет 30 B.To’xliyev, B.Karimov,K.Usmonova. Adabiyot (11-sinf uchun darslik majmua) . — T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti, 2018. 152-bet. 19 Uning yaxshi fazilatlarini bo‘rttirib tasvirladi. U Iskandarning olimlarga munosabati, ular bilan hamkorligiga katta e’tibor va o‘rin berdi.Navoiyning dostondan maqsadi afsona so‘zlash emas, balki adolatli va ma’rifatparvar, ideal podshohobrazini yaratib , shu asosda o‘z davridagi ijtimoiy-siyosiy muammolarni yoritish edi. 31 Navoiyning ustozi Abdurahmon Jomiy so‘zi bilan aytganda, Osmondan maqtov yog‘sin u qalamga, U qalamdan keldi go‘zal so‘z olamga. Kechirsinlar forsi tilda dur terganlar, Dariy tilda nazm injusin kelturganlar. Agar ul ham nazmin yozsa dariy tilda, Qolmas edi so‘z aytishga kuch hech elda… (G‘afur G‘ulom tarjimasi) 32 Navoiy buyuk so‘z san’atkorlari, xamsanavislar bilan ijodiy bahslashib, ularni o‘ziga ustoz deb ehtirom ko‘rsatib,mutafakkir, donishmand sifatida salaflari qatoridan joy oldi. Keyingi avlod ta’lim-tarbiyasida hamisha murabbiy bo‘lib qolaveradi. II. BOB. ALISHER NAVOIY “XAMSA”SIDA OBRAZLAR TALQINI 31 Н.M.Mаллаев, Узбек адабиети тари x и . — T.: Ўқитувчи, 1965. 495 - бет 32 Адабиёт хрестоматияси (8-синф учун).—Т.:Ўқитувчи, 1986. 138-бет 20 2.1. “Xamsa” dostonlarida “do‘st” obrazining poetik vazifasi Ko‘rkam adabiyot o‘zi ifodalamoqchi bo‘lgan g‘oyalarni badiiy obrazlarda mujassamlashtirish orqali kishi tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etib keladi. Ayniqsa, ulug‘ zotlar asarlari bu borada qanday mohiyat kasb etgani azaldan ayon. Xususan, tasavvuf ilmi, ya’ni shaxsni tarbiyalsh orqali komil inson darajasiga ko‘tarish vazifasini o‘z oldiga maqsad qilib olgan Hazrat Nizomiddin Mir Alisher asarlarida, xususan, “Xamsa” asarida ham insonparvarlik,do‘stlik, xalqlar do‘stligi go‘yalari ilgari surilgan bo‘lib, ularda haqiqiy sevgi, adolat, do‘stlik kabi eng oliy insoniy xislatlar o‘zining munosib ifodasini topgan. Alisher Navoiy o‘z qarashlarini qanday mavzu va g‘oyada, qanday mazmun- u shaklda, qanday obrazda ifodalamaasin, “xalq g'ami”ni o‘z“g‘ami” deb bilib yashadi. Olamga, jamiyatga, butun insoniyatga nekbin nigoh bilan boqdi. Har bir odam umri davomida duch kelishi muqarrar bo‘lgan hayotiy savollarga eng to‘g‘ri javoblarni ta’sirli usulda berishi bilan yuksak qimmat kasb etgan “Mahbub ul-qulub” asari donishmand adibning oltmish yillik umri davomida hayotda ko‘rgan-kuzatganlarini teran tahlildan o‘tkazib, muayyan xulosalar chiqarilib, kelgusi avlodlarga qoldirilgan buyuk ma’naviy merosi ekanligini barchamiz yaxshi bilamiz. Ulug‘ mutaffakirning insoniyatga cheksiz mehr-u muhabbat bilan yo‘g‘rilgan pand-u nasihatlarining 22-tanbehida “do‘st” haqida shunday pand-u o‘git keltiriladi: “Har kim birov bilan do‘st-yor bo‘lsa, yoki do‘st-yorlik da’vosini qilsa, o‘ziga ravo ko‘rmaganini unga ham ravo ko‘rmasligi kerak. Ba’zi narsalarni o‘ziga ravo ko‘rsa hamki, yoriga ravo ko‘rmasligi lozim. Ko‘p mashaqqatlardan kishi ruhiga alam yetadi, jism-u joni bunga toqat qiladi. Ammo bunday mashaqqat do‘st boshiga tushishini xayoliga ham keltira olmaydi. Mabodo xayoliga keltirguday bo‘lsa, dahshatdan hayoti so‘nadi. Qit’a Yor uldurki, o‘ziga ravo ko‘rmagan narsani Yoriga ham ravo ko‘rmagay. O‘zi yori uchun o‘lmoqqa tayyor esa-da, Lekin yorini bu ishda sherik qilmagay. 33 Endi “do‘st”atamasi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da qanday ifoda etilganiga e’tiborimizni qaratsak. Do‘st[f-t] shafqatli o‘rtoq, yor, oshno, mahbub(a). 1. Inoqlik, ahillik, totuvlik munosabatlari bilan bog‘langan, ko‘ngli, dili yaqin muhib.2.Tarafdor, 33 А. Навоий. Маҳбуб ул-қулуб . Т.: Янги аср авлоди, 2019. 98-бет 21 homiy. 3. Murojaat shakli.4.Tasavvufda: Xudo. 34 Biz ushbu ishimizda iloji boricha “do‘st” so‘zining barcha ma’nolariga to‘xtalishga harakat qilamiz. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Alisher Navoiy asarlari tasavvuf ilmi bilan sug‘orilgan.Tasavvuf islom dunyosida ijtimoiy hayotga keng miqyosda singib, xalq qatlamlarida qizg‘in ishtiyoq va hayajon uyg‘otgan tafakkur tizimidir.U moddiy istaklardan voz kechmoq, “men”lik da’vosini o‘zidan quvmoq,haqiqat ilmiga bog‘lanmoq, Yaratganga yaqinlashmoq, butun insoniyatga yaxshilikni tavsiya etmoq g‘oyalarini ilgari suradi. Tasavvufning asosini dunyoning yaratilishi haqidagi fikr tashkil qiladi. Unga ko‘ra, vujudi mutlaq (yagona borliq)Ollohdir. Olloh o‘zini ko‘rmoq va ko‘rsatmoq uchun olamni yaratgan.Insonlikning maqsadi esa Ollohga qovushmoq bo‘lmog‘i lozim.Bu jarayon nafsni o‘ldirish va biror murshidga bog‘lanish orqali amalga oshadi.Murshid belgilab bergan sifatlarni hosil qilish orqaligina murid Ollohga erishishi mumkin. Hazrat Alisher Navoiyning ustozi, maslakdoshi Abdurahmon Jomiy ham, hazratning o‘zi ham naqshbandiya tariqatining vakillari bo‘lgani uchun mazkur tariqatning qonun-qoidalariga amal qilganlar va zamonasining komilinsonlari darajasiga yetganlar. Demakki, Alisher Navoiy asarlarining asosiy mohiyati Yaratganga do‘st bo‘lib qolish, ya’ni barcha insoniy fazilatlarga ega bo‘lish orqali “nafs itin zabun qil”ishdan iborat. Chunki Hazrat barcha asarlarining muqaddimasida Alloh Taologa hamd aytgan, foniylikni juda erta- o‘spirinlik davridayoq his qilib, Yaratgan kabi “fard o‘l” ishni o‘z oldiga maqsad qildi va butun hayotini xalq muammosi, ularning hayotini farovon qilish masalalariga bag‘ishlab, ham xalqqa, ham sulton Husayn Boyqaroga do‘st bo‘lib qoldi. Har qanday inson uchun eng oliy qadriyat bu hayotdir. Bizga berilgan hayot, umr, tiriklik, xayrli amallar qilish, jamiyatga manfaat keltirish, ezgulik targ‘ibi, yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish, tavba qilmoq va shukrona keltirib, imkoniyatlardan o‘z o‘rnida foydalanib, Yaratganning yuborgan mashaqqat va sinovlaridan o‘tib, Uning go’zal sifatlarini o ‘zimizda mujassamlashtirib, butun borliq egasi bo’lgan Tangriga yaqin-do’st bo’lish uchun tuhfa qilingan. Ana shunday fazilatni bir umr hamroh qilgan Hazrat Alisher Navoiy o‘tkir, teran, tiyrak nigohi, kuchli zehni bilan bolaligidanoq Sa’diy Sheroziyning “Guliston”, “Bo‘ston” asarlarini, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”ini so‘ngsiz ishtiyoq bilan o‘qishi, ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyat va ularning 34 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. 1-жилд. –Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси,2008. 22 chuqur mazmuni o‘y-xayollarini egallab olishi bir tomon bo‘lsa; ikkinchi tomondan o‘z davridagi ijtimoiy hayot ta’sirida bir inson boshiga tushishi mumkin bo‘lgan kulfatlardan-da ko‘proq musibatlarni boshidan kechirishi; bulardan chiqarilgan xulosa sifatida qalb doshqozonida qaynagan ash’orlarning yuzaga kelishi haqida “vujudining niholi yosh chog‘idan to yigitlik davrining oxiriga qadar lutf-uehson ariqlari yoqasida o‘sgan” Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarida yozishicha, Alisherning “Orazin yopqoch…”matla’si bilan boshlanadigan g‘azalining Mavlono Lutfiyning yuksak tahsiniga sazovor bo‘lishi yosh Alisherda xayolot dunyosining o‘ta teran, chuqur va tengsiz ekanligini ko‘rsatadi. Gapning indallosi shuki, o‘sha mashhur g‘azalning “begona” baytida o‘spirin yigitning dunyodan Ollohga do‘st bo‘lib, toq o‘tishi haqidagi qaroriga guvoh bo‘lamiz: Umri jovid istasang, fard o‘lki bo‘ston Xizrdir Sarvkim, da’f ayladi ozodaliq birla maosh. 35 Jovid-abadiy; fard-yakka, yagona; Xizr-yashil tusga kirish, yashillik; Qur’oni Karimda obi hayot, obi zamzam bulog‘idan suv ichib abadiy yashaydigan payg‘ambar; sarv-Janub mamlakatlarida o‘sadigan ignabargli doim yashil tik daraxt. Badiiy adabiyotda yorning tik qomati. Ya’ni bu dunyoda abadiy qolishni istasang, yakka o‘t, buning uchun Xizr kabi obi hayot (ma’rifat) bulog‘idan suv ich, (hayotda qancha mashaqqatlar bo‘lsa ham) sarv kabi qomatingni tik tutib, yon atrofga tarvaqaylamasdan(oh-voh chekib, egri yo‘lni tanlamasdan) yasha. Xalqimizda “Aql yoshda emas boshda bo‘ladi”, “Bo‘ladigan bola boshidan” kabi maqollar bejiz aytilmagan. Hali o‘spirinlik chog‘idayoq sabab va oqibat, mohiyat va hodisani ko‘ra olgan yoshgina yigit umrining oxirigacha ISHQ bilan yashadi. Onadan tug‘ilgani kabi qalbi pok bo‘lib, o‘lmasdan burun o‘lib, foniylikni juda barvaqt his qilib, Tangrining barcha fazilatlarini o‘zida mujassam etib, bu jarayonni o‘z asarlarida in’ikos ettirib, o‘zi Ollohga, Olloh unga yor bo‘lib qoldi.Donishmand adibni Tangri yorlaqab, insoniyat qalbiga abadiyat gulshani aks ettirilgan boqiylik haykalini qo‘ydi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, donishmand adib kuchli e’tiqodli, qalbi ISHQ (mehr, sevgi , iroda, sabot, ilm, ibodat, oqillik, xokisorlik, sabr, qanoat, g‘ayrat, kamtarinlik,adolat, saxiylik, halimlik, mardlik, hayo, pokizalik, shirinso‘zlik, shafqat, vafo, sadoqat kabi ezguliklar) 36 bilan limmo-lim to‘lgan.O‘z asarlari, jumladan, “Xamsa” asarida tasavvufning tub mohiyatini , islom dinining 35 A. Navoiy.Garoyib us-sig’ar. www.ziyo.uz kutubxonasi 40-bet 36 V.Qodirov, J.Yo’ldoshbekov. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik) . —T.: Sharq, 2013. 86-bet 23 ichki va tashqi go‘zalligini,uning buyuk insonparvarligini badiiy tarzda mukammal ifodalab berdi. Bizga ma’lumki,tasavvuf-islom diniga asoslangan buyuk ta’limot.Islom asosida esa “Qur’oni Karim” va ”Hadis” yotadi.Tarixiy-badiiy asarlarda, falsafa va hikmatdamualliflar biror fakt va hodisani dalillash yoki o‘z fikrlarini isbot etish maqsadida unga murojaat qilganlar. Hazrat Navoiy ham “Xamsa”ning barcha dostonlarida Muhammad(s.a.v.)ga na’t bag‘ishlab,Rasulullohga vafodorligi, sodiq ummati ekanligini poetik jihatdan izhor etib, Ollohning “do‘st”ini o‘z “do‘st”i deb bildi.Chunki bobomiz ishqni ilohiy va majoziy kabi turlarga ajratib, asarlarida asosan , ilohiy ishq nuqtayi nazaridan yondashdi. Zotan, dunyoning o‘zi Ollohning tajallisidir.Buni chuqur anglagan tasavvuf namoyandasi shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat bosqichlarini muvaffaqiyatli bosib o‘tib,faqr-u fano vodiysida o‘z yori bilan bir butunlikka erishishga sazovor bo‘ldi. Xondamirning “Makorim ul- axloq” asarida yozilishicha, Sulton Husayn Alisherga: “Siz mamlakatda qolishga rozi bo‘lsangiz, nimani iltimos qilsangiz, hammasini bajaraman”,-degan edi. Alisher Hirotdagi mashhur so‘fiy Abdulla Ansoriy xonaqohiga supuruvchi xizmatkor qilib tayinlashni iltimos qiladi. Buyuk mutasavvuf umrining so‘nggi yillarini ijod qilish bilan birga Abdulla Ansoriy qabrini obod qilishga sarfladi. 37 Navoiy o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga bosqichma-bosqich erishib bordi. Hazrat besh dostonni ikki yilda yozib tamomlaydi. Agar shoir ishlagan kunlarinigina hisobga olinsa, 54 ming misrali ulkan asar olti oyda bitkazilgani ma’lum bo‘ladi. Shoir sultonga “Xamsa”ni taqdim etganida,u g‘oyat qattiq hayajonga tushadi. Ba’zi tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, Sulton Husayn Alisherning muridi bo‘lishni orzu qilar va uni “pirim” deb atar edi. Naoiy esa Husayn Boyqaroninghammaga pir ekanligini, qolganlar unga murid ekanligini aytgan. Sulton Husayn Alisherdan pir va muridning farqini so‘raganda, u pirning tilagi-muridning tilagi ekanligini aytadi. Shunda podsho o‘zining oq otini olib kelishni buyuradi. Husayn: “Siz murid, men pir bo‘ladigan bo‘lsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman”, -deydi. Alisher noiloj otga minishga majbur bo‘ladi. Ot g‘oyat asov bo‘lib, shohdan boshqani o‘ziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyog‘ini uzangiga qo‘yishi bilan ot tipirchilay boshlaydi. Sulton Husayn otiga o‘shqiradi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutadi. Alisher egarga o‘tirishi bilan podsho otning jilovidan ushlab, yetaklay boshlaydi. Alisher hushidan ketadi. Uni egardan ko‘tarib oladilar. “Xamsa”ning birinchi dostoni “Hayrat ul-abror”ning uchinchi maqolati sultonlar haqida bo‘lib,bunda Alisher Navoiyning adolat haqidagi 37 Xo ндамир. Макорим ул - ахлок — Т . : Ғафур Ғулом НМИУ , 2015 . 8 3-бет 24 qarashlari,sultonlar oldidagi mas’uliyat, javobgarlik hissining yuqoriligi badiiy tarzda ifoda etilgan. Shoir ushbu maqolatda: “Ey, dabdabasi olamni tutgan sulton, Senga Tangri hukmfarmolik berdi, qo‘lingni baland qilib, ne-ne buyuklarni qoshingda past etdi. Xizmatingga elni majburlab, oldingda qomatlarini egdi. Lekin shuni bilki, sen ham ularning ko‘pidan ojizroq bandasan. Ular tufrog‘-u, sen nur emassan, shakl-u shamoyiling ham, a’zo-yu tanalaring ham teng. Tangri seni saltanat osmoniga chiqarib qo‘ygan ekan, o‘z qudratini namoyish qilyapti. Raiyat poda bo‘lsa, sen cho‘ponsan; u mevali daraxt bo‘lsa, sen bog‘bon. Agar cho‘pon qo‘ylarni asramasa, ular och bo‘rilarga yem bo‘ladi. Podani bo‘rilardan asra, bog‘ni suv berib yashnatgil, U senga vazifa topshirgan. Birinchi vazifa bergan ne’matiga shukur qilmoq, ikkinchisi- xalqni xurram tutmoq, haqni haqlab bermoq, asramoq. U senga omonat berilgan. Agar sen xalqning bir siniq ignasini tortib olsang, oxiratda olmos xanjar bo‘lib bag‘ringga qadaladi. Ingichka bir ip kabi zarar yetkazgan bo‘lsang, uni seni halok qiluvchi ilon deb bilaver… Sen-chi ishratga, maishatga botgansan, zulmga zo‘r bermoqdasan… Adolatsizlik qildingmi, adolat ham qil…” 38 -deb shoir shohga murojaat qiladi. Navoiyning bu fikrlari zamonasining aysh-ishratga berilgan, o‘zaro taxt talashib, qanchadan-qancha qirg‘in-barotlarga sabab bo‘lgan temuriy shahzodalarga achchiq tanbeh edi. Maqolatning izohi sifatida “Shoh G'oziy” hikoyati keltirilgan. Shoh Rustam toj-u taxtni egallash maqsadida yuz-ikki yuz kishi bilanXorazm vaAdoq mamlakatlari yerlarida dushman bilan qattiq urush olib bordi. Shoh maqsadiga erishgandan so‘ng vayronalarni obod qildi, zulmni adolat bilan da’f etdi,bid’at va fisq-u fujur ahllari yo‘qolib, shariat adolatining qo‘lini uzun qildi. Bir kuni shohmamlakatni kezib yurganda, bir aftoda kampir uning etagidan mahkam tutdi. Nola-yu afg‘on chekib, oh tortib dedi: –Ey shariatpanoh shoh! Agar adolat bilan ish ko‘riladigan bo‘lsa, men sen bilan shariat bo‘yicha da’volashaman. Shart shuki, qahring kelmaydi, savollarimga shariat mahkamasida javob ber. Kampir yolg‘izgina o‘g‘li jangda halok bo‘lgani uchun shoh javob berishini so‘rab, shohga da’vo qildi. Qozi kampirdan ikki guvoh keltirishini so‘radi. Kampir guvoh shohning adolati va insofi ekanligini aytdi.Shariat homiysi adolat qonuniga muvofiq aybdor, ya’ni shoh o‘lganning xunini to‘lashi yoki qatl etilishi haqida hukm chiqardi.Shoh: –Shariat shunday hukm qilgan ekan, payg‘ambar shariatining hukmiga jonimni fido qilaman,-dedi. Hukmdan so‘ng shoh bir ro‘mol bilan o‘z bo‘ynini bog‘lab,yana tangalar 38 А.Навоий. Хамса (насрий баён) , Нашрга тайёрловчи Ў. Йўлдошев, — Т.: Наврўз нашриёти , 2019. 48-бет 25 bilan to‘ldirilgan yuzta hamyonni to‘kib, kampir qo‘liga xanjar tutqazdi-da, dedi: –Qasos olamandesang, boshimni ol, mol-dunyoni tanlasang,oltin-kumushni ol. Kampir shohning adolatiga iqror bo‘lib, o‘z da’vosidan kechib, uzr so‘radi.Kumushning kuchidan u kumushdek bo‘ldi. Xalq unga “Tilla kampir” deb laqab qo‘ydi. 39 Hikoyat so‘nggida shohning qahridan insofi va adolati ustun kelgani tufayli g‘oziy, ya’ni g‘olib bo‘lgani uchun “Shoh G‘oziy” deb nom qo‘yilgan. Navoiy shoh G‘oziy deya Husayn Boyqaroni ulug‘lab, bu obraz orqali do‘sti Husaynning timsolini yaratgan. Buyuk donishmandning oldidagi bosh masala do‘sti Husayn Boyqaroni xalqqa yaqinlashtirib, xalq muammosi bilan yashaydigan, xalq dardini o‘ylaydigan, kelajak avlod alqoviga sazovor bo‘ladigan komil inson darajasiga ko‘tarish edi. Shuning uchun hukmdorni adolat va insofga chorlab, ko‘pgina asarlarida, jumladan, “Tarixi anbiyo va hukamo” asarida tarixiy shaxslarning, hakimlarning hikmatlaridan namunalar ham keltiradi. «Aristotilis vaziri hakim Aflotunning shogirdidur, Iskandarning erdi. Aning so‘zlaridin budurkim, podshoh ulug‘ rud (soy,daryo)ga o‘xshar va atboi (tobelari, tarafdorlari, izdoshlari) arig‘larg‘akim, ul ruddin ayrildilarkim, ud rud suyig‘a har hol bo‘lsa, arig‘larg‘a hamul holdur. Ul chuchuk bo‘lsa, bular chuchuk; ul achig‘ bo‘lsa, bular achig‘; ul sof bo‘lsa, bular sof; ul loy bo‘lsa, bular loy. Pas, podshohg‘a vojibdur – g‘oyat hikmat va e’tidol (o‘rtachalik, yarashiqlilik, to‘g‘rilik)bila, to mulk barqaror bo‘lg‘ay. Yo‘qki, barchag‘a nima bergay bee’tidolliq (nomavzunlik, yarashiqsizlik) bila, to mulk buzulg‘ay». 40 Navoiy adolatli shoh haqida juda ko‘p o‘ylanadi. Jamiyatning rivojini davlat tepasida turgan hukmdorning adolatidan tashqari tavozu’, kechirimlilik, saxovatpeshalik xislatlari mujassam bo‘lishini ta’kidlaydi. Bu g‘oya barcha asarlarida, jumladan, quyidagi qit’ada ham komilinson haqidagi tasavvurlarga aniqlik kiritilishi bilan e’tiborlidir. Tavozu’ yaxshi, ammo yaxshiroqdur Agarda’b etsa ani ahli davlat. Erur ham afv xo‘b-u, xo‘broq ul – Ki, zohir bo‘lg‘ay el topqonda qudrat. Ato ham turfa ishdur, turfaroq bil, Agar yo‘qdur aning yonida minnat. Hakim insoni komil debtur ani 39 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том). — Т.: Фан,1991. 46-бет 40 A. Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. www.ziyouz . com kutubxonasi 45-bet 26 Ki, bo‘lg‘ay zotida bu necha xislat. 41 Tavozu’ – adablilik, o‘zini past va kamtar tutish degani. U Navoiy talqinicha, hamma uchun ham yaxshi, ammo “ahli davlat”, ya’ni qo‘li uzun kishilarning bu xususiyatni o‘zlarining doimiy fazilatiga aylantirishi yanada “yaxshiroqdir” (“da’b”ning ma’nosi “odat”, “qiliq”, “xislat” demakdir). Ikkinchi xislat kechirimlilik. Navoiy uni “afv” so‘zi bilan ifodalaydi. Bu xislat ham barchaga birdek taalluqli. Ammo kishining mavqei baland, imkoni ko‘p bo‘lganda (“qudrat topqonda”) shu xislatni ko‘rsata olsa, yanada yaxshiroq(“xo‘broq”) bo‘ladi. Boshqalarga xayr-ehson, tuhfalar qilish ham inson kamolotidan nishona bo‘la oladi. Ammo himmat qilgandan keyin uni yuzga solmaslik, minnat qilmaslik lozim. Beruniy aytganidek, “minnat himmatni yo‘q qiladi”. Alisher Navoiyning xulosasi shu: kimda mazkur xislatlar mavjud bo‘lsa, u “insoni komil”dir! 42 Navoiyning bu qit’asidagi ikkinchi xislat haqida “Hayrat ul- abror”ning xotimasida berilgan hikoyatga diqqat qaratamiz: Ul qul hikoyatikim, ayog‘i toyilib, ayog‘luq oshini shohning boshi kosasiga urdi va karamlig‘ shoh oliyda o‘z oshin pishurdi. Bir saxovatpesha podshoh bor edi. Uning karamidan el doimo shohni hurmatlab, unga ehtirom ko‘rsatib, ulug‘lab alqardilar. Podshoning xizmatida bir qul bo‘lib, unga bakovullik qilar edi. Bir kuni shohona ziyofat chog‘ida falokat toshiga oyog‘i urilib qoqilib ketdi va shohning boshiga issiq ovqatni bexosdan to‘kib yubordi. Yig‘ilgan bazm ahllari qulning o‘lim topishi muqarrarligi va uning bu gunohi uchun jazo berilishi shartligi haqida fikrlasha boshladilar. Shoh quldagi qo‘rquv, iztirob, aftodalikni ko‘rib, unga ko‘ngil oluvchi yaxshi so‘zlar aytib, uni xijolatdan qutqardi va ozod etdi. Bazm ahllari bu holatdan taajjublandilar. Shunda vazir so‘z boshladi: - Nima uchun qulni qilgan gunohiga yarasha hukm qilmadingiz? Axir u shunday jazoga loyiq edi-ku! Shoh bexosdan qilingan bu ozorlanishni unutib, yig‘ilganlarga nekbin nigoh ila boqib, shunday dedi: - Xijolatdan o‘lib bo‘lgan kishini o‘ldurmakka na hojat? Tasodifan qilingan gunoh afv-u inoyatga loyiq. Shohning bu ishidan yig‘ilgan yaxshi kishilar hayrat barmog‘in tishladilar. Donishmand adib o‘z asariga shunday nom beradi. Ya’ni: 41 B.To’xliyev, B.Karimov,K.Usmonova. Adabiyot (10-sinf uchun darslik majmua) . — T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi D avlat ilmiy nashriyoti, 2017. 79-bet. 42 B.To’xliyev, B.Karimov,K.Usmonova. Adabiyot (10-sinf uchun darslik majmua) . — T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi D avlat ilmiy nashriyoti, 2017. 102-bet 27 Hayrati abror ko‘rub zotini, “Hayrat ul-abror” dedim otini. 