NAZAR ESHONQULNING “URUSH ODAMLARI” ASARIDA AYOL OBRAZI M U N D A R I J A Kirish.............................................................................................................................4 I bob. Nazar Eshonqul asarlarida ayolga bo‘lgan munosabti……………………………………………………………………………10 1.1. O‘zbek adabiyotida “ayol” abrazining tutgan o‘rni............................................10 1.2. “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasida ayol ruhiyati…………………………..16 II bob. “Urush odamlari” qissasida ayol obrazining o‘rni…………………………………………………………………………………24 2.1. Biydi momo – tipik obraz sifatida ……………………………………………...26 2.2. Anzirat xarakterini yoritishda ijtimoiy muhitning o‘rni…………………….…36 Xulosa........................................................................................................................57 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.................................. .................................... 60 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Adabiyot hayot ko‘zgusi, hayot darsligi deyiladi.chunki u kishilik jamiyati hayotida ro‘y bergan kattami- kichikmi har qanday o‘zgarish va evrilishlarning aks-sadosi tarzida namoyon bo‘ladi, ularni badiiy asarlarida aks ettiradi. Xalqimiz azal-azaldan adabiyotga insonning ma’naviy olamini kashf ettiruvchi bir kuch sifatida baho berganlar. Shu sabadan adabiyotni insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarni esa inson ruhiyatining muhandislari deb ta’riflanishi ajab emas, albatta. Prezidentimiz sh.mirziyoyev “adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq butun insoniyat bezavol yashaydi e’tibor” mavzusidagi xalqaro konferensiyada bugungi kunda adabiyotning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni hamda yozuvchining asosiy vazifasi haqida to‘xtalar ekan shunday ta’kidlaydi: “muhtaram do‘stlar! Bundan yuz yil muqaddam buyuk o‘zbek shoiri abdulhamid sulaymon o‘g‘li – cho‘lpon «adabiyot yashasa, millat yashar!» degan otashin da’vat bilan maydonga chiqqan edi.hayot va tarix sinovlaridan o‘tgan teran ma’noli bu so‘zlar bugun ham o‘z ahamiyati va qimmatini yo‘qotgan emas. Darhaqiqat, adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi. Mana shunday ezgu va sharafli ishga o‘z hayotini bag‘ishlagan siz, azizlarga sihat-salomatlik, ijodiy yutuqlar, baxt va omad, konferensiya ishiga muvaffaqiyat tilayman.” . 1 Mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti olam hodisalari va odam ruhiyati qirralariga xilma- xil qarash, olamning mavjudlik yo‘sini va undagi tartibotlarni turlicha izohlash imkoniyati mahsuli bo‘lgan adabiyotdir. Bugungi o‘zbek adabiyoti o‘z ko‘ngliga qarshi bormaydigan uning royishlariga zug‘um o‘tkazmaydigan kishilar tomonidan yaratilayotir. Bugungi o‘zbek adabiyoti millat ahlining ko‘ngli, sezimlari va ruhiyatini tasvirlashga e’tibor qaratishi natijasida inson asosiy badiiy qadriyatga 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvidagi “Adabiyot va san’at; madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir” nomli ma’ruzasi // Xalq so‘zi. – 2017, 4 avgust 2