43 Xamsaning ikkinchi dostonida ham adib do‘sti Husayn Boyqaroni insofli, elparvar, ma’rifatli hukmdorga aylantirish niyatida edi. Bizga ma’lumki, “Farhod va Shirin” dostoni Chin xoqonining farzandsizligi bilan boshlanadi. Xoqonning birdan bir orzusi o‘g‘illik bo‘lish edi. U maqsadiga yetish uchun ko‘p nazrlar qildi, talay pullar sochdi, o‘g‘ilsizlarning ko‘nglini oldi, otasizlarning boshini siladi.Olloh iltifotlarini ijobat qildi. Tangri unga bir o‘g‘il hadya etdi. Xursandligidan ko‘pdan ko‘p javohir-u oltinlarni xalqqa ehson qildi, butun mamlakat bezatilib,bir necha kun bayram qilindi. Chin ahli uch yil soliq to‘lashdan ozod qilindi. Navoiy dostonda bolaning o‘sishi,tarbiyasi, ota-onaning muomala-munosabatiga alohida e’tibor qaratadi.Alisher Navoiy bu asarda do‘sti Husayn Boyqaroni Chin xoqonidan o‘rnak olishga da’vat etib, sultonning saxovatpesha, oliyhimmat , donishmand ota timsolini yaratdi. “Hayrat ul abror” dostonining 59-bobi Bahrom timsoliga bag‘ishlanib, uning aysh- ishratga berilganligi natijasida zulm kuchayib, xalqning ahvoli qiyinlashadi. Shoh bir kuni ovdan qaytayotganda birovning kulbasida mehmon bo‘ladi. Uy egasi shohning oldiga qattiq non va suvdan bo‘lak narsa qo‘yolmaydi. Shoh bu nochorlikning sababini so‘raydi. Ular podshohning maishatga berilganligi natijasida shu ahvolga tushganligini aytadi. Shoh o‘zining xatolarini to‘g‘irlab, xalq hayotiga e’tibor qaratadi. Natijada yurti obod, xalqi shod bo‘ladi. “Sab’ai sayyor” dostonida ham zamonasining juda ko‘p dolzarb muammolarini qo‘zg‘ash bilan birga temuriylarning, xususan, Sulton Husaynning aysh-ishratga o‘chligi masalasiga to‘xtaladi. Dostonda Bahrom Diloromni topgach, yana ovga, aysh-ishratga beriladi. Bir kuni katta ovda ulkan o‘tloqda sonsiz qo‘shin va hayvonlar jam bo‘ladi. O‘tloqning tagi esa botqoq edi. Ovda qo‘shin zich bo‘lganida tepada sharros yomg‘ir yog‘a boshlaydi. Eski botqoqning og‘zi ochilib, Bahrom, Dilorom va butun arkoni davlati bilan birgalikda balchiq tubiga kirib ketadi. Sodda qilib aytsak, Bahromni yer yutadi. Ko‘rinyaptiki, Navoiy Bahrom obraziga juda katta ma’no-mazmun yuklagan. Uning timsolida oshiqlik va shohlikning bir tanga sig‘masligini ko‘rsatgan. Bahrom oshiq bo‘lgach, mamlakatni unutdi. Shohlik bilan shug‘ullana boshlaganda esa Yordan voz kechdi. Eng muhimi, u o‘zidagi kibrni yengolmadi, manmanlikdan voz kecholmadi. Binobarin: Ishq ila shohlig‘ muvofiq emas, 43 A.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том). — Т.: Фан, 1991. 344-бет 28 Ishq lofida shoh sodiq emas. 44 Dostonning o‘ttizinchi bobida ulug‘ shoir Sulton Husaynning aysh-ishratga o‘chligi masalasiga alohida to‘xtaladi. Navoiy tush ko‘rganmish. Sakkiz poyalik taxt. Mulozim shoirni shoh Bahrom yo‘qlayotganini aytadi. Shoir borsa, shahanshoh Bahrom, yetti malika va Dilorom. Shoh shoir bilan quchoqlashib ko‘rishadi va shunday deydi: “Aslida sohibqiron-sen. Sen dunyoni qalaming bilan olding. Tariximiz, ahvolimizni bayon qilding. Sengacha ko‘plar eshitganlarini yozdilar. Sen esa jiddiy o‘rganding, ildiziga yetmaguncha qo‘ymading. Yana bu kim sen turkiylarni bahramand qilding. Bu ish mening zamonamda bo‘lsa, yetarli taqdirlar edim. Lekin ikki jihatdan ko‘nglim xotirjam bo‘ldi: birinchidan, senda mol-dunyoga, mansabga havas yo‘q ekan; ikkinchidan, ko‘ngling buyurmaganini yozmas ekansan. Men achchiq-chuchukni ko‘rdim. Olloh hidoyati bilan g‘olib chiqdim. Sulton Husaynda ham shunday bo‘ldi. Men maishatga zo‘r berdim. Unda ham shunday. Shularga ko‘ra men uni farzand deya olaman. Undan tashvishlanaman. Salom ayt va shuni yetkazginki: Ki jahon kimsaga vafo qilmas, Shohlig‘ tarkiga kiro qilmas. Shahki, ming yil oning hayotidir, G‘araz- o‘lganda yaxshi otidir». 45 Navoiy juda katta gapni favqulodda jasorat bilan aytgan. Birinchidan, u o‘z ijodiy niyatini Bahrom tilidan ma’qullatib oldi. Bulardan eng muhimi, shoirning o‘z vijdoniga xilof narsa yozmaganidir. Ikkinchidan, Husayn Boyqaroni Bahromga o‘xshatdi, uning taqdiridan ogoh qildi. Agar sulton Husayn maishatni tark etmasa, uni ham Bahrom singari taqdir kutadi degan fikrni aytadi. 46 Bu asarning zohiriy g‘oyasi. Botiniy go‘yasi haqida biroz keyinroq to‘xtalamiz. Shuningdek, Hazrat Navoiy do‘sti Husayn Boyqaroni har doim insofli va ma’rifatli hukmdorga aylantirish niyati bilan yashaydi. “Munshoat” asarida Husayn Boyqaroga yozgan maktublaridan birida bir necha masalalar qatorida may xususida ham to‘xtalib o‘tadi: “…umid uldurkim, Haq taolo chog‘irdin kulliy tavariq berg‘ay…” ushbu asarida chog‘irning zarari to‘g‘risidagi fikrni Muhammad (s.a.v) hadislari bilan 44 А.Навоий . Сабъаи сайёр (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 94-бет 45 А.Навоий . Сабъаи сайёр (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 343-бет 46 B.Qosimov, B.To’xliyev, Q.Yo’ldoshev.Adabiyot (10-sinf uchun darslik mujmua). — T.: O’qituvchi NMIU, 2004. 228-bet 29 dalillaydi: Chog‘ir yaramasliklar onasidir. 47 Alisher Navoiy do‘sti Husayn Boyqaro uchun “o‘ziga ravo ko‘rgan narsasi(Olloh vasliga yetish)ni do‘stiga ham ravo ko‘radi”. Sulton Husaynni piri komil bo‘lishini xohlaydi. Lekin ming afsuslar bo‘lsinki… Manbalarga qaraganda, Husayn Boyqaro 1506-yil 5-may kuni Shayboniylarga qarshi qo‘shin tortib, Bobo ilohiy mavzesiga yetganda sog‘lig‘i yomonlashib, saktayi qalb kasali bilan 69 yoshida olamdan o‘tadi. Xondamirning yozishicha, Sulton Husayn Boyqaroning jasadi Hirotga keltirilib, o‘zi qurdirgan madrasaga dafn qilinadi va ta’ziyaning 7-kunida yurtga osh tortiladi. Ammo 1907-yilda Kobul shahrida qo‘lyozma asarlar yodgorliklarini o‘rganishga doir xalqaro anjumanda Sulton Husayn Boyqaroning o‘limi va dafn qilinishiga oid g‘ayritabiiy va munozarali fikrlar aytilgan. Aytishlaricha,shahanshoh vafot etgach,bu xabar Shayboniyxonga yetib borgunga qadar arkoni davlat va shahzodalar shoshilinch ravishda qandaydir sabablarga ko‘ra,shahanshohning jasadini madrasa ichidan oddiy qabr qazdirib,omonat dafn qiladilar vaqo‘shin saflarini tuzatib, jangga tayyor turishga jazm etadilar.Balki, shahanshoh uchun tayyorlanishi lozim bo‘lgan qabr yoki maqbara bitmagan bo‘lishi mumkin.Shundan so‘ng bir necha muddat o‘tgach, shahanshoh jasadini haqiqiy qabrga qayta dafn etish maqsadida,avvalo, qabrni ochadilar.Qay ko‘z bilan ko‘rsinlarki, lahad ichida shahanshoh to‘ntarilib yotar,ustidan kafanlari tushib ketgan, lahadning devorlari qo‘l bilan timdalangn holda edi.Bu holatni qanday izohlash mumkin? Gap shundaki,Husayn Boyqaro saktayi qalbkasali bilan vafot etganini yuqorida aytgan edik.Bemorning tomirlari bir necha muddat behol urishi natijasida hayot uchqunlari sezilmay qolgan.Tabiiyki,kasallikning bunday sirlaridan voqif bo‘la olmagan tabib va shahanshohning yaqinlari uni olamdan o‘tdi debhisoblab dafn etganlar.Biroq sovuq lahadda birmuncha yotgach,bemorning tomirlari yana o‘z me’yorida ura boshlagan bo‘lishi mumkin. 48 “Hayrat ul-abror”ning 49- bobida jahonning yetti iqlimini bosib olgan Iskandarga tirik chog‘ida qulluq qilish, hatto shoh-u shahanshohlar uchun ham zo‘r iftixor edi. Lekin bunday kuch- qudrat ham omonat-ku. Axir Iskandar yer-u ko‘kka egalik qilib, shuncha mol-u mulk yig‘gani bilan narigi dunyoga ravona bo‘lish navbati yetganda nima olib keta oladi deysiz?! Shuni anglagan shohi jahon o‘lganimda bir qo‘limni tobutdan chiqarib qo‘yinglar, toki qabrga eltayotganda yetti kishvar shahanshohi ham bu 47 А. Навоий. Муншаот. www.ziyouz . com kutubxonasi 14 -бет 48 F.Hasanov, M.Hasanova. Tarixga sayohat.—T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2018. 68-bet 30 dunyodan bo‘m-bo‘sh qo‘l bilan ketayotibdi, mening tajribam jahon mamlakatlariga egalik qilishga yoki umuman bu dunyoga o‘chlik tuyg‘usiga mubtalo kimsalarga namuna bo‘lsin, deya vasiyat qiladi. “Xamsa”ning beshinchi dostonida ham “Saddi Iskandiriy”ni yaratish orqali shoir Iskandar tarixini yozmoqchi emas. Iskandar bilan bog‘liq voqealarning ma’nosini ochish orqali orqali o‘z zamonasidagi dolzarb masalalarga qo‘l urmoqchi. Ma’lumki, asar voqealari Iskandarning tug‘ilishidan boshlanadi. Bo‘lajak Iskandarning otasi Faylaqus Tangridan farzand so‘raydi. Bir kuni ovdan qaytarkan, shaharga kiraverishdagi vayronada yangi ko‘zi yorigan ayolga duch keladi. Chaqaloq o‘g‘il bola bo‘lib, tirik, ona esa o‘lib qolgan edi. Shoh o‘likni dafn ettiradi, bolani o‘g‘il qilib oladi. Unga Iskandar deb nom qo‘yib, tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. O‘limi oldidan esa uni valiahd qilib tayinlaydi. Iskandar taxtga chiqar ekan, o‘z atrofiga olimlarni to‘playdi, ularning maslahati bilan ish ko‘radi. U taxtni egallashga qiziqmaydi. Otasi unga taxtni topshirganida qattiq tashvishda qoladi. Oxiri xalqni yig‘ib maslahat soladi. Xalq uning shoh bo‘lishini qattiq talab qilib turib olgandan keyingina Arastu unga toj kiygizadi. Iskandar el oldiga shart qo‘yadi. Kimning arz- dodi bo‘lsa, shohni o‘zi bilan teng ko‘rib, ahvolini aytishini so‘raydi. Shundan so‘nggina davlat ishlariga kirishadi. Avvalo, mazlumning haqini haqlab, zolimning qo‘lini kalta qiladi, adolatni yo‘lga qo‘yadi.Fuqaro ehtiyojini hisobga olib, ularni iki yillik soliqdan ozod etadi. Dostonda oldin adolatning ta’rifi beriladi. Bu ta’rif hadislar vositasida tushuntiriladi. Masalan, “Bir soatlik adolat farishtalarning, dunyodagi barcha insonlarning, toatidan afzal” degan hadis keltiriladi. So‘ng Hindistonni olganda elga qilgan birgina adolati bilan jannatga tushgan Mahmud G‘aznaviy haqidagi hikoyat ilova qilinadi. “Hikmat” bobidan esa Iskandarning Arastu bilan adolat haqidagi savol javobi o‘rin olgan. Arastu fikricha, shoh odil bo‘lsa, olam unga tobe bo‘ladi. Chunki adolat qaror topgan mamlakat obod, obod mamlakatning xalqi badavlat bo‘ladi. Boylik askarga kuch beradi. Unday qo‘shin hamisha g‘olibdir. Iskandarning Doro bilan to‘qnashuviga bag‘ishlangan tasvirlar ham dostonning qiziqarli va mazmundor sahifalaridandir. Doro nega mag‘lub bo‘ldi? Rum mulki Eronga har yili tuxum shaklidagi ming oltin xiroj to‘lar edi. Iskandar uni to‘xtatadi. Elchiga: “Tuxum beradigan qush allaqachon uchib ketgan”,- degan javobni aytadi. Doro g‘azabga kelib, bir chavgon va to‘p, bir xalta kunjut bilan boshqa elchini yuboradi.Buning ma’nosi shu ediki, sen hali dimog‘idan sut hidi ketmagan bir go‘daksan, chavgonni olib, to‘p o‘yna.Agar xayolingga ixtilof-u nizo kelgudek bo‘lsa, askarlarimiz sanog‘ini mana shu kunjut qadar bilgin! Iskandar bundan boshqa ma’no ko‘radi.Dumaloq koptok, uningcha, Yer yuzidir.Koptokning Iskandarga taqdim etilishi uning dunyoning olajagiga ishoradir. Chavgon esa Doroning o‘z mamlakatini topshirmog‘i belgisidir. Asarning shu o‘rnida 31 kelishmovchiliklarning sababi nimada, ular qanday kelib chiqadi, buning oldini olish mumkinmi singari savollar o‘rtaga qo‘yiladi. Jahon ichra mavjud erur nech xayl Ki, borig‘adur kina qilmoqqa mayl,- 49 deb yozadi shoir. Uningcha, birining ikkinchisidan o‘zish istagi, o‘zmaganning o‘zganga g‘ashligi inson tabiatida bor. Ko‘rolmaslikka moyillikni har bir millatdan, har bir toifadantopish mumkin. Bu xol davlat ishlarida yanada aniqroq ko‘rinadi. Shohning yuz ming odami bo‘lsa-yu hammasi noib bo‘lsa, birortasiundan uzoqroq turishni istaydimi? Yo‘q. Amirlar noiblikka, tumanboshilar amirlikka, qushbegilar tumanboshilikka intiladilar. Har bir guruh o‘zidan yuqoridagilar safiga o‘tishni orzu qiladi. Kin va nizoning manbayi shu yerda. Kishilar shohga qancha yaqin bo‘lsalar, ularning adovati shuncha ko‘p va kuchli bo‘ladi. Pastdagilarning jahllari qanchalik qattiq qo‘zg‘almasin, xusumatlari yengil o‘tadi, ulardan keladigan zararning ko‘lami kam. Bu zarar mansabning ko‘lami oshgan sayin kuchayib boradi.Shu jihatdan o‘rta bo‘g‘indagilarning nizolari ashaddiyroq va ularning noahilligidan keladigan zarar ko‘proq bo‘ladi. Mabodo, bu mojaro oliy martabali sultonlar o‘rtasida kechsa-chi? Bu go‘yo jahon ichra to‘fon erur, Ki, andin jahon ahli vayron erur. Ne to‘fon balo bahri chayqolg‘oni, Jahon ahli ostig‘a qolg‘oni. 50 Ikki shoh urush va adovatga bel bog‘lasa, jahon ahli ikki qo‘shinga bo‘linib, bir-biriga qarshi o‘tkir tig‘ ko‘tarib,bir-birini halok qilishga kirishadilar. Shoir urushning dahshatli manzaralarini chizadi.Bu manzaralar beixtiyor temuriylar, xususan, Husayn Boyqaroning o‘z o‘g‘illari bilan kurashlarini esga soladi: Ato bir taraf gar erur,filmasal, Yana jonib o‘lsa,o‘g‘ulg‘a mahal. Ikisig‘a kin o‘ti solg‘ay g‘azab, Ul o‘t qon icharg‘a qilib tashnalab. 49 А.Навоий. Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 134-бет 50 А.Навоий . Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991.135-бет 32 Ato jon berib, o‘g‘lin o‘lturg‘ali, O‘g‘ul ham anga tig‘i kin surgali. Qarindosh topsa qarindoshini Damodam tilab kesgali boshini. 51 Qondosh, qarindoshlar o‘rtasidagi bu ahvol shoirni iztirobga soladi.Uni yotlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan adolatsizliklar, bedodliklar o‘ylantiradi: Bu nav’ o‘lsa mundog‘ iki zot aro’ Ne bo‘lg‘ay gumon qil iki yot aro? 52 Xuddi shu o‘rinda shoir ikki jahondor:Chingiz vaXorazmshoh urushidagi qirg‘inni ikki sodiq do‘stning ittifoqligi daf etgani haqidagi rivoyatni keltiradi.Urushda ikki do‘st kofirlar qo‘liga asir tushadilar.Qatl payti ular: “Oldin meni o‘ldir!”-deb navbat talashadilar.Bu voqea Chingizning tushiga kiradi va ularni ozod qilib, qirg‘inni to‘xtadi. Navoiy Iskandar va Doro urushiga kitobxonni shunday tayyorlab keladi. Biroq kutilgan dahshatli to‘qnashuv yuz bermaydi.Shoir yana ramziy hikoyalar, ruhiy holatlar, adolat va adolatsizlikning oqibatiga ishora qilish orqali masalaning eng to‘g‘ri yechimini topishga urinadi. Ikki qo‘shin bir-biriga yuzma- yuz bo‘lar ekan, Iskandar oqibatni o‘ylaydi. U Doroni yo‘ldan qaytarmoqchi edi, bo‘lmadi. Ilm-u hikmat da’vosi bilan hovliqib urushga kirishdimikin?Shu payt katta xarsang ustida shiddat bilan bir-biriga tashlanib urushayotgan ikki kaklikka ko‘zi tushadi. Biri – katta, baquvvat, bu- Doro, o‘ylaydi Iskandar. Ikkinchisi- kichik, zaif, bu- men. Shu on to‘satdan bir burgut pastga sho‘ng‘iydi-yu kuchlisiga chang solib, uni osmon-u falakka olib ketadi. Iskandar buni yaxshilikka yo‘yadi. Urush boshlanadi. Biroq ko‘p o‘tmay Doroning noiblari xiyonat qiladilar. Doro yarador holda Iskandar qo‘liga asir tushadi. So‘ng shohlikning tartib-qoidalari, shohning aql- farosati, didi va zehni, mehri va qahri haqidagi bob keladi. Keyin Abu Said Mirzoning o‘z sipohiga yaxshi qaramaganligi uchun urushda mag‘lubiyatga uchrab, asir tushganligi voqealari beriladi. Dostonda Iskandar yurishlarining izchil tarixini yaratish maqsadi qo‘yilgan bo‘lmasa-da, kitobxon bu haqda ma’lum tasavvurga ega bo‘ladi. Iskandar Eronni egallagach, jahonni fath etishga kirishadi. Ko‘p podsholar unga bo‘yin egib keladilar. Kashmir, Hind, Chin xoqonlarigina o‘zlarini tortadilar. Iskandar Xuroson va Movarounnahrni qo‘lga oladi. Hirot, Samarqand shaharlarini egallaydi. So‘ng Kashmirni zabt etadi. Iskandar Mag‘ribni ham o‘ziga bo‘ysundiradi. Shimol 51 Ўша китоб. 136-бет 52 Ўша китоб .136-бет 33 safarini boshlaydi. Farang, Rusdan o‘tib, Qirvonga to‘g‘ri bo‘ladi. U yerda xalqni ya’jujlardan saqlash uchun Saddi Iskandariyni qurdiradi. Dengiz safariga chiqadi. Shisha sandiq yasab, ummon tubiga tushadi. Turfa ajoyibotlarni ko‘rib vataniga qaytadi. Ko‘p o‘tmay kasallanib yotib qoladi. Ona o‘rnida bo‘lgan enagasi Bonuga o‘g‘illikni o‘rniga qo‘ya olmaganidan uzr so‘rab, xat yozadi. Vafot etar ekan, Iskandar bir qo‘lini tobutdan chiqarib qo‘yishni iltimos qiladi. Bu bir ibrat pand edi. Jahonni egallagan jahongirning u dunyoga hech bir narsasiz, ochiq qo‘l bilan ketayotganiga ishora edi. 53 Yuqorida aytib o‘tganimizdek, donishmand adibning birinchi dostoni boshqa dostonlari uchun mundarija vazifasini bajarib, ta’limiy-axloqiy, falsafiy ruhda bitilgan. Daho ijodkor o‘z qarashlarini inson umri davomida kechadigan jarayon- tarbiyaga qaratadi. Bu esa “do‘st” timsoli vositasida amalga oshiriladi. Xususan, asarning 10-maqolatida to‘g‘rilik va egrilik haqida kitobxonning tasavvurlari aniq bo‘lishi uchun o‘z fikrini juda ko‘p qiyoslar bilan dalillaydi va eng so‘nggida mavzuga mutanosib ibratli hikoyat keltiradi. Masalni bayon qilish jarayonida qarashlarini, hayotiy tajribalarini,zamondoshlarga yetkazmoqchi bo‘lgan o‘gitlarini ramziy obrazlari orqali ifodalaydi. Navoiy, avvalo– so‘fiy shoir. Tasavvuf adabiyotida hayotni jo‘nlashtirish, narsalarni o‘z nomi bilan atash insonning komilligiga xalaqit beradi, deb qaraladi. Olamning o‘zi Yaratganning ramzi bo‘lgani uchun ham har bir yaratilgan narsa zamirida yashirin ma’no borligi e’tirof etiladi. “Sher bilan Durroj” ham shakl, ham mazmun jihatdan hayotiyligi bilan o‘quvchi yodida qoladi. Agar kuzatsak, haqiatan ham, sherlar (uy hayvoni mushuk ham) bolalarini tishlab, bir yerdan bu joyga ko‘chirib yurishadi. Durroj (qirg‘ovul, tustovuq) esa yirik hayvonlarning ustiga qo‘nib olib, har turli qiliqlari bilan ularning g‘ashiga tegadi. 54 Alisher Navoiyning ushbu hikoyatini ham dunyoviy, ham tasavvufiy jihatdan talqin etish mukin. Zohiriy talqinga ko‘ra, sher- ham jismonan, ham ruhan kuchli, ayni vaqtda, bolalariga cheksiz mehrli, ular uchun har narsaga tayyor fidoyi insonlar ramzi. U farzandining sog‘-salomat katta bo‘lishi uchun hali sinovdan o‘tmagan noma’lum qush- Durrojni o‘ziga do‘st tutib, o‘z jigar porasini unga ishonib topshiradi. Evaziga uni ovchilardan, dushmanlardan himoya qilishini aytadi. Eng asosiysi, unga ishonadi. Chunki qalbi pok, dunyoga nekbin nigoh bilan qaraydigan kishilar atrofdagilarni ham o‘ziga o‘xshatadi. 53 B.Qosimov, B.To’xliyev, Q.Yo’ldoshev. Adabiyot (10-sinf uchun darslik mujmua). — T.: O’qituvchi NMIU, 2004. 232 - bet. 54 S.Ahmedov, B.Qosimov, R.Qo’chqorov, Sh.Rizayev, Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik) . —T.: 2020. 163-bet 34 Durroj esa yengil-yelpi qarovchi, yolg‘onchilikni kundalik mashg‘ulotiga aylantirib olgan kimsalar timsolidir. Navoiy fikri ochiq, ruhiyati sog‘lom, to‘g‘rilik, rostlik va haqiqatni umr mazmuni deb bilgan, el uchun ijod qilish mohiyatini chuqur his etgan. So‘z bilan odamni aldash, so‘z bilan haqiqatga aylantirishga urinish millat manfaati uchun uchun katta ziyon va kechirilmas qabohat ekanligini Navoiy har narsadan ortiqroq tushungan. Ulug‘ shoir butun ijodiyoti mobaynida “So‘zda, Navoiy ne desang, chin degil” degan talab va shiordan mutlaqo chekinmagan. Nafs bandalarini jaholatga yetaklovchi yolg‘onchilik haqida keltirilgan “Sher bilan Durroj” hikoyatining botiniy talqini haqida to‘xtalib o‘tsak. Bor edi bir beshada bir tund sher, Vahshat aro ko‘k asadidek daler. 55 Besha- to‘qay (bir-biriga chirmashib ketgan olam);asad- sher; daler- qo’rqmas. Ushbu baytni tasavvufiy nuqtayi nazardan quyidagicha izohlash mumkin. Sher – osmon va quyoshdan tortib har bir zarrani, butun o‘simliklar va hayvonot olamini kishilik jamiyatini o‘z yuksak aqli, har bir insonga mehri bilan boshqarib, harakatga keltirib, bir-biriga bog‘lab, qovushtirib turuvchi, hech kimsa bilan tenglasha olmaydigan, husn va zakovatda yagona, o‘z husnini tomosha qilish uchun ko‘zgu sifatida bu olamni yaratgan Tangri Taolo timsolidir. Xudoning qahri kelsa, “ Ko‘k bir etak kul kabi” sovurilib ketishi hech gap emas. Sayyoralar ham uning izmida. Dengiz to‘fonlarining yuz berishi, zilzila turib tog‘larning osmonga chiqib ketishi – bular hammasi uning buyukligini, mislsiz qudratini tan olishni talab qiladi. Ayni damda Xudoning dargohi keng. O‘rni bilan qancha qahrli bo‘lsa, o‘rni bilan shunchalik shafqatli.Odamlarga ona kabi beqiyos mehribon ( ona Tangrining amri bilan jismni dunyoga keltirsa, Olloh unga ruh ato etadi) o‘z bandalariga yanada shafqatliroq. Olovni yaratishi bilan birga uning muqobili bo‘lgan suvni yaratgan. Xudo yaxshi niyat bilan olamni shunday go‘zal va keng qilib, yer-u osmonni undagi barcha narsalarni yaratar ekan, bu boyliklar ichida uning uchun eng qadrlisi, eng yaqini inson bo‘lib, butun borliqni yaratishdan kuzatgan bosh maqsad ham inson edi. 56 Ganjing aro naqd farovon edi, 55 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том). — Т.: Фан , 1991.209-bet 56 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том), — Т.: Фан , 1991. 365-бет 35 Lek baridan g‘araz inson edi. 57 Inson yaratilgan narsalar ichidagi eng komili, Olloh taoloning yashirin sirlarini ham barcha nozikligi bilan tushunib yetuvchi bir ma’rifatli mavjudot etib yaratildi. Ona o‘z farzandi uchun qancha qayg‘ursa, Yaratgan o‘zining yaratig‘ining qalbini pok saqlashi uchun nafs tuzog‘iga tushib, shaytonning saydiga aylanib, iymonidan ajrab qolmasligi uchun unga ILM olish imkoniyatini yaratgan. Ana shunday imkoniyatlar bo‘lsa-da, hamma ham bundan to‘g‘ri foydalanavermaydi. Demoqchimizki, Ollohning go‘zal sifatlarini namoyon etuvchi inson qalbi (iymon) - sher bolasi; Olloh - Sher. Endi Durroj masalasiga kelsak, bu Tangri bandalarini ishonib topshirgan, “Xudoning yerdagi soyasi” deb e’tirof etiladigan hukmdor timsoli desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Insonlar o‘zligini anglashlari, ya’ni ilm va uning tub mohiyatini tushunishlari uchun sharoit zarur. Bu sharoitni yaratish Olloh ishonib, do‘stlikni taklif etib, boylik, martaba, shon-shuhrat bergan “Xalq otasi”ning zimmasidadir. Ayrim kimsalar qatori u ham nafs qutqusiga uchmay, Ollohning omonatini saqlay olishi, Ollohning sifatlarini o‘zida mujassam etib, uni aldamasligi zarur. Agar aksi bo‘lsa, qiyomat kuni jazo olishi muqarrar. Asarda avliyo shoir do‘sti Husayn Boyqaro taqdirini oldindan bashorat qilayotgandek go‘yo. Durroj Sherni aldadi va Yaratganning nazaridan qolib, nafs tuzog‘ida asir bo‘ldi. “Hayrat ul-abror”ning vafo haqidagi sakkizinchi maqolati kishini qattiq hayratga soladi. Chunki oliy insoniy fazilatlardan biri vafo bo‘lib, adib bu fazilatni tengsiz va noyob hisoblaydi. Vafodor yor topgan gado jahon shohlaridan ham baxtliroqdir. Alisher Navoiy go‘zal xislatlardan hisoblangan vafodorlik fazilati foydasini asoslab berish uchun ikki vafoli yor haqidagi hikoyatni keltiradi. Asarning 37-bobidan o‘rin olgan bu hikoyatda Amir Temur juda ko‘p mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundirib olgandan keyin Hindistonga qo‘shin tortadi. Hind xalqi o‘z vatanini mardlarcha himoya qilsa ham, biroq Temurning zarbasiga dosh berolmay taslim bo‘ladi. Amir o‘ziga qarshilik ko‘rsatgan barcha kishilarni qatl qilishga farmon beradi. Tasodifan ikki do‘st qo‘lga tushib qoladi. Sarbozlar birini o‘ldiramiz deb qilich ko‘targanda biri “Meni o‘ldiringlar, toki men tirikligimda do‘stimning o‘limini ko‘rmayin” deb boshini qilichga tutadi. Ular boshqasini o‘ldiramiz deb qilich ko‘targanlarida boyagisi o‘z boshini qilichga tutadi. Bunday voqeadan hayron bo‘lgan lashkarlar bu haqda Temurga xabar beradilar. Vafodorlikning bunday mislsiz timsolidan hayratga tushgan Amir Temur 57 Ўша китоб. 21-бет 36 ikki vafoli yor hamda butun xalqni afv etib, o‘lim haqidagi o‘z farmonini bekor qiladi. Bu hikoyat orqali Navoiy vafodorlik, o‘z do‘stlariga, el-u yurtga sadoqatda bo‘lish, ishda va so‘zda sobitqadamlik kishiga faqat yaxshilik keltirishi uni barcha yovuzliklardan saqlab qolishi mumkin, degan oliyjanob g‘oyani ilgari surgan. 58 Bu zohiriy g‘oya. Ammo shoirning maqsadi ana shu hayotiy voqea asosida tasavvufiy fikrni ham ilgari surmoqda. Biz bilamizki, “hind” atamasi ijodkorning boshqa asarlarida ham uchraydi. Jumladan, “Sab’ai sayyor” dostonida shanba kuni qora rangli qasrda hindistonlik birinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofir, “Saddi Iskandariy” dostonida esa Doroga qarashli hududlardan biri bo‘lgan Hind diyorining Iskandarga bo‘ysunmaganiga guvoh bo‘lamiz. Demak, dostonlarda ichki bir vobastalik, falsafiylik bor. Ushbu hikoyatni talqin qilishdan oldin bolaligimda eshitganim- buvim rahmatlikning bir nasihatlari yodimga tushdi. Inson abadiy dunyoga ketganda umri mobaynida qilgan savob-u gunohlarining hisobini berar ekan. Ya’ni ko‘z ko‘rdim, quloq eshitdim, burun hidladim, og‘iz yedim, qo‘l ushladim, oyoq bordim der ekan, qosh (ogohlik xati) esa men hech narsani bilmayman derkan. Shu sababli uni oziqlantirish uchun o‘sma qo‘yadilar. Haqiqatan ham, mumtoz adabiyotda qosh mehrobga o‘xshatilishi bejiz emas. Asardagi Amir Temur obrazi jahonni egallagan jahongir, ya’ni tasavvufda mukammal inson. Jahonni egallash degani esa tan qafasidan chiqib, o‘zlikni anglashi komil insonga aylandi deganidir. Komil inson bo‘lish uchun insonning jism-u joni tayyor bo‘lishi zarur. Bu jarayon oson kechmaydi, albatta. Hikoyatdagi Hind mamlakati qora rangga ishora. Qora rang o‘zlikni anglash, ya’ni jon qushining tan qafasidan- qorong‘udan yorug‘likka- Tangri huzuriga yo‘l olishidir. Demak, asliy maqsad sari qilingan harakatda qayg‘u va og‘ir ruhiy iztirob hissiyotlarini kechirayotganini anglatadi. Ikki vafoli yor so‘fiy ijodkorning jismi va joni timsolidir. Yuqoridagi “nasihat”da aytilgandek emas, balki jismidagi barcha a’zolar jon uchun jon berishga tayyor. Jon esa jism uchun. Bu ikki vafoli yor yashaydigan mamlakat so‘fiy shoir- Alisher Navoiyning qalbidir. Undagi odamlar esa Hazrat Navoiy jismining boshqa a’zolari yoki asarlari deb talqin qilsak o‘rinli bo‘ladi. Zero, shuncha asr o‘tibdiki, bundan keyin ham, to dunyo turguncha Navoiy asarlari inson kamoloti uchun xizmat qilaveradi. Ular boqiydirlar. “Hayra t ul-abror”ning 35-bobida qanoatli juvonmard va ta’magir jahongashtaning 58 Ўзбек адабиёти (6-синф учун дарслик-мажмуа).—Т.:Ўқитувчи, 1995. 1 8-бет 37 hamroh bo‘lgani, birining farog‘at boyligiga berilganidan xorlik azobiga qolgani, ikkinchisining qanoat azobini chekishi tufayli farog‘at boyligiga erishgani haqida bo‘lib, ikki hamroh Forsdan Chin sari safarga otlanadilar. Ular yo‘lda yarimi yerga ko‘milgan katta silliq toshga duch keladilar.Ular toshda quyidagi so‘zlarni o‘qiydilar: “Agar kim ushbu toshni aylantira olsa, xazina ko‘milgan joyning aniq manzilini topib,katta boylikka ega bo‘ladi.Bu harakatga kuchi yetmasa,sabr-u qanoat yaxshiroqdir”. Ta’magir buni o‘qigach, besaranjom bo‘lib, ta’magirliktomirlari qattiq ura boshladi va tosh tubini qazishga kirishib ketdi.Qanoatli kishi esa sabr-toqat bilan o‘z yo‘lida davom etdi. Tong ota boshlaganda uning oldidan bir g‘aroyib shahar chiqdi. O‘sha shahar ahlining odatiga ko‘ra, kimki sahar vaqtida shaharga kirsa, uni o‘sha joyda qo‘liga uzuk, boshiga toj kiygizib, podsho qilib taxtga o‘tqazar ekan.Buni qarangki, qanoatli kishi bu baxtga muyassar bo‘libdi.Ta’magir esa qancha mashaqqat bilan toshdagi yozuvni o‘qishga erishibdi.Lekin toshda: “Xomtama' dunyodan ranjib o'tadi”,-deb yozilgan ekan. Endi hikoyatning tasavvufiy mohiyatini chaqishga harakat qilamiz. Fors navohisi-o‘sha davrda fors tilining hukmron bo‘lganiga ishora;Chin esa haqiqiy dunyo; qanoatli kishi-so‘fiy shoir Alisher Navoiy timsoli; ta’ma kishisi-temuriy hukmdorlardan bibr yoki Sulton Husayn Boyqaro timsoli;katta silliq tosh- martaba, boylik;safar esa solik umri. Fors tilining mavqeyi baland bo‘lgan bir zamonda ikki do‘st safarga otlandilar.Bizga tarixiy asarlardan ma’lumki,Alisher Navoiy Husayn Boyqaroni pir deb atagan.Demak,ikki solik o‘z tariqat yo‘liga ega bo‘lgan.Lekin mamlakatni egallagandan so‘ng Husayn Boyqaro taxt, boylik bahriga sho‘ng‘iydi va oxir- oqibat joni azobdan qutulmadi.Hazrat Navoiyesa komillikka erishib, Olloh vasliga vosil bo‘ldi… Xalqimizda “Sen menga do‘stingni ayt, mensenga kimligingni aytib beraman” degan maqol bor.Darhaqiqat, bu maqol bejiz emas,albatta.Fikrlashlari, maqsadlari, orzu va istaklari bir-biriga yaqinlar bir “yo‘l”da keta oladilar.Tasavvuf namoyandasi Mansur Xalloj ta’biri bilan aytganda, ”Ishq o‘zligingdan qutulib,Yoringning sifatlari bilan yashamoqlikdir”. 59 Tasavvufning “sahv”(Junayd Bog‘dodiy ) yo‘nalishida yozilgan “Farhod va Shirin” dostoni ham ishq mavzusida bitilgan bo‘lib, “shavq dostoni”, “ishq dostoni”, “Mehnatnoma” nomlari bilan xalq orasida shuhrat qozonib, unda ishq talqin etiladi, ishq kuylanadi, ishq ulug‘lanadi. Bu shunday ishqki, oxir borib Yaratganning o‘zi bilan birlashib ketadigan ishq. Ayni damda ushbu dostonni ikki dunyo saodatiga erishgan Hazrat Navoiyning tarjimayi hol asari desak, xato 59 B.Qosimov, B.To’xliyev, Q.Yo’ldoshev.Adabiyot (10-sinf uchun darslik mujmua). — T.: O’qituvchi NMIU, 2004. 234 -bet 38 bo‘lmas. Zotan, dunyo shunday yaralganki, “nisbiylik nazariyasi”ga asoslanib biri ikkinchisini, ikkinchisi uchinchisini va h.k. taqazo qiladi. Lekin barchasining boshida abadiy tuganmas buloq, cheksiz mehr-muruvvat manbayi, mehribon va rahmdil, kechirimli zot – Tangri taolo turadi. Aytishlaricha, bir kishi qazo qilibdi. Savol- javob boshlanibdi. Yaratgan Egam shunday debdi: - Men falon kuni falon vaqtda juda muhtoj bo‘lib, sendan najot istab, hech ilojsiz qolib, falon narsani so‘rab borgan edim. U senda bor edi, lekin sen bermading. -Yo Rabbim, nahotki sen so‘rasang men bermayman. Berar edim, sen so‘raganing yo‘q-ku! Axir jonimni ham senga fido qilishga tayyorman-ku! - Men falon qo‘shning qiyofasida edim. -Ey osiy bandam, to‘shakda mixlanib yotganimda, sening yo‘llaringga ko‘zim intizor bo‘lib kutdim, sendan darak bo‘lmadi. - Yo Ollohim, bunday bo‘lgani yo‘q! Axir seni kuttirib qo‘yarmidim. Borardim-ku agar u sen bo‘lsang! -Men do‘sting qiyofasida edim. Darhaqiqat, Olloh barcha narsalarda jilva qiladi. U hamma yaratiqlar qalbida. Bizdan esa ana shu jarayonni sezish, his qilish, bilish talab etilar ekan. Ana shuni tuya olsak, mashhur mutassavvuf shoir Mansur Halloj “Anal Haq!” (“Men Xudoman!”) deb hayqirishi bejiz emasligini his qilamiz. Yuqorida aytib otganimizdek, Navoiyning boshqa asarlari kabi “Farhod va Shirin” dostoni ham sof tasavvufiy ruhda bitilgan asar. Undagi har bitta obraz, har bitta detal alohida ahmiyat kasb etadi. Xo‘sh,biz izlaganimiz, maqsad qilib olganimiz “do‘st” obrazi kim degan savol tug‘ilishi tabiiy. Avvalo, do‘stlik shunday ulug‘ tushunchaki, har ikki tomondan fidoyilikni, mehr-muhabbatni, vafo va sadoqatni talab qiladi. Shu bilan birga har ikkisidagi sifatlar, xislatlar bir xil yoki o‘xshash bo‘lishi zarur. Shundan kelib chiqib, avvalo, Farhod Ollohga, Olloh esa Farhodga do'st. Chunki Tangri taolodagi barcha go‘zal sifatlar Farhodda mujassam. Muhabbat nuri ollinda huvaydo, Jamolida vafo tug‘rosi paydo. 60 Xalqimizda “Beayb Parvardigor”, “Odamzod xom sut emgan banda, xato qiladi”, “Har to‘kisda bir ayb” kabi “otalar so‘zi”ni ko‘p eshitganmiz. Biz ideal deb hisoblagan kishimizda ham eng bo‘lmaganda bir-ikkita bo‘lsa ham, xato topiladi. Shuning uchun ham bobolarimiz “Aybsiz do‘st axtargan do‘stsiz 60 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 46-бет 39 qoladi” maqolini ishlatishadi. Farhod shunday vafodor do‘stki, Yaratganning barcha go‘zal sifatlarini o‘zida jilolantirgan. Demonkim, ko‘ngli pok-u, ham ko‘zi pok, Tili pok-u, so‘zi pok-u, o‘zi pok. 61 Tangri taolo tug‘ilishidan ruhiga payvasta etgan ishq Farhodda favqulodda iste’dod, tug‘ma qobiliyat ato etgan edi. Agar bir qatla ko‘rdi har sabaqni, Yana ochmoq yo‘q erdi ul varaqni. 62 Natijada u uch oyda butkul savod chiqarib, bir yilda Qur’oni Karimni yod oladi. O‘n yoshli Farhodda yigirma yashar yigitning kuch-qudrati bor edi. U o‘n yoshida barcha ilmlarni egalladi. Jahonda qolmadi ul yetmagan ilm, Bilib tahqiqini kasb etmagan ilm. 63 Oz fursatda harbiy jangovor san’atlarni – o‘q otish, nayza sanchish, qilichbozlik, qalqon bilan himoyalanishni kasb etishga kirishdi va el orasida tanildi. Lekin hayot silliq bir tekis emas. Farhod tug‘ilganida “Yuzinda ishq asrori yozilg‘on, Ichinda dard ta’vizi qozilg‘on” edi. U “Dard elining shohi”, “Dard o‘ti ogohi” edi. Shuning uchun tug‘ma ishq ta’sirida “Asir-u dard ichi-yu toshi oning, Ki to o‘n to‘rt bo‘ldi yoshi oning”. Chin xoqoni o‘g‘lining dardlarini aritish uchun turli tomoshalar, bazmlar, ziyofatlar uyushtirdi, lekin foydasi bo‘lmadi (Chunki bular bu dunyo ne’matlari, ya’ni nafsni qondirish vositalari). Shunda xoqon Farhodning ko‘nglini olish uchun yilning to‘rt fasli ( umrning bolalik, yigitlik, o‘rta yosh, keksalik davri)ga moslab to‘rt oliy qasr ( mana shu davrni, Olloh bergan hayotni qadrlab samarali o‘tkazganiga ishora) qurdirish fikriga keldi. (Odamiylik, ma’naviyat, marifat ) qasrning qurilishiga otabegi, ya’ni tarbiyachisi-ustozi Mulkoro ma’sul etib tayinlandi. Chin (haqiqiy dunyo saodatiga erishgan oxirat)ning mashhur ustalari me’mor – Boniy (Alisherning hayratiga sabab bo‘lgan va uni oshufta qilgan “Mantiq ut-tayr” asarining muallifi Farididdin Attor nazarda tutilmoqda), naqqosh – Moniy (Naqshbandiya tariqatining asoschisi Bahouddin Naqshband ), tosh yo‘nuvchi – Qoran (Olloh vasliga yetishda mashaqqatlarni yengishda yordam berib to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatgan pir-u komil 61 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 48-бет 62 Ўша китоб. 51-бет 63 Ўша китоб . 53-бет 40 ustozi Abdurahmon Jomiy ko‘zda tutilgan) qasr(chin insoniylik xislatlarini mujassam etgan jism va ruh ) qurilishiga jalb etildilar. Navoiy “Lison ut-tayr” dostonida “Ota farzandini ko‘kdan yerga tushirsa, ustoz uni yerdan ko‘kka olib chiqadi” deb ustozni ulug‘lab, ehtirom ko‘rsatgan. Farhod ustozlaridan me’morlik, naqqoshlik, tosh yo‘nish ( mashaqqatlarni yengish ) sirlarini o‘rganishga kirishdi va ustozlaridan ham o‘tib ketdi. Qasr bitdi ( umrning foniy ekanligini oldindan his qildi). Har kuni yuzta ot va mingta qo‘y so‘yilishi mo‘ljallandi. Hisobsiz meva-yu shirinliklar tayyorlab qo‘yildi (Yo Olloh! Bu jannat tasviridan boshqa narsa emas-ku!). Shahzoda hanuz g‘amginlik girdobida yashar, hamon biron kishining yig‘isini ko‘rsa unga qo‘shilib yig‘lar, el chekkan g‘am-alam unga ozor yetkazar edi. (Hazrat Navoiy umr mazmunini “el g‘ami” hisoblagan. Shuning uchun “Hayrat ul- abror” dostonining o‘n uchinchi maqolatida “Odamiy ersang, demagil odamiy, Oni kim, yo‘q xalq g‘amidin g‘ami” degani bejiz emas.) Xoqon o‘ylab-o‘ylab, Farhodning Chin (haqiqiy dunyo) mamlakatiga xoqonlik qilishgagina emas, balki butun olamga sulton ( “Ul zotni mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, avliyo desak, avliyolarning avliyosi, shoir desak, shoirlaning sultonidir” “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Islom Karimov) bo‘lishga loyiq ekanligini, shoh ( haqiqiy dunyo shohi – Olloh )larga xos barcha fazilatlar unda jamuljamligini o‘yladi-da, taxtni Farhodga topshirishga qaror qildi. Shahzoda faryod urib, o‘zini yerga otdi-da zor-zor yig‘ladi ( chunki oshiqlik bilan shohlik muvofiq emas). So‘ng otasiga uzoq umr tilab, shohlik ishi og‘irligini, bunday mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish uchun tayyor emasligini (temuriy shahzodalarni Farhod kabi kamtarin bo‘lishga, ota tirik bo‘la turib, taxtga ko‘z tikishi odob doirasidan tashqarida ekanligiga urg‘u bermoqda. Butun mamlakatga xoqon bo‘lish muayyan odamga nasib etishi mumkin, lekin ko‘ngilni zabt etish olam podshohligidan ming-ming chandon zo‘r. Sababi- olam shohi faqat yer-u suvga, jamiki el- ulusga hukmdor. Ammo ko‘ngil mamlakatini egallagan komil inson butun olam va Olloh sirlarini egallagan bo‘ladi), shoh ruxsat bersa, bir-ikki yil xoqon yonida bo‘lib davlatni boshqarish o‘rganish zarurligini, oldin kichikroq bir ishni boshqarib, keyin hukmdorlik bilan shugu‘llanishga o‘tsa, ma’qulroq bo‘lishini odob bilan so‘zladi. Farhodning yuqoridagi so‘zlaridan shodlikka to‘lgan xoqon o‘g‘lining boshidan zar-u javohirlar sochish maqsadida har xil ajoyibotlar bilan to‘lib toshgan xazina ichiga olib kirdi. 40 ta uyning har birida tilla to‘ldirilgan 40 tadan ulkan xum bor edi. Uylarning har biri chiroyli matolar, kimxob to‘nlar behisob javohirlar-u qimmatbaho toshlar bilan lim to‘la edi. Xo‘sh, xazina nima? Xazina- javohirlarga teng bo‘lgan inson ko‘ngli. 41 40ta uy - inson hayotida uchraydigan mashaqqatlar. Aytishadi-ku, mashaqqatga bardoshi yetmayotganlarga “Qirqiga chidading,qirq biriga ham chida” deb.Inson bolasi dunyoga kelganda va oxiratga ketganida 40 raqamidan foydalanishi bekorga emas. 40 ta tilla to‘ldirilgan ulkan xum esa shahzodadagi go‘zal sifatlar. Shoh bilan shahzoda xazina boyliklarini tomosha qilishib, qaytishmoqchi bo‘lib turganida, Farhodning ko‘zi ajoyib billur sandiqqa tushdi. Shahzoda ochishni buyurdi. Otasi bundan ogoh bo‘lib, bu sandiqning kaliti yo‘qligi tufayli ochib bo‘lmasligini aytdi-da, o‘g‘lini fikridan qaytarmoqchi bo‘lgan paytda Farhod shunday dedi: Har ishniki qilmish odamizod, Tafakkur birla bilmish odamizod. Ulum ichra manga to bo‘ldi madhal, Topilmas mushkile men qilmag‘on hal. 64 Sandiq billurdan yasalgan bo‘lib, ichida bir narsa ko‘rinib turar edi. Farhod otasini majburlab, sandiqni ochtiradi. Bir vaqtlar Iskandari Rumiy Aflotundek to‘rt yuz olimga yasattirgan ko‘zgu chiqadi. Oyna orqasidagi tilsimni kim ocha olsa, o‘z kelajagini ko‘ra olar edi. Farhodning ushbu xatti-harakatlarini mushohada qilib ko‘raylik. Asardagi Iskandari Rumiy, Aflotun obrazlari - yunonlik. Yunoniston esa hikmatlar yurti. Sandiq –qalbdagi iymon, xazina - ko‘ngil. Ko‘zgu - insondagi ishq. Ishq - barcha go‘zal fazilatlar manbayi. Demak, xoqon insonda illatlarni butunlay yo‘q qilib, barcha go‘zal sifatlarni jamuljam qilishning iloji yo‘q demoqchi. Shohni ham tushunish kerak. U, eng avvalo, ota-da! Ota o‘z o‘g‘lining ozor chekishini istamaydi, albatta. Chunki tilsimni ochish oson ish emas. Buning uchun xatarli safarga otlanib, Yunonistondagi bir tog‘ (Ollohning har bir jilvasi tufayli hosil bo‘lgan mashaqqatdan sabr bilan aql- idrok, mantiqiy tafakkurni ishga solib, hikmat izlab, ishqqa intilish; ishq insonning butun tabiatini, shuurini ishga soladi, unda ko‘zning va quloqning tajribasigina emas,insonning butun ruhiyati va moddiyati tajribasi bir nuqtaga jamlanadi. Biz bilgangina emas, hali bilmagan, aniq tasavvur etmagan omillar ham ishga tushadi)ga borishi kerak. Ungacha uch manzil bo‘lib, birinchisida ajdahoni, ikkinchisida Ahraman devni, uchinchi manzilda ikkalasidan ham mushkulroq tilsimni (temir odamni) yengishi kerak. To‘rtinchi manzil – o‘sha tog‘dagi g‘or ichidan donishmand Suqrot topiladi. 64 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 72-бет 42 Ushbu shartlarni bekam-u ko‘st bajargan kishi Jamshid jomini, Sulaymon uzugini, Iskandar boyligini qo‘lga kiritishi aytiladi. Tilsimni yechishga otlangan Farhod otasini Mulkoro orqali ko‘ndiradi, ya’ni katta qo‘shin to‘plagan xoqon Yunonistonga yurish qilib, o‘g‘liga hamrohlik qiladi ( Farhoddagi go‘zal sifatlarning manbayi, avvalo, Tangri taolo, keyin xoqon. Ular o‘zidagi go‘zal sifatlarni o‘g‘liga ham “yuqtiradi”). Safarda Chin xoqoni o‘zga yurt olimlarini to‘plab, Suqrot ismli donishmand qayerda yashashini so‘raydi. Olimlar mashhur donishmand haqida yoshi 500 yoshdan oshgan Suhaylo hakim bilishini aytib, u kishi yashaydigan g‘orni ko‘rsatishdi. Suhayloning otasi Jomasbning kitobida: ”Mendan so‘ng ming yil o‘tgach, Chin mamlakatidan Farhod ismli bir shahzoda kelib, Iskandari Rumiy tilsimini ochadi. Lekin u avval ajdarni o‘ldirishi, so‘ng Ahrimanni yengishi kerak… Mening so‘nggi farzandim bo‘ladigan Suhaylo duo bilan salomni qabul etib, Farhodga yordam ko‘rsatgin. Farhod ajdarni o‘ldirganida, katta boylikni qo‘lga kiritadi. Devni yengganida esa Sulaymon payg‘ambarning uzugiga ega bo‘ladi. Tilsimni ochgankuni esa Jamshid jomini ko‘radi. Bularni qo‘lga kiritgach, barchasini xoqonga hadya qilsin. Unga esa dono Suqrot bilan ko‘rishish hamda Iskandar oynasi yetarli. Suqrot bilan suhbatlashgach, darhol ko‘zguni ko‘rish uchun Chin tomon jo‘nasin. Ko‘zguda nimaniki ko‘rsa, bu voqealar uning hayotida yuz beradi”, - deb yozilgan edi. Suhaylo hayotdan ko‘z yumishidan oldin Farhodga shunday yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi: “Sening boshingga tushadigan barcha mushkulotlarning chorasini topib qo‘yganman, - dedi-da bir idishni olib chiqdi. – Bu idish samandar (olov ichida yashaydigan afsonaviy hayvon) yog‘i bilan to‘la. Ajdar bilan olishish chog‘ida bu yog‘dan badaningga surib olsang, u seni ajdar og‘zidan otiladigan o‘tdan himoya qiladi. Ahramanni o‘ldirganingda, devning burniga osig‘liq bir taxtachani ko‘rasan. U tilsim ochishda yordam beradi, tilsim ichida esa Jamshid jomini topasan. Uning atrofiga yozilganlarni o‘qisang, Suqrotni topish yo‘lidan xabardor bo‘lasan. Suqrotni ko‘rgach, ko‘zgu sirini bilasan-u Vataning sari yo‘l olasan”,- deydi va vafot etadi. Uni o‘zi yashagan g‘orga dafn etishadi. Farhod ajdarhoni yengish uchun yo‘lga otlanadi. Ajdar makoni uning nafasidan qorayib ketgan dasht bo‘lib, unda badbo‘y bir shamol esardi. Lashkarning ko‘pchiligi bu shamoldan esi og‘ib, otdan yiqildi. Ajdarhoning tanasi balo tog‘idek, og‘zi esa tog‘ning g‘oridek edi. Ikki ko‘zi xuddi neft o‘tiga mo‘ri edi. Har qaysi panjasi beshta olmos o‘roqqa o‘xshar, og‘zidan o‘t sochilar edi. Farhod Ajdarni kamon o‘qi yordamida o‘ldiradi. G‘orda osilgan taxtaga shunday so‘zlar yozib qo‘yilgan edi: “Ajdarhoni 43 o‘ldirgan bahodir, jasoratingga bu yerdagi xazinani mukofot deb bilgin. Doira shaklidagi bu g‘or markazida ming botmondan og‘irroq bo‘lgan bir tosh bor. Qiliching uchi bilan uning atrofini ochib, o‘rnidan qo‘zg‘atsang, Haq taolo qudratini tomosha qilasan”. G‘ordagi oltin-u kumushlar, turli javohirlar to‘ldirilgan bir necha ming xumdan iborat bo‘lgan benihoya boyliklarni qadimda o‘tgan shoh Faridun to‘plagan edi. Xazina to‘ridagi taxtdan Farhod ajoyib dudama tig‘li qilich va qalqonni oladi. Qalqonga shunday yozilgan edi: “Kim ushbu qilich va qalqon bilan jang qilsa, yuzta devni ham yengadi. Bu qilich bilan jang qilgan odamga dushman tig‘i ta’sir qilmaydi, la’nati shaytonmi, Ahramanmi ikkiga bo‘lib tashlaydi”. Qilich Sulaymon payg‘ambar qalqon qubbasiga “Ismi a’zam” (Olloh ismlari)ni yozdirgani uchun mo‘jizakor xususiyatga ega edi. Farhod xazinani otasiga topshirdi, qilich va qalqonni esa o‘ziga olib qoldi va Ahriman devni o‘ldirishga otlandi. Uzoqdan bir o‘rmon ko‘rindi. Yuzminglabkeksadaraxtlarosmondanoshar, harbirbargivasvasako‘zgusibo‘lib, aqldanozdirar, o‘rmon ichi turli ko‘rinishdagi devlar bilan to‘la bo‘lib, soylari shaytonlar ovozidek hayqirar, ariqlar ichidagi har qaysi tosh kesilgan boshni eslatar, shamoli devlar na’rasiga o‘xshar, chinorlari qo‘llarini har tomonga tebratib: “orqanga qayt!” - deyayotgandek bo‘lardi.Bu devning makoni edi.. “Mening so‘zlarimni esingdan chiqarma, “Ismi a’zam”ni tilingdan qo‘yma” deb yashil kiyingan Xizr payg‘ambar sir-sinoatni aytib, uchinchi tilsimni yechishga yordam berdi. Farhod temir odamni yenggandan so‘ng Iskandar yetti iqlimni egallaganda topgan davlat, ya’ni hadsiz-hisobsiz boyliklarni va Jamshid jomini qo‘lga kiritdi, bularning barchasini otasiga tuhfa qildi. Ancha masofa bosib o‘tilgach, bahaybat tog‘ oldiga yetib keldilar. Uning bag‘ridan yuz mingta tiniq chashma oqib turar, necha ming xil giyoh behisob kasalliklarga davo edi. Tog‘ bag‘ridan juda ko‘p g‘orlar joy olgan edi. Suqrotni topishga Jomi jam yordam bergan edi. Suqrot Chin xoqoni, Mulkoro, va Farhodning kelajak taqdirlaridan bashorat qildi. Chin xoqoniga shunday dedi: ” Senga ikkita hadya beramiz:biri yaxshi xabar, biri javhar. Xabar shuki, umring uzun bo‘ladi, ko‘p mamlakatlarni qo‘lga kiritasan. Ikkinchisi bir muhra- munchoqdirki, ko‘p yashash davrida biron kasallikka yoki qarilik zaifliklariga duch kelsang, muhrani og‘zingga olib suvini yutasan-da, darddan xalos bo‘lasan, zaiflik quvvat bilan almashadi, yashargandek bo‘lasan”. Donishmand hakim Suqrot Mulkoroning taqdiri haqida shunday dedi: ”Shoh qancha vaqt taxtda o‘tirsa, o‘shancha vaqt uning vaziri bo‘lgaysan. Dardga yo‘liqsang shoh muhrani beradi. Shamol va suvdan ehtiyot bo‘l. 44 Xudo madadkor bo‘lsa, besh yuz yil yashaysan”.Keksalik zaifliklaridan umri tugab borayotgan Suqrot Farhodga umid va ishonch bilan boqib: ” Men bu tog‘ ichida ming yildan beri kutib, qadamingga intizor edim. Hayot azaldan vaqtinchalik, foniydir. Yashashdan maqsad ikkitadir: biri o‘zlikdan qutulish, ikkinchisi Olloh visoliga yetishishdir. Xudoni topish uchun o‘zlikdan voz kechish zarur. BUNING ENG YAXSHI CHORASI esa MAJOZIY ISHQdir. Ana shunday ISHQ sening oldingda turibdi. Unga erishsang , HAQIQIY ISHQqa ham yetishasan. Otangga o‘xshagan yuz ming xoqon-u podshoh unutilib ketadi. Lekin sening yaxshi noming ISHQ olamida mangu qoladi”,- dedi-da turli balolardan asraydigan duoni o‘rgatdi. “Sening bu tomonlarga kelishing uchun sabab bo‘lgan ko‘zgu masalasiga kelsak, Iskandar tilsimini ochib, temir odam ko‘ksidagi oynani sindirgan chog‘ingda o‘sha ko‘zguning tilsimi ham ochilgan edi..” –dedi-yu Suqrot hayotdan ko ‘z yumdi. Navoiy asarlarida, umuman, tasavvuf adabiyotida hamma narsa ma’lum bir ramzlar orqali ifodalanadi. Farhod otasi va Mulkorolashkarlari hamrohligida Yunonistondagi bir tog‘ga borishi kerak. Tog‘ - inson hayotidagi mashaqqatlar. Hayot insonga sinov uchun berilgan. Dostonni sinchiklab ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, Suhaylo, Ajdar, Ahriman,Suqrotlar g‘orda yashaydi. Xo‘sh, g‘or nimaning ramzi? G‘or, avvalo, inson qalbi, hayot uchun zarur bo‘lgan yeb-ichish, bo‘shanish, tutib qolishga nisbatan ham ishlatiladi. “Farhod vaShirin” Navoiyning tarjimayi hol asari ekanligidan kelib chiqsak, asardagi Suhaylo kim? Navoiyning qaysi ustozi? Adabiyotshunos olim Sultonmurod Olimovning”Navoiy va Naqshband” asaridagi ma’lumotlarga qaraganda, ingliz tasavvufshunosi J. S. Timingemning yozishicha, O‘rta Osiyoda tasavvuf rivojida ikki buyuk so‘fiyning hissasi ko‘p.Biri - Abulhasan Ali al-Xoroqoniy. U kishi milodiy 1034-yili 80 yoshida vafot etgan. Ikkinchisi Abu Ali al-Farmadiy. Bu shayx milodiy 1084-yili olamdan o‘tgan. Farmadiyning ikki shogirdi tasavvuf olamida juda mashhur:birinchisi- Ahmad al-G‘azzoliy (milodiy 1126-yili vafot etgan), ikkinchisi- Yusuf Hamadoniy (milodiy 1049- 1140). Ko‘p tariqat silsilalari ana shu ikki shogirddan boshlanadi.Tasavvufdagi har qanday tariqat kabi naqshbandiya ham o‘z g‘oyalari, tartib-qoidalari, odoblari va qat’iyatlarini shakllantirishda juda qadim rishtalardan suv ichgan. Ammo tariqatning butun mohiyatini belgilab turadigan mavjud o‘n bir qoida Yusuf Hamadoniy, Abduxoliq G‘ijduvoniy va Bahouddin Naqshband taraflaridan asoslangan. Naqshbandiyamohiyatini tariqatning“Dil- ba yor-u,dast ba kor!” shiori ochib beradi. Bu “Ko‘ngil Xudoda bo‘lsin-u, qo‘l- ishda”degan ma’noni bildiradi. Mavjud o‘n bir shiorning ko‘pi ham ana shu bosh aqidadan kelib chiqadi. Xalqda “Xudo – yor, pirlar – madadkor bo‘lsin!” degan duo bor. 45 Tasavvuf nafaqat hayot bo‘lgan shayxlarning nafasini, hatto ko‘p ilgarilar o‘tib ketgan ulug‘ avliyolarning ruhini ham tan oladi. Inson ko‘nglini, aniqrog‘i, ruhini kamol toptirishning qat’iy qoidasiga ko‘ra, solik, ya’ni so‘fiy, albatta, bir pirning etagini tutib, unga murid tushishi shart. Alisher Navoiy “Garoyib us-sig‘ar” devonining ellik birinchi g‘azalida yozganidek, tasavvuf vodiylarini pirsiz kezish mumkin emas: Pirsiz kezma bu vodiy ichrakim, topmas kalim, Tiyra shomin ravshan amr etmay anga xidmat shu ayb. 65 Avliyolarning ruhi, garchi o‘tib ketgan bo‘lsa ham, kishiga g‘ayri tabiiy ta’sir o‘tkaza olish qobiliyati Xudodod bir qudratga ega bo‘lishi mumkinligi haqida birgina Navoiy asarlarining o‘zida ham talay voqe’out-u hodisot, rivoyat-u hikoyatbor. Vafot etgan komil insonlar ruhining ta’siri haqida ham manbalarda ko‘p so‘zlanadi. Navoiyning o‘zi ham so‘fiylar duosi ijobat bo‘lishiga ishongan. Buni badiiy asarlaridagina emas, bevosita ilmiy risolalarida ham o‘z tarjimayi holi bilan bog‘lab ko‘p qayd etgan. Masalan, “Majolis un-nafois”tazkirasida Mavlono Lutfiy haqida: ”Bu faqir borasida ko‘p fotihalar o‘qubtur. Umid ulkim chun darvesh kishi erdi, ba’zan mustajob bo‘lmish bo‘lg‘ay”,- deydi. Demak, Lutfiyning aynan darvesh, ya’ni so‘fiy kishi ekani uchun uning Navoiy borasidagi ayrim fotiha- duolari ijobat bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham ota-bobolarimiz avliyolar duolariga musharraf bo‘lishga umidvorlik qilganlar. Chunki Ollohga yaqinlik bani basharga orzudir. Manbalardan ma’lumki, qay bir so‘fiyni ilgari zamonlar olamdan o‘tib ketgan biror mashhur shayxning ruhi kelib tarbiyalaydi. Bundaylar uvaysiy deyilgan. Rivoyat qilishlaricha, Muhammad (s.a.v) olamdan o‘tar paytda sahobalar, ya’ni atroflaridagi suhbatlariga musharraf bo‘lgan zotlar u azizdan eski to‘nlari – hirqalarini kimga berish lozimligini so‘rabdilar. Payg‘ambarimiz, debdurlarki: “Uvays Qaraniyg‘a bersunlar va desunlarki, mening ummatimni duo qilsin”. Yamanning Qaran degan yeridan bo‘lgan bu tuyaboqar Uhud tog‘idagi urushda payg‘ambarimizning muborak tishlari singanini eshitib urib-urib o‘zining o‘ttiz ikki tishini sindirgan edi. Ammo Muhammad (s.a.v) bilan Qaraniy bir-birlarini hech qachon ko‘rmagan edilar. Shunday bo‘lsa ham, Navoiyning “ Nasoyim ul-muhabbat” ida qayd etilishicha, rasululloh uni: “ Ma’ni va ruhoniyat yuzidan tarbiyat qilib erdilar. Bu jihatdin 65 A.Navoiy.Garoyib us-sig’ar www.ziyo.uz kutubxonasi. 41-bet 46 har kishiningki, bu toifadin zohir yuzidin piri ma’lum bo‘lmasa va mashoyixlardin birining ruhi oni tarbiyat qilg‘on bo‘lsa, oni “uvaysiy” derlar”. Demak, “uvaysiy” degan tasavvufiy atama ana shu Uvays Qaraniyning ismidan olingan. Uvays Qaraniyning o‘zi esa musulmon olamida, xususan, adabiyotda juda mashhur edi. Navoiy “Nasoyim ul- muhabbat” da ta’riflagan birinchi shayx ham – shu. 66 Yana “Farhod va Shirin”ga qaytsak. Farhodga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatib, g‘orga dafn etilgan piri komil Suhaylo kim bo‘ldiykin? Suhaylo tasavvuf olamida juda mashhur bo‘lgan Xoja Ahrori Valiy degan to‘xtamga keldik.Suhayloning ko‘rsatmalariga ko‘ra, Farhod billur sandiq ichidagi ko‘zgu siri, ya’ni qalb ko‘zi qa’ridagi iymonni topish uchun,o‘z jismini zabt etish uchun, aniqrog‘i, Olloh vasliga vosil bo‘lish uchun o‘z maqsadi sari yo‘lga otlanadi. Zabt etish jismining to‘pig‘idan tepaga ko‘tarilish bilan boshlanadi. Birinchi manzil ajdar bilan olishuv, ya’ni shahvoniy hislar bilan olishuv. Asarni sinchiklab mutoalaa qilar ekanmiz, Farhod Ajdarni kamon o‘qi yordamida o‘ldiradi, ya’ni nafsoniy istaklardan ko‘z yumish orqali, vujudidagi qiynoqlarga qaramay, nafsning birinchi bosqichiga hukmronlik qiladi.Bu oson kechmaydi, albatta. U ham yaratiqlar kabi yaratilgan, unda ham nafsoniy istaklar bor. Lekin birinchi “nafs itin zabun qila” oladi. Ikkinchi manzil Ahraman dev bilan olishuv. Bu oldingisidan ham kuchliroq va qudratliroq. Dev Farhodga qarshi ulkan gurzi bilan chiqadi. Farhod mo‘jizakor qilichi bilan uni daf etadi. Dev undan ham ulkanrog‘i bilan qarshilik qiladi. Farhod qilichi bilan bo‘lib tashlaydi. Bu hol bir necha bor takrorlanadi. Dev ulkan toshlarni otishga tushadi. Shahzoda Ismi A’zam nomi yozilgan qalqoni bilan himoyalanadi. Devning darmoni qurib yiqiladi.Ya’ni Olloh nomini takrorlab, Xudodan o‘ziga sabr tilab, har qanday gurzini ham, har qanday ulkan toshlarni Ollohdan o‘ziga kuch-quvvat tilab, yengib chiqadi.Ahriman devning hashamatli qasrida qator-qator xonalar, bu xonalarda behisob boyliklar bor edi. Farhod qulflog‘lik turgan bir xonaning eshigini sindirib, ichkariga kirdi. Xonaga yoqib qo‘yilgan yoqut qandil ichidan Sulaymon uzugini topdi. Qandilga shunday so‘zlar yozilgan edi: ”Bu uzuk kimga muyassar bo‘lsa, unga yozilgan ismni o‘qib, Iskandari Rumiy tilsimini ochadi va bu ish qiyinchiliklarining yengib o‘tish yo‘llarini bilib oladi. Qandil - inson qalbini munavvar etuvchi ma’rifat nuri, Sulaymon uzugi esa insonning o‘zini o‘zi boshqarishidir. Xo‘sh, dev nimaning ramzi? Navoiy ta’biri bilan aytganda, “Ko‘p 66 С. Олим. НавоийваНақшбанд. – Т.: Ўқитувчи,1996. 16-бет 47 yemoq bilan bo‘lmagin hayvon” deganidek, har kungi hayotiy ehtiyojlardan o‘z me’yorini bilib tiyilish haqida gap ketmoqda. Alisher Navoiy “Nasoyim ul- muhabbat” asarida to‘yib ovqatlanish haqida shunday fikrni keltiradi:” Har bir narsaning zangi bo‘ladi, qalb nurining zangi esa to‘yib ovqatlanishdir”. (Abu Sulaymon Doroniy ) 67 Farhod keyingi ishga kirishishdan oldin bir chashmada cho‘mildi. (Chashma nima? Chashma – inson qalbi. Chashmaga cho‘milish uni ma’rifat nuri bilan yoritishdir. Agar asarga diqqat bilan e’tibor qaratsak, Farhod devni o‘ldirgandan so‘ng qulflog‘lik xonadagi qandil ichidan Sulaymon uzugini topgan edi. Sulaymon uzugi o‘zini - o‘zi boshqarish vositasidir) So‘ng ibodat qildi va shu payt yashil kiyingan bir mo‘ysafidga ko‘zi tushdi. U Farhodga: “Ey farzand murod - maqsadingga yetib, baxtiyor bo‘lgil, men senga madad ko‘rsatish uchun keldim bu yerga. Iskandar bilan obi hayot suvini topish uchun zulmatga kirganimizda, men o‘sha obi hayot suvidan ichib, abadiy hayotga erishdim-u, Iskandarga nasib bo‘lmadi, u tashnaligicha qaytib ketdi. Keyinchalikmunajjimlikka qiziqib, yulduzlarni o‘rgandi, tilsimlar yaratdi. U bog‘lagan tilsimlarni men ochishni o‘rgandim. Ushbu vodiyda ham tilsim mavjud bo‘lib, uni ochishda senga yordam bermoqchiman. Tilsimni ochish uchun hozirdan boshlab, har bir qadamingni sanab bosishing kerak. Sening yo‘lingda bahaybat tilsim uchraydi. Bir tosh taxtaga ko‘zing tushadi. Uning ustiga chiqib tepsang, qal’a darvozasi ochiladi-da, qo‘liga temir yoy ushlab turgan, temir oodam chiqadi. Uchinchi manzil temir odamni yengish. Bu hammasidan mushkulroq manzil. Bu manzil qayer? Unga qaysi yo‘ldan boriladi ? Uchinchi manzilga yetish ham oson emas. Undan oldin bir tilsim duch keladi. Uning devorlari osmonga tutashib ketgan. O‘sha joydan 12 ming qadam yurasan. Yo‘lning ikki chekkasida keskir qilichga o‘xshash toshlar o‘rnatilgan bo‘lib, yo‘ldan salgina chiqqan odamning oyog‘ini kesib yuboradi-da, u o‘zini yana ushbu chashma oldida ko‘radi. Yana 11 ming qadam bossang, yo‘lda bir darband (darvoza ) ko‘rinadi. Oldida bir sher temir zanjir bilan bog‘lab qo‘yilgan. Xo‘sh sher nima? Sher bu- til. Sher og‘zini ochganda, uzukni uning og‘ziga ot. Uni daf qilgach, yana uzukni olib, qo‘rg‘ongacha 1000 qadam yurasan. To‘qqiz yuz qadam bosganingda bir tosh taxtaga ko‘zing tushadi. Uning ustiga chiqib tepsang, qal’a darvozasi ochiladi-da, ichidan temir odamga o‘xshab 67 A.Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat. www.ziyouz.com kutubxonasi. 15- bet 48 ishlangan bir jism chiqadi. Xo‘sh, Temir odam kim? Bu - inson miyasida paydo bo‘ladigan illatlar: xudbinlik, johillik, ilmsizlik, manmanlik, kibr-u havo, dunyoparastlik, zulm, o‘g‘rilik, tanballik, g‘urur, ta’ma, hasad, baxillik, mansabparastlik, besabrlik, g‘azab, umuman, inson ruhini, qalbini bulg‘aydigan, xullas, uni Ollohdan uzoqlashtiradigan barcha illatlar yig‘indisidir. Yana ham aniqrog‘i ichimizdagi eng katta Shayton. Temir odamning ko‘ksida bir oyna bor. U quyoshdek yarqirab turadi, qo‘lida esa yoyga o‘xshash o‘tkir bir o‘q qadalgan.Odam yuz qadam yerdan unga o‘q otib, oynani teshib yuborsa, haykal ham, devor ustida turgan shuncha jism ham qulab, yerga yiqiladi. Gap nima haqida ketayotganini anglagandirsiz. Inson tanasining bosh qismidagi ko‘z haqida-da, albatta. Imom G‘azzoliy“Mishkot ul- anvor”(“Nurlar qandili”) asarida ko‘zning asosiy xususiyat va fazilatlari bilan bir qatorda, uningqusurlaridan ham bahs yuritadi. Ulardan birinchisi, ko‘z boshqani ko‘radi, ammo o‘zini ko‘rolmaydi. Ikkinchisi, ko‘z o‘ziga yaqinni ham, uzoqni ham ko‘rishga qodir emas. Uchinchisi, ko‘z parda ortini ko‘rib bilmaydi. To‘rtinchisi, ko‘z ashyoning tashqarisini ya’ni ust tomonini ko‘radi. Beshinchisi ko‘z borliqning hammasini emas, ayrimlarinigina ko‘rishga qodir. Oltinchisi, tovushlar, hid va lazzatlar, xullas, idrok tuyg‘ulari ko‘z uchun butunlay begona. Va nihoyat, ko‘z kattani kichik, torni keng ko‘rgani bois uning xatolari ko‘p bo‘ladi. “Ko‘z quyoshga tikila boshladimi, - deydi Mahmud Shabustariy, - qamashadi, qorayadi, hech nimani ko‘rmay qoladi. Ammo sen shuni bilginki, qorong‘ilik Tangri taolo zotining nuridir. Obi hayot ana shu qoralik ichida erur”. Ibn Arabiy esa ”Ollohni faqat o‘zining ko‘zi bilan ko‘rishga umid qilgan kimsa johil va pardalanmishdir “ , - deydi. Ma’rifat va oriflik tarbiyasi shu johillik, shunaqa hijob ofatidan qutilish uchun juda-juda zarurdir. Birinchidan, inson kashf-u karomat iddaolaridan xalos bo‘ladi. Ikkinchidan, nazar va mushohadada, adashuvlardan saqlanadi. 68 Endi asarga qaytsak. Shunda tilsim ochilib, ichkariga qo‘rqmay kirish mumkin. Lekin o‘q xato ketsa, temir odam va devor ustida turganxuddi shunday yuzta temir odamning o‘q-yoylari raqibini ilma- teshik qilib yuboradi. Uni yengish, ya’ni o‘zimizdagi yomon xislatlardan qutulish, ularni butunlay daf etish zarur. Dostondagi Suhaylo - Xoja Ahrori Valiy bo‘lsa, Suqrot - Yusuf Hamadoniy yoki Uvays Qaraniydir. Suqrot Yunonistondagi g‘orda yashaydi. Farhod zabt etgan birinchi manzildagi ajdaho ham, keyingi 68 Abadiyat gulshani (maqolalar, she’rlar ). - T.: Sharq, 2013. 72-bet 49 manzildagi Ahraman ham g‘orda yashaydi. Bu bejiz emas, albatta. Shahzoda zabt etgan ikki manzil NAFS bo‘lsa, Suqrot ko‘ngildagi ISHQdir. Bular hammasi aslida bitta jismda makon topgan. Biz yuqorida tasavvufdagi har qanday tariqat kabi naqshbandiya ham o‘z g‘oyalari, tartib-qoidalari, odoblari va qat’iyatlarini shakllantirishda juda qadim rishtalardan suv ichganini aytgan edik Ammo tariqatning butun mohiyatini belgilab turadigan o‘n bir qoida Yusuf Hamadoniy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahouddin Naqshband taraflaridan asoslangan. 69 Yusuf Hamadoniy tayin etgan shiorlar : 1.Hush dar dam. 2.Nazar bar qadam. 3.Safar dar vatan. 4.Xilvat dar anjuman. Abduxoliq G‘ijduvoniy tayin etgan qoidalar: 1 (5)Yodkard. 2 (6).Bozgasht. 3(7)Nigohdosht. 4(8)Yoddosht. Bu sakkiz qoidaga Bahouddin Naqshband yana uch shiorni qo‘shadilar: 1(9)Vuqufi zamoniy. 2(10) Vuqufi adadiy 3 (11)Vuqfiy qalbiy Tasavvufda Yunoniston hikmat yurti hisoblanadi. Farhodning Yunonistonga safar qilishi ko‘p ahli hikmat , ya’ni faylasuflar bilan suhbat qurishi deganidir. Yusuf Hamadoniydan boshlanib, Abduxoliq G‘ijduvoniy tomonidan davom ettirilib, Bahouddin Naqshbandning takomillashtirishidan yuzaga kelgan bu ta’limot safar masalasini poklanishga qiyoslaydi. Demak, Farhodning o‘z vatani Chin sari yo‘l olishi va otasining 69 O. Usmon. Ruhi poklariga ehtiromimiz benihoya. Toshkent oqshomi, 1993-yil 8-iyun. 50 ko‘ngil xazinasida (Axir farzand ota uchun hech narsaga qiyoslab bo‘lmaydigan xazina-ku ! ) saqlanayotgan billur sandiq ichidagi ko‘zguga boqib, o‘z kelajagini ko‘rishi kerak. Suqrotning so‘zlariga qaraganda, temir odam ko‘ksidagi oyna sindirilganda ko‘zgu tilsimi, ya’ni qalb ko‘zi ochilgan edi. Endi shahzodaning yana betob bo‘lib qolishi va dengiz safari masalasi bor. Asarda Farhod Xoqon, Mulkoro va bir qancha lashkarlar hamrohligida, tabibning tavsiyasiga ko‘ra, dengiz safariga yo‘l oladi. Favqulodda boshlangan to‘fon tufayli ularning kemasi bir-biridan ayriladi, ya’ni borliqni inson qalb ko‘zi bilan bir o‘zi ko‘ra oladi, boshqalar qalbi bilan emas, buning hech iloji yo‘q.Kemasidan, ya’ni ko‘zidan ayrilgan shahzoda bittagina taxtaga yopishib olgan. Demakki, Farhod arosatda. Shopur va uning hamrohlari shahzodani ko‘rib, uni o‘z kemalariga oladilar. Shu payt qaroqchilarning hujumi boshlanadi. Farhod o‘rgangan ilm-u hunarlarini ishga soladi. Dushman daf bo‘ladi. Farhod Shopur bilan bir kemada,ya’ni u borliqqa Shopur -Tangri taolo - nigohi bilan boqa boshladi. Ko‘ryapmizki, ko‘zni to‘ydirib, qalb ko‘zi bilan boqish oson ish emas, chunki har nafasda shayton xavf solib turadi. Musavvir Shopur (Shopur - yetishgan piri komil vau orqaliyetishish mumkin bo‘lgan Olloh taolo timsoli, Yaratgandan o‘tadigan musavvir bo‘lishi mumkinmi ?!) Shirinning yurti Armaniya va unda suv chiqarish uchun mashaqqat chekayotgan odamlarning tasvirini chizib, Farhodga ko‘rsatadi. Dostondagi bu mamlakat shoirning vatani Hirot timsoli. Bundan ko‘rinib turibdiki, Yaratgan o‘z omonati ya’ni xalqning og‘ir hayotini farovonlashtirish masalasini Farhodga yuklayapti, Axir Yaratgan uni o‘ziga o‘xshashini xohlab, unga zo‘r iste’dod, mansab, boylik ato etdi. Shopur Farhodga qarata shunday deydi: Dedi: “K-ey zodi sarvi bo‘stoni, Va lekin torqon osebi xazoni. Bu yanglig‘kim sanga men hamdam o‘ldum, Bori maxfiy ishingga mahram o‘ldum. Hamono bu emish Tengriga taqdir Ki, qilg‘aysen manga holingni taqrir. Hamul ganjeki bo‘lmishdur umiding, Yetishgay quflig‘a mendin kaliding. Yema g‘amkim bu yerkim deding oni, Sarosar vasfig‘a berding nishoni Ki, yo‘q ul nav’ dilkash yer jahonda, Ko‘rubmen oniyu bo‘lmishmen onda. Havosi jonfizo, gul anda xirman, 51 Nazohatda Eramdek, oti — Arman. Borur bo‘lsang sanga hamrahliq aylay, Demay hamrahliq, chokarliq aylay. 70 Bizga ma’lumki, yosh Alisherning hayoti - bolalik, yoshlik yillari - toj- taxt talashuvlar, xunrezliklar, qirg‘inbarotlar davriga to‘g‘ri keldi. Xalq chekayotgan jabr-sitamlar uning ko‘z o‘ngida sodir bo‘ldi. Uni qiynayotgan eng katta dard jafokash xalqning og‘irini yengil qilish edi. Tarixchi Xondamirning dalolat berishicha, o‘z davrida bunyodkorlik, saxovatpeshalik, homiylik bobida Navoiyga teng keladigan kishi topilmagan. Alisher Navoiy tomonidan 4 madrasa, 25 dan ortiq masjid, 11 xonaqoh, 52 rabot, 20 hovuz, 16 ko‘prik va bir to‘g‘on, 9 hammom qurilgan. Bu kishini hayratga soladigan ajoyib inshootlarni qurish oson kechma, katta tashkilotchilikni, mablag‘ni, obro‘ni, bag‘rikenglikni va nihoyatda vatanga sodiqlikni talab qilgan. Alisher Navoiy hazratlari otalaridan meros mol- mulklari va o‘zlariga davlat amaldori sifatida ajratilgan yerlardan keladigan daromad hisobidan (hazratning mol -mulk va yerlaridan keladigan daromadlari kuniga 18 ming shohruxiy dinorni tashkil qilardi) Hirotda “Ixlosiya” madrasasi, “Xalosiya” xonaqohi, masjidi jome’, “Shifoiya”, “Nizomiya” madrasalarini, shu kabi Marvda “Xisraviya” madrasasini, Hirotdan tashqarida “Raboti ishq”, “Raboti sang”, shoir Attor qabriga maqbara, Nishopur shahri atrofidagi joylardan biriga ‘”Raboti yazdabor” , Gulist bulog‘idan Mashhad tomon sakson chaqirim uzunlikdagi ariq qazdirib, shu va boshqa ariqlarga 16 ta ko‘prik barpo ettirgan. Hotamtoy shoir faqat ana shu inshootlarni bunyod qilibgina qolmay, madrasa, masjid, xonaqohlarda yashovchi talabalar, beva-bechora, yetim- yesirlarning ha m moddiy ehtiyojlarini ta’minlab turganlar. Masjid va madrasalarga ajratilgan yerlardan keladigan daromad evaziga talabalarga nafaqa, ishchilarga maosh, kundalik oziq-ovqat, kiyim-kechak berilardi. Navoiy hazratlari bunyod ettirgan har bir madrasa talabalari uchun yuzta po‘stin, yuzta to‘n, yuzta chakmon, yuzta ko‘ylak, yuzta to‘nbon (cholvor), yuz juft kavush ulashardi. Shu kabi ularning uy-ro‘zg‘or anjomlari – kigiz ,polos, bo‘yra, yoritqich shamlar uchun to‘rt yuz oltin pul sarflagan. Saxovat va muravvatlilikda hotamtoy bo‘lgan Navoiy hazratlari 450 botmon (57600kg.) bug‘doy, 270 botmon (34500 kg.) non, 30 botmon (3840 kg.) chalpak, 110 botmon (140880 kg.) holva, 900 tovoq uzum shinnisi yoki mavizob, 5 ta qoramol, 10 ta qo‘y va botmon-botmon go‘shtni madrasadagilar uchun in’om qilardilar. Bundan tashqari, qish faslida yanada 70 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 272 -бет 52 ko‘proq saxovat ko‘rsatib, har kuni 20 botmon (2560 kg.) non, 3 tangalik go‘sht, agar go‘sht topilmasa go‘ja oshi pishirtirib berardilar. Navoiy hazratlari el uchun shu darajada fidoyilik qilardilarki, muruvvat istab kelgan nochor fuqaro masjid, madrasa, xonaqohda yashayotgan kishilar yozda qum, chang, qishda loyda yurishdan qiynalmasin deb, yo‘llarga tosh ham yotqizganlar. Shu tariqa Mir Alisher kelayotgan daromadlarni bor mol-mulklarini ilm-u fan, ma’rifat ishlariga, el obodligi-yu ravnaqiga sarflar edilar. “Farhod va Shirin” Navoiyning tarjimayi hol asari ekanligidan kelib chiqsak, U bir tomondan Ollohga, ikkinchi tomondan xalqqa vafodor do‘st bo‘lib qoldi. “Xamsa”ning uchinchi dostoni “Layli va Majnun” tasavvufning “sukra” yo‘nalishida bitilgan bo‘lib, ilohiy ma’rifatni so‘fiy faqat foniylik holatida, ya’ni butkul o‘zligini yo‘qotib idrok eta oladi. Bu yo‘l Boyazid Bistomiy yo‘li bo‘lib, Ilohni anglash va tanish aql bilan, hushyorlik bilan bo’lmaydi deb uqtiradi. “Layli va Majnun” ruhiyat tasviriga alohida e’tibor qaratilgan doston bo‘lib, unda so‘fiy shoir asar mazmuni chuqurligiga, afsona faqat libos ekanligiga e’tibor qaratadi va shunday deydi: Men xastaki bu raqamni chekdim, Tahriri uchun bu qalamni chekdim. Yozmoqqa bu ishqi jovidona, Maqsudim emas edi afsona. 71 Asar voqeasi haybatli tun tasviri bilan boshlanadi. Zim-ziyo tun. Bo‘ron guvillaydi. Chaqin chaqnaydi. Yomg‘ir birdan sharros quyadi.Har chaqin chaqqanida Tur tog‘i yorishib ketadi. Goh Laylining Hay qabilasi, goh nihoyasiz dasht va undagi hayvonlar namoyon bo‘ladi. Bu balo va ofatlarga to‘la ishq dashti. Bu tasvirlarning hammasida ramz bor. Hatto tunning o‘zi ham ma’no tashiydi. Bir tomondan “Layli” degani arab tilida “tunggi” degani bo‘lsa, ikkinchi tomondan yosh Alisherning yoshligiga ishora. Shoir kitobxonni asosiy voqealarga shunday tayyorlab boradi. Qaysning tug‘lishi, o‘sishi tasvirida ham ilohiy qismat yaqqol sezilib turadi. Uning beshikdagi yig‘isidayoq ishqdan nola bor edi. Bu haqida shoir shunday deydi: 71 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 250-бет 53 Sut bo‘g‘zidin o‘tgach - o‘q bo‘lub qon, Bag‘ri bu bahonadin bo‘lub qon Mahd etmak ila tanini ranja , Tifl erkanida ko‘rub shikanja. Uni 4-5 yoshlaridayoq maktabga beradilar. Layli bilan birga o‘qiydi. Bahor kunlarining birida Layli saboqdoshlarini bog‘ga taklif etadi. Ikkalasi o‘rtasida paydo bo‘lgan ishq ularning sirini oshkor qiladi. Qays ishq zo‘ridan behush yiqiladi. Xabar Qaysning ota-onasiga yetib boradi. Odamlar to‘planadi. Shoir atrofdagilarning munosabatini san’atkorona beradi. Birov: “Qiziq bo‘ldi-ku”,- degandek qiladi. Ikkinchisi: “Qarang-a, dev uribdi”,- desa, keyingisi: ”Yo‘q, pari tekkan!”- deydi. Xullas, shoir Qays atrofidagi g‘ala- g‘ovurlarni g‘oyat noziklik bilan kuzatadi.Nafaqat kuzatadi, balki bu jarayonlarni qalban his qiladi. Axir dostondagi Layli oddiy bir Layli emas, boshqa hech narsaga qiyos qilinmaydigan Yaratganni tuyish, anglash va U bilan birlik hosil qiladigan tuyg‘udir. Bir paytlar - bolaligida ko‘nglini oshufta etgan shayx Fariduddin Attorning “Mantiq ut-tayr”asarini mutolaa qilgandan so‘ng Olloh tajallisi haroratidan butun vujudi alangalanib, unga mehri, ishqi ortib, usiz bir nafas ham ayro turolmasligini, “hamisha bir hisga asir ekan” ligini his qilgan bola Alisher-ku!!! Qalban his qilish tuyg‘usini anglatgan O‘SHA kitobni qo‘lidan olib, yashirib qo‘ygandan keyingi holatni bir eslab ko‘raylik. “Bo‘ladigan bola boshidan…” deganlaridek, ushbu dostonda hali murg‘akkina vujudi bilan o‘zini, o‘zligini Yaratganning bir zarrasi ekanligini his qila boshlagan yoshgina bolani, Attor ruhi bilan g‘oyibona uchrashib, uning kitobidagi ILM ini yoddan takrorlagan Alisher (Qalbida Ollohni takrorlagan Qays)ni ko‘ramiz. Yaxshi ko‘rgan, ishqi tushgan kitobidan ayrilgan Alisher Laylisidan uzoqda bo‘lgan Qaysdir. Endi asar voqeasiga qaytsak. Qays o‘ziga kelgach, Layli qabilasi tomon jo‘naydi. Uni topib keladilar, yigit yana g‘oyib bo‘ladi. Iz olsalar, Hay qabilasi tomon ketgan. U yerdan yana bir iz qo‘shilib sahroga yo‘l olgan. Endi malomat boshlandi. Birov “Qulog‘iga pand kerak!” –deydi. Birov “Oyog‘iga band kerak!”– deydi. Oyog‘iga bandni afzal ko‘rdilar. Qaysning kishanga solingandan keyingi holatini Navoiy shunday tasvirlaydi: “Layli, Layli!” – chekib un, 54 El deb, “ Majnundur, ushbu majnun!” 72 Shoir dostondagi obrazlarning xatti-harakatlarini hayotiy dalillash, psixologik asoslashga ahamiyat beradi. Qiziga Majnunning oshiqligidan xabar topgan Laylining otasi ruhiyati asarda juda puxta aks ettirilgan. U Qays boshiga tushgan savdolarni aytgan kishiga yigitni bilishini, uning holi, ayniqsa, ota-onasining ahvolidan qayg‘urib, hamdardligini: Ta’rifda ko‘p o‘tar edi so‘z, Go‘yoki anga tegurdilar ko‘z. Bas qobil edi-yu dilpisandul, Ozodavash-u niyozmand ul. Aqli komil-u kalomi ma’qul, Bor edi manga ham asr-u maqbul. Ne erkin aning atosi holi, Bechora anosining maloli? Ne o‘tdi ekin tobi oyo, Ko‘ngli aro iztirobi oyo? 73 – tarzida bildirgan odam yigitning Layli kuyida shu holga tushganini, har bir she’rida uning ismini bitishini eshitgach, tamomila o‘zgarib ketadi. Shoir buni nihoyatda hayotiy va ta’sirli aks ettirgan. Noqulay ahvolga tushgan suhbatdosh, uyatga qolgan erkak, nomus qilishga majbur ota holati dostonda g‘oyat ishonarli berilgan: Eshitgach bildikim, nedur hol, To‘lg‘ondi o‘ziga o‘ylakim nol. Boshin tutib o‘ldi bir zamon gech, So‘z demadi yaxshi, yo yomon hech. Shoir ayni vaziyat uchun eng muvofiq ruhiy holat tasvirini bera 72 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990.84-бет 73 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 86-бет 55 olgan. Bu o‘rinda suhbatdoshlarining har ikkisi ham jonli odam, zimmalaridagi og‘ir ma’naviy yukni ko‘tarib borishga mahkum kimsalar sifatida ishonarli ko‘rsatilgan. Dostonda endi Majnunga aylangan zanjirband Qaysning iztirobga to‘la holatini shoir ulkan dard bilan tasvirlaydi: Bir necha kun uyda edi poband, Faryod anga goh baland-u goh past. Yo‘q kunduzu kecha xo‘rdi xobi, Dom ichida qushdek iztirobi. Uyqu ko‘zidin tutib kanoro, Ul ko‘zda ne nav’ turg‘ay uyqu, Kim, bir nafas anda turmag‘ay su. Ko‘ngli aro hushdin xabar yo‘q, Ne hushki, ko‘ngildin asar yo‘q. 74 Tasvir Majnunning holatiga benihoya mos. Badiiy manzara so‘z va undagi ma’no tovlanishlari natijasida paydo bo‘lgan o‘yinlar yordamida chizilgan. Uyida o‘tirishga majbur etilgan va asosiy kasalligi oshiqligi bo‘lgan yigit, uning goh baland, goh past ovozdagi faryodi, tuzoqdagi qush singari o‘zini har tomonga urishi, Layliga bo‘lgan ishqi sabab oshiqqa ne yemak-ichmak va na uyqu borligi, negaki, tinimsiz yig‘idan bir nafas suv, ya’ni yosh turmaydigan ko‘zda uyqu turishi mumkin emasligi, suygani kuyida ko‘nglida hushyorlik yo‘qligi, ishq o‘ti nafaqat hushyorlik, balki yigit tanidan ko‘ngilning o‘zini ham unga qo‘shib hushini ham kuydirib yuborganligi tasviri Majnun ruhiyatini ifodalsh jihatidan tengsiz badiiy qudrat kasb etgan. Asarda ma’shuqasidan ayrilgan oshiq nolalari juda ham ta’sirli berilgan: Men xastani aylamakta mavjud, 74 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 92-бет 56 Ne erdi ekin qazog‘a maqsud?! 75 Bu alamli so‘roqlarda so‘ngsiz dard - iztirob bor. Qays ne sababdan muhabbat otashiga duch bo‘lganini bilgisi, ishq o‘ti uning ko‘ngliga qachon tushganini idrok etgisi kelgani asarda g‘oyat nozik tasvirlangan. U ruh kishisi sifatida ko‘nglidagi dard shunchaki jismoniy intilish emasligini anglaydi. Uni bezovta qilayotgan, bu dunyo tashvishlaridan yiroqlarga olib ketayotgan alangali tuyg‘u jismdan ko‘ra chuqurroqda ekanini idrok etadi. Shuning uchun ham: Ko‘nglum uyin etti qayg‘u zindon, Jism uyi yana qorong‘u zindon. Zindonki, tanimdur anda mahbus, Ham tungliki, ham eshiki madrus. Ichkarrak uyda g ‘ussa tobi, Bal furqat o‘tining iztirobi. O vahki, bu o‘tdin o‘ldi tobim, Yo‘q –yo‘qki, ichimda iztirobim. Kulbamda-vu maskanimda bu o‘t, Jonimda bu o‘t, tanimda bu o‘t. O‘t ichra birovniki solurlar, Bandini ayog‘idin olurlar. O‘t band ila bo‘ldi jilvagohim, Bundoqmi azim emish gunohim? 76 –– deya nola chekadi. Qays ishqda ixtiyorsizligini, bu tuyg‘u unig uchun ham jazo, ham mukofot ekanini biladi. Navoiy oshiqning shu holatini o‘ta nozik ifodalay olgan. Majoziy ishq (payg‘ambar Muhammad (s.a.v) yoki piri komil nazarda tutiladi) bilan bog'lanuvchi bu lavhalar haqiqiy ishq yo‘lidagi 75 Ўша китоб. 92-бет 76 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 111-бет 57 Ollohni anglash, uning visoliga erishish mashaqqatlariga ishora edi. Asarning eng ta’sirchanm joylaridan biri Majnunning Makkaga olib borilishi lavhasidir. O‘g‘lining ahvolidan chorasiz qolgan ota uni Ka’baga olib boradi. Orzu qiladiki, Qays bu muqaddas joyda dardiga shifo tilasa, ya’ni Layliga bo‘lgan muhabbatidan qutultirishni Yaratgandan so‘rasa. Biroq buning aksi bo‘lib chiqadi. Majnun Ka’ba atrofini aylanib, muqaddas toshga halqa-halqa ko‘z yoshlarni oqizar ekan: Ko‘nglum g‘am ila to‘q ayla, yo Rab! Ishq ichra meni yo‘q ayla, yo Rab! Derlar manga: “Ishqni unutqil, Layli g‘amidin kanora tutg‘il”. Olloh-Olloh, bu ne so‘z o‘lg‘ay, Ul qavmga Tengri uzr qo‘lg‘ay. Yo Rab, ki bu xush guvor boda, Jomi talabimg‘a quy ziyoda! Layli ishqin tanimda jon qil, Layli shavqin rangimda qon qil. Dardini najodim et, ilohi, Yodini hayotim et, ilohi! 77 –– deya nido qiladi. Demak, u qismatidan norozi emas. Ishqsizlikni, g‘amsizlikni baxtsizlik hisoblaydi. Biz yuqorida Qays timsolida Navoiyo‘z hayotining ishq bilan yo‘g‘rilganini aytgan edik. Navoiy naqshbandiya namoyandasi bo‘lgani uchun barcha asarlarida safar masalasi “Safar dar vatan” aqidasiga amal qilingan holda ifodalangan. Ya’ni shariatqoidalari, tariqat rasm-rusumlari, haqiqat qonun-qoidalarini bajarishnning barini safar deb atagan. Navoiy shariatning barcha bosqichlarini to‘liq ado etgan. Lekin saroydagi muammolardan ortib, Makkaga borishga imkoni bo‘lmagan. Navoiy quyidagi g‘azalida Ka’bani tavof qilishni shunday ifodalaydi: Kimki bir buzug‘ ko‘ngulning xotirin shod aylagay, 77 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 113-бет 58 Ka’ba vayron bo‘lsa agar, ani obod aylagay 78 . Ushbu baytda ko‘rganimizdek, Navoiy el muammosini yechish, ularga ko‘mak berishni Ka’bani aylanishga muqoyasa qiladi. “Layli va Majnun”da majoziy ishq, ya’ni Yaratgan bilan vahdat qiluvchi vosita sifatida Navfal, Zayd, cho‘pon, jayron, it timsollaridan foydalangan. Dostonda Navfal va cho‘pon timsollarida Navoiy do‘sti Husayn Boyqaroning e’tirof etilishi zarur bo‘lgan ayrim qirralarini badiiy tarzda ifodalagan. Dashti biyobonda yovvoyi hayvonlar bilan do‘stlashgan Majnun (tasavvuf yo‘lini tanlagan Navoiy) sahroda ov qilib yurgan arablar diyorining obro‘li sardorlaridan biri Navfal bilan tanishib qoladi. Qays unga ovga chiqib, behuda qon to‘kmaslikni maslahat beradi. Navfal Majnunni uyiga olib boradi. Bu moddiy qiyinchiliklardan qiynalib sargardon bo‘lib yurgan Navoiyning Husayn Boyqaro huzuriga yo‘l olishidir. Laylining qo‘ylarini boqib yuruvchi cho‘pon Yaratganning omonati bo‘lgan xalqni idora qiluvchi sultonni anglatadi. Hazratning naqshbandiya tariqati shartlarini mukammal ado etishning imkonini yaratishga yordam bergan shaxs Husayn Boyqaro ekanini e’tirof etmay ilojimiz yo‘q. Asardagi Zayd Layli qabilasidan. Qabilada uning ham sevgilisi bor. Zayd bilan Majnun uchrashib qolganida, Qays unga oti (hayoti) va kiyimlarini (tasavvuf yo‘lida, ISHQ yo‘lida qilgan barcha amallarini) in’om qiladi va u orqali Layli (Yaratganning go‘zal xislatlaridan biri bo‘lgan iymon) ga xabar yetkazadi. Oqshom tushgach, Laylini izlab, yo‘lga tushgan Qays It (piri komil) ga quyidagicha murojaat qiladi: Sen yor eshigida shod-u masrur, Mahrum men g‘aribi mahjur. Sen ko‘yida har taraf shitobon, Men zo‘rg‘a jilvagah biyobon. Sen ko‘yida tosh uza qo‘yub bosh, Boshimg‘a firoq-u yog‘durib tosh. Sen mendin o‘lub vafoda afzun, 78 А. Навоий. Қаро кўзум. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. 736-бет 59 Ham sidqda, ham safoda afzun. Yo‘qsa ne uchun falak kiromi, Xor etti meni, seni kiromi. Bu shukrg‘akim, sipehri xunxor, Qildi seni muhtaram, meni xor. Kim soz etibon fig‘onni mendin, Gohi o‘p ul ostonni mendin. 79 Asarda Layli va Majnun visolga yetishgach, Layli uyi tomon yo‘l oladi, Majnun esa Najd tog‘ini makon etadi Najd tog‘i yer yuzidagi ikkinchi osmon, cho‘qqilari falakka yetadigan bu bahaybat tog‘ ustida daraxt-u ko‘katlar ham o‘smasdi, faqat toshlardan iborat bo‘lib, oshiqlar uchun g‘am- alam tog‘i edi.Tog‘da ko‘zi bilan bo‘yni nozik bir jayron devona yigitga yor-u oshno edi. Xo‘sh, jayron nimaning timsoli? Jayron so‘fiy shoirning qalb ko‘zidir. Doston oxirida “Ishq ta’rifida” degan maxsus bob keladi. Shoir unda Layli Majnun taqdirida afsonaga o‘rab berilgan mazmunni sharhlaydi. Ushbu bob ishqning ta’rifi bilan boshlanadi: Ey ishq, g‘arib kimyosen, Bal oyinayi jahonnamosen. 80 Shoir ishqni misni oltinga aylantiruvchi kimyoga va jahonni aks ettiruchi oynaga o‘xshatadi, buni atroflicha isbotlashga harakat qiladi. Shoir inson umrining mazmun-mohiyatini ishqda ko‘rgan edi. Uningcha, odamni odam qiladigan ishq edi. Bir-birlarining vasliga yetolmagan yigit-qizning muhabbati mojarolarini ko‘rsatish vositasida Ollohga bo‘lgan buyuk va ta’masiz sevgi madh etilgan. “Xamsa” ning to‘rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor” ham boshqa dostonlari kabi tasavvufiy yo‘nalishda bitilgan bo‘lib, naqshbandiya ta’limotidagi safar masalasi asarning asosiy mohiyatini ochib beradi. Dostonda Bahrom va Dilorom haqidagi afsona yetti hikoyani o‘zi bilan qoliplovchi sevgi haqidagi 79 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 76-бет 80 Ўша китоб. 235-бет 60 asarning ajralmas qismiga aylantirgan. Asarda Bahrom ishq yo‘liga kirgan oshiq, ya’ni Yaratganning sodiq va vafodor do‘sti. Moniy esa musavvir - taqdir qalamini qo‘liga tutgan zot, ya’ni Tangri taolo Mashhur rassom Diloromning rasmini Bahromga ov paytida ko‘rsatadi va natijada shoh dilining oromini yo‘qotadi. Dilorom yirik Chin savdogarining kanizagi bo‘lib,u juda go‘zal, latofatda tengi yo‘q, chang chalishda mohir, xushovoz xonanda edi. Shoh uni Xitoyning bir yillik xiroji evaziga sotib oladi. Diloromning husn-u jamolidan hayratga kelgan Bahrom hamma ishlarni yig‘ishtirib qo‘yib, aysh- ishratga, kuy-qo‘shiq tinglash, mayxo‘rlikka berilib ketadi. So‘ngra parivashni aylantirib kelish maqsadida ovga olib chiqadi. Bahrom shoh bo‘lishi bilan birga ovchilikda ustasi farang. U Diloromdan o‘z san’atiga maqtovlar eshitmagandan so‘ng darg‘azab bo‘lib, o‘z sevgilisini o‘ldirmoqchi bo‘ladi, lekin a’yonlarining maslahatiga ko‘ra, Diloromni o‘z sochlari bilan boylab, suvsiz cho‘lga tashlab ketadi. Bizga “Farhod vaShirin” dan ham ma’lumki, inson tanasidagi mo‘y-tuk, soch odam qalbining sir-u sinoatlarga to‘la ekanligini bildiradi. Shu nuqtayi nazardan yondashadigan bo‘lsak, Olloh vasliga vosil bo‘lishni istagan murid bir pirning etagini tutib, o‘z jismidagi tilsimlarni bosqichma-bosqich zabt etib, NAFSni o‘ldirib, ISHQ sari otlanishi zarur. Endi fikrimizni davom ettirsak. Shu kuni Bahrom tinmay sharob ichadi va mast holda uxlab qoladi. Ertalab o‘z yonida Diloromning yo‘qligini ko‘rib, boshqalardan bo‘lib o‘tgan voqeani bilib oladi. Bahrom iztirob chekadi, qilmishidan afsuslanadi, o‘zini qo‘yarga joy topolmaydi. O‘zi Diloromni izlab topishga shaylanadi. Agar u tirik bo‘lsa, undan uzr so‘ramoqchi bo‘ladi. Bahrom hatto o‘zini o‘ldirishgacha borib yetadi. Lekin bunga shohlik g‘ururi yo‘l qo‘ymaydi. Oxiri Bahrom o‘zini idora qilolmay hushdan ketadi. Lekin ikki kundan keyin hushiga kelgach, uni vijdon azobi yana qiynay boshlaydi va Diloromni izlab sahroga yo‘l oladi. Diloromni qancha qidirmasin, Bahrom uning na tirigini, na o‘ligini topa oladi. Bahrom sahroda chodir tutib, o‘sha yerda tunagani qoladi. Oshiq Bahrom uchun kecha dahshatli bo‘lib tuyuladi. Shoh uchun Q O R A (talab vodiysi ) kunlar boshlanadi, Bahrom o‘z sevgilisini ko‘rishni istaydi, rangi sarg‘ayib, iztirob chekadi, o‘zini o‘zi urib ingraydi va nihoyat, tongga yaqin holdan toyib, hushidan ketadi (S A R I Q (ishq vodiysi )). Yaqinlari Bahromni shaharga olib ketib, ko‘rkam bog‘ga joylaydilar. Endi Bahromni ishq aqldan ozdirgan edi. Saroy ahli tabiblarning majlisini chaqirib, Bahromni bu darddan xalos qilish yo‘llarini izlaydilar (Y A SH I L (ma’rifat)). Ular barcha imkoniyatlarni ishga solib, bir oz bo‘lsa-da, 61 Bahromni tuzaatishga erishadilar. (Q I Z I L (istig‘no vodiysi )). Uning batamom sog‘ayib ketishi uchun Bahromni me’morchilik bilan shug‘ullantirishni tavsiya etadilar (K O’ K (hayrat vodiysi)). Bu taklif ma’qullanib, yetti iqlimning yetti shohi Bahromning sog‘ayib ketishi uchun yetti qasr qurish ishiga kirishadilar (SANDAL(tavhid vodiysi)). Bahrom qasrlarning qurilishini nazorat qilib, kundan kunga sog‘aya boshlaydi. Bahromning batamom sog‘ayib ketishi uchun yetti iqlimning yetti shohi har biri o‘zi qurdirgan qasrga qizlarini joylaydilar(O Q (faqr-u fano)). Dostonda yetti iqlimdan kelgan yetti musofir (piri komil) Bahromning ruhiy holatiga moslab, hikoya aytadilar, ya’ni uning qalb ko‘zini ochib, Yaratganning dargohiga pok bo‘lib borishga tayyorlaydilar. Birinchi iqlimdan kelgan musofir Qora qasr (talab vodiysi)da iztirob, tushkunlik kayfiyatiga tushgan Bahromni bu holatdan chiqarish uchun ikki do‘st - Farrux va Axiy haqidagi hikoyani aytib beradi. Ko‘ngliga tushgan ishq tufayli g‘urbatda ovora-yu bechoralikni boshidan kechirgan Farrux va Axiy haqidagi bu hikoyatda Sarandib (Seylon) shohining yakka-yu yagona farzandi Farrux tushida Quddusga ketayotgan bir guruh odamlar orasida tuya ustiga ortilgan maofadagi bir go‘zal ayolni ko‘rib, uni qattiq sevib qoladi. Noiloj otaning ruxsatidan so‘ng Farrux Quddusga, u yerdan topa olmagach, tushidagi ishorat orqali Halabga boradi. Ne-ne qiyinchiliklarni boshidan kechirgan Farrux oxiri Axiy bilan uchrashadi. Suhbat chog‘ida Axiy tutgan sharobdan mast bo‘lgan Farrux bir ayol tufayli sarson-sargardon ekanligini aytadi. Axiy uning so‘zlaridan u yoqtirib qolgani o‘zining xotini ekanini biladi va xotinini singlim deb Farruxga nikohlab beradi. Hikoya so‘ngida Farrux ham o‘sha ma’shuqasini singil deb hisoblab, elning malomatidan keyin iztirobda qolgan Axiyga to‘y-tomosha qilib beradi. Buhikoyadan shunday botiniy mohiyat kelib chiqadi. Axiy o‘zida Yaratganning barcha go‘zal xislatlarini mujassam etgan komil inson timsoli.Farrux esa o‘z piridan “men”likdan kechish yo‘lini o‘rgandi. Yakshanba kuni ikkinchi iqlimdan kelgan darvish Oltin qasr (talab vodiysi) da Zayd Zahhob haqidagi hikoyani aytib beradi. Zayd Zahhob obrazi shohning yaqin odami, suhbatdoshi, tabibi va zargari. Boshdan oyoq hunar egasi bo‘lgan odamning bitta aybi bor edi - firibgar va ayyor. U shohning k‘nglini olishda mohir bo‘lgani sabab sultonning unga mehri baland. Zayd nima desa, shoh uning so‘zlarini inkor eta olmaydi. Shohga oltin taxt yasab berishini aytib, ikki ming botmon oltin olib, taxtning asosini kumushdan yasab,uning ustigagina oltin sarflabdi. Zayd 62 Zahhob qanchalik ayyor va firibgar bo‘lmasin, favqulodda iste’dod egasi edi. Asarda bu obraz yetishgan piri komil,shoh esa unga ergashuvchi murid timsoli bo‘lib, ba’zan dushman –nafsni yengishda ayyorlik ham kerak bo‘lishiga ishora qilayotganday go‘yo. Chunki Navoiyda tarafkashlik nuqtayi nazaridan Zaydga nisbtan salbiy munosabatni ko‘rmaymiz. Biz atrofimizdagi iste’dodlardan jamiyat taraqqiyoti uchun, kelajak uchun foydalanishimiz zarur. Navoiyning o‘zi ham nodir iste’dodlarga alohida e’tibor berganlar. Uchinchi iqlimdan kelgan musofir Yashil qasr (ma’rifat vodiysi)da Misr savdogarining yaxshi tarbiya ko‘rgan o‘g‘li Saad haqidagi hikoyani aytadi. Asarda Saad timsoli ma’rifatga talpinib, g‘orda yashayotgan Faylaqus bilan uchrashib, maqsad yo‘lida nima qilish kerakligini bilib oladi. Shundan so‘ng Saad Shahrisabz shohining qiziga uylanish uchun uch shartni bajaradi. Qatron nomli Qora devni yengadi, donishmandning savollariga javob beradi, sehrgarni yutib chiqadi va o‘z maqsadiga erishadi. To‘rtinchi iqlimdan kelgan darvish Qizil qasr (istig‘no vodiysi)da