aylandi.mustaqillik davri adabiyoti chinakamiga xilma-xil adabiyot bo‘ldi. Unda sinab ko‘rish, ochilmagan yo‘llardan yurish, hatto, xato qilish imkoniyati bor. Bu adabiyotga qanday yozish kerakligi tog‘risida ko‘rsatma berilmaydi. Bu hol birovga o‘xshamaydigan, o‘zgalarni takrorlamaydigan o‘ziga xos iste’dodlarning dunyoga kelishiga imkon yaratdi. Xilma-xil yo‘nalishdagi asarlarning vujudga kelishi badiiy didi har xil bo‘lgan o‘quvchilarni paydo qiladi. Bugungi kun adabiyoti kechagi adabiyotdan bir qancha xususiyatlari bilan farq qiladi. Ya’ni odamning qalb iztiroblari, quvonchlarining betakror tahlili va ruhiyatining turfa ko‘rinishlari inkishofi hamda voqea-hodisalar tasvirining batafsilligi, ularning har biri maqsad sari yo‘naltirilganligi, qahramonlarning o‘ta milliy va individuallashganligi bozor iqtisodiyotining mohiyatini ochib berishi bilan o‘ziga xoslikka ega. Agar umumlashtirib aytsak, voqea-hodisadan ko‘ra,insonning uning qalbi tahlili birinchi o‘ringa chiqqanligi bilan ajralib turadi. Mustaqillik yillari o‘zbek adabiyoti ravnaqida jiddiy o‘sish-o‘zgarishlar yuz berdi. Jahon adabiyotiga xos ilg‘or ijodiy an’analarni realistik yo‘sinda tasvirlovchi, badiiy tadqiq etuvchi asarlar bilan bir qatorda yangicha talqin uslubi va yangi shakliy izlanishlar yuzaga keldi. Adabiyotimizda xilma-xil falsafiy zaminga asoslangan adabiy-ijodiy tamoyillar paydo bo‘ldi. Ularning ildizlari 80-90-yillar adabiyotiga, o‘sha davr hayotiga bog‘lanadi. Aniqrog‘i, o‘z mafkurasini odamlar ongiga “mixlab tashlagan” jamiyatning yaroqsizligi, tanazzuli oqibatlari, fojialari milliy adabiyotimizda ham xilma-xil insonlar taqdiri orqali ochib berildi . Saksoninchi yillar oxiri-to‘qsoninchi yillar boshlaridagi vaziyat adabiyotda yangicha inson obrazining tug‘ilishi uchun zamin hozirladi . Shunday davr ijodkorlaridan biri nazar eshonquldir. Yozuvchining asarlarida qahramonlar ichki olami, ijtimoiy muhit va badiiy prixologizm mohirona tasvirlanadi. Ayniqsa, modernizm ruhidagi asarlari o‘zining ramz va istioralarga boyligi, metaforikligi bilan boshqa asarlardan ajralib turadi. Ammo adibni dastlab yozuvchi sifatida tanitgan va uning o‘z uslubini yaratishga zamin bo‘lgan asarlari – realistik ruhdagi asarlari sanaladi. Nazar eshonqulning 3

dastlabki asari 1989-yilda “urush odamlari” nomi bilan chop etilgan. Qissa nomining o‘ziyoq urush va uning ortidagi hayot, frontda kurashgan erkaklar va front ortida kurashgan ayollarning ayanchli qismatlari alohida o‘rin tutganini ko‘rsatadi. Ushbu qissa uning realistik uslubdagi asarlaridan biri hisoblanib, uning “shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasi ham ayni shu ruhdadir. Biz ham tadqiqot manbayi qilib adibning o‘ziga xos uslubini shakllantirishga zamin yaratgan dastlabki realistik ruhdagi asarlarini oldik. “urush odamlari” asarida ikkinchi jahon urushining daxshatli fojialari chekka bir qishloqdagi insonlarni ham chetlab o‘tmaganligi asar qahramonlari fojialari bilan ko‘rsatib berilgan. Garchi urush ishtirokchilari erkaklar bo‘lsa-da, urush ortida qoluvchi ayollar ham bu urush zahmatini erkaklardan kam ko‘rmaganligini, qiyinchiliklar, og‘ir sharoit va mehnatlar, umr yo‘ldoshlari va farzandlarining mehrisiz ayollar qalbining quroqlashib ketganligi yozuvchi tomonidan mohirona ochib berilgan. Asar kompozitsiyaning birinchi planida aynan, ayollar obrazi turadi. Chunki urushda eng og‘ir ish – kutish , chiqmagan jondan umid qilib kutish – kutish ayollar zimmasiga tushgan edi. Shu sabab ham yozuvchi asarda ayollar obraziga