Ma’sud va Juna haqidagi hikoyani aytadi. Qadimda Dehlida Juna ismli bir podshoh bo‘lib, uning boyligi va xazinasining hisobi va nihoyasi yo‘q edi. Adolat va saxovatpeshalikdan shuhrati yoyilgani sababli uning huzuriga bir muhtoj odam dengiz-u tog‘lar osha bir savat meva olib kelibdi. Lekin u meva evaziga shohdan kattaroq sovg‘a ilinjida kelgani sabab betoqat bo‘la boshlabdi. Shoh bu ta’magir kishini ham boshqalar qatori rozi qilib jo‘natibdi. Kunlardan yana bir kuni uning huzuriga boshqa bir mehmon kelib, shohga bir g‘ayritabiiy ko‘zgu tortiq qilibdi. Shoh mehmonga ko‘p iltifotlar ko‘rsatib, katta boylik hadya etibdi va dunyoda o‘zidan ko‘ra saxovatliroq kishini ko‘rgan-ko‘rmaganligini so‘rabdi. Mehmon hijolat bo‘lib, yolg‘on gapiribdi. Lekin g‘ayritabiiy ko‘zgu uning yolg‘onini oshkor qilibdi. Mehmon shunda Hindistonning Taraz degan joyida saxovat-u muruvvatda tengi yo‘q bir Mas’ud degan kishi haqida so‘zlab beribdi. Shoh bu gapning rostligiga ishonch hosil qilish uchun safarga otlanibdi. Nihoyat Mas’udning uyini izlab topib, eshitganidan ham ziyoda ekanini ko‘ribdi. Juna Mas’udnikida ancha kun mehmon bo‘libdi. Ketishidan oldin unga tilsimli jom,musiqaga ustasi farang bir parivash, “Gulgun”nomli ajoyib otini tuhfa qilibdi. Shoh Mas’udni yoqtirib qolgani uchun uni do‘st qilib, baland martaba berishga qaror qilibdi. Chunki o‘sha joyning voliysi Jaypurdan xalq norozi ekanini eshitgan edi. Bu xabardan voqif bo‘lgan Jaypur o‘zining Ballu ismli noibi bilan kengashib, Mas’udni daf qilishga qaror qilishibdi. O‘zlarini Mas’udga do‘st qilib ko‘rsatib, bazm uyushtirib, mast holatidan foydalanib, uni shahar 63 tashqarisidagi bir chohga tashlashibdi. Bu ishlardan xabardor bo’lgan Balluning qizi Gulrux unga bo‘lgan ishqi tufayli Mas’udga yordam beribdi.Ko‘p azob-uqubatlardan so‘ng o‘zi sezmagan holda taqdir taqazosi bilan Juna bilan uchrashib, yuksak martaba va do‘st maqomiga erishibdi. Chorshanba kuni Moviy qasr (hayrat vodiysi ) da beshinchi iqlimdan kelgan darvesh Mehr va Suhayl haqidagi hikoyani aytadi. Bu hikoyada Adan mamlakatida zolimlik va qaroqchilikning ketidan kun kechiradigan Jobir ismli qaroqchi bo‘lib, o‘sha jaziraga yaqin joyda “Behisht saro” nomli shahar joylashgan ekan. Uning hokimi Navdarning go‘zallikda tengsiz Mehr otli qizi bor edi.Kunlardan bir kuni bu nozaninning ko‘ngli dengiz sayrini istabdi va odamlari bilan safarga otlanibdi. Bir payt kuchli shamol uning kemasini olis joylarga surib ketibdi. Natijada Mehr Jobirning saydiga aylanibdi. Qaytib kelgan odamlari orqali xabar topgan Navdar qizining bo‘lajak qaylig‘iSuhaylning otasi No‘monga maktub yozadi. Bu vaqtda Suhayl Mehrning shahri tomon yo‘l olgan edi.Suhayl ham Jobirning hiylasi sabab asir bo‘ladi. Ularni qutqarmoqchi bo‘lgan Navdar va No‘mon ham Jobirning chohidan joy oladi. Hikoya so‘ngida asar qahramonlari Mehr tufayli o‘z maqsadlariga yetadi. Oltinchi iqlimdan kelgan darvesh hikoyatini shoh Bahrom Sandal (jigar- rang) qasr ( tavhid vodiysi )da( Muqbil va Mudbir haqidagi hikoyani) tinglaydi. Baxtar mamlakatidan Xovar yurtiga qarab cho‘l-u biyobonlarda ko‘p yurib tajriba orttirgan dili pok, ko‘ngli ochiq Muqbil va dengizda sayr etishga ustasi farang, o‘zining yolg‘onchiligi, yaramas fe’l- atvori tufayli kishilarga ko‘p zarar yetkazadigan Mudbir nomli ikki kishi safarga chiqishibdi. Ular yo‘lni yaxshi bilmaganliklari tufayli xavf-xatarga to‘la “Vodiyi hamim” (“Qaynoq vodiy”)ga kirib qolishibdi. Bu yerning jonivorlari yo‘q, tikan va sho‘r suvlar qoplagan bo‘lib, harorat boshqa joylarga qaraganda yuqori ekan.Taqdirga tan berish o‘rniga falakdan shikoyatlar qilib, tangriga shak keltirib, Muqbildan baxtsizlik keltiruvchi hamroh sifatida noligan Mudbir yo‘l azobidan qiynalib, nomardlik qila boshlaydi. Muqbil esa Mudbirni qanoat, chidam va matonatga chaqirib, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatar, taqdirga tan berib, sabr toqat bilan yo‘lini davom ettirar, toat-ibodatni kanda qilmay, Tangriga yuz shukr-u sanolar o‘qirdi. Oxiri Muqbil Mudbirdan ajralish fikriga kelibdi. Yaxshilik qilishga va’da berib, uzr so‘rab, gunohlaridan kechishni iltimos qilgan Mudbir Muqbilni yupatib, yana safarni birga davom ettirishga ko‘ndiribdi. Ular “Vodiyi xamim” ni bosib o‘tib, dengiz qirg‘og‘iga yetib, ikki kishilik qayiqcha topib, haqini to‘lab, qayiqchani bir uzun arqon bilan 64 katta kemaga bog‘lab, dengiz ichra safarlarini davom ettirishibdi. Bir vaqt dengizda kuchli bo‘ron ko‘tarilib, ko‘p kemalar ichidagi odamlari bilan nobud bo‘ladilar. Bu to‘fon oqibatida ma’lum tartib bilan suzayotgan kemalarning barchasi tarqalib ketib, ularning biroz shikastlangan qayig‘i omon qolibdi. Shamol tinib, ular dam olish maqsadida tagida bir chashma mavj urib turgan katta sandal daraxti oldiga tushibdilar. Chashma yuzdagi toshda shunday so‘zlar yozilgan edi: “Agar halol, yaxshi kishi bu suvdan ichsa, bir oygacha yeyish-ichishga o‘zida ehtiyoj sezmaydi, yomon va yolg‘onchi odam ichsa, yemak-ichmakka uch kun chidaydi, lekin yolg‘on gapirib qo‘ysa, qorni yorilib o‘ladi. Bu suvga rostgo‘y odam cho‘milsa, g‘aroyibotlarni boshidan kechiradi,yolg‘onchi cho‘milsa, badani kuyadi”. Bu so‘zlarni o‘qigan Mudbir yolg‘on gapirmaslikka so‘z berib, suvdan to‘yib ichib, bir sho‘ng‘igan ekan, badanlarini suv kuydirgani uchun darrov suvdan chiqib olibdi. Muqbil ham suvdan to‘yib-to‘yib ichibdi va cho‘milmoq maqsadida suvga sho‘ng‘ib, g‘aroyib voqealarning guvohi bo‘libdi. Tong otgach, Muqbil bo‘lib o‘tgan voqealardan qattiq ta’sirlanib, suvga poklanish uchun sho‘ng‘iydi. So‘ng suv yuzidagi yana bir boshqa yozuvga ko‘zi tushadi. Unda yozilishicha, suvdan omon-eson chiqqan odam tezda bu yerlarni tark etishi zarur ekan. Shu orada sandal yog‘ochi yuklangan, ammo barcha odamlari o‘lik katta bir kema yaqinlashibdi. Ular o‘z qayig‘ini tark etib, shu kemaga amallab chiqib oladilar. Muqbil bu og‘ir musibatni ko‘rib, qattiq aziyat chekkan bo‘lsa, Mudbir kemani o‘ziniki qilib olish chorasini o‘ylab, o‘liklarning mol-mulklarini o‘zlashtira boshlabdi. Xovar shohi o‘z yaqinlari bilan sohil bo‘yida sayr qilib yurgan paytda ularning kemasi sohilga ohista kelib to‘xtaydi. Mudbir o‘ylab qo‘ygan shum maqsadlarini amalga oshirish uchun tezda shoh oldiga borib, ta’zim qilibdi. Shoh undan kimligini, nima maqsadda kelganini so‘rabdi. Shunda u savdo ishlari bilan kelganligini, yo‘lda kemasi halokatga uchrab, kemadagilarning deyarli hammasi vabo kasalidan qirilganini, faqat birgina Muqbil ismli quli qolganligini aytibdi va shu zahoti vujudi shishib, qorni yorilib ketibdi. Bu voqeadan hayratga kelgan shoh kemadagi Muqbilni chaqirib, ro‘y bergan voqealarni so‘zlab berishni so‘rabdi. Muqbil hammasini gapirib beribdi. Kemadagi xushbo‘y hidli sandal shoh qizining bosh og‘rig‘i kasaliga shifo bo‘lib, u butunlay sog‘ayib ketibdi.Shoh Muqbilning pokligi, halol va diyonatliligini ko‘rib, unga tahsinlar o‘qibdi va o‘zining yakka-yu yagona qizini xotin qilib beribdi. Qiz esa Muqbil g‘aroyib voqealarni boshidan kechirgan paytdagi sevgilisi bo‘lib chiqibdi. 65 Shoh Bahrom Odina( juma) kuni kofuriy(Oq) qasr(faqr-u fano vodiysi)da yettinchi iqlimdan kelgan musofir afsonasini tinglaydi. Hikoyachi musofir Xorazmlik bo‘lib, u aytayotgan afsona o‘z boshidan o‘tkazilgan hasratli hikoya edi. U soz chalish, musiqa ilmi bo‘yicha o‘ta mohir bo‘lib, o‘sha paytda ustozlik qilgan ko‘pgina kishilar uning shogirdlari, mahorat bo‘yicha hech kim uning oldiga tusha olmas edi. Kunlardan bir kuni Xorazmga bir badavlat chinlik savdogar xoja hurvash kanizi bilan keladi. Kanizak iste’dodda tengi yo‘q bo‘lib, har kuni ikki qatra, subh va shom paytlarida, parda ichida o‘tirib, chang chalishi va g‘oyat yoqimli ashulalar kuylashi bilan el ichida ovoza bo‘ladi. Musiqachi qizni yoqtirib qolgan Xorazmshoh qiz va uning xojasini majburlab, saroyga keltiradi. Qiz musiqa chalib, kuylay boshlasa, shoh hushidan ketardi. Oxiri shoh qilgan ishidan pushaymon bo‘lib, uzr so‘rab, qiz bilan og‘a- singil tutinadi. Kanizakning obro‘si ko‘tarilib, boshqa san’atkorlarning ishi yurishmay, elning e’tiboridanqoladi. Shunda hikoyachi xoja va kanizak xizmatiga kiradi. U kanizak san’atining sir-asrorlarini o‘rganish barobarida uning yurakni o‘rtovchi hazin va mungli nolasidan qalbida qandaydir dard borligini sezadi. Hikoyachi qizdan qalbidagi og‘riq sirini so‘raganida, u shunday shart qo‘yadi: yo bu ishdan voz kechasan, yo yurak dardimni eshitgach, bu mamlakatdan bosh olib chiqib ketasan. Hikoyachi qizning dardini eshitish qaroriga keladi. Qizning ismi Dilorom bo‘lib, Chinda tug‘iladi. Ikki shohning o‘zaro urushi tufayli Dilorom asirga tushib qoladi. Uni cho‘rilikka sotishayotgan paytda befarzand xoja xaridor bo‘lib, sotib oladi. Qizning musiqaga ishtiyoqi borligini ko‘rib, musiqa ilmining atoqli ulamolarini, mohir sozanda va xonandalarini uyiga chaqirib, bir necha yil davomida uning iqtidorini kamolga yetkazadi. O‘z farzandidek e’zozlaydi. Diloromning xaridorlari juda ko‘p bo‘lib, Chindagi mohir naqqosh Moniy yashirincha qizning suratini chizib, bir shahanshoh(Bahrom) ga ko‘rsatadi… O‘z sochlari bilan chandib, boylab, cho‘l-u biyobonga tashlab ketilgan Diloromni savdogar xojasi o‘z karvoni bilan ketayotgan paytda behush holda topib oladi. Uzoqdan qoramtir narsa bo‘lib ko‘ringan hurvash malakni karvondagi kanizlar tanib qolishgach, xojaga aytishganda, u Dilorom ekanligini bilib,hushidan ayrilay deydi. Kanizak bilan suhbatlashib, bo‘lib o‘tgan voqeadan xabar topgach, Dilorom bu ishlarda o‘zini aybdor his qiladi va yorini sog‘inganidan chuqur oh tortib, podshoh oldiga borib, kechirim so‘ramoqchi bo‘ladi, lekin xoja rozi bo‘lmaydi. Xoja kaniziga dalda bo‘lib, bu yerlardan ancha uzoqqa - Xorazmga qarab yo‘l soladi va hikoyachi musofirdan baxt-omad ketib, tirikchiligi og‘irlashib qoladi. Diloromning 66 hazin hikoyasini eshitgandan so‘ng shartga ko‘ra mamlakatni tark etib, kofuriy qasrda Bahromshohga afsona aytadi. Bahromshoh mastlikda qilib qo‘ygan ishining natijasini bilmoq uchun goh o ‘lar, goh tirilar edi. Shohning oromi yo‘qolib, Dilorom oldiga borishni o‘ylab qoldi. U Xorazmga borishni maqsad qilgan edi. Lekin uning bu fikrigaarkoni davlat monelik qilib, bir necha kun sabr-qanoat etishni iltimos qiladilar. Shoh esa ulardan yashirincha xat yozadi. Unda: “…sening firoqingda asir bo‘lganimdan beri holdan toyib, shunchalik haqir bo‘lib qoldimki, … kel o‘lgan tanamga jon bo‘lg‘il. Agar to‘xtab kechikib qolsang, sen kelganingda men ketgan (o‘lgan) bo‘laman. Agar taqdir meni nobud aylasa, afsusdan ne foyda?” – deb yozilgan edi. Shoh Bahrom murodiga yetgach, oxirda uning manzili qaridi . Butun arkoni ayonlari bilan yer yutdi. Navoiy buni shunday izohlaydi: Bildilar oshkor-u pinhoniy, Yo‘q ekanni qutulmak imkoni. Sa’y ila bir-birin tutushtilar, Mug‘tanam anglabon quchushtilar. Bor edi ul quchushmaq andaq rust, Kim bir o‘ldilar iki hamdam chust... …Ey Navoiy, vujud harfin unut, Adam o‘lmak bila fano yo‘lin tut… 81 Endi “Sab’ai sayyor” dostonidagi “do‘st” obrazi talqiniga o‘tsak.Bizga ma’lumki,asardagi qoliplovchi hikoyadagi Bahrom obrazi ham xuddi Farhod kabi iste’dodda tengsiz ekanligi, otabegi No‘mon, o‘rtog‘-u hamsuhbat, ajralmas do‘st va hamroz-u sirdoshi Munzir degan kishi ekanligini ko‘ramiz. U do‘sti va otabegi hamrohligida otasi bunyod etgan mamlakatni ozod qildi, ya’ni o‘zidagi barcha nafs qutqularni yengdi. So’fiy shoir Alisher Navoiy ,, Xamsa’’ tarkibidagi barcha dostonlari kabi ,,Sab’ai sayyor’’ da ham solik ,,Safar dar vatan’’ ni bajarish jarayonida insonga xos illatlardan qutulib, malakka xos fazilatlarga ega bo‘la borish kerak. Barcha yomon illatlarni yaxshi sifatlarga aylantirishga harakat qilish lozim. Ko‘rinib turibdiki, bu solikning ko‘ngli orqali kechadigan jarayon. Solik umr bo‘yi Olloh dargohiga intiladi. Uning Ollohga talpinishi o‘z ko‘ngli sari yo‘l 81 А.Навоий . Сабъаи сайёр (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 326 -327-бетлар 67 solishi orqaligina amalga oshadi. Chunki Olloh qayerda? Ko‘ngilda! Demak, bu shiordagi ,,vatan’’ — avvalo, ko‘ngil, shuning uchun bu aqidani ko‘ngildagi sayr yanglig‘ tushunish ham mumkin. Ollohning ko‘ngilda bo‘lishi tiriklikdagi hodisa. Biroq odamni kimni yaratgan? Tangri taolo! Demak, bani basharning asl vatani — Yaratgan Egam huzuri. 82 Inson tug‘ilganda pok bo‘ladi. Yaratgan huzuriga borganda ham pok bo‘lishi kerak. “Xamsa”ning beshinchi - tugallanuvchi dostoni “Saddi Iskandariy”dagi Iskandar zohiriy jihatdan Husayn Boyqaro timsoli deb qarab kelingan, To‘g‘ri, bu talqin qaysidir jihatdan haqiqatga yaqin bo‘lishi mumkin, lekin bu obraz zamirida Yaratganning HAQIQIY DO‘STI maqomiga erishgan, Iskandar kabi otasi bunyod etib ketgan mamlakatni (jismini nafs illatlaridan poklab) egallagan Navoiy qalbi mujassamligini ko‘ramiz. Gap “do‘st” haqida borar ekan, “Saddi Iskandariy”dagi 37-bobga e’tiborimizni qaratsak. Bu bobning sarlavhasi tubandagicha: “Ikki rafiq hikoyatikim, biri sayrdin quyosh sipehr kishvarida shoh bo‘lg‘andek mulk saltanatig‘a yetti va biri sukundin yer olam ahlig‘a lagadko‘b bo‘lgandek, xoksorlik hosil etti bu ham to garddek harakat etmadi, tufroqdin qo‘pub, oily maqomg‘a yetmadi”. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, piri komil darajasiga erishgan bobomiz naqshbandiya tariqatidagi safar masalasiga alohida to‘xtalib o‘tgan. Bu hikoyada safarning ikki turi haqida to‘xtalib o‘tgan. Birinchisi - safar orqali xuddi quyosh osmon mamlakatiga shoh bo‘lganidek, mamlakat saltanatiga yetgani; ikkinchisi- sukundan, ya’ni safarning aksi - bir joydan qimirlamay o‘tirishdan yerdek xoksor bo’lgani, lekin toki xuddi gard, ya’ni changdek bu ham harakat etmaguncha oliy maqomga yetmagani solishtirilyapti. Hikoyat shunday so‘zlaydi. Xurosonda tirikchilik nihoyatda og‘ir kelib qolgan zamonlarda yashagan ikki birodar bo’lgan ekan. Ular tirikchilikning tamom teskari ikki yo‘lini tanlabdi: Biri qilmayin tark mujk-u diyor, Biri qildi lekin safar ixtiyor. 83 Xo‘sh, biri safarga chiqqan, biri o‘z yurtida muqim bo‘lib qolgan bu ikki do‘stning keying ahvoli qanday kechdi? Mujovir, ya’ni yurtda qolganiga davron ko‘p zorliklar soldi. Musofir esa: Musofir safarga topib ixtisos, 82 С. Олим. Навоий ва Нақшбанд. – Т.: Ўқитувчи , 1996. 146-бет 83 А.Навоий . Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 721-бет 68 Burun xud mazallatdin o‘ldi xalos. Ko‘rub hardam amre bag‘oyat ajib, Ani tortibon eltur erdi nasib, - Ki tushti guzargohi Yunon sori, Yetishti o‘luk - obi hayvon sori. Yere ko‘rdi tufrog‘-uhikmat sirisht, Magar hikmat erdi anga sarnavisht. Necha vaqt anda maqom ayladi, Bilik kasbiga ehtimom ayladi. Musohib bo‘lub ahli hikmat bila, Base ilm kasb etti rag‘bat ila, Ne qilg‘oli kimgakim niyatdurur, Burun shart anga qobiliyatdurur. Chu qobil edi, topdi behad vuquf, Ki hikmatda bo‘ldi jahon faylasuf. 84 Tahlil etilayotgan hikoyatda safardagi yigit iste’dod-u qobiliyatga ega bo‘lgani uchun ko‘p ahli hikmat, ya’ni faylasuflar, piri komillar bilan suhbat quradi. Jahonga tanilgan faylasuf bo‘lishi uchun yigitga sayr yordam beradi. U sayohatini davom ettirib, Hind mamlakatiga yetadi. Xo‘sh, bu diyor qaysi a’zo timsoli dersiz? To‘g‘ri, bu – ko‘ngil. Bilamizki, ko‘ngil ichimizda - qorong‘ilikda. Qorong‘ilik esa Hind diyoriga qiyoslanmoqda. Hindiston podshohi ko‘r bo‘lib qolgan edi. Albatta, bu yerda qalb ko‘zi nazarda tutilmoqda. U: “Agar kimkiko‘zimni ochsa, uni o‘zimga farzand qilib olaman”, - deb e’lon qilgan edi. Hikmat ahli - piri komillar bilan suhbat qurib, ancha- muncha tajribaga ega bo‘lib, bir-ikki kunda shohning ko‘zini ochdi. Shoh va’dasida turib, uni o‘ziga farzand qilib oldi. U vafot etganidan keyin esa shohlik o‘sha yigitga qoldi. Yurtda qolib xor-u zor kun kechirayotgan o‘rtog‘i do‘stining shoh 84 А.Навоий . Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 721-бет 69 bo‘lganini eshitib, Hindiston sari yo‘l soladi. Uning ham safar qilishdan boshqa chorasi qolmagan edi.O‘rtog‘i uni o‘ziga vazir qilib oladi. Bu yigit o‘z mamlakatida-ku xor-u zor yashar edi, bu yerga kelib esa vazir bo‘ldi. 85 Ya’ni bu jismda ko‘ngil shoh bo‘ldi, ko‘z esa vazir bo‘ldi. Chu mulkida aftodavu zor edi. Ulus ollida dam-badam xor edi. Nazoratdin o‘lmoq rafohiyati, Bu dog‘i edi sayr xosiyati. 86 Ammo bu ikki do‘st sayri o‘rtasida farq bor:avvalgisining safari komil bo‘lgani uchun u shoh bo‘ldi: Chu avvalg‘ining sayri komil edi, Anga saltanat amri shomil edi. 87 Bu-ku - bir hikoya. Ammo shoirning maqsadi ana shu hayotiy voqea asosida ham tasavvufiy bir fikrni o‘tkazib olish: Kishi o‘zluki mulkidin qilsa sayr, Anga oqibat aylasun Tengri xayr. 88 Asarda Iskandar Doro taxtini egallagandan so‘ng qo‘li ostidagi barcha mamlakatlar Iskandarga bosh egadi. Faqat Kashmir shohi, Hind royi va Chin xoqoni unga bo‘ysunmay qoladi. Kashmir shohining yel (havo - ko‘tarinki kayfiyat) va o‘t (g‘ayrat, mehnatkashlik, ishq bilan yashash) ni yashirib qo‘ygan edi. Iskandar Kashmir shohining sehr-u jodusini pirlarining irfonidan ma’nan quvvat olib yengdi. Ya’ni Yaratganning yuborgan mashaqqatlarini Ollohning bir sinovi deb bilib, Tangriga shikoyat qilmay, mardonavor yomon illatlardan qutuldi. Natijada Hind royi (ko‘z) o‘zi kelib, mamlakatidan joy berdi. Albatta ko‘ngil ko‘zidan. Xitoy fag‘furi, ya’ni Chin - abadiy dunyoning xoqoni Yaratgan Egam oyinayi jahon (ko‘ngil ko‘zi ) ni tuhfa etdi. “Saddi Iskandariy”ning 74-bobi Iskandarning yetti dengiz-u o‘n ikki ming quruqlik -Jazoirni zabt etib,muhit, ya’ni okean markazi sari kema 85 М.Имомназаров. Ҳақиқат ва мажоз.– “Шарқ юлдузи”, 1990, 4-сон, 147-152-бетлар 86 А.Навоий . Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: .: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 722-бет 87 Ўша китоб. 722-бет. 88 Ўша китоб. 722-бет 70 surgani-yu muhit o‘rtasiga yetganda shishadan idish yasab, uning ichida suv osti sayohatiga tushgani haqida bo‘lib, bu bobda shoir Iskandar timsolini bir solik yanglig‘ tasvirlaydi. Iskandarning o‘sha muhit markaziga yetib, shisha ichida suv ostiga sayrini komillikka yetganlik sifatida qalamga olgan. Demak, Iskandarning bu sayri tugashi bilan uning ko‘ngli ham kamolot kasb etib, suluk oxiriga yetdi. Iskandar o‘zini valilik - Ollohga yaqinlik darajasida ko‘rdi. Uning ko‘zini nabilik, ya’ni payg‘ambarlik chirog‘i yoritdi. Uendi qayoqqa boqsa, u yoqda bor nimaiki bo‘lsa - ko‘rdi, unga maxfiy bo‘lib ko‘zga tashlangan narsalarning ham endi siri oshkor bo‘ldi. Muhit tubida u suvdagi narsalarni ham, quruqlikdagi narsalarni ham, demak, butun olamni ko‘rdi. Buni u xuddioyinadagi kabi tomosha qilar edi. Demak, Iskandarning ko‘ngli endi ko‘zgu kabi olamni, ya’niki Ollohni ham aks ettira boshladi. Solikning oliy maqsadi shu, aslida! Iskandardunyoning sir-u sinoatini egalladi va tushundiki, ilmning chegarasi yo‘q! Dunyo ajoyibotlaridan voqif bo‘lib, ilmning cho‘qqisiga yetgan ulamolar ketar chog‘ida:”Men hech narsani bilmay ketyapman!” - degan ekanlar. Shunga o‘xshab, Iskandar enagasi Bonuga vafotidan so‘ng tobutdan qo‘lini chiqazib qo‘yishlarini iltimos qiladi. Bunda ikkita ma’noni ko‘rish mumkin: zohiriy ma’no - shuncha mamlakatni egallagan Iskandar bu dunyodan hech narsasizketayotganini ifodalasa; botiniy ma’no - shuncha ilm-u irfonni egallagan Iskandar (Navoiy ) o‘zi egallamoqchi bo‘lgan sir-u sinoatlarning cheksizligini tushunib, hali o‘rganilmaganlari, ushalmagan orzulari ko‘p ekanligiga ishora qilmoqda. 71 2.2. Dostonlardagi “do ‘st” obrazining qiyosiy tahlili Tasavvufiy va dunyoviy adabiyot osmonida porloq, o‘chmas yulduz bo‘lib porlayotgan hazrat Navoiy, mana, besh asrdan ortiq vaqtdan buyon “zanjirband sher” bo‘lib “nazmiy saroy”ni titratib kelmoqda. Ul zot naqshbandiya sulukining soliki sifatida “Xamsa” tarkibidagi barcha dostonlar bosh qahramonlari hayotining mohiyatini naqshbandiya tariqati shartlariga amal qilish qoidalari (Xilvat dar anjuman; safar dar vatan; nazar dar qadam; xush dar dam ) bilan bog‘laydi. Bizga ma’lumki, “Xamsa”ning birinchi dostoni “Hayrat ul-abror” keyingi dostonlar uchun fundamental asos vazifasini bajargan. Ishq maydonida ma’shuqasi (yori, do‘sti ) tomon ot surgan oshiq she’rlarining asosiy mavzusi ISHQ bo‘lib, “yor” (“do‘st”) obrazi eng asosiy timsollardan biridir. Dostonning to‘qqizinchi maqolati (38-bob) ida shoir ishqni ulug‘lar ekan: Bo‘lmasa ishq ikki jahon bo‘lmasun, Ikki jahon demaki jon bo‘lmasun, 89 deydi va ishq yo‘lida barcha barobar emasligini ta’kidlaydi. Oshiq o‘zin kim desa, oshiq emas, 89 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том), — Т.: Фан , 1991 187-бет 72 Borcha kishi ishqda sodiq emas, 90 - deb haqiqiy oshiq bo‘lish uchun zarur bo‘lgan sifatlarga e’tibor qaratadi. Oshiq ani bilki, erur dardnok, Ham tili, ham ko‘zi-yu ham ko‘ngli pok, O‘zlugidin ishq ani pok etib, Balki fano o‘tig‘a xoshok etib. Dard yoshurmoq yuzini aylab sarig‘ Ashk oqizmoq ko‘zini aylab arig‘, 91 deya haqiqiy oshiq, yor, do‘stning ma’naviy dunyosini badiiy chizgilar bilan ko‘rsatib, 39-bobda tasavvufiy salaflaridan birining timsolini shayx Iroqiy obrazida gavdalantirgan. Hikoyatda keltirilishicha, shayx Iroqiy Misrdan Shomga qarab safar qiladi. Shom hokimi shayxning tashrifi haqidagi xabarni eshitib,shayxning oyog‘iga bosh urib, o‘zini “shayxga tufroq qilish”ga ham rozi edilar. Shu payt shayxning ishqi Shom hokimining o‘g‘liga tushdi. Shayx ko‘ziga ko‘rindi ul oy, Qo‘ydi oyog‘iga yuz-u chekti voy… Shayxnikim ishq o‘ti qildi halok, Shu’lasi ul xaylni kuydurdi pok… Husni haqiqiyni gar o‘truda ko‘r, Xoh ani ko‘zgudavu, gar suvda ko‘r 92 . Tangri barcha yaratiqlarni - borliqni yaratgan ekan, bizni o‘rab turganlar Ollohning jilvasi, oshiqning ishqi tushganhar qanday yaratiq Yaratganning bir zarrasidir. Tomchida dengiz aks etganidek, Farhodning Shiringa bo‘lgan muhabbati yoki Qaysning Layliga bo‘lgan haqiqiy ishqi yohud Shom voliysining shayxga hamda shayxning Shom voliysining Yusuf tal’atli o‘g‘liga bo‘lgan muhabbati zamirida vobastalikni ko‘ramiz. “Farhod va Shirin”dagi Farhod, “Layli vaMajnun”dagi Qays, “Sab’ai 90 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том), — Т.: Фан , 1991. 188-бет 91 Ўша китоб. 193- бет 92 Ўша китоб. 199- бет 73 sayyor” dagi Bahromshoh, “Saddi Iskandariy” dostonidagi Iskandar obrazlari Yaratganning haqiqiy do‘sti bo‘lib, ulardagi ayrim jihatlar bir-biriga muqoyasa qilinganda o‘xshashliklar ko‘zga tashlanadi. Birinchi doston “Hayrat ul-abror” dan tashqari barcha dostonlar bosh qahramoni hayoti g‘am- alam, musibat, kulfat timsoli bo‘lgan tun (qora rang ) tasviriga duch kelamiz. Asar qahramonlariga Yaratgan tomonidan berilgan tengsiz iste’dod, adolatparvarlik, halollik, vijdonlilik, el g‘ami bilan yashash barchasiga hamroh. Jumladan, Navoiy Farhodning bolalik va o‘spirinlikdagi fazilatlarni shunday ta’rif etadi: Agar bir qatla ko‘rdi har sabaqni, Yana ochmoq yo‘q erdi ul varaqni. Ne so‘znikim, o‘qub, ko‘ngliga yozib, Dema ko‘ngliki jon lavhiga qozib. O‘qub o‘tmak, uqub o‘tmak shiori, Qolib yodida sahfa-sahfa bori. 93 “Layli va Majnun” dagi Qays ta’rifiga e’tiborimizni qaratamiz: Yetgach yoshi to‘rt-u besh arosi, Ta’lim so‘zin solib atosi… Kim maktab aro xujasta farzand, Bo‘lg‘ay bori ilmdin barumand. Chun ilm ila arjumand bo‘lg‘ay, Ofoq aro sarbaland bo‘lg‘ay… 94 “Saddi Iskandariy” dostonida esa Iskandarning yoshlikdan bilim olishga ishtiyoqi alohida ta’kidlanadi: Qayu ishni ta’lim qilg‘on zamon, Eshitmak hamon erdi - bilmak hamon… Bilik kasbini qildi to joni bor, 93 А.Навоий . Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 51-бет 94 А.Навоий . Лайли ва Мажнун . — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 46-бет 74 Hunar bildi onchaki imkoni bor… 95 Shuningdek, Bahromshohning Farhodga ham, Qaysga ham o‘xshash jihatlarini kuzatamiz. Farhodning otabegi Mulkoro, qalbida ishq binosini qurgan me’mor Boniy, musavvir Shopur bo‘lsa; Bahromning otabegi Nu’mon, me’mor Sinmor, do‘sti Munzir, musavvir Moniy timsollarini kiritganini ko‘rish mumkin. Bahrom ham Farhod kabi o‘zidagi NAFS illatlarini yengib, mamlakatni adolat bilan boshqardi. Ov paytida Moniy ko‘rsatgan rasmdan halovatini yo‘qotib, Farhod va Qays kabi goh xud, goh bexud bo‘ldi. Ikkinchi va to‘rtinchi dostonlardagi musavvir timsoli, garchi ismi boshqa-boshqa bo‘lsa ham, ular zimmasiga qo‘yilgan badiiy “yuk” deyarli bir xil. Moniy timsoli har ikki dostonda uchraydi. Qays va Bahromshoh qalbiga ishq uchquni tushgandan so‘ng ulardagi ruhiy holatdan yaqinlarining ko‘zlari to‘la yosh, o‘zga odamlar esa kutilmagan ahvoldan ajablangan holda biri “dev urgan” desa, ikkinchisi “Yo ‘q, bu parilarning ishi, jin tekkan” deya malomat qilib, Qays va Bahromning aqlga sig‘maydigan ahvolini ko‘rgan har kishi har xil xayolga borar va turli afsonalar to‘qiydi. Bu tasvirlar ham o‘xshash jihatlardan biridir. Shuningdek, Farhod obrazining muxtasar timsolini “Sab’ai sayyor” dagi Sa’d ismli (Farhod kabi ishq yo‘lida ajdar, dev, sehrgar (temir odam) ni yengib, Jamshid jomi bilan Xizr payg‘ambarni bir umr o‘ziga hamroh qilgan) qahramonda hamda “Ma’sud va Juna” hikoyasida Ma’sudning Junaga tuhfa qilgan Jamshid jomi, gulruxpari, “Gulgun” laqabli otni kuzatib, hazrat Navoiydek buyuk siymoning ma’naviyatiga tasannolar aytmasdan iloj yo‘q. Dono xalqimizning “Avval o‘zingga boq, keyin nog‘ora qoq” degan purhikmat so‘zini ko‘p eshitganmiz. Olloh tomonidan yuborilgan g‘am-alam, musibat va tashvishlarni mehnat va mashaqqat bilan yengib, sabr va shukronalikni doimiy odatiga aylantirgan g‘ayratli, ma’nan va jismonan chayir, Qof tog‘ini saryog‘dek kesa oladigan so‘fiy bobomiz, avvalo, o‘z jismiga shoh bo‘lmoqni niyat qilib, (Agar sinchiklab, e’tibor bilan o‘qiydigan bo‘lsak, “Hayrat ul-abror”ning 20-bobi “Uchinchi hayrat”idan boshlab, “Ko‘ngil bu dunyo sahnidan zavqlanib turganda uning oldidan ajoyib bir shahar paydo bo‘ldi” deya inson tana a’zolarining tuzilishi, ularga xos xususiyatlar va ularning har biri haqida so‘z boradi ) o‘zi ko‘zlagan maqsad va manzilga yetib borib, butun insoniyatni ham shunga da’vat etib, inson bir marta dunyoga kelar ekan, omon-omon zamonda tinch va osuda hayotda bir- biriga yelkadosh, suyanchiq, mehr-oqibatli bo‘lib yashashga o‘rgatyapti desak, xato bo‘lmas. Chunki “Xamsa”ning barcha dostonlarida ana shu “yo‘l 95 А.Навоий . Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 85-бет 75 xaritasi” bo‘ylab harakatlanish orqali bizga hayot darsidan saboq beradi. “Sab’ai sayyor” dostonida ham dilni poklash, ya’ni iymon ramzi bo‘lgan Dilorom vasliga yetishish uchun shoh Bahrom yetti qasrda yetti musofirning yetti hikoyasiga qalban safar qiladi. Bu safarni “Lison ut- tayr”dostonidagi yetti vodiyga muqoyasa qilsak ham bo‘ladi. Birinchi hikoya Farrux va Axiy haqida. Bunda Axiy(“mening akam”) – qalb ko‘zi, Farrux (“baxtli”) esa ko‘z timsoli. Qora qasr – Sarandib (Seylon ), Halab ko‘z qorasi, qorachig‘iga ishora. Inson borliqqa faqat ko‘zi bilangina emas, balki qalb ko‘zi bilan ham nigoh tashlasa, haqiqiy baxtga erishadi degan botiniy g‘oya mujassam. Ikkinchi hikoya Sariq qasrda hikoya qilinadi. Afsonadagi Zayd Zahhob (“zargar”, “oltinfurush”) – ko‘ngil, shoh esa til timsoli. Zayd Zahhobning shohga oltin taxt yasashi, sulton taxtga chiqmoqchi bo‘lsa, sakkiz poyali zinapoya - tepasida to‘rtta, pastida to‘rtta - uning qadamiga kelib, yana ko‘tarilishi tasvirlanadi. Bu tishning harakatidan boshqa narsa emas. Chunki til tovush talaffuzi jarayonida, asosan, yuqoridagi to‘rtta, pastki to‘rtta tishga tegishi natijasida ovozni to‘sib, shovqin hosil qiladi. Agar talaffuz jarayoniga e’tibor bersak, til pastki tishga “oyoq qo‘yishi” bilan yuqori tish orqaga chekinadi. Lekin 5-sinf “Ona tili” darsligining 83-darsida(127-bet) “Sab’ai sayyor” haqida quyidagilarni o‘qiymiz: “Xamsa” ning to‘rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor” da eskalator va lift haqidagi farazlarni o‘qigan mashhur sharqshunos olim Bertels ham hayrat og‘ushidaqolganini yashirmagan ekan. “Shoh bu taxtga chiqadigan bo‘lsa, pillapoyalar uning qadam qo‘yishi uchun pasayib, bir-birining ustiga yotadi. Shoh shu 8 poyaning hammasini bosib o‘tib (asarda tepada to‘rtta, pastda to‘rtta deb tasvirlangan!!!), o‘z taxtiga o‘tirgach, u zinalar yana baland ko‘tariladi”. Bu yerda keyingi asrlarda, yana ham aniqrog‘i, 1892-yilda amerikalik kashfiyotchi Jessi Reno tomonidan yasalgan eskalator haqida gap ketayotganiga shubha yo‘q. (“Navoiyshunoslik” dan) “ Bu ham qaysidir ma’noda haqiqatga yaqin bo‘lishi mumkin, biroq Navoiy asarlarida “so‘z” inson jismi va undagi a’zolar haqida borar ekan, chalkashliklar yuzaga kelmaydimi degan savol tug‘iladi. Endi asar tahliliga qaytsak. HikoyadaZayd Zahhob iste’dodda tengsiz ekanligi ifodalanishi bilan birga firibgar va ayyorligi ham aytiladi. Shohga xiyonatkor ekanligini sezgan saroy ahli bir amallab, to‘tilarga so‘z o‘rgatib, almashtirib qo‘yish orqali Zaydni og‘zi kichik tubi keng chohga tashlatadi. Xo‘sh, bu qaysi a’zo dersiz? Bu - yurak! Dostonning bosh qahramoni Bahrom Qora qasrda “ko‘zni yumdi”, ya’ni “ko‘zi pok-u dili pok” bo‘ldi. Endi navbat til va dil “do‘st”ligiga. Har qanday iymonli kishida 76 “Til boshqa-yu dil boshqa” bo‘lmasligi lozim. Ikkinchi qasrda dil (Zahhob) til (shoh)ga xiyonat qildi. Demak, Zahhobni tarbiyalash zarur. Shuning uchun chohga tashlandi. Zayd nafsni tiyish orqali chohdan chiqib, avval Farangiston, keyin Qustantinopolga qochadi, ya’ni qalban piri komillardan saboq olib, o‘zidagi bor iste’dodni namoyish qiladi va shoh (til ) ga yordam beradi. Til ham unga “do‘st” bo‘lib, dardini yengillashtiradi. Uchinchi hikoya Yashil qasrda Shahrizabzlik murshid — piri komil tomonidan aytilib, Sa’d (“baxtli”) haqidagi hikoyadir. Talab va ishq vodiysini bosib o‘tgan Sa’d ma’rifatga talpinadi. Lekin bu yo‘l ancha mashqqatli. Chunki pir etagini tutgan murid ajdarni — o‘zidagi shahvoniy istaklarni; devni — yeyish - ichishni me’yoridan kamaytirishni, ,,qalb nurining zanglashi’’ ga yo‘l qo‘ymaslikni; sehrgarni — o‘zidagi yomon illatlarni yengishi zarur. Shundagina Xizr hamrohligida Shahrisabz (,,Yashil shahar’’) shohining qizi (iymon) ga yetishadi. To’rtinchi hikoya Qizil qasrda Ma’sud (,,saodatli’’) va Juna (,,atirdon’’) haqidagi hikoyat bo‘lib, Juna — ko‘ngil , Ma’sud esa til timsolidir. Yuqoridagi Sariq qasrda dil va tilni kelishtirib olgan edik. Lekin “dili pok-u tili pok” bo‘lish mashaqqatli jarayon. Chunki har dam inson qalbida farishta bilan shayton hamroh bo‘ladi. Juna (ko‘ngil) o‘zidan ham saxovatliroq, himmatliroq kishi borligini eshitgandan so‘ng Ma’sudning mehmoni bo‘ladi. Ma’sud (til) Juna (ko‘ngil) ga jom (mashaqqat to‘la ko‘ngil), paripaykar (ishq), “Gulgun” laqabli oti ( hayoti)ni tuhfa etadi. Ma’sud (til)ni Jaypur va Ballu (lab) azoblaydi. Chunki ularda Ma’sud (til)ga nisbatan hasad paydo bo‘ladi. Mantiqan o‘ylab qaraganimizda asosiy tovushlar–– 18 ta tovush (t, d, s, z, ch, j, dj, sh, n, lr, y, g, k, ng, q, g‘, x) tilda; beshta tovush (b, t, m, v, f) labda hosil bo‘ladi. Ma’sud (til)ga Gulrux (ishq) – Balluning qizi yordam beradi. Juna (yurak) yordamida oldingi baxtli hayotiga qaytadi. Jaypur va Ballu qatl etiladi. Shuning uchun lab qizil rangda. Beshinchi hikoya Moviy qasrda tinglanib, Mehr(yuz) va Suhayl (qosh). Jobir esa ko‘z timsoli. Muridning qalb ko‘zi ochilish uchun dunyoviy hoy-u havaslardan ko‘z yumushi va ko‘nglini ko‘zga aylantirishi zarur. Inson jismida eng vafodor va sodiq a’zo sifatida qosh ulug‘lanar ekan, u jamol mulkini Jobir kabi qaroqchilardan himoya qilishga qodir bo‘lishi kerak degan botiniy g‘oya mujassam. Oltinchi hikoya Sandal qasrida tinglanib, “Lison ut-tayr”da tavhid vodiysi deb nomlanadi. Bunda Muqbil (qosh) va Mudbir (ko‘z) safari haqida so‘z boradi. Safar davomida Mudbir besabrligi, noshukrligi, ochko‘zligi tufayli jismi shishib, yorilib o‘ladi. Bu hikoyada ham borliqqa oddiy ko‘z 77 bilan emas, qalb ko‘zi bilan boqish haqida fikr yuritilgan. Muqbil (qosh) to‘g‘risoz, halol, insofli, diyonatli yigit bo‘lgani uchun Xovar(“quyosh”– Tangri, Olloh ma’nosida) shohining qizi (iymon)ga ega bo‘ladi. Bejizga xalqimiz ikki qoshning orasida iymon, qosh bilan ko‘zning orasida hayot- mamot, bor deb aytmagan ekan-da! Yettinchi hikoya Bahromshoh (Navoiy)ning o‘z ma’shuqasi Dilorom (iymon)ini yo‘qotib (Ayro ham tushdim ba’zan qalb bilan, iymon bilan…A. Oripov “Birinchi muhabbatim”), o‘zligini, aniqrog‘i, nafsini o‘ldirib, qalban poklanish uchun yetti murshidning yettita ta’lim bosqichidan so‘ng iymonni qalbida mahkam tutib, ,, Dil ba yor-u, dast ba kor’’ni dil-u tilidan qo‘ymay, bir kun topshirilishi shart bo‘lgan omonatini topshirdi. Hazratning xalaflaridan bo‘lgan Ogahiy ta’biri bilan aytganda, ,,Dahr uyi bunyoddir, suv uzradir, mahkam ermas’’, “Hayrat ul-abror”da aytilganidek, Kimki jahon ahlida inson erur, Bilki, nishoni anga iymon erur. 96 Ya’ni kim bu dunyoda inson deb atalibdi, insonlikning belgisi iymondir. Iymonsizni odam deb bo‘lmaydi. Xususan, “Sab’ai sayyor”dagi yetti qasrda yetti musofirdan tinglangan yetti hikoya hamrohligida jismimiz mamlakatiga safar qilib, u yerni raqiblardan, ya’ni nafs qutqularidan ozod qilib, Yaratgan tuhfa etgan umrimiz poyoniga yetgunga qadar nafs lashkaridan himoyalanib yashasak, o‘tgan umrimizga afsus qilmaymiz. Bu masalaning bir tomoni. Ikkinchi tomoni esa faqat botiniy mamlakatni emas, yurak urib turib, jism hayot ekan zohiriy mamlakat va uni idora qiluvchi zamona shohining, Yaratganning yerdagi vakili ekanligi, qo‘li ostidagi xalq esa unga omonatligini his qilishi muhimligini fasihlik bilan ta’kidlash va eslatib turish donishmand adibning zimmasida bo‘lgan, albatta. Sultonning saxovatpesha va mehribon xalq otasi bo‘lishiga yordam berish uchun hazrat Navoiy barcha asarlarida, xususan, “Xamsa” ning birinchi dostoni “Hayrat ul-abror”da, salaflari boshlab bergan an’anaga muvofiq, pand-nasihat, o‘git orqali do‘sti Husayn Boyqaroni adolat va insofga chaqirishdan charchamagan. “Borini dog‘i galadin dur qil, Suv beribon bog‘ni ma’mur qil” deya sultonni ogohlikka da’vat etgan hazrat Navoiy bejizga “Hayrat ul-abror” da Iskandar va Bahrom obrazlarini keltirmaydi. Endi bu obrazlarni “Xamsa” ning to‘rtinchi va beshinchi dostonlaridagi bosh qahramonlar bilan muqoyasa qilsak. Avval to‘xtalib o‘tganimizdek, 96 Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том), — Т.: Фан , 1991 . 100- бет 78 birinchi dostonning 49-bobi Iskandar haqida bo‘lib, ta’limiy-didaktik ruhda yozilgani sabab, zamon shohi Husayn Boyqaroni dunyo turguncha turishini istab, bir zamonlar o‘tib, dunyoni egallabva lekin hech narsa olib keta olmagan, bo‘sh qo‘l bilan chin dunyoga rihlat qilgan Iskandar qismati barcha shohlarga ibrat bo‘lishini ko‘rsatsa, “Saddi Iskandariy” dagi Iskandar timsoli zamirida naqshbandiya tariqatiga kirib, ma’rifat bulog‘ida poklanib, Yaratganning vasliga vosil bo‘lib, Simurg‘ kabi faqr-u fano dashtida Tangri jilvasida o‘zini tanib, borliqqa O‘zi kabi boqa olish qudratiga ega bo‘lgan bir piri komilni ko‘ramiz. “Hayrat ul-abror” ning 59-bobi “Bahromning may mastlig‘idin baxti ko‘zi uyqu mayli qilib, mamlakati binosi ul seldin yiqilg‘oni va mazlumlar faryodidin uyg‘onib, tadorukni qilg‘oni “ deb nomlanadi. Yuqorida bu hikoyatning mazmuni haqida to‘xtalganimiz bois ushbu bobning ayrim o‘rinlari haqida mulohazalarimizni bayon etsak. Bizga tarixiy asarlardan ma’lumki, hazrat Navoiy har doim xalq tomonda bo‘lgan. Shul sabab xalqning og‘ir hayotini o‘z asariga ko‘zgu qilib oladi va bir kishining yashaydigan kulba ( “chotma”- “chayla, kapa”)sini shunday tasvirlaydi: Chotma dema, hajr qaro shomi de, Zulm-u taab qushlarining domi de. Oshiqlar ko‘ngli uyidek yiqug‘, Zulm o‘qi teshganlari ma’lum anga, Bosh sig‘urib bir necha mazlum anga. Borcha yalang - hodisa torojidin, Borcha nigun zulm iligi kojidin. 97 Jamiyat oilalardan tashkil topar ekan, hazrat Navoiy bir holi xarob oila timsolida juda katta ijtimoiy muammoga qo‘l urib, hukmdorni g‘aflat uyqusidan uyg‘otishga harakat qilmoqda. Shohning aysh-ishratga berilganidan foydalangan ta’ma ahli xalqning dasturxoniga ko‘z tikadi. Shoh esa bundan bexabar edi. Hodisotni ko‘rgach: Otlanibon mulkida dod ayladi, Borcha g‘amin xalqni shod ayladi. 97 Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том). — Т.: Фан , 1991. 314-бет 79 Adl aning ko‘ngliga qilg‘ach guzar, Kishvariga qildi ham ul dam asar. 98 Adolat hukmron bo‘lgan joyda xalqning hayoti farovon bo‘ladi. Mehnatidan, turmushidan rozi bo‘lgan el davlat xazinasiga o‘z hissasini qo‘shadi. Xazinaning ko‘pligi chegaralar daxlsizligi va uni kengaytira olish imkoniyati demakdir. Shu sabab mutafakkir adib “Kasalni davolashdan ko‘ra uning oldini olgan ma’qul” deb biladi va do‘sti Husayn Boyqaroni shunday ulug‘laydi: Xusravi g‘oziki emastur dame, Kim yemagay, mulk-u raiyat g‘ami, Mulki ne tong, gar erur obod aning, Xalqi ne hayrat, gar erur shod aning. “Xamsa” ning to‘rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor” dagi Bahrom timsolida esa ham botiniy, ham zohiriy mohiyat mujassam ekanligini ko‘ramiz. Ya’ni ikki do‘st Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy bu dostonda go‘yoki jism va jon. Bir qarashda, ilgarigi talqinga ko‘ra, maishat va aysh-ishratga berilgan Husayn Boyqaro qilgan qoyilmaqom ishi uchun o‘z kanizagidan tahsin-u ofarin, lutf-u maqtovlar eshitmagani sabab jahl ustida Diloromni o‘zining uzun sochlariga chandib bog‘lab cho‘l-u biyobonga tashlab ketishi, kayfi tarqagandan keyin esa parivashi ishqida kuyib kul bo‘lishi; tavba qilishi, a’yonlarining maslahatiga ko‘ra yetti qasrning qurilishi; ma’shuqasini topgandan keyin esa yana ov va aysh-ishratga berilishi natijasida butun harami-yu a’yonlari bilan hammasini usti ko‘m-ko‘k maysa bilan qoplangan ilgarigi botqoqning ko‘zi ochilib, yutib ketishi tasvirlangan bo‘lsa; keyingi talqinga ko‘ra, bir paytlar - bolaligida Fariduddin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini o‘qib, uqib olgandan so‘ng - boshlangan oshuftahollik sabab piri komillar asarlariga safar qilib, ularning irfonidan ma’nan bahra olib, qalb ko‘zi ochilishi, nafaqat qalb ko‘zi butun borliqni qalbida aks ettiradigan bir paytlar botqoq bo‘lgan, ya’ni hali olam sirlaridan voqif bo‘lmagan qaro ko‘zlar yorildi. Demakki, butun harami, a’yonlari bilan botqoq yutdi degani jismi tirik bo‘lsa-da, yo‘qdek, ya’ni FONIYLIK hosil bo‘ldi. Endi atrofgao‘z ko‘zi bilan emas Yaratganning nazari bilan boqa boshladi. Ya’ni Olloh bilan vahdat (birlik) hosil bo‘ldi. Shuningdek, “Saddi Iskandariy” dostonidagi “Ikki rafiq hikoyati”dagi musofir va mujovir timsollarida qalb ko‘zi bilan ko‘zning vahdat hosil qilib, birlashib ketganini ko‘ramiz. 98 Ўша китоб. 317-бет 80 Yana “Hayrat ul-abror”ga qaytamiz. Asardagi 27-bob “Shoh G‘oziy hikoyati” orqali do‘sti Husayn Boyqaroni adolatparvarlikka da’vat etsa, 41- bob “Sher bilan Durroj” hikoyatidan chiqadigan xulosa esa Tangri omonat qilib bergan xalqni aldamasdan, omonatga xiyonat qilmaslik uqtiriladi. Dostonning tugallanmasi 63-bobdagi “Qul hikoyati” orqali esa kechirimlilik sifati talqin etilgan bo‘lsa, 35-bobda qanoatli do‘st kabi Tangri nazarida bo‘lish sifatini do‘sti Husayn Boyqaroga namuna qilib ko‘rsatgan. Xullas, “Xamsa” asarida so‘fiy shoir - Navoiy foniylik maqomiga yetgunicha unga “ma’shuqaga o‘tru kelib” U bilan vahdat hosil qilgan piri komillar va dor ul-fanodan rihlat qilganlarining esa ruhi poklari “ustoz” bo‘lib, “do‘st” bo‘lib tarbiyat qildiki, natijada hazratning o‘zlari ham o‘sha darajaga yetib, qalbi Ollohda, qo‘li qalamda bo‘lib, xalqning og‘irini yengil qilish uchun “baliqni boshidan” tarbiyalashga kirishib, yozgan asarlari orqali do‘sti Husayn Boyqaroni raiyatga yaqinlashtirib, ularning dardini tinglaydigan, nafaqat tinglaydigan, balki his qilib, qalb ko‘zi bilan ko‘ra oladigan, dardlariga darmon bo‘la oladigan Yaratganning do‘sti bo‘lishini orzu qildi va buni o‘z asarlari orqali badiiyifodalab, eng muhimi, o‘z ona tilisida ham o‘lmas, nodir asarlar yaratish imkoniyati darajasi yuqori ekanini isbotlab, jahon minbariga olib chiqdiki, ul zotning asarlarini o‘rganish, mohiyatini tushunib yetish uchun, agar mubolag‘a deb hisoblamasangiz, bir insonning ilmga baxshida umri kamlik qiladi, desak o‘rinli bo‘ladi. 81 Xulosa Bu dunyoga inson o‘zini anglash uchun keladi. O‘zni anglash esa bir umrlik uzun jarayon. Mavjud olam sir-u sinoatlarini bilishga intilganingiz sari bilmaganingizni tushuna borasiz. Ko‘p buyuk-buyuk olimlarga nisbat beriladigan “Shuni bildimki,hech narsani bilmas ekanman” degan gap - o‘ta hayotiy bir hikmat. Chunki dunyo shunchalar rang-barang, hayot naqadar murakkabki, olamning sarvari bo‘lmish INSONning hech qachon tubiga yetib bo‘lmas bir buyuk mo‘jiza ekanligini, odam bolasining har biri esa bir jahon, bir mamlakat ekanligini his qilasan kishi. Eh-he, inson, uning jamiyatdagi o‘rni bilan bog‘liq masalalar yechimini kimlar izlamadi, kimlar Olloh yorlaqab bir saxovat etgani - ulug‘ aql-u zakovatlari kuchini ana shu abad ul-abad muammolarni o‘rganishga baxshida etmadi… Inson qanday yashasin? U ne maqsad bilan yaralgan o‘zi? O‘ziga faqat bir borgina beriladigan umrni ne yanglig‘ o‘tkarsin? Olloh taolo Odam Atodan to Muhammad(s.a.v.) gacha bo‘lgan jami bir yuz yigirma to‘rt ming payg‘ambariga vahiy yuborib, ana shu savolga javob aytib turdi. Din bilan baqamtiyana qanchadan-qancha ta’limotlar, nazariyalar, yo‘llar-u yo‘riqlar, qonunlar-u nizomlar yaraldi. Bularning hosilasi o‘laroq yaratilgan ne-ne buyuk asarlar dunyo yuzini ko‘rdi. 99 Ana shularning qatoridan mustahkam o‘rin olib,dunyo turgancha turib, o‘z mohiyatini saqlab qolib, kelajak avlod tarbiyasida dasturulamal bo‘lib xizmat qiladigan 99 С. Олим. Навоий ва Нақшбанд. – Т.: Ўқитувчи , 1996. 199-бет 82 asarlardan biri “Xamsa” haqida bir chimdim bo‘lsa ham, o‘z nuqtayi nazarimizni bayon etishga harakat qildik. Navoiyning ushbu shoh asarida ishq asosiy mavzu ekanligini, undagi asosiy obraz esa yor (do‘st) ekanligini ko‘p adabiyotsevarlar qatorida yana bir bor ko‘rib, asarning tub mohiyatini anglab, bu o‘tkinchi dunyoda chin inson bo‘laman degan kishi borki o ‘z ko‘ngli mamlakatini egallash ishqi bilan yashashi lozimligini his qildik. Ha, buyuklikning eng oliy maqomi olamga podshoh bo‘lish ekan. Lekin axir butun olamga shoh bo‘lish muayyan odamgagina nasib etishi mumkin, xolos. Xo‘sh, nima qilish kerak? Buning iloji yo‘q-ku deb o‘ylashimiz tabiiy. Iloji bor! Har bir kishi ham bu olamga podshoh bo‘lishi mumkin! Qanday qilib? Albatta o‘z ko‘nglini zabt etish orqali! Ko‘ngilni zabt etish esa olam podshohligidan ming-ming chandon zo‘r. Sababi - olam shohi faqat yer-u suvga, jamiki el-ulusga hukmdor. Lekin ko‘ngil mamlakatini egallagan komil inson esa Olloh sirlarini egallagan bo‘ladi. Shuning uchun hazrat Navoiyning o‘z davridagi temuriy hukmdorlararo o‘zaro qirpichoq munosabatlar, xususan, ota-o‘g‘il o‘rtasidagi taxt talashishlar oldini olish uchun ko‘p o‘rinlarda komil insonni tarbiyalash vazifasini o‘z oldiga maqsad qilib olgan tasavvuf tarixidan, shayxlar va ayniqsa, naqshbandiy pirlar namunali hayotlaridan misollar keltirishi bejiz emas. “Hayrat ul-abror”dostonining yigirmanchi maqolati Sulton Husayn Mirzoning katta o‘g‘li - Sulton Badiuzzamon Bahodirga nasihat tarzida bitilgan. Tarixdan bilamizki, Sulton Husayn bilan Badiuzzamon o‘rtasidagi munosabatlar juda keskin edi. Badiuzzamonning suyukli o‘g‘li, begunoh yigitcha - Mo‘min Mirzoning o‘z bobosi - Sulton Husaynning g‘aflatda chekkanimzosi bilan qatl etilishi Badiuzzamonni otasining ashaddiy dushmaniga aylantirdi. Navoiy ana shu Badiuzzamonga nasihatidan keyin bir ajib hikoyat keltiradi. U Bahouddin Naqshbandning xalifalari Xoja Muhammad Porso bilan u kishining farzandlari - Xoja Abu Nasr o‘rtasidgi ota-o‘g‘il izzat- ikromi haqida. Shayx Xoja Muhammad Porso o‘g‘illari bilan hajga boradilar. Makkayi mukarramada tumonat odam duo o‘qishni aynan shu avliyodan iltimos qiladi. Lekin ota duo qilishdek o‘ta sharafli ishni o‘g‘illariga yuklaydilar. Hamma hayron: xo‘sh, nega, axir? 83 “Chunki, - deydilar ulug‘ pir, - o‘ylaymanki, men hajga rahbarsiz - o‘zim yo‘l izlab, mashaqqatlar bilan yo‘l topib, adashib-netib topib keldim. Menda safar mobaynida adashish xavotiri bor edi. Maqsad Haqqa yetishish bo‘lsa ham, xayolimning bir chekkasi doimo yo‘l izlash tashvishi band edi. O‘g‘lim esa hajga piri, ya’ni men bilan keldi. Uning yo‘l xavf-u xataridan mutlaqo xavotiri yo‘q edi. Shuning uchun u o‘zini batamom Haqqa gum qildi, ya’ni safar jarayonida ham ruhini Haqqa yetkarish bilan mashg‘ul bo‘laverdi. Shuning uchun uning duosi ko‘proq ijobat bo‘lsa kerak. Mening mashaqqatlarim, mening o‘g‘limni parvarish qilishim tufayli ko‘proq kamol kasb etdi”. 100 Bo‘ldi mening ishim anga parvarish, Parvarishimdin anga ish qilmoq ish. Yo‘l itari meni haroson qilib, Yo‘lni harosim anga oson qilib. Menda xavotirdin o‘lub yuz futur, Anda suluk ichra shuhudi huzur. 101 Ota-ku duo qilishni o‘g‘liga topshirdi. Xo‘sh, o‘g‘il nima qildi dersiz? Albatta, amri padar vojib. O‘g‘il yig‘lay-yig‘lay duo uchun qo‘l ochdi, shunda xaloyiq - hojilar nomidan ulug‘-ulug‘ munojatlar qildi. Duo so‘zlari tugagach, ota yig‘i aralash : “Ilohi omin!...” –dedi. Ana shunda o‘g‘il ham ota tarbiyasini olganligini, shunday ulug‘ otaga loyiq farzand ekanini el oldida namoyon etdi.O‘g‘il so‘nggi bor yana duoga qo‘l ochib: “Agar men duo qilishninguddasidan chiqa olmagan bo‘lsam, jilla qolsa, otajonimning ominlarini ijobat qilib, inobatga olarsan, ey Parvardigor!” - dedi. So‘nggi duo bu edikim, yo Iloh, Derman uyotdin senga aylab panoh: Bilsam esam men tilak oyinini, 100 С. Олим. Навоий ва Нақшбанд. – Т.: Ўқитувчи ,1996. 211-бет 101 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том). — Т.: Фан , 1991 . 329-бет 84 Aylama zoyi’ aning ominini. 102 Shu hikoyat bahona shoir endi bevosita Husayn Mirzo o‘g‘illariga nasihat qilishga o‘tadi: Yorab, ul omin-u duo hurmati, Yo u o‘g‘ul birla ato hurmati, - Kim bu ato birla o‘g‘ulni mudom, Davlat-u din taxtida tut mustadom. O‘zga o‘g‘ullarni ham et muhtaram, Anga o‘g‘ul, munga inilarni ham. 103 Navoiy Badiuzzamonni, Sulton Husaynning boshqa o‘g‘illarini otalarini ana shu avliyoning o‘g‘li kabi hurmatlashga chaqiradi, ukalarini esa akalari - Badiuzzamonni ota o‘rnida ko‘rishga da’vat etadi. Navoiy temuriylar saltanatida aynan ana shu taxt talashib, ota-o‘g‘il, aka-uka munosabatlari foji’ bir holga kelganini, demakki, xalq, millat, mamlakat halokat yoqasiga yaqinlashayotganini his qilmasligi, sezmasligi, oldindan ko‘rmasligi qiyin edi. Bu dard Navoiyni hammadan ko‘ra ko‘proq iztirobga solar edi. Shunday dardlariga ham piri komillardan, ya’ni “do‘st”idan malham izlagani ayon bo‘lib turibdi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, “Farhod vaShirin”da Farhod so‘fiylikning ”sahv” (Junayd Bag‘dodiy yo‘li), “Layli va Majnun”da Majnun “sukra” (Boyazid Bistomiy yo‘li) yo‘nalishida “do‘st”ga, ya’ni piri komilga, piri komil orqali esa Tangri vasliga yetishdi. “Xamsa”ning birinchi dostonining birinchi maqolati (“Iymon haqida”)ga keltirilgan hikoyat Boyazid Bistomiy haqida ekani bejiz emas.Chunki hazrat Navoiy “do‘st” vasliga yetishishda butun ijodi davomida FONIYlik holatida, ya’ni butkul o‘zligini yo‘qotib idrok eta oldi. Shuningdek , hazrat Navoiyning naqshbandiya tariqatidagi piri komillari Bahouddin Naqshband ”silsilayi sharif” bo‘yicha o‘n oltinchi halqa, Boyazid Bistomiy esa oltinchi halqa bo‘lsalar-da 104 , so‘fiyning hushyorligi va bexudligi masalasida Junayd Bag‘dodiyning “sahv” rukniga tarafkash edi. Shuning uchun Navoiy ikkinchi dostoni “Farhod va Shirin” ni ana shu 102 А.Навоий . Мукаммал асарлар тўплами (20 томлик. 7-том). — Т.: Фан , 1991. 330-бет 103 Ўша китоб. 330-бет 104 Садриддин Салим Бухорий ва Исроил Субҳоний таржимаси (форс-тожик тилидан). Мир Кулол ва Шоҳи Нақшбанд мақоматларидан. Дурдона. – Т.:Шарқ, 1993.72-бет 85 yo‘nalishda bitdi. Farhod obrazida naqshbandiyaning ochiq-oshkor targ‘ibiga duch kelinmasa-da, doston butun mohiyati bilan tasavvufning ana shu ilg‘or tariqati aqidalarini ilgari suradi. Farhodning ilm-u hunar o‘rganishga munosabati ham, “dast ba kor” likni aynan “dil ba yor” likning bir vositasiga aylantirgani ham, “xush dar dam” ligi-yu, “nazar dar qadam”- ligi ham butun ahvoli ruhiyasidan har lahza o‘z xatti-harakatlaridan voqifligi ham shunday deyishga asos bo‘ladi.Navoiyning fikricha, u yo‘l bilan ham, bu yo‘l bilan ham Haqqa yetish mumkin. Xullas, Alisher Navoiy adabiy merosi, unda talqin etilgan obrazlar yuksak bir tog‘ga yoki bepoyon ummonga o‘xshaydi: uzoqdan shundoqqina qo‘l yetguday masofada ko‘rinsa-da, bu beqiyos ijod olamiga kirib borganingiz sari uning naqadar ulug‘vorligini yoxud ummon tubida hali behisob javohirlar yotganini his qilasiz. Olam va Odamga daxldor barcha masalalar, tushunchalar o‘zining betakror badiiy talqinini topgan bu shaklan go‘zal, mazmunan serqirra asarlarni mutolaa qilib, shoirning nechog‘lik buyukligini e’tirof etasiz. Zero, Alisher Navoiy hazratlario‘zigacha va undan keyingi davr o‘zbek she’riyati, hatto barcha turkiy xalqlar adabiyotida ham asosiy o‘rinni egallaydi, desak, yanglishmaymiz. Binobarin, yuz yillar o‘tgandan keyin ham mutafakkir ijodidan yangilik izlab topish qiyin kechmaydi. IV.Foydalanilgan adabiyotlar: I.Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Karimov I.A Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. II. Ilmiy adabiyotlar: 1. Abadiyat gulshani (maqolalar, she’rlar ). – T.: Sharq, 2013. 2.Адабиёт хрестоматияси (8-синф учун).—Т.:Ўқитувчи, 1986. 3. Ahmedov K., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). —T.: G‘afur G ‘ulom nomidagi NMIU, 2020. 86 4. Ahmedov S. , Qo’chqorov R. , Rizayev Sh. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik) . —T.: Ma’naviyat, 20 05 . 5. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. –Т.: Фан, 1983. 6. Бобур З.М . Бобурнома . — Т .: Юлдузча , 1989 . 7. Восифий З.М. Бадое ул - вакое . — Т .: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашри ё ти , 1979 . 8. Дурдона. Мир Кулол ва Шоҳи Нақшбанд мақоматларидан. Садриддин Салим Бухорий ва Исроил Субҳоний таржимаси (форс-тожик тилидан). – Т.: Шарқ, 1993. 9. Hasanov F., Hasanova M. Tarixga sayohat.—T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2018. 10.Имомназаров М. Ҳақиқат ва мажоз. – Шарқ юлдузи, 1990. 4-сон, 147- 152-бетлар 11.Mahmudov N., Sobirov A., Sattorov Sh., Toshmirzayeva Sh., Mannopova D. Ona tili (umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). – T.: G‘afur G ‘ulom nomidagi NMIU, 2020. 12 13 14 12 . MаллаевН . М . Ўзбек адабиёти тари x и. — T.: Ўқитувчи,1965. 13 . Navoiy A. Majolis un-nafois. library.ziyonet. uz 14 . Navoiy A. Nasoyim ul-muhabbat. www.ziyouz.com kutubxonasi 15. Navoiy A. Tarixi anbiyo va hukamo. www . ziyouz . comkutubxonasi 16. Навоий A . Сирожул- муслимин. Муссало. — Т.: Ўзбекистонёзувчиларуюшмаси ,,Минҳож “ хайриянашриёти, 1992. 17. Олимов С. Ишқ, ошиқ ва маъшуқ. –Т.:ЎзР ФА Фан, 1992. 18. Олимов С. Навоий ва Нақшбанд. – Т.: Ўқитувчи ,1996. 19.Qosimov B., To’xliyev B., Yo’ldoshev Q. Adabiyot (10-sinf uchun darslik mujmua). — T.: O’qituvchi NMIU, 2004. 20. To’xliyev B.,Karimov B.,Usmonova K. Adabiyot (10-sinf uchun darslik majmua). — T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi D avlat ilmiy nashriyoti, 2017. 87 21. To’xliyev B. , Karimov B. ,Usmonova K . Adabiyot (11-sinf uchun darslik majmua) . — T.: O ‘ zbekiston milliy ensiklopediyasi D avlat ilmiy nashriyoti, 2018. 22. Xo ндамир Макорим ул - ахлок — Т . : Ғафур Ғулом НМИУ , 2015 . 23.Yo’ldoshev Q.,Qosimov B.,Qodirov V.,Yo’ldoshbekov J. Adabiyot (umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik). —T.: 2013. 24. Yo’ldoshev Q., Qodirov V.,Yo’ldoshbekov J. Adabiyot (umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). —T.: Sharq, 2013. 25.Ўзбек адабиёти (6-синф учун дарслик-мажмуа).—Т.:Ўқитувчи, 1995. 26.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. 1 -жилд. –Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси,2008. 27. Ҳасанов С. Навоийнинг етти туҳфаси. — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси,1991. 28.Ҳaққул И. Камол эт касбким.— Т.:Чўлпон, 1991. III. Badiiy adabiyotlar: 1. Навоий A. Хамса (насрий баён). — Т.: Наврўз нашриёти , 2019. 2.Навоий A. Мукаммал а сарлар тўплами (20 томлик. 7-том) . — Т.: Фан, 1991. 3.Navoiy A. G‘aroyib us-sig‘ar.— www.ziyouz.cом kutubxonasi 4.Навоий A. Фарҳод ва Ширин . — www.ziyouz.cом кутубхонаси. 5.Навоий A. Лайли ва Мажнун. — Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. 6.Навоий A. Сабъаи сайёр (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 88 7.Навоий A. Садди Искандарий (насрий баёни билан) — Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси , 1991. 8. Навоий A. Топмадим. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. 9. Навоий А. Маҳбуб ул-қулуб. – Т.: Янги аср авлоди, 2019. 10. Навоий А . Қаро кўзум. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1988 . 89

Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi Mundarija Kirish: Bitiruv malakaviy ishining umumiy tavsifi………….3 I BOB: Xamsachilik an’anasi va Alisher Navoiy “Xamsa”si ……………………………………………………7 1.1. Xamsanavislik tarixiga bir nazar…………………………7 1.2. Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning o‘ziga xos xususiyati………………………………………………….14 II BOB: Alisher Navoiy “Xamsa”sida obrazlar talqini………………………………………………..21 2.1.”Xamsa” dostonlarida “do‘st” obrazining poetik vazifasi…………………………………………….21 2.2.Dostonlardagi “do‘st” obrazining qiyosiy tahlili………………………………………………………..73 III. Umumiy xulosalar………………………………………. 83 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………….87 2

Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig‘, Yor o‘ling bir-biringizgaki, erur yorliq ish. 1 (A.Navoiy) KIRISH Mavzuning dolzaarbligi. O‘tgan asrning 90-yillaridan e’tiboran o‘zbek xalqi o‘z tarixining yangi bosqichiga kirdi. 1989-yil 21- oktabrda o‘zbek tiliga “ Davlat tili “ maqomining berilishi xalqimiz ma’naviy hayotida yangi o‘zgarishlar, tub burilishlar yasadi. Ajdodlarimiz yaratgan o‘lmas va boqiy asarlar o‘z mohiyati nuqtayi nazaridan talqin-u tahlil etila boshlandi. Millatimizning qadriyatlari, urf-odatlari, din-u e’tiqodlari, ularga hurmat qonun bilan mustahkamlab qo‘yildi. Yosh avlodning ulug‘ ajdodlar hayoti va ijodidan saboq olishi, ular yozib qoldirgan hayotiy hikmatlardan bahramand bo‘lishi uchun jamiyat rivoji va mamlakat taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘sha oladigan komil insonlarni tarbiyalash maqsadida adabiyotimiz tarixida o‘rganilmagan qirralarga alohida e’tibor berildi. Xususan, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Boborahim Mashrab kabi ajdodlarimiz yaratgan durdonalardan bahramand bo‘lish baxtiga muyassar bo‘ldik. Eng asosiysi, Navoiy dahosiga bo‘lgan biryoqlama munosabat o‘zgardi. O‘zbekistonning Birinchi prezidenti 1999-yil Navoiy shahrida buyuk shoir va mutafakkir yodgorlik majmuiga bag‘ishlangan tantanali marosimda shunday degan edi: “Hazrat Navoiy shunday buyuk zot ekan, uning tafakkur durdonalari bo‘lmish boqiy satrlari zamonlar osha yashab kelayotgan ekan, bu ulug‘ merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, ma’naviyatni yuksaklikka ko‘tarishda, insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega bo‘lamiz”. 2 Dunyo miqyosida yuz berayotgan o‘zgarishlar - bugungi globallashuv zamonida - jamiyatlar va xalqlar hayotida minglab yangidan yangi tushuncha va tasavvurlar paydo qilmoqda. Ular hech qanday to‘siqni pisand qilmay, sur’at bilan dunyoning turli burchaklariga yetib bormoqda. Hali hayotiy tajribaga ega bo‘lmagan, bo‘layotgan jarayonlarning tashqi “qobig‘i”nigina ko‘ra oladigan , kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni moddiy boyliklar bilan 1 A. Navoiy.G‘aroyib us-sig’ar. www.ziyo.uz kutubxonasi. 152-bet 2 Abadiyat gulshani (maqolalar, she’rlar ). T.: Sharq, 2013. 4-bet˗ 3

qarichlaydigan zamondoshlarimiz, ming afsuslar bo‘lsinki, ko‘pchilikni tashkil eta boshlagani yashirib bo‘lmas haqiqat. Shunday paytda ularga ma’naviy ko‘mak beruvchi, iymon- e’tiqoddan saboq beruvchi asarlarning tub mohiyatini anglatuvchi qarashlarning yuzaga kelishi ayni muddao desak, xato bo‘lmas deb o‘ylaymiz. Navoiyning lirik va epik asarlaridagi “do‘st “ obrazi haqida qanchadan-qancha ilmiy asarlar yozilgan bo‘lsa ham, “Xamsa“ asaridagi “do‘st“ obrazi haqida o‘z nuqtayi nazarimiz bilan oshno etmoqchimiz. Hazrat Navoiy asarlari misoli ummon. Qancha o‘rgansang ham, uning hech kim payqamagan, e’tiborsiz qolgan jihatlari topilaveradi. Ana shu jarayon bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi. Badiiy adabiyotda inson timsoli u yashayotgan jamiyat va undagi jarayonlar bilan, uni o‘rab olgan tabiat, ijtimoiy muhit, narsa- hodisalar bilan birgalikda, ular bilan chambarchas aloqada tasvirlanadi. Chunki inson hamisha shular qurshovida bo‘ladi. Biroq bularning hammasi inson timsolini yo o‘ziga xosligini ko‘rsatishga, yoki uning ham boshqalarga o‘xshash tomonlari borligini ta’kidlashga, yoxud inson obraziga hissiy ta’sirchanlik bag‘ishlashga, yoinki uning biror jihatini to‘ldirishga xizmat qiladi. Demak, ular yordamchi vositalardir. Inson yolg‘iz o‘zi mavjud bo‘la olmaydi. Odam odamday yashashi va o‘z insonligini namoyish etishi uchun juda ko‘p narsalar kerak. Badiiy adabiyotda inson bilan bir qatorda, narsa-hodisalar tasviri ham zarurdir. Faqat ularning badiiy adabiyotdagi tasviri inson holati, kechinmalariga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Insonni tasvirlash, avvalo, uning ichki dunyosini, kechinmalarini tasvirlash demakdir. Odam odamlar orasida, ya’ni jamiyatda yashaydi. Insonning kechinmalari jamiyatga oid turli-tuman masalalar bilan chambarchas aloqador bo‘ladi. 3 O‘zi yashagan davr ijtimoiy muammolarini hal etish ul zotning hayotining mazmuni, “xalq g‘ami “ uning “g‘ami “dir. Shoirlik esa qismatidir. “Shoir qaysi zamonda, qaysi yurtda yashamasin, birinchi galda o‘z qalbining holatini ayon etadi va agar bu holat minglarning, millionlarning qalbiga esh bo‘lsa, shoir nidosi umumxalq, umumbashariy nidoga aylanadi. Shoirlik hamma zamonda qismat bo‘ldi “. 4 Darhaqiqat, bolaligida shayx Fariduddin Attor ruhi poklari sarchashmasidan bahramand bo‘lgan Alisher pirining ishqi o‘tida samandar, uning xirmani olovi kulidan paydo bo‘lgan qaqnuscha bo‘lib, Jamshid jomi 3 Q.Yo’ldoshev,B.Qosimov,V.Qodirov,J.Yo’ldoshbekov. Adabiyot (umumiy o’rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik). —T.: Sharq, 2013. 159-bet 4 Э. Воҳидов. Шоиру, шеъру шуур: Адабий эсселар.Т.: Ëш гвардия, 1987. 76-бет. 4

va Xizr suyini bir umr o‘ziga hamroh qildi. Navoiyning o‘zi bu haqida “G‘aroyib us-sig‘ar”ning 16- g‘azalida shunday deydi: Jomi jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom, Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo‘ldum sanga. 5 Biz ushbu ishimizda “do‘st”ning qanday mashaqqatlar chekkani evaziga do‘st maqomiga erishgani, Navoiy ijodida tasavvufning tutgan o‘rni, uning botiniy mohiyati, ramziy ifodalar va ularga yuklangan “yuklama” lar haqida to‘xtalishga harakat qilamiz. Zero, Navoiy ijodi ko‘ksidagi jomi kabi zohiriy va botiniy sirlar bilan limmo-lim. Ushbu sinoatdan bilimimiz, salohiyatimiz darajasida mushohada qilamiz. Bu yo‘lda bizga Navoiy bobomizning ruhi poklari madad bo‘lgay! Inshoolloh! Biz yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqqan holda, quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘yamiz: -“Xamsa” tarkibidagi dostonlarni sinchiklab o‘qish; - bu mavzu bo‘yicha adabiyotshunoslar fikri bilan tanishish ; -“Xamsa” asari bo‘yicha tadqiqotlarni o‘rganib chiqish ; -asarga dunyoviy va tasavvufiy jihatdan yondashib, ramziylikni ochishga harakat qilish; -“do‘st” atamasining barcha qirralariga e’tibor berish; -dostonlardagi “do‘st”obrazini qiyosiy o‘rganish; -“do‘st” obrazining poetik vazifasini aniqlash. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Bugungi kungacha bu mavzu bir qancha olimlar: N. Mallayev, V. Rahmonov, B. To‘xliyev, B. Qosimov, S. Olimov, A. Hayitmetov, S. Hasanov, M. Hasanov, O. Jo‘rayev, Q. Yo‘ldoshev, I.Haqqul, M. Imomnazarov, Z. Hamidov, Sh. Sharipov, O. Usmon, I.Abdulloh, A. Zohid. S. Rafiddinov, A.Abduqodir kabilar tomonidan o‘rganilgan. Yuqorida aytganimizdek, Navoiy asarlari qancha ko‘p o‘rganilsa ham, olmos yanglig‘ jilolanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda yuqorida maqsad qilingan jihatlarga e’tibor qaratishga harakat qilamiz. Mavzuning ilmiy yangiligi. “Xamsa” asaridagi ”do‘st ”obrazining barcha qirralarini, shuningdek, ramziy ifodalar mohiyatini izohlashga harakat 5 A. Navoiy.G‘aroyib us-sig‘ar. www.ziyo.uz kutubxonasi. 22-bet 5

qilishdan iborat. Tadqiqotning metodologik asosi va tadqiq usullari. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda qo‘yilgan barcha muammolarni tadqiq etishda tasavvufiy va yangi davr ilmiy -estetik mezonlariga tayanildi. Yuqorida nomlari zikr qilingan olimlarimizning fikr va mulohazalariga asoslanib, ularning adabiyotshunoslikka oid qarashlari ishimizga ilmiy-nazariy asos bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot jarayonida analitik va qiyosiy-tipologik tadqiqot usulidan foydalanildi. Ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati kabi qismlardan tashkil topgan. Har ikki bobdan olingan umumiy xulosalar ishimizning xulosa qismida o‘z ifodasini topdi. Bitiruv malakaviy ishini yozish davomida foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati to‘liq keltiriladi. 6

O'xshashlar

NAZAR ESHONQULNING “URUSH ODAMLARI” ASARIDA AYOL OBRAZI
Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlaridagi hikoyatlarda oriflar timsolining qiyosiy tahlili
Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati
Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili
ALISHER NAVOIYNING “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDAGI HIKOYATLARDA ORIFLAR TALQINI