ko‘proq urg‘u bergan va son jihatdan ham asarda ayollar obrazi ko‘pdir. Nazar eshonqulning modernistik va realistik ruhdagi asarlari ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan ammo aynan “urush odamlari” asaridagi ayollar obrazi tavsifi borasida maxsus yirik tadqiqot ishi olib borilmagan nazar eshonqulning “urush odamlari” asaridagi ayollar obrazidagi ichki konfliktlar, ruhiyat ular xarakteriga ijtimoiy muhitning ta’sirini o‘rganish orqali adibning obraz yaratish mahoratini ko‘rsatib berish dolzarb ilmiy masaladir. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Nazar eshonqul ijodi ham, asarlarining milliy adabiyotimizda tutgan o‘rni borasida ham qator maqolalar, ilmiy tadqiqotlar yaratilmoqda. Yozuvchi asarlaridagi qahramon va tasvir masalasining o‘ziga xosligi adabiyotshunos olimlar u.normatov (“umidbaxsh tamoyillar”), q.yo‘ldoshev (“yoniq so‘z”, “dastlabki dovon belgilari”, “yirik shaxslar tasviri yo‘lida”), a.rasulov (“badiiylik – bezavol yangilik”), u.hamdam (“yangilanish ehtiyoji”) , u.o‘ljaboyev 4

(“adabiyot – ko‘ngil ko‘zgusi”) a.ulug‘ov (“qissachiligimiz qirralari”) 2 singari kitob va adabiy-tanqidiy maqolalarida o‘rganilgan, tahlilga tortilgan. Barcha ilmiy tadqiqotlarni o‘rgangan holda va ularga tayanib, “urush odamlari” asarini va asardagi aynan ayollar obrazi talqinini tadqiqot obyekti qilib oldik. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Nazar eshonqulning nasriy asarlarini o‘rganish va ayniqsa, asarlaridagi qahramonlarning o‘ta milliyligi, urush ayollari fojeali hayotining qabariq tasvirlarini o‘rganish ishning asosiy maqsadini tashkil etadi. Ana shu maqsadlarni amalga oshirishda vazifalar belgilandi: – o‘zbek adabiyotida “ayol” obrazining tutgan o‘rnini xalq og‘zaki ijodi namunalarida va nasriy asarlar misolida ochib berish; – nazar eshonqul asarlarida (“shamolni tutib bo‘lmaydi” , “urush odamlari”) ayolga bo‘lgan munosabat, ayollar ruhiyatini ochishda ijtimoiy muhitdan, turli detallardan mohirona foydalanganligini, yozuvchi badiiy mahoratini namoyon qilish ; – nazar eshonqul asrlarida hayot hodisalari va inson ruhiyatini xolis kuzatish hamda badiiy tadqiq-u tahlil qilish orqali yozuvchilar o‘tmishdagi urush va u yetkazgan fojialarni insonlar dunyosidagi inqirozga, ziddiyatga bog‘lab yoritilgan. Natijada insonning har lahzada ming bir qiyofa kasb etuvchi rango-rang ichki olami namoyon bo‘ladi. Natijada, xayolot bilan ruhiyat, hayotiy hodisalar bilan inson borlig‘i uzviylikda, bor ko‘lami va turfa ranglari bilan tasvirlanmoqda, sharqona milliy ruhni, o‘ziga xos hayot falsafasini ifoda qilgan; – asarni tahlil qilish orqali yozuvchining qahramon yaratishdagi individuallik masalasiga e’tibor qaratish; ayollar obrazi tavsifida asar badiiyatining o‘rnini aniqlash; 2 Q.Yo’ldoshev. Yoniq so’z. – Toshkent: Akademnashr, 2006. O.Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. – Toshkent: Sharq, 2004; U.Normatov. Umidbaxsh tamoyillar. – T oshkent. Ma’naviyat – 2000 Q.Yo‘ldoshev.Dastlabki dovon belgilari. – Toshkent 2007 Q.Yo‘ldoshev. Yirik shaxslar tasviri yo‘lida // O‘zbek tili va adabiyoti//- 1998 4-son; A.Rasulov .Badiiylik – bezavol yangilik,Toshkent “Sharq”- 2007; U.Hamdam. Yangilanish ehtiyoji – Toshkent, “Fan” - 2007 , U.O‘ljaboyev Adabiyot – ko‘ngil ko‘zgusi. Toshkent Turon zamin – 2017